Nieznane Życie Jezusa [wydanie pełne, nieocenzurowane] ebook i audiobook

Nie­zna­ne Ży­cie Je­zu­sa

Ory­gi­nal­ny i nie­ocen­zu­ro­wa­ny opis pod­ró­ży i od­kry­cia ma­nu­skryp­tów w bud­dyj­skim klasz­to­rze Hi­mis, wraz z przed­sta­wie­niem ich tre­ści, zgod­nie z wy­da­niem z 1887 r.

Au­tor: Ni­ko­laj Alek­san­dro­wicz No­to­wicz

Ty­tuł ory­gi­nal­ny: Unk­nown Li­fe of Je­sus Christ

Re­se­arch i opra­co­wa­nie tek­stu: Wy­daw­nic­two Ho­ry­zont Idei

© Pol­skie Wy­dawnic­twa Nie­za­le­żne, Da­mian Tar­kow­ski,

Wy­daw­nic­two Ho­ry­zont Idei, 2022

Wy­da­nie pierw­sze, To­ruń 2022

ISBN: 978-83-65185-33-4T łu­ma­cze­nie i re­dak­cja:

Ad­rian­na Kraw­czyk, Da­mian Tar­kow­ski

Ad­res in­ter­ne­to­wy:

www.ho­id.pl; www.sklep.ho­id.pl;

Fa­ce­bo­ok:

www.fa­ce­bo­ok.pl/HO­RY­ZON­TI­DEI

E–ma­il: kon­takt@ho­id.pl; dam­tar@ho­id.pl

Tel: (+48) 723 761 373

NIP: 9562251232

mBank: 34 1140 2004 0000 3702 7847 3507

Dzi­ęku­je­my za za­kup ory­gi­nal­ne­go e–bo­oka!

Wes­przyj na­szą dzia­łal­no­ść, za­ku­pu­jąc ksi­ążki, e–bo­oki i 

audio­bo­oki Wy­daw­nic­twa Ho­ry­zont Idei do­stęp­ne na na­szej

stro­nie in­ter­ne­to­wej: www.sklep.ho­id.pl oraz u na­szych

part­ne­rów na plat­for­mach:

ibuk.pl; ebo­ok­po­int.pl; vir­tu­alo.pl; pu­blio.pl; wo­blink.com;

le­gi­mi.pl; em­pik­GO, au­dio­te­ka.pl, sto­ry­tel.pl, nie­zna­ny.pl,  i in.

Wspó­łpra­cu­je­my ta­kże z au­to­ra­mi ory­gi­nal­nych tek­stów w języ­ku pol­skim

oraz z in­ny­mi wy­daw­nic­twa­mi w za­kre­sie udo­stęp­nia­nia li­cen­cji oraz praw

au­tor­skich do na­grań au­dio lub wy­daw­nictw dru­ko­wa­nych.

Spis tre­ści:

Przed­mo­wa

Pod­róż po Ty­be­cie

La­dakh

Fe­sti­wal w Gon­pie

Ży­cie świ­ęte­go Is­sy, „naj­lep­sze­go z sy­nów ludz­kich”.

I.

II.

IV.

V.

VI.

VII.

VIII.

IX.

X.

XI.

XII.

XIII.

XIV.

Pod­su­mo­wa­nie za­wie­ra­jące hi­po­te­zy Au­to­ra

Przed­mo­wa

Po za­ko­ńcze­niu woj­ny tu­rec­kiej (trwa­ła od 1877 do 1878 ro­ku) od­by­łem se­rię pod­ró­ży po kra­jach Orien­tu. Z ma­łe­go nie­zwy­kłe­go Pó­łwy­spu Ba­łka­ńskie­go, uda­łem się przez Kau­kaz do Azji Środ­ko­wej i Per­sji, a w ko­ńcu, w 1887 ro­ku, od­wie­dzi­łem In­die, kraj god­ny po­dzi­wu, któ­ry po­ci­ągał mnie od naj­wcze­śniej­sze­go dzie­ci­ństwa. Mo­im ce­lem w tej pod­ró­ży by­ło stu­dio­wa­nie i po­zna­nie lu­dów, któ­re za­miesz­ku­ją In­die i ich zwy­cza­jów, po­zna­nie wiel­kiej i ta­jem­ni­czej ar­che­olo­gii oraz ko­lo­sal­nej i ma­je­sta­tycz­nej na­tu­ry te­go kra­ju. Wędru­jąc bez usta­lo­nych pla­nów, z jed­ne­go miej­sca do dru­gie­go, do­ta­rłem do gó­rzy­ste­go Afga­ni­sta­nu, skąd prze­do­sta­łem się do In­dii dro­gą przez ma­low­ni­cze prze­łęcze Bo­lan i Gu­er­nai. Na­stęp­nie, idąc w gó­rę In­du­su do Ra­val Pin­di, prze­je­cha­łem przez Pen­dżab – kra­inę pi­ęciu rzek; od­wie­dzi­łem Zło­tą Świ­ąty­nię Am­rit­sy – gro­bo­wiec kró­la Pen­dża­bu, Ran­dżi­da Sin­gha, nie­da­le­ko La­haur; i skie­ro­wa­łem się w stro­nę Kasz­mi­ru, „Do­li­ny Wiecz­nej Bło­go­ści”. Po­tem skie­ro­wa­łem mo­je kro­ki tak, jak pro­wa­dzi­ła mnie cie­ka­wo­ść, aż do­ta­rłem do La­da­khu, skąd za­mie­rza­łem wró­cić do Ro­sji dro­gą przez Ka­ra­ko­rum i Chi­ński Tur­kie­stan.

Pew­ne­go dnia, od­wie­dza­jąc bud­dyj­ski klasz­tor po­ło­żo­ny na mo­jej tra­sie, od głów­ne­go la­my do­wie­dzia­łem się, że w ar­chi­wach w Lha­sie znaj­do­wa­ły się sta­ro­żyt­ne pa­mi­ęt­ni­ki od­no­szące się do ży­cia Je­zu­sa Chry­stu­sa i na­ro­dów za­chod­nich, i że nie­któ­re wiel­kie klasz­to­ry po­sia­da­ły sta­re ko­pie i tłu­ma­cze­nia tych kro­nik.

Po­nie­waż by­ło ma­ło praw­do­po­dob­ne, że kie­dy­kol­wiek będę mó­gł jesz­cze od­być ko­lej­ną pod­róż do te­go kra­ju, po­sta­no­wi­łem odło­żyć mój po­wrót do Eu­ro­py na pó­źniej­szy ter­min i, za wszel­ką ce­nę, al­bo zna­le­źć te ko­pie w wiel­kich klasz­to­rach, al­bo udać się do Lha­sy – od­by­wa­jąc pod­róż, któ­ra nie jest tak nie­bez­piecz­na i trud­na, jak się po­wszech­nie uwa­ża, a wi­ąże się z ta­ki­mi tyl­ko nie­bez­pie­cze­ństwa­mi, do któ­rych by­łem już przy­zwy­cza­jo­ny i któ­re nie mo­gły wpły­nąć na mo­ją de­cy­zję o pod­ró­ży.

Pod­czas me­go po­by­tu w Leh, sto­li­cy La­da­khu, od­wie­dzi­łem wiel­ki klasz­tor Hi­mis, po­ło­żo­ny w po­bli­żu mia­sta, któ­re­go głów­ny la­ma po­in­for­mo­wał mnie, że ich bi­blio­te­ka klasz­tor­na za­wie­ra ko­pie ma­nu­skryp­tów, o któ­rych mo­wa. Aby nie wzbu­dzać po­dej­rzeń władz, co do ce­lu mo­jej wi­zy­ty w klasz­to­rze, i aby unik­nąć prze­szkód, któ­re mo­gły­by mnie na­po­tkać ze względu na mo­je ro­syj­skie po­cho­dze­nie – i móc spo­koj­nie kon­ty­nu­ować mo­ją pod­róż po Ty­be­cie – po po­wro­cie do Leh da­łem znać, że wy­je­żdżam do In­dii, i tak opu­ści­łem sto­li­cę La­da­khu. Nie­for­tun­ny upa­dek, któ­ry spo­wo­do­wał zła­ma­nie no­gi, do­star­czył mi zu­pe­łnie nie­ocze­ki­wa­ne­go pre­tek­stu do po­wro­tu do klasz­to­ru, gdzie otrzy­ma­łem po­moc chi­rur­gicz­ną. Sko­rzy­sta­łem z mo­je­go krót­kie­go po­by­tu wśród la­mów, aby uzy­skać zgo­dę ich przy­wód­cy na przy­nie­sie­nie mi z ich bi­blio­te­ki ma­nu­skryp­tów od­no­szących się do Je­zu­sa Chry­stu­sa, i wspo­ma­ga­ny przez mo­je­go tłu­ma­cza, któ­ry prze­tłu­ma­czył dla mnie język ty­be­ta­ński, sta­ran­nie spi­sa­łem w no­tat­ni­ku to, co la­ma mi prze­czy­tał.

