Odporność psychiczna. Strategie i narzędzia rozwoju ebook

Tytuł oryginału: Developing Mental Toughness. Coaching strategies to improve performance, resilience and wellbeing

© Peter Clough and Doug Strycharczyk 2015.

This translation of Developing Mental Toughness 2nd edition is published by arrangement with Kogan Page.

Copyright © for the Polish edition by Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne sp.z o.o., Sopot 2016.

Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani w żaden sposób reprodukowana lub odczytywana w środkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gdańskiego Wydawnictwa Psychologicznego.

Wydanie pierwsze w języku polskim 2017 rok

Przekład: Sylwia Pikiel

Redaktor prowadzący: Patrycja Pacyniak

Konsultacje merytoryczne: Monika Czwerenko, Sylwia Rybak

Redakcja polonistyczna: Agnieszka Jankowska, Patrycja Pacyniak

Korekta: zespół

Skład: Tojza

Projekt okładki: Monika Pollak

Zdjęcie na okładce: © 123RF

ISBN 978-83-7489-724-2

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne sp. z o.o.

ul. J. Bema 4/1a

81–753 Sopot

e-mail: [email protected]

www.gwp.pl

Skład wersji elektronicznej: Marcin Kapusta

konwersja.virtualo.pl

Autorzy i współtwórcy

Autorzy

Doug Strycharczyk jest dyrektorem generalnym AQR Ltd., firmy, którą założył w 1989 roku i która obecnie uważana jest za jedną z najbardziej innowacyjnych na świecie (i najszybciej rozwijających się) firm publikujących testy.

Strycharczyk ma doświadczenie w opracowywaniu testów i programów psychometrycznych – odegrał kluczową rolę w przygotowaniu kwestionariusza MTQ48 (Mental Toughness Questionnaire). Zajmuje się takimi zagadnieniami jak rozwój firm, ocena członków kierownictwa, rozwój zawodowy menedżerów wyższego szczebla (liderów) i zarządzanie talentami. Jest prekursorem stosowania koncepcji odporności psychicznej we wszystkich dziedzinach życia, w których człowiek styka się z wyzwaniami lub czynnikami stresowymi. Jest uważany za jeden z największych autorytetów na świecie, jeśli chodzi o model odporności psychicznej. Strycharczyk pracuje z przedstawicielami sektorów gospodarki, edukacji, opieki społecznej, sportu i ochrony zdrowia.

Wraz z Peterem Cloughem jest współautorem rozdziałów w popularnych książkach, takich jak: Psychometrics in coaching (Kogan Page/Association for Coaching, 2009), Leadership coaching (Kogan Page/Association for Coaching, 2010) i Coaching in education (Karnac Books, 2012). Razem z Charlesem Elvinem, dyrektorem generalnym ILM, napisał książkę Developing resilient organizations (Kogan Page, 2014).

Strycharczyk uzyskał stopień naukowy z wyróżnieniem pierwszego stopnia w dziedzinie ekonomii. Jest założycielem fundacji AQR, która wspiera w rozwoju osoby mające problemy finansowe, społeczne lub rodzinne. Wszystkie swoje tantiemy przekazuje na działalność fundacji. Można się z nim skontaktować e-mailowo: [email protected].

Peter Clough jest profesorem psychologii stosowanej na Manchester Metropolitan University. Zajmuje się przede wszystkim problematyką osiągnięć w warunkach silnej presji psychicznej. Wspólnie z Keithem Earlem opracował model odporności psychicznej oraz kwestionariusz MTQ48. W ścisłej współpracy z Dougiem Strycharczykiem przeprowadził stosowne badania i wykazał możliwości stosowania koncepcji odporności psychicznej w różnych dziedzinach. Jest dziś jednym z największych na świecie autorytetów, jeśli chodzi o odporność psychiczną i kwestie z nią powiązane.

Clough zdobył doświadczenie jako konsultant w różnego rodzaju projektach realizowanych przez największe organizacje brytyjskie i światowe, w tym dotyczących opracowania i wdrożenia programów centrów oceny i rozwoju, poradnictwa zawodowego, badań sondażowych pracowników i kultury pracy, rozwoju zdolności przywódczych oraz przeprowadzania testów psychometrycznych i szkoleń.

Z wykształcenia jest psychologiem ze specjalnością psychologia pracy. Stopień magistra uzyskał na Uniwersytecie w Sheffield, a doktoryzował się na Uniwersytecie w Aberdeen. Wraz z Dougiem Strycharczykiem jest autorem książki Developing mental toughness in young people (Karnac, 2014). Można się z nim skontaktować e-mailowo: [email protected].

Współtwórcy

Do stworzenia modelu odporności psychicznej przyczyniły się swoją wiedzą i doświadczeniem wymienione poniżej osoby.

Dr Angela Clough – licencjonowana fizjoterapeutka specjalizująca się w urazach ortopedycznych i sportowych. W swoich badaniach skupia się przede wszystkim na psychospołecznych aspektach urazów kręgosłupa szyjnego. Ma bogate doświadczenie jako praktyk, menedżer i badacz działający w brytyjskiej służbie zdrowia (National Health Service).

Dr Lee Crust – starszy wykładowca psychologii sportu i kultury fizycznej na Uniwersytecie w Lincoln, licencjonowany psycholog, naukowiec i członek Higher Education Academy. W swoich badaniach wykorzystuje metody jakościowe i ilościowe oraz kwestionariusz MTQ48. