Niewidzialne ebook

Copyright © Oficynka & Marcin Mielcarz, Gdańsk 2022

Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani jej część nie może być przedrukowywana ani w żaden inny sposób reprodukowana lub odczytywana w środkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Oficynki.

Wydanie pierwsze w języku polskim, Gdańsk 2022

Opracowanie redakcyjne: Joanna Nowak

Korekta: Anna Marzec

Skład: Dariusz Piskulak

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Zdjęcia na okładce: © Mihai Andritoiu | Depositphotos.com

ISBN 978-83-67204-56-9

www.oficynka.pl

e-mail: [email protected]

Spis treści

POCZĄTEK

Wstęp

1. Postmodernizm. Twórczość Paula Austera w kontekście współczesnej prozy europejskiej i amerykańskiej

2. Powieść współczesna. Austerowska proza w świetle współczesnych badań literaturoznawczych

ŚWIAT PRZEDSTAWIONY

3. „Złoty Trójkąt”

4. Dzieło w dziele

5. Przypadek

6. Zaklęcie

7. Przedmiot magiczny

8. „Pęknięcie” rzeczywistości jako freudowskie doświadczenie „niesamowitego”

MOTYWY

9. Samotność

10. Pokój

11. Głód

Podsumowanie

Aneks: Austerowskie obrazy wświetle malarstwa Edwarda Hoppera

Bibliografia

POCZĄTEK

Wstęp

Urodzony w 1947 roku, mający polskie korzenie, amerykański pisarz Paul Auster w kraju swoich przodków pozostaje twórcą, którego niemały dorobek nie został dotychczas przez naszych rodzimych krytyków literaturoznawczo opracowany.

Nie dziwiłoby to może tak bardzo, gdybyśmy mieli do czynienia z twórcą, którego dzieła pozostawałyby dla polskiego czytelnika niedostępne lub nieprzetłumaczone. W tym jednak wypadku, dzięki wydawnictwom Noir Sur Blanc i Rebis, do naszej dyspozycji pozostają przetłumaczone i wydane prawie wszystkie powieści Paula Austera. Daje to zatem czytelnikowi sposobność do zapoznania się nie z ograniczonym wyborem jego twórczości, ale z całym dorobkiem.

Jak można zatem wytłumaczyć ten znikomy stan badań nad twórczością Austera? Znaczna część środowiska akademickiego zajmującego się kulturą, literaturą, tradycją angielską i amerykańską uważa Austera za pisarza niewartego uwagi, który uprawiając literaturę popularną (tę dla mas), nie wpisuje się niczym istotnym w kształt historii literatury. Stąd w Polsce brak jego nazwiska na listach studenckich lektur czy w bibliografiach prac naukowych. Zupełnie inaczej traktują twórczość i osobę pisarza inne uniwersytety w Europie, sytuując go w grupie pisarzy znaczących, mających wpływ na rozwój literatury. Tam właśnie powstają rozprawy dotyczące twórczości Paula Austera, które od lat ukazują się w formie książek, nakładem wydawnictw uniwersyteckich, takich jak: Liverpool University Press1 (Anglia), Manchester University Press2 (Anglia), Albert-Ludwigs-Universitat-Frei­burg3 (Niemcy), Rheinisch-Westfalische Hochschule Aachen4 (Niemcy) czy Amsterdamski Uniwersytet w Holandii5, by wymienić tylko kilka. Podobnie jest na amerykańskich wyższych uczelniach (University of Pennsylvania Press6), gdzie pisarstwo Austera jest również cenione.

Wświetle obszernych, zagranicznych badań nad pisarstwem Paula Austera, ubogie, fragmentaryczne opracowania w języku polskim niektórych jego książek jawią się jako swoisty wyjątek. Możemy je znaleźć w dwutomowym zbiorze poświęconym historii literatury amerykańskiej, zredagowanym przez Agnieszkę Salską7, w książce Jerzego Jarniewicza Znaki firmowe. Szkice o współczesnej prozie amerykańskiej i kanadyjskiej8, a także w niektórych tekstach Marii Janion zatytułowanych Żyjąc tracimy życie9. Do tego należy dodać jeszcze dwa rozdziały poświęcone między innymi Austerowi w pracy Rafała Koschanego pod tytułem Przypadek. Kategoria egzystencjalna i artystyczna w lite­raturze i filmie10. W 2006 roku ukazał się natomiast interesujący tekst Magdaleny Kliszcz, który został zawarty w zbiorowej książce pokonferencyjnej (Zakład Literatury XX wieku, Instytut Literatury Polskiej UW) pod tytułem Czytane na nowo: Proza obca a współczesne orientacje w badaniach literackich11. Wymienione pozycje są jedynymi badaniami w języku polskim, do jakich udało mi się dotrzeć, a więc właściwie to jest wszystko, co można znaleźć na temat twórczości Paula Austera w języku polskim.

Wrażenie krytycznoliterackiego zaniedbania potęguje się, gdy czytamy utwory Austera, który swoją twórczością nawiązuje nie tylko do klasyków literatury amerykańskiej, czyli do Nathaniela Hawthorne’a, Hermana Melville’a, Henry’ego Davida Thoreau czy Williama Faulknera, ale sięga także do tradycji literatury europejskiej, czyli prozy Miguela de Cervantesa, Franza Kafki, Knuta Hamsuna i Jorge Louisa Borgesa. Auster czerpie również z najlepszych realizacji gatunków prozaicznych, czyli z twórców takich, jak Edgar Allan Poe, Dashiell Hammett, Raymond Chandler (kryminał). Rozpiętość tych nawiązań bywa imponująca.

Co więcej, Auster rozmyślnie umieszcza je w rozmaitych nurtach kulturowych, takich jak psychoanaliza (freudowska koncepcja „niesamowitego”), dekonstrukcja czy szerzej: postmodernizm, rozumiany jako poczucie ontologicznego kryzysu bytu, któremu patronować mogą takie postacie świata literatury, jak John Barth (awraz z nim wielu teoretyków narodzin postmodernizmu), Roland Barthes, Jacques Derrida czy Jean Baudrillard. I chociaż w prozie Austera rzadko kiedy padają dosłowne odwołania do wymienionych twórców, to nie ma wątpliwości, że ich duch w jego dziełach jest obecny, a autor podejmuje z nimi swoistą grę.

Paul Auster jest pisarzem, który swoją twórczością „uchyla”, chociaż na chwilę, kurtynę tajemnicy i skomplikowania rzeczywistości. Robi to jednak bez wieńczących zazwyczaj tego rodzaju pisarstwo konkluzji, point i syntez. Zdaje się on bowiem na czystą intuicyjność. Uzmysławia w ten sposób, jak skomplikowany i niespójny jest świat, który w jego powieściach rozpada się i rozpływa, a niesamowitość losu i dziejące się wydarzenia pokazują realność pełną „szczelin” i „pęknięć”. Zadziwiające przypadki, absurdalne zdarzenia, nietypowe zbiegi okoliczności, ironia losu i jej następstwa – perypetie postaci pojawiających się w powieściach, a także niewytłumaczalna, niedefiniowalna, kosmiczna siła rządząca życiem człowieka pokazują rozbity świat zewnętrzny i wewnętrzny bohaterów, w którym brak jakiegokolwiek punktu oparcia. Protagoniści Paula Austera to „dzieci błądzące we mgle”, współcześni wieczni podróżni, których niemożność ustanowienia jakichkolwiek aksjomatów zmusza do ciągłej tułaczki i rozpaczliwych poszukiwań chociaż cienia zasady rządzącej światem. Bohaterowie ci, próbujący zgłębić tajemnice bytu, zawsze zmuszeni są do określenia swojego „ja”, swojej roli względem świata zewnętrznego, innych czy wreszcie samych siebie.

Odrealnienie świata pozornie rzeczywistego dokonuje się na oczach czytelnika w sposób niemalże „zwyczajny”. Dzieje się tak dlatego, że ów świat, relacje międzyludzkie, wydarzenia, procesy psychologiczne zachodzące w postaciach zostają przedstawione przez pisarza w taki sposób, że ani trochę nie wykraczają poza ramy racjonalności, prawdopodobieństwa i związków przyczynowo-skutkowych. Co więcej, przypadki i zbiegi okoliczności, o których pisze Auster, są często typowe – czytelnik zna je niemal z własnego doświadczenia. Są więc niejako znajome i oswojone.

Wksiążce przedstawiam propozycję typologii sposobów, jakich używa Paul Auster, aby ukazać czytelnikowi skomplikowanie rzeczywistości: jej wieloznaczność, niespójność i niedefiniowalność. Rozdziały Przypadek, Zaklęcie i Przedmiot magiczny poświęcone zostały właśnie owym metodom, których pisarz używa celem odrealnienia realności w ramach świata przedstawionego w powieści. Auster, posługując się kategoriami przypadku, metodami zaklinania rzeczywistości oraz użycia magicznego przedmiotu, umieszcza je w ramach nie tylko wymienionych już nurtów kulturowych (między innymi psychoanalizy czy postmodernizmu, wraz z częściowo zawierającą się w nim teorią dekonstrukcji), ale także w odniesieniu do konkretnych konwencji literackich i typów powieści funkcyjnych, takich jak powieść kryminalna czy powieść paraboliczna. To zestawienie i połączenie wielu tradycji czytania i rozumienia literatury jest kluczowe dla uchwycenia istoty twórczości Austerowskiej prozy. Są to bowiem teksty, które nie dają się jednoznacznie zaklasyfikować do jednego literackiego nurtu. Mnogość odczytań, jakie wywołują książki Paula Austera, powoduje formułowanie się nieraz sprzecznych ze sobą teorii i interpretacji. Ich autora trudno zatem wyraźnie przypisać do konkretnego typu pisarstwa. W jego twórczości z jednej strony silnie dominuje tendencja postmodernistyczna, z drugiej jednak nie zamyka ona drogi do tego, byśmy mogli znaleźć jej silne powiązania z paraboliczną konstrukcją prozy Franza Kafki. Całość możemy także spróbować ujrzeć przez pryzmat psychoanalizy (rozdział „Pęknięcie rzeczywistości” jako freudowskie doświadczenie „Niesamowitego”). Dlatego też moim celem nie jest ustanowienie jednej konkretnej ścieżki interpretacyjnej dla twórczości Austera, lecz wykazanie mnogości jej rozgałęzień, którymi można podążać, czytając jego powieści.