Nie wąt­pi­ąc w au­ten­tycz­no­ść tej kro­ni­ki, zre­da­go­wa­nej z wiel­ką do­kład­no­ścią przez bra­mi­ńskich, a szcze­gól­nie bud­dyj­skich hi­sto­ry­ków In­dii i Ne­pa­lu, pra­gnąłem, po mo­im po­wro­cie do Eu­ro­py, opu­bli­ko­wać jej tłu­ma­cze­nie.

W tym ce­lu zwró­ci­łem się do kil­ku po­wszech­nie zna­nych do­stoj­ni­ków ko­ściel­nych, pro­sząc ich o re­cen­zję i oce­nę mo­ich no­ta­tek.

Bi­skup Pla­ton, sław­ny me­tro­po­li­ta ki­jow­ski, uwa­żał, że mo­je od­kry­cie ma wiel­kie zna­cze­nie. Mi­mo to sta­rał się od­wie­ść mnie od opu­bli­ko­wa­nia tych wspo­mnień, uwa­ża­jąc, że ich upo­wszech­nie­nie mo­że mi tyl­ko za­szko­dzić. „Dla­cze­go?” – te­go czci­god­ny pra­łat nie chciał mi po­wie­dzieć bar­dziej wprost. Po­nie­waż jed­nak na­sza roz­mo­wa mia­ła miej­sce w Ro­sji, gdzie cen­zor po­sta­wi­łby we­to wo­bec ta­kie­go dzie­ła, po­sta­no­wi­łem po­cze­kać.

Rok pó­źniej zna­la­złem się w Rzy­mie. Po­ka­za­łem mój ręko­pis kar­dy­na­ło­wi, bar­dzo bli­skie­mu Oj­cu Świ­ęte­mu, któ­ry od­po­wie­dział mi do­słow­nie ty­mi sło­wa­mi: „Co do­bre­go przy­nie­sie wy­dru­ko­wa­nie te­go? Nikt nie przy­wi­ąże do te­go wiel­kiej wa­gi, a pan stwo­rzy so­bie wie­lu wro­gów. Ale, jest pan jesz­cze bar­dzo mło­dy! Je­śli cho­dzi o pie­ni­ądze, mo­gę za­żądać w na­gro­dę za pa­ńskie no­tat­ki, su­my, któ­ra zwró­ci pa­ńskie wy­dat­ki i zre­kom­pen­su­je stra­tę cza­su”. Oczy­wi­ście, od­mó­wi­łem.

W Pa­ry­żu roz­ma­wia­łem o mo­im pro­jek­cie z kar­dy­na­łem Ro­tel­lim, któ­re­go po­zna­łem w Kon­stan­ty­no­po­lu. On rów­nież był prze­ciw­ny te­mu, aby mo­je dzie­ło zo­sta­ło wy­dru­ko­wa­ne, tłu­ma­cząc to pre­tek­stem, ja­ko­by by­ło na to „zbyt wcze­śnie”. „Ko­ściół”, do­dał, „cier­pi już zbyt moc­no z po­wo­du no­we­go prądu ate­istycz­nych idei, a ty w ten spo­sób tyl­ko dasz no­wy po­karm he­re­ty­kom i oba­la­czom dok­try­ny ewan­ge­licz­nej. Mó­wię to w in­te­re­sie wszyst­kich ko­ścio­łów chrze­ści­ja­ńskich”.

Na­stęp­nie uda­łem się do pa­na Ju­les’a Si­mo­na. Uznał on mo­ją spra­wę za bar­dzo in­te­re­su­jącą i po­ra­dził mi, abym za­py­tał o opi­nię Er­ne­sta Re­na­na, co do naj­lep­sze­go spo­so­bu opu­bli­ko­wa­nia tych wspo­mnień. Na­stęp­ne­go dnia sie­dzia­łem w ga­bi­ne­cie wiel­kie­go fi­lo­zo­fa. Na za­ko­ńcze­nie na­szej roz­mo­wy, Er­nest Re­nan za­pro­po­no­wał, abym po­wie­rzył mu wspo­mnia­ne pa­mi­ęt­ni­ki, aby mó­gł zło­żyć Aka­de­mii ra­port na te­mat od­kry­cia.

Pro­po­zy­cja ta, jak mo­żna ła­two zro­zu­mieć, by­ła bar­dzo ku­sząca i po­chleb­na dla mo­je­go amo­ur pro­pre, po­czu­cia wła­snej war­to­ści. Za­bra­łem jed­nak ręko­pis ze so­bą, pod pre­tek­stem je­go dal­szej re­wi­zji. Prze­wi­dy­wa­łem, że gdy­bym przy­jął tę pro­po­zy­cję, przy­pa­dłby mi w udzia­le je­dy­nie za­szczyt uzna­nia za od­na­le­zie­nie kro­nik, pod­czas gdy zna­ko­mi­ty au­tor „Ży­cia Je­zu­sa” za­gar­nąłby ca­łą chwa­łę za pu­bli­ka­cję i ko­men­tarz do te­go ma­te­ria­łu. Uwa­ża­łem się za do­sta­tecz­nie przy­go­to­wa­ne­go do opu­bli­ko­wa­nia tłu­ma­cze­nia kro­nik, i opa­trze­nia ich mo­imi no­tat­ka­mi, i dla­te­go nie przy­jąłem tej bar­dzo ła­ska­wej ofer­ty, któ­rą mi zło­żył. Ale, aby nie zra­nić uczuć wiel­kie­go mi­strza, do któ­re­go czu­łem głębo­ki sza­cu­nek, po­sta­no­wi­łem opó­źnić pu­bli­ka­cję do cza­su je­go śmier­ci, któ­ra nie mo­gła być od­le­gła, je­śli sądzić po wi­docz­nej ogól­nej sła­bo­ści Re­na­na. W krót­kim cza­sie po je­go śmier­ci na­pi­sa­łem po­now­nie do Ju­le­sa Si­mo­na z pro­śbą o ra­dę. Od­po­wie­dział mi, że to mo­ja spra­wa, aby oce­nić oko­licz­no­ści do upu­blicz­nie­nia wspo­mnień.

Dla­te­go upo­rząd­ko­wa­łem mo­je no­tat­ki i te­raz je pu­bli­ku­ję, za­strze­ga­jąc so­bie pra­wo do mo­żli­wo­ści udo­wod­nie­nia au­ten­tycz­no­ści tych kro­nik. W mo­ich ko­men­ta­rzach przed­sta­wiam ar­gu­men­ty, któ­re mu­szą wy­star­czyć, aby prze­ko­nać o szcze­ro­ści i do­brej wie­rze bud­dyj­skich kom­pi­la­to­rów. Chcia­łbym do­dać, że przed pod­jęciem kry­ty­ki mo­jej pu­bli­ka­cji, sto­wa­rzy­sze­nia na­ukow­cówmo­gą, bez wi­ęk­szych kosz­tów, wy­po­sa­żyć eks­pe­dy­cję na­uko­wą ma­jącą za mi­sję zba­da­nie tych ma­nu­skryp­tów na miej­scu, gdzie je od­kry­łem, i w ten spo­sób ła­two zwe­ry­fi­ko­wać ich war­to­ść hi­sto­rycz­ną.

Ni­ko­lai No­to­wicz

Pod­róż po Ty­be­cie

Pod­czas me­go po­by­tu w In­diach, często mia­łem oka­zję roz­ma­wiać z bud­dy­sta­mi, a ich opo­wie­ści o Ty­be­cie pod­nie­ca­ły mo­ją cie­ka­wo­ść do te­go stop­nia, że po­sta­no­wi­łem od­być pod­róż do te­go wci­ąż pra­wie nie­zna­ne­go kra­ju. W tym ce­lu wy­ru­szy­łem na tra­sę prze­ci­na­jącą Kasz­mir, któ­ry od daw­na za­mie­rza­łem od­wie­dzić.

14 pa­ździer­ni­ka 1887 ro­ku wsia­dłem do wa­go­nu ko­le­jo­we­go za­tło­czo­ne­go żo­łnie­rza­mi i uda­łem się z La­haur do Ra­wal­pin­di, do­kąd do­ta­rłem na­stęp­ne­go dnia, ko­ło po­łud­nia. Po krót­kim od­po­czyn­ku i obej­rze­niu mia­sta, któ­re­mu sta­le sta­cjo­nu­jący tam gar­ni­zon na­da­je wy­gląd obo­zu woj­sko­we­go, za­opa­trzy­łem się w rze­czy nie­zbęd­ne do pod­ró­ży po kra­ju, w któ­rym ko­nie za­stępu­ją wa­go­ny ko­le­jo­we. Wspo­ma­ga­ny przez mo­je­go słu­gę, tam­tej­sze­go czło­wie­ka z Pu­du­cher­ry, spa­ko­wa­łem ca­ły mój ba­gaż, wy­na­jąłem ton­ga (dwu­ko­ło­wy po­jazd ci­ągni­ęty przez dwa ko­nie), usa­do­wi­łem się na tyl­nym sie­dze­niu i wy­ru­szy­łem ma­low­ni­czą, pro­wa­dzącą do Kasz­mi­ru, do­sko­na­łą dro­gą, po któ­rej szyb­ko się prze­miesz­cza­li­śmy. Mu­sie­li­śmy użyć nie la­da umie­jęt­no­ści, aby prze­bić się przez sze­re­gi woj­sko­wej ka­ra­wa­ny, któ­rej ba­ga­że by­ły prze­wo­żo­ne na wiel­błądach, będącej częścią od­dzia­łu wra­ca­jące­go z obo­zo­wi­ska na wsi do mia­sta. Wkrót­ce do­tar­li­śmy do ko­ńca do­li­ny Pen­dżab i wspi­na­jąc się w gó­rę dro­gą o nie­sko­ńczo­nej ilo­ści za­krętów, we­szli­śmy na prze­łęcze Hi­ma­la­jów. Wznie­sie­nie sta­wa­ło się co­raz bar­dziej stro­me. Za na­mi, ni­czym pi­ęk­na pa­no­ra­ma, roz­po­ście­ra­ła się kra­ina, któ­rą wła­śnie prze­mie­rzy­li­śmy, a któ­ra zda­wa­ła się od być od nas co­raz da­lej i da­lej. Gdy ostat­nie pro­mie­nie sło­ńca spo­częły na szczy­tach gór, na­sza ton­ga wy­szła we­so­ło z zyg­za­ków, któ­re oko mo­gło jesz­cze śle­dzić, da­le­ko w dół po­kry­te­go la­sem zbo­cza, i za­trzy­ma­ła się w ma­łym mia­stecz­ku Mu­ré, do­kąd przy­by­wa­ły ro­dzi­ny an­giel­skich urzęd­ni­ków, by szu­kać cie­nia i od­po­czyn­ku.

Zwy­kle mo­żna udać się ton­gą z Mu­ré do Śri­na­ga­ru, ale wraz z na­de­jściem po­ry zi­mo­wej, kie­dy wszy­scy Eu­ro­pej­czy­cy opusz­cza­ją Kasz­mir, usłu­gi prze­wo­zu ton­gą są za­wie­szo­ne. Pod­jąłem się mo­jej pod­ró­ży do­kład­nie w cza­sie, kie­dy ży­wio­ło­wo­ść ży­cia let­nie­go za­czy­na słab­nąć, a An­gli­cy, któ­rych spo­tka­łem na dro­dze, wra­ca­jąc do In­dii, by­li bar­dzo zdu­mie­ni mo­im wi­do­kiem i bez­sku­tecz­nie sta­ra­li się do­ciec ce­lu mo­jej pod­ró­ży do Kasz­mi­ru.

Po­rzu­ca­jąc ton­gę, wy­na­jąłem osio­dła­ne ko­nie – nie bez znacz­nych trud­no­ści – i nad­sze­dł wie­czór, kie­dy za­częli­śmy scho­dzić z Mu­ré, znaj­du­jące­go się na wy­so­ko­ści pi­ęciu ty­si­ęcy stóp. Ten etap na­szej pod­ró­ży nie miał w so­bie nic za­baw­ne­go. Dro­ga by­ła po­ry­ta głębo­ki­mi ko­le­ina­mi przez pó­źne desz­cze, na­sta­ła ciem­no­ść, a na­sze ko­nie ra­czej zga­dy­wa­ły jak iść, niż rze­czy­wi­ście wi­dzia­ły dro­gę. Gdy za­pa­dła noc, burz­li­wy deszcz za­sko­czył nas na otwar­tym te­re­nie, a dzi­ęki gęste­mu li­sto­wiu stu­let­nich dębów, sto­jących po bo­kach na­szej dro­gi, po­grąży­li­śmy się w głębo­kiej ciem­no­ści. Aby nie zgu­bić się na­wza­jem, od cza­su do cza­su na­wo­ły­wa­li­śmy się. W tej nie­prze­nik­nio­nej ciem­no­ści do­strze­gli­śmy ogrom­ne ma­sy skal­ne zwi­sa­jące nie­ma­lże nad na­szy­mi gło­wa­mi i by­li­śmy świa­do­mi, że po na­szej le­wej stro­nie pły­nie rwący po­tok, któ­re­go wo­da two­rzy nie­wi­docz­ną dla nas ka­ska­dę. Przez dwie go­dzi­ny bro­dzi­li­śmy w bło­cie, a lo­do­wa­ty deszcz zmro­ził mnie do szpi­ku ko­ści. Wtem w od­da­li do­strze­gli­śmy ma­łe ogni­sko, któ­re­go wi­dok roz­bu­dził na­sze si­ły. Ale ja­kże zwod­ni­cze są świa­tła w gó­rach! Wy­da­je ci się, że wi­dzisz ogień pło­nący ca­łkiem bli­sko cie­bie, a on w jed­nej chwi­li zni­ka, by po­ja­wić się po­now­nie, na pra­wo, na le­wo, po­wy­żej, po­ni­żej, jak­by czer­pał przy­jem­no­ść z pła­ta­nia fi­gli znęka­ne­mu pod­ró­żni­ko­wi. Na ca­łej swej dłu­go­ści dro­ga po­sia­da ty­si­ąc za­krętów, wi­je się tu i tam, a pło­mień po­chod­ni, któ­ry jest nie­ru­cho­my, wy­da­je się być w ci­ągłym ru­chu, bo ciem­no­ść nie po­zwa­la ci zdać so­bie spra­wy, że sam w ka­żdej chwi­li na­da­jesz mu kie­ru­nek.

Już ca­łkiem stra­ci­łem na­dzie­ję na zbli­że­nie się do te­go upra­gnio­ne­go ognia, gdy po­ja­wił się on po­now­nie, tym ra­zem tak bli­sko, że na­sze ko­nie za­trzy­ma­ły się przed nim.

Mu­szę tu­taj wy­ra­zić mo­je szcze­re po­dzi­ęko­wa­nia An­gli­kom za da­le­ko­wzrocz­no­ść, któ­rej da­li do­wód bu­du­jąc przy dro­gach ma­łe, jed­no­pi­ętro­we do­my na wzór bun­ga­lo­wów dla schro­nie­nia pod­ró­żnych. Praw­dą jest, że nie na­le­ży wy­ma­gać kom­for­tu w te­go ro­dza­ju ho­te­lu; ale jest to spra­wa, w któ­rej pod­ró­żny, przy­gnie­cio­ny zmęcze­niem, nie jest wy­ma­ga­jący, a to, że ma do swo­jej dys­po­zy­cji czy­sty i su­chy po­kój, jest szczy­tem szczęścia.