Ponieważ, jak wspominałem wcześniej, kategorie postmodernizmu stanowią niewątpliwie główne spoiwo omawianych tekstów, zostanie temu zagadnieniu poświęcony rozdział drugi (Postmodernizm. Twórczość Paula Austera w kontekście współczesnej prozy europejskiej i amerykańskiej). Podjęta tu zostanie próba określenia stopnia, w jakim proza Paula Austera wpisuje się w ten główny nurt literatury amerykańskiej XX wieku. Warto także poświęcić nieco uwagi ogólniejszemu zagadnieniu, jakim są naukowe refleksje współczesnych badaczy dotyczące szeroko rozumianego kryzysu powieści (rozdział Powieść współczesna. Austerowska proza w świetle współczesnych badań literaturoznawczych). Pozwoli to na zarysowanie szerszego, bardziej aktualnego spectrum dla omawianych dzieł, a także na dokładniejsze usytuowanie ich w świetle aktualnych badań literaturoznawczych.

Niniejsza praca pomyślana została jako przekrojowy tekst interpretujący twórczość Paula Austera. Dzięki temu horyzont poznawczy staje się niewątpliwie dość szeroki, gdyż obcujemy nie z jednym, wybranym, reprezentatywnym utworem pisarza, tylko niemal z każdym z tekstów z osobna, stanowiącym z kolei nierozerwalny i konieczny składnik wpisujący, bo budujący całość pisarstwa Austera. Decyzja ta pociąga za sobą również negatywne skutki takiego sposobu analizy. Niektóre bowiem zagadnienia potraktowane zostaną z konieczności pobieżnie i skrótowo. Materiał badawczy stanowić będzie dorobek prozatorski Paula Austera w formie wszystkich czternastu napisanych przez niego powieści, a także czterech książek eseistycznych i jednej zredagowanej przez niego antologii opowiadań amerykańskich. Dokonanie dokładnej analizy i interpretacji poszczególnych pozycji Austerowskiej twórczości stanie się jednak niemożliwe w ramach podjętego przez mnie zagadnienia. W związku z tym decyduję się na wybór książek według mnie najistotniejszych, bo najtrafniej definiujących charakter jego twórczości. Teksty pozostałe stanowić będą niejako uzupełnienie dla stawianych przeze mnie tez i będą tłem dla pozycji głównych, na które składają się: Trylogia nowojorska, Noc wyroczni, Muzyka przypadku i Podróże po skryptorium.

Pozostałe rozdziały mojej pracy, zatytułowane Samotność, Pokój, Głód, prezentują opis głównych motywów pojawiających się w powieściach Austera. Motywy te albo przyczyniają się do opisanych metod burzenia realistycznego oglądu rzeczywistości, albo bezpośrednio je realizują, stanowiąc jednocześnie główny budulec całej twórczości Austera. Niezależnie bowiem od przyjętej optyki czytania jego dzieł, ich treść nigdy na tyle nie odchodzi od tego, co potocznie nazywamy „życiem” czy „rzeczywistością”, by swobodnie odpłynąć w meandry teoretycznoliterackich rozważań. Opowieści Austera zawsze bowiem pozostają „przy” życiu i „w” rzeczywistości, przełamując tym samym współczesne tendencje literatury „nowoczesnej”. To dlatego przybierają one często złudny charakter prozy realistycznej. Nie odnajdziemy w niej, jakże modnych swojego czasu, zabaw z formą czy też kompozycją dzieła literackiego. Na pierwszy rzut oka książki tego amerykańskiego pisarza stanowią klasycznie rozumianą literaturę popularną spod znaku Williama Whartona, Johna Irvinga czy też Irwina Shawa. Przy każdej jednak próbie podjęcia głębszego namysłu nad prozą Austera okazuje się, że chociaż wszystko wydaje się jasne i przejrzyste, to coś jednak się wymyka, pewne znaczenia pozostają nieuchwytne. Z pozoru prosta konstrukcja powieści zaczyna się rozpadać, coś od wewnątrz ją burzy i nie pozwala na spójną analizę. To, co najistotniejsze, pozostaje niejasne i niezdefiniowane. Intuicyjnie wyczuwalne i znamienne, ale niedookreślone.

Książkę kończę podsumowaniem wniosków oraz zestawieniem ich z prezentowanymi tezami i zagadnieniami.

DALSZA CZĘŚĆ DOSTĘPNA WWERSJI PEŁNEJ