Hin­du­si, bez wąt­pie­nia, nie spo­dzie­wa­li się zo­ba­czyć pod­ró­żne­go przy­by­wa­jące­go o tak pó­źnej po­rze i w ta­kim okre­sie, po­nie­waż za­bra­li klu­cze do tych dom­ków, wi­ęc mu­sie­li­śmy do­stać się do nich ina­czej. Rzu­ci­łem się na przy­go­to­wa­ne dla mnie łó­żko, skła­da­jące się z po­dusz­ki i ko­ca na­sączo­ne­go wo­dą, i pra­wie na­tych­miast za­snąłem. O świ­cie, po wy­pi­ciu her­ba­ty i za­opa­trze­niu się w kon­ser­wy, po­now­nie pod­jęli­śmy marsz, te­raz już skąpa­ni w pa­lących pro­mie­niach sło­ńca. Od cza­su do cza­su mi­ja­li­śmy wio­ski; pierw­szą we wspa­nia­łej wąskiej prze­łęczy, po­tem wzdłuż dro­gi wi­jącej się mi­ędzy gó­ra­mi. Ze­szli­śmy w ko­ńcu do rze­ki Dże­lum, któ­rej wo­dy pły­ną z wdzi­ękiem, po­śród skał, któ­re po­wstrzy­mu­ją jej bieg, po­mi­ędzy skal­ny­mi ścia­na­mi, któ­rych szczy­ty w wie­lu miej­scach wy­da­ją się pra­wie si­ęgać la­zu­ro­we­go nie­ba Hi­ma­la­jów, nie­ba, któ­re tu­taj po­ka­zu­je się nie­zwy­kle czy­ste i po­god­ne.

Przed po­łud­niem do­tar­li­śmy do wio­ski zwa­nej Ton­gue – po­ło­żo­nej na brze­gu rze­ki – któ­rej wi­dok przed­sta­wia nie­zwy­kły ze­staw chat, da­jących efekt pu­de­łek, któ­rych otwo­ry two­rzą fa­sa­dę. Tu­taj sprze­da­wa­ne są sma­ko­ły­ki i wszel­kie­go ro­dza­ju to­wa­ry. Miej­sce to roi się od Hin­du­sów, któ­rzy no­szą na czo­łach ró­żno­ko­lo­ro­we zna­ki swo­ich kast. Mo­żna też zo­ba­czyć tu pi­ęk­nych lu­dzi z Kasz­mi­ru, ubra­nych w swo­je dłu­gie bia­łe ko­szu­le i śnie­żne tur­ba­ny. Wy­na­jąłem tu­taj, za do­brą ce­nę, hin­du­ski po­jazd od Kasz­mir­czy­ka. Po­jazd ten jest tak skon­stru­owa­ny, że aby utrzy­mać się w nim na miej­scu, trze­ba skrzy­żo­wać no­gi na mo­dłę tu­rec­ką. Sie­dze­nie jest tak ma­łe, że zmiesz­czą się na nim naj­wy­żej dwie oso­by. Brak ja­kie­go­kol­wiek opar­cia dla ple­ców czy­ni ten śro­dek trans­por­tu bar­dzo nie­bez­piecz­nym; mi­mo to, za­ak­cep­to­wa­łem ten ro­dzaj okrągłe­go sto­łu za­mon­to­wa­ne­go na dwóch ko­łach i ci­ągni­ęte­go przez ko­nia, po­nie­waż za­le­ża­ło mi na jak naj­szyb­szym do­tar­ciu do ko­ńca mo­jej pod­ró­ży. Le­d­wie jed­nak prze­by­łem na nim pi­ęćset me­trów, a już po­wa­żnie po­ża­ło­wa­łem ko­nia, któ­re­go po­rzu­ci­łem, tak bar­dzo mu­sia­łem się męczyć, trzy­ma­jąc skrzy­żo­wa­ne no­gi i utrzy­mu­jąc rów­no­wa­gę. Nie­ste­ty, by­ło już za pó­źno.

Za­pa­dał wie­czór, gdy zbli­ża­łem się do wio­ski Ho­ri. Wy­czer­pa­ny zmęcze­niem i ci­ągły­mi wstrząsa­mi, z no­ga­mi jak­by za­ata­ko­wa­ny­mi przez mi­lio­ny mró­wek, nie by­łem w sta­nie cie­szyć się ma­low­ni­czym kra­jo­bra­zem, ja­ki roz­po­ście­rał się przed na­mi, gdy je­cha­li­śmy wzdłuż rze­ki Dże­lum, któ­rej brze­gi z jed­nej stro­ny ogra­ni­czo­ne są stro­my­mi ska­ła­mi, a z dru­giej moc­no za­le­sio­ny­mi zbo­cza­mi gór. W Ho­ri na­tknąłem się na ka­ra­wa­nę piel­grzy­mów wra­ca­jących z Mek­ki.

My­śląc, że je­stem le­ka­rzem i wi­dząc mój po­śpiech, by do­trzeć do La­da­khu, za­pro­si­li mnie, bym do nich do­łączył, co obie­ca­łem zro­bić w Śri­na­ga­rze.

Spędzi­łem ci­ężką noc, sie­dząc w łó­żku, z za­pa­lo­ną la­tar­ką w ręku, nie mo­gąc zmru­żyć oczu, w ci­ągłym stra­chu przed ukłu­cia­mi i ukąsze­nia­mi skor­pio­nów i ro­bac­twa, od któ­rych roi się w bun­ga­lo­wach. Nie­kie­dy wsty­dzi­łem się stra­chu, ja­kim na­pa­wa­ło mnie to ro­bac­two; mi­mo to nie mo­głem tam za­snąć. Gdzież, do­praw­dy, jest w czło­wie­ku gra­ni­ca, któ­ra od­dzie­la od­wa­gę od tchó­rzo­stwa? Nie będę się chwa­lił swo­ją od­wa­gą, ale nie je­stem tchó­rzem, a jed­nak strach nie do po­ko­na­nia, któ­rym na­pa­wa­ły mnie te ma­łe zło­śli­we stwo­rze­nia, mi­mo ogrom­ne­go zmęcze­nia, od­ci­ągał sen od mo­ich po­wiek.

Na­sze ko­nie za­pro­wa­dzi­ły nas w pła­ską do­li­nę, oto­czo­ną wy­so­ki­mi gó­ra­mi. Skąpa­ny w pro­mie­niach sło­ńca, nie po­trze­bo­wa­łem wie­le cza­su, aby za­snąć w sio­dle. Na­głe uczu­cie świe­żo­ści prze­nik­nęło mnie i obu­dzi­ło. Zo­ba­czy­łem, że już za­częli­śmy wspi­nać się na gór­ską ście­żkę, po­śród gęste­go la­su, w któ­re­go szcze­li­nach od cza­su do cza­su otwie­ra­ły się przed na­mi za­chwy­ca­jące wi­do­ki, rwące po­to­ki, od­le­głe gó­ry, bez­chmur­ne nie­bo, kra­jo­braz, da­le­ko w do­le, o cu­dow­nym pi­ęk­nie. Wszędzie wo­kół nas roz­brzmie­wa­ły pie­śni nie­zli­czo­nej ilo­ści cu­dow­nie upie­rzo­nych pta­ków. Wy­szli­śmy z la­su w po­łud­nie, ze­szli­śmy do ma­łej wio­ski na brze­gu rze­ki, a po orze­źwie­niu się lek­ką, zim­ną ko­la­cją, kon­ty­nu­owa­li­śmy na­szą pod­róż. Przed wy­ru­sze­niem po­sze­dłem na ba­zar i pró­bo­wa­łem tam ku­pić szklan­kę cie­płe­go mle­ka od Hin­du­sa, któ­ry przy­kuc­nął przed wiel­kim ko­tłem pe­łnym go­tu­jące­go się mle­ka. Ja­kże wiel­kie by­ło mo­je zdzi­wie­nie, gdy po­wie­dział mi, abym za­brał ca­ły ko­cio­łek wraz z je­go za­war­to­ścią, prze­ko­nu­jąc mnie, że za­nie­czy­ści­łem umiesz­czo­ne w nim mle­ko! „Chcę tyl­ko szklan­kę mle­ka, a nie ca­ły ko­cio­łek”, po­wie­dzia­łem do nie­go.

„Zgod­nie z na­szy­mi pra­wa­mi”, od­pa­rł ku­piec, „je­śli ktoś nie­na­le­żący do na­szej ka­sty za­trzy­ma swój wzrok przez dłu­ższy czas na jed­nym z na­szych na­czyń ku­chen­nych, mu­si­my do­kład­nie umyć ten ar­ty­kuł i wy­rzu­cić je­dze­nie, któ­re się w nim znaj­du­je. Za­nie­czy­ści­łeś mo­je mle­ko i nikt wi­ęcej go nie wy­pi­je, bo nie tyl­ko nie po­prze­sta­łeś na wpa­try­wa­niu się w nie, ale na­wet wska­za­łeś je pal­cem”.

Rze­czy­wi­ście dłu­go ba­da­łem wzro­kiem je­go to­war, aby upew­nić się, że to na­praw­dę mle­ko, i wska­za­łem pal­cem kup­co­wi, z któ­rej stro­ny chcę, aby mle­ko się wy­la­ło. Pe­łen sza­cun­ku dla praw i zwy­cza­jów ob­cych lu­dów, za­pła­ci­łem bez sprze­ci­wu ru­pię, ce­nę ca­łe­go mle­ka, któ­re wy­la­no na uli­cę, choć sam wzi­ąłem tyl­ko jed­ną szklan­kę. By­ła to lek­cja, któ­ra na­uczy­ła mnie, aby od tej po­ry nie przy­ku­wać wzro­ku do je­dze­nia Hin­du­sów.

Nie ma wie­rze­nia re­li­gij­ne­go bar­dziej za­mąco­ne­go przez ilo­ść praw obrzędo­wych, ko­men­ta­rzy i na­ka­zów, ani­że­li re­li­gia bra­mi­ńska.

Pod­czas gdy ka­żda z in­nych głów­nych re­li­gii ma tyl­ko jed­ną na­tchnio­ną ksi­ęgę, Bi­blię, Ewan­ge­lie lub Ko­ran – ksi­ęgi, z któ­rych ży­dzi, chrze­ści­ja­nie i mu­zu­łma­nie czer­pią swo­je cre­do, to hin­du­scy bra­mi­ni po­sia­da­ją tak wiel­ką licz­bę to­mów i ko­men­ta­rzy in fo­lio, że naj­mądrzej­szy bra­min nie mia­łby cza­su przej­rzeć na­wet jed­nej dzie­si­ątej z nich. Po­mi­ja­jąc czte­ry ksi­ęgi Wed; Pu­ra­ny – któ­re są na­pi­sa­ne w san­skry­cie i skła­da­ją się z osiem­na­stu to­mów – za­wie­ra­jących czte­ry­sta ty­si­ęcy strof trak­tu­jących o pra­wach, teo­go­nii, me­dy­cy­nie, stwo­rze­niu i znisz­cze­niu świa­ta itd.; ko­men­ta­rze do Wed, Upa­ni­sza­dy, ob­ja­śnie­nia do Pu­ran – i wie­le in­nych ko­men­ta­rzy ujętych w kil­ku to­mach; prócz te­go po­zo­sta­je jesz­cze dwa­na­ście ob­szer­nych ksi­ąg za­wie­ra­jących pra­wa Ma­nu, wnu­ka Brah­my. Są to ksi­ęgi trak­tu­jące nie tyl­ko o pra­wie cy­wil­nym i kar­nym, ale ta­kże o re­gu­łach ka­no­nicz­nych, a wi­ęc za­sa­dach, któ­re na­kła­da­ją na wier­nych tak znacz­ną licz­bę obrzędów, że przy ze­tkni­ęciu z tym, czło­wiek jest za­sko­czo­ny po­dzi­wem dla nie­wy­czer­pa­nej cier­pli­wo­ści, ja­ką Hin­du­si oka­zu­ją w prze­strze­ga­niu na­ka­zów wpo­jo­nych im przez świ­ęte­go Ma­nu. Ma­nu był bez­sprzecz­nie wiel­kim pra­wo­daw­cą i wiel­kim my­śli­cie­lem, lecz na­pi­sał on tak wie­le, że często zda­rza­ło mu się prze­czyć sa­me­mu so­bie na­wet na jed­nej i tej sa­mej stro­nie. Bra­mi­ni nie za­da­ją so­bie tru­du, aby to za­uwa­żyć, a bied­ni Hin­du­si, któ­rych pra­ca pod­trzy­mu­je ka­stę bra­mi­ńską, po­słusz­nie słu­cha­ją swo­ich du­chow­nych, któ­rych prze­pi­sy na­ka­zu­ją im, aby ni­g­dy nie do­ty­kać czło­wie­ka, któ­ry nie na­le­ży do ich ka­sty, a ta­kże ab­so­lut­nie za­bra­nia­ją ob­cym sku­piać swą uwa­gę na ja­kiej­kol­wiek rze­czy na­le­żącej do Hin­du­sa. Trzy­ma­jąc się ści­śle li­te­ry te­go pra­wa, Hin­dus mnie­ma, że je­go po­ży­wie­nie jest nie­czy­ste, gdy ktoś nie­zna­jo­my spo­gląda na nie zbyt dłu­go.

A jed­nak bra­mi­nizm był, na­wet na po­cząt­ku swe­go od­ro­dze­nia, re­li­gią czy­sto mo­no­te­istycz­ną, uzna­jącą tyl­ko jed­ne­go nie­sko­ńczo­ne­go i nie­po­dziel­ne­go Bo­ga. Jak to by­wa­ło we wszyst­kich cza­sach i re­li­giach, du­cho­wie­ństwo wy­ko­rzy­sta­ło uprzy­wi­le­jo­wa­ne po­ło­że­nie, któ­re sta­wia je po­nad nie­świa­do­mym tłu­mem i wcze­śnie wy­two­rzy­ło ró­żne ze­wnętrz­ne for­my kul­tu i pew­ne pra­wa, my­śląc, że w ten spo­sób będzie mo­gło wpły­wać na ma­sy i pa­no­wać nad ni­mi. Wkrót­ce rze­czy zmie­ni­ły się tak da­le­ce, że za­sa­da mo­no­te­izmu, o któ­rej We­dy da­ły tak ja­sne po­jęcie, zo­sta­ła po­mie­sza­na, lub jak­by wręcz wy­par­ta przez ab­sur­dal­ny i bez­gra­nicz­ny sze­reg bo­gów i bo­giń, pó­łbo­gów, dżi­nów i dia­błów, któ­rzy by­li re­pre­zen­to­wa­ni przez bo­żki, o nie­sko­ńczo­nej ró­żno­rod­no­ści, ale wszyst­kie jed­na­ko­wo okrop­nie wy­gląda­jące. Lud ten, nie­gdyś chwa­leb­ny, tak jak nie­gdyś wiel­ka i czy­sta by­ła je­go re­li­gia, te­raz stop­nio­wo po­pa­da w zu­pe­łny idio­tyzm. Ca­ły ich dzień le­d­wie wy­star­cza na wy­ko­na­nie wszyst­kich re­li­gij­nych obrząd­ków. Trze­ba po­wie­dzieć z ca­łą sta­now­czo­ścią, że Hin­du­si ży­ją tyl­ko po to, aby wspie­rać swą głów­ną ka­stę, bra­mi­nów, któ­rzy trzy­ma­ją w swo­ich rękach ca­łą do­cze­sną wła­dzę, nie­gdyś znaj­du­jącą się w po­sia­da­niu nie­za­le­żnych wład­ców lu­du. Rządzący In­dia­mi An­glik nie mie­sza się do tej sfe­ry ży­cia pu­blicz­ne­go, a wi­ęc bra­mi­ni zy­sku­ją przez pod­trzy­my­wa­nie na­dziei lu­du na lep­szą przy­szło­ść.

Sło­ńce scho­wa­ło się za szczy­tem gó­ry i ciem­no­ść no­cy w jed­nej chwi­li ogar­nęła wspa­nia­ły kra­jo­braz, któ­ry prze­mie­rza­li­śmy. Wkrót­ce wąska do­li­na Dże­lum za­pa­dła w sen. Na­sza dro­ga, wi­jąca się wzdłuż stro­mych skał, zo­sta­ła na­tych­miast skry­ta przed na­szym wzro­kiem; gó­ry i drze­wa zmie­sza­ły się w jed­ną ciem­ną ma­sę, a gwiaz­dy błysz­cza­ły na skle­pie­niu nie­bie­skim. Mu­sie­li­śmy zsi­ąść z ko­nia i wy­ba­dać dro­gę wzdłuż zbo­cza gó­ry, bo­jąc się, że pad­nie­my ofia­rą prze­pa­ści, zio­nącej u na­szych stóp. O pó­źnej go­dzi­nie w no­cy prze­szli­śmy przez most i wspi­ęli­śmy się na stro­me wznie­sie­nie pro­wa­dzące do bun­ga­lo­wów w Ouri, któ­re na tej wy­so­ko­ści wy­da­je się być ca­łko­wi­cie od­izo­lo­wa­ne. Na­stęp­ne­go dnia prze­mie­rzy­li­śmy uro­czy re­gion, za­wsze idąc wzdłuż rze­ki, na za­kręcie któ­rej zo­ba­czy­li­śmy ru­iny si­khij­skiej for­te­cy, ta zaś wy­da­wa­ła się smut­no wspo­mi­nać swo­ją chwa­leb­ną prze­szło­ść. W ma­łej do­li­nie, wtu­le­ni w gó­ry, zna­le­źli­śmy do­mek, któ­ry zda­wał się nas wi­tać. W je­go po­bli­żu obo­zo­wał re­gi­ment ka­wa­le­rii Ma­ha­ra­dży z Kasz­mi­ru.

Kie­dy ofi­ce­ro­wie do­wie­dzie­li się, że je­stem Ro­sja­ni­nem, za­pro­si­li mnie do wspól­nej uczty. Tam mia­łem przy­jem­no­ść po­znać pu­łkow­ni­ka Brow­na, któ­ry ja­ko pierw­szy spo­rządził słow­nik afga­ńsko–an­giel­ski.

Po­nie­waż za­le­ża­ło mi na jak naj­szyb­szym do­tar­ciu do mia­sta Śri­na­gar, z nie­wiel­kim opó­źnie­niem ru­szy­łem da­lej. Po dłu­giej pod­ró­ży wzdłuż bie­gu rze­ki, kon­ty­nu­owa­łem mo­ją pod­róż przez ma­low­ni­czy re­gion le­żący u pod­nó­ża gór. Tu­taj, przed na­szy­mi ocza­mi, znu­żo­ny­mi mo­no­ton­nym pust­ko­wiem po­przed­nich kra­jo­bra­zów, roz­ta­czał się uro­czy wi­dok do­brze za­lud­nio­nej do­li­ny, z wie­lo­ma dwu­pi­ętro­wy­mi do­ma­mi oto­czo­ny­mi ogro­da­mi i po­la­mi upraw­ny­mi. Nie­co da­lej za­czy­na się słyn­na do­li­na Kasz­mi­ru, po­ło­żo­na za pa­smem wy­so­kich skał, któ­re prze­kro­czy­łem pod wie­czór. Ja­kże wspa­nia­ła pa­no­ra­ma od­sło­ni­ła się przed mo­imi ocza­mi, gdy zna­la­złem się na ostat­niej ska­le, od­dzie­la­jącej do­li­nę Kasz­mi­ru od gó­rzy­ste­go kra­ju, któ­ry prze­mie­rzy­łem. Mój wzrok ocza­ro­wał wspa­nia­ły ob­raz. Ta gęsto za­lud­nio­na do­li­na, któ­rej gra­ni­ce gi­ną na ho­ry­zon­cie, jest ukry­ta po­śród wy­so­kich Hi­ma­la­jów. Przy wscho­dzie i za­cho­dzie sło­ńca, stre­fa wiecz­nych śnie­gów wy­da­je się srebr­nym pie­rście­niem, któ­ry jak pas ota­cza ten bo­ga­ty i za­chwy­ca­jący pła­sko­wyż, wy­żło­bio­ny przez licz­ne rze­ki i po­prze­ci­na­ny do­sko­na­ły­mi dro­ga­mi, ogro­da­mi, wzgó­rza­mi i je­zio­rem, któ­re­go wy­spy są za­jęte przez bu­dow­le w pre­ten­sjo­nal­nym sty­lu, a wszyst­ko to spra­wia, że pod­ró­żny czu­je się tak, jak­by wsze­dł do in­ne­go świa­ta. Wy­da­je mu się, gdy­by ośmie­lił się pó­jść jesz­cze tro­chę da­lej, zna­la­złby tam raj, o któ­rym je­go na­uczy­ciel­ka tak często opo­wia­da­ła mu w dzie­ci­ństwie.

Za­sło­na no­cy po­wo­li okry­wa­ła do­li­nę, łącząc gó­ry, ogro­dy i je­zio­ro w jed­ną ciem­ną am­pli­tu­dę, prze­bi­ja­ną tu i ów­dzie przez od­le­głe ognie, przy­po­mi­na­jące gwiaz­dy. Zsze­dłem w do­li­nę, kie­ru­jąc się w stro­nę rze­ki Dże­lum, któ­ra przeda­rła się przez wąski wąwóz w gó­rach, aby po­łączyć się z wo­da­mi rze­ki In­dus. We­dług le­gen­dy, do­li­na ta by­ła kie­dyś mo­rzem śró­dlądo­wym; prze­jście przez ota­cza­jące ją ska­ły otwo­rzy­ło się i wy­pom­po­wa­ło wo­dy, nie po­zo­sta­wia­jąc nic wi­ęcej z jej daw­ne­go cha­rak­te­ru po­za je­zio­rem, rze­ką i po­mniej­szy­mi cie­ka­mi wod­ny­mi. Brze­gi rze­ki są te­raz usła­ne dom­ka­mi na wo­dzie, dłu­gi­mi i wąski­mi, któ­rych wła­ści­cie­le wraz z ro­dzi­na­mi za­miesz­ku­ją je przez ca­ły rok.

Stąd do Śri­na­ga­ru mo­żna do­trzeć w je­den dzień jaz­dy kon­no; ale ło­dzią pod­róż wy­ma­ga już pó­łto­ra dnia. Przy­sta­łem ten dru­gi spo­sób trans­por­tu, a po wy­bra­niu ło­dzi i do­bi­ciu tar­gu z jej wła­ści­cie­lem, za­jąłem miej­sce na dzio­bie, na dy­wa­nie, osło­ni­ętym przez pe­wien ro­dzaj da­chu. Łó­dź opu­ści­ła brzeg o pó­łno­cy, nio­sąc nas szyb­ko w kie­run­ku Śri­na­ga­ru. Na ru­fie Hin­dus przy­go­to­wał mi her­ba­tę. Po­sze­dłem spać, szczęśli­wy, wie­dząc, że mo­ja pod­róż wkrót­ce mia­ła się sko­ńczyć. Go­rąca piesz­czo­ta pro­mie­ni sło­necz­nych prze­ni­ka­jących przez mój ma­ły dach obu­dzi­ła mnie, a to, cze­go do­świad­czy­łem, za­chwy­ci­ło mnie po­nad wszel­ką mia­rę. Ca­łko­wi­cie zie­lo­ne brze­gi; od­le­głe za­ry­sy gór­skich szczy­tów po­kry­tych śnie­giem; ład­ne wio­ski, któ­re od cza­su do cza­su po­ka­zy­wa­ły się u pod­nó­ża gór; kry­sta­licz­na ta­fla wo­dy; czy­ste i oso­bli­wie przy­jem­ne po­wie­trze, któ­rym od­dy­cha­łem z ra­do­ścią; mu­zy­kal­ne pie­śni nie­sko­ńczo­nej ilo­ści pta­ków; nie­bo o nie­zwy­kłej czy­sto­ści; za mną plusk wo­dy wzbu­rza­nej przez wio­sło o okrągłym ko­ńcu, któ­rym z ła­two­ścią wła­da­ła wspa­nia­ła ko­bie­ta (o cu­dow­nych oczach i ce­rze brązo­wej od sło­ńca), po­ru­sza­jąca się z do­stoj­ną obo­jęt­no­ścią. Wszyst­kie te rze­czy ra­zem wzi­ęte zda­wa­ły się wpro­wa­dzać mnie w eks­ta­zę i zu­pe­łnie za­po­mnia­łem o przy­czy­nie mo­jej obec­no­ści na tej rze­ce. W tej chwi­li nie mia­łem na­wet pra­gnie­nia do­tar­cia do ko­ńca mo­jej pod­ró­ży – a prze­cież ileż jesz­cze cze­ka­ło mnie tru­dów i nie­bez­pie­cze­ństw! Tak wiel­kie w tej jed­nej chwi­li od­czu­wa­łem za­do­wo­le­nie!

Łó­dź pły­nęła szyb­ko, a kra­jo­braz wci­ąż od­kry­wał przed mo­imi ocza­mi no­we pi­ęk­no, za­tra­ca­jąc się na­ra­sta­jących kom­bi­na­cjach z ho­ry­zon­tem, któ­ry zle­wał się z mi­ja­ny­mi gó­ra­mi, sta­jąc się z ni­mi jed­no­ścią. Na­stęp­nie uka­zy­wa­ła się no­wa pa­no­ra­ma, któ­ra zda­wa­ła się roz­sze­rzać i wy­pły­wać z gór­skich zbo­czy, za­chwy­ca­jąc co­raz bar­dziej… Dzień już chy­lił się ku za­cho­do­wi, ale ja nie by­łem jesz­cze zmęczo­ny kon­tem­plo­wa­niem tej wspa­nia­łej przy­ro­dy, któ­rej wi­dok oży­wił we mnie wspo­mnie­nia z dzie­ci­ństwa i mło­do­ści. Ja­kże pi­ęk­ne by­ły te dni, któ­re bez­pow­rot­nie mi­nęły!

Im bar­dziej zbli­ża­li­śmy się do Śri­na­ga­ru, tym licz­niej­sze by­ły wio­ski oto­czo­ne zie­le­nią. Na wi­dok na­szej ło­dzi, nie­któ­rzy z ich miesz­ka­ńców przy­bie­ga­li, aby nas zo­ba­czyć, mężczy­źni w swo­ich tur­ba­nach, ko­bie­ty w swo­ich ma­łych czep­kach, jed­ni i dru­dzy po­dob­nie ubra­ni w bia­łe suk­nie si­ęga­jące do zie­mi, dzie­ci bie­ga­ły na­go, przy­wo­dząc na my­śl stro­je na­szych pierw­szych ro­dzi­ców.

Wje­żdża­jąc do mia­sta wi­dzi się sze­reg ba­ra­ków i pły­wa­jących na wo­dzie do­mów, w któ­rych miesz­ka­ją ca­łe ro­dzi­ny. Wierz­cho­łki od­le­głych, po­kry­tych śnie­giem gór by­ły piesz­czo­ne ostat­ni­mi pro­mie­nia­mi za­cho­dzące­go sło­ńca, gdy su­nęli­śmy mi­ędzy drew­nia­ny­mi do­ma­mi Śri­na­ga­ru, ści­śle przy­le­ga­jący­mi do obu brze­gów rze­ki. Wy­da­je się, że ży­cie usta­je tu o za­cho­dzie sło­ńca; ty­si­ące ró­żno­ko­lo­ro­wych otwar­tych ło­dzi (dun­ga) i ba­rek po­kry­tych pa­lan­ki­na­mi (ban­gla) umo­co­wa­nych by­ło wzdłuż pla­ży; mężczy­źni i ko­bie­ty ze­bra­li się w po­bli­żu rze­ki, w pry­mi­tyw­nych stro­jach Ada­ma i Ewy, prze­cho­dząc przez swo­je wie­czor­ne ablu­cje, nie czu­jąc przed so­bą żad­ne­go skrępo­wa­nia ani pru­de­rii, po­nie­waż wy­ko­ny­wa­li obrzęd re­li­gij­ny, któ­re­go zna­cze­nie jest dla nich wi­ęk­sze niż wszyst­kie ludz­kie uprze­dze­nia.

Dwu­dzie­ste­go pa­ździer­ni­ka obu­dzi­łem się w schlud­nym po­ko­ju, z któ­re­go mia­łem pi­ęk­ny wi­dok na rze­kę, te­raz za­la­ną pro­mie­nia­mi sło­ńca Kasz­mi­ru. Po­nie­waż nie jest mo­im ce­lem opi­sy­wać tu szcze­gó­ło­wo mo­je do­świad­cze­nia, po­wstrzy­mam się od wy­li­cza­nia uro­czych do­lin, raj­skich je­zior, cza­ru­jących wysp, tych hi­sto­rycz­nych miejsc, ta­jem­ni­czych pa­gód i uro­kli­wych wio­sek, któ­re wy­da­ją się za­gu­bio­ne w roz­le­głych ogro­dach, gdzie ze wszyst­kich stron wzno­szą się ma­je­sta­tycz­ne szczy­ty gi­gan­tycz­nych Hi­ma­la­jów, spo­wi­te jak okiem si­ęgnąć wiecz­nym śnie­giem. Od­no­tu­ję tyl­ko przy­go­to­wa­nia, ja­kie po­czy­ni­łem w zwi­ąz­ku z mo­ją pod­ró­żą w kie­run­ku Ty­be­tu. Spędzi­łem sze­ść dni w Śri­na­ga­rze, ro­bi­ąc dłu­gie wy­ciecz­ki w cza­ru­jące oko­li­ce mia­sta, ba­da­jąc licz­ne ru­iny, któ­re świad­czą o sta­ro­żyt­nym do­bro­by­cie te­go re­gio­nu i stu­diu­jąc dziw­ne zwy­cza­je te­go kra­ju.

Kasz­mir, jak rów­nież po­zo­sta­łe przy­le­ga­jące do nie­go pro­win­cje, Bal­ti­stan, La­dakh i in­ne, są wa­sa­la­mi An­glii. Daw­niej sta­no­wi­ły one część po­sia­dło­ści Ran­dżi­da Sin­ga, Lwa Pen­dża­bu. W chwi­li je­go śmier­ci, woj­ska an­giel­skie za­jęły La­haur, sto­li­cę Pen­dża­bu, od­dzie­li­ły Kasz­mir od resz­ty im­pe­rium i sce­do­wa­ły go, pod po­zo­rem pra­wa dzie­dzicz­ne­go za su­mę stu sze­śćdzie­si­ęciu mi­lio­nów fran­ków, na Gu­la­ba–Sin­gha, jed­ne­go z krew­nych zma­rłe­go su­we­re­na, na­da­jąc mu oprócz te­go ty­tuł Ma­ha­ra­dży. W cza­sie mo­jej pod­ró­ży, fak­tycz­nym Ma­ha­ra­dżą był Pra­tap–Singh, wnuk Gu­la­ba, któ­re­go re­zy­den­cją jest Ja­moo, na po­łu­dnio­wym sto­ku Hi­ma­la­jów.

Sław­na „szczęśli­wa do­li­na” – Kasz­mir (mie­rząca osiem­dzie­si­ąt pi­ęć mil dłu­go­ści na dwa­dzie­ścia pi­ęć mil sze­ro­ko­ści) cie­szy­ła się chwa­łą i do­bro­by­tem tyl­ko za cza­sów Wiel­kie­go Mo­go­ła, któ­re­go dwór uwiel­biał kosz­to­wać tu­taj sło­dy­czy wiej­skie­go ży­cia, w ci­ągle jesz­cze ist­nie­jących bu­dyn­kach na ma­łej wy­spie na je­zio­rze. Wi­ęk­szo­ść Ma­ha­ra­dżów Hin­du­sta­nu daw­niej spędza­ła tu let­nie mie­si­ące i brać udział we wspa­nia­łych uro­czy­sto­ściach wy­da­wa­nych przez Pa­ństwo Wiel­kich Mo­go­łów; ale od tej po­ry cza­sy bar­dzo się zmie­ni­ły, i szczęśli­wa do­li­na jest dzi­siaj ni­czym wi­ęcej, niż że­bra­czą kry­jów­ką. Wod­ne ro­śli­ny i szu­mo­wi­ny po­kry­ły czy­ste wo­dy je­zio­ra; dzi­ki ja­ło­wiec zdu­sił wszel­ką ro­ślin­no­ść na wy­spach; pa­ła­ce i bu­dyn­ki są le­d­wie wspo­mnie­niem ich mi­nio­nej wiel­ko­ści; zie­mia i tra­wa po­kry­wa­ją bu­dyn­ki, któ­re te­raz po­pa­da­ją w ru­inę. Ota­cza­jące gó­ry i ich wiecz­nie bia­łe szczy­ty wy­da­ją się być po­chło­ni­ęte po­nu­rym smut­kiem i ży­wić na­dzie­ję na lep­sze cza­sy dla ujaw­nie­nia ich nie­śmier­tel­ne­go pi­ęk­na. Nie­gdyś udu­cho­wie­ni, pi­ęk­ni i czy­ści miesz­ka­ńcy sta­li się zwie­rzęcy i otu­ma­nie­ni, brud­ni i le­ni­wi, a za­miast mie­cza te­raz rządzi ni­mi bat.

Miesz­ka­ńcy Kasz­mi­ru tak często ule­ga­li na­jaz­dom i gra­bie­żom, mie­li tak wie­lu pa­nów, że sta­li się już obo­jęt­ni na wszyst­ko. Spędza­ją czas nad brze­ga­mi rzek, plot­ku­jąc o swo­ich sąsia­dach, zaj­mu­ją się żmud­ną pra­cą przy wy­ra­bia­niu swo­ich słyn­nych chust, al­bo wy­ko­ny­wa­niem fi­li­gra­no­wych zło­tych lub srebr­nych ro­bó­tek. Kasz­mir­skie ko­bie­ty są me­lan­cho­lij­ne­go uspo­so­bie­nia, a na ich ry­sach ma­lu­je się nie­wy­obra­żal­ny smu­tek. Wszędzie pa­nu­je nędza i nie­po­rządek. Pi­ęk­ni mężczy­źni i wspa­nia­łe ko­bie­ty Kasz­mi­ru są brud­ni i odzia­ni w łach­ma­ny. Strój obu płci skła­da się, tak zi­mą, jak i la­tem, z dłu­giej ko­szu­li lub suk­ni z gru­be­go ma­te­ria­łu i z nadęty­mi ręka­wa­mi. No­szą tę ko­szu­lę aż do ca­łko­wi­te­go zu­ży­cia i ni­g­dy nie jest ona pra­na, tak że bia­ły tur­ban mężczyzn wy­gląda jak ośle­pia­jący śnieg przy ich brud­nych ko­szu­lach, któ­re są ca­łe po­kry­te pla­ma­mi z po­tu i sma­ru.

Pod­ró­żnik czu­je się prze­si­ąk­ni­ęty smut­kiem, wi­dząc kon­trast mi­ędzy ota­cza­jącą go bo­ga­tą i pi­ęk­ną przy­ro­dą, a lu­dźmi odzia­ny­mi w łach­ma­ny.

Sto­li­ca kra­ju, Śri­na­gar (Mia­sto Sło­ńca), lub, aby okre­ślić ją na­zwą, któ­ra jest jej nada­na od na­zwy kra­ju, Kasz­mir, le­ży na brze­gu rze­ki Dże­lum, wzdłuż któ­rej roz­ci­ąga się w kie­run­ku po­łu­dnio­wym na od­le­gło­ść pi­ęciu ki­lo­me­trów, a jej sze­ro­ko­ść nie prze­kra­cza dwóch ki­lo­me­trów.

Jej dwu­pi­ętro­we do­my, za­miesz­ka­łe przez sto ty­si­ęcy miesz­ka­ńców, zbu­do­wa­ne są z drew­na i gra­ni­czą z oby­dwo­ma brze­ga­mi rze­ki. Wszy­scy miesz­ka­ją nad rze­ką, któ­rej brze­gi po­łączo­ne są dzie­si­ęcio­ma mo­sta­mi. Ta­ra­sy pro­wa­dzą z do­mów do rze­ki Dże­lum, gdzie przez ca­ły dzień lu­dzie do­ko­nu­ją uro­czy­stych ablu­cji, kąpią się i my­ją swo­je na­czy­nia ku­chen­ne, na któ­re skła­da się kil­ka mie­dzia­nych garn­ków. Część miesz­ka­ńców prak­ty­ku­je re­li­gię mu­zu­łma­ńską; dwie trze­cie jest wy­zna­nia bra­mi­ńskie­go, a bud­dy­stów mo­żna tu zna­le­źć sto­sun­ko­wo nie­wie­lu.

Nad­sze­dł czas, aby po­czy­nić in­ne przy­go­to­wa­nia do pod­ró­ży, za­nim znów mia­łem za­nu­rzyć się w nie­zna­nym. Za­ku­piw­szy ró­żne­go ro­dza­ju kon­ser­wy, wi­no i in­ne rze­czy nie­zbęd­ne w pod­ró­ży przez kraj tak sła­bo za­lud­nio­ny jak Ty­bet, spa­ko­wa­łem ca­ły mój ba­gaż do skrzyń; wy­na­jąłem sze­ściu prze­wo­źni­ków i tłu­ma­cza, ku­pi­łem ko­nia na wła­sny uży­tek i usta­li­łem da­tę mo­je­go wy­jaz­du na dwu­dzie­sty siód­my dzień pa­ździer­ni­ka. Aby roz­we­se­lić mo­ją pod­róż, wzi­ąłem od do­bre­go Fran­cu­za, upra­wia­jące­go wi­no u ma­ha­ra­dży, du­że­go psa Pa­mi­ra, któ­ry już raz prze­mie­rzył tę dro­gę z mo­imi przy­ja­ció­łmi, Bo­nval­lo­tem, Ca­pu­sem i Pe­pi­nem, zna­ny­mi od­kryw­ca­mi. Po­nie­waż chcia­łem skró­cić mo­ją pod­róż o dwa dni, roz­ka­za­łem mo­im prze­wo­źni­kom wy­ru­szyć o świ­cie z dru­giej stro­ny je­zio­ra, któ­re prze­pły­nąłem ło­dzią, i do­łączy­łem do nich i do mo­je­go ko­nia u pod­nó­ża ła­ńcu­cha gór­skie­go, któ­ry od­dzie­la do­li­nę Śri­na­ga­ru od wąwo­zu Sind.

Ni­g­dy nie za­pom­nę tor­tur, przez ja­kie mu­sie­li­śmy prze­jść, wspi­na­jąc się pra­wie na czwo­ra­kach na szczyt gó­ry, wy­so­ki na trzy ty­si­ące stóp. Tra­ga­rzom bra­ko­wa­ło tchu; co chwi­la ba­łem się, że któ­ryś spad­nie ze swo­im ci­ęża­rem z po­chy­ło­ści w prze­pa­ść i z bó­lem pa­trzy­łem, jak mój bied­ny pies Pa­mir, dy­sząc i z wy­wie­szo­nym języ­kiem, ro­bi dwa lub trzy kro­ki i pa­da na zie­mię wy­czer­pa­ny. Za­po­mi­na­jąc o wła­snym zmęcze­niu, pie­ści­łem i za­chęca­łem bied­ne zwie­rzę, któ­re, jak­by ro­zu­mie­jąc mnie, wsta­wa­ło, by zro­bić jesz­cze dwa lub trzy kro­ki i znów upa­da­ło.

Gdy do­tar­li­śmy na szczyt, za­pa­dła noc; rzu­ci­li­śmy się łap­czy­wie na śnieg, by uga­sić pra­gnie­nie, a po krót­kim od­po­czyn­ku za­częli­śmy scho­dzić w dół przez bar­dzo gęsty las so­sno­wy, spie­sząc się, by do­trzeć do wio­ski Ha­ïe­na, u pod­nó­ża roz­pa­dli­ny, w ciem­no­ściach oba­wia­jąc się ata­ku dra­pie­żnych zwie­rząt.

Ze Śri­na­ga­ru do Ha­ïe­ny pro­wa­dzi rów­na do­bra dro­ga, wio­dąca pro­sto na pó­łnoc przez Gan­der­bal, gdzie skie­ro­wa­li­śmy się na prost­szą dro­gę wy­so­ką na trzy ty­si­ące stóp, co skró­ci­ło za­rów­no czas, jak i od­le­gło­ść.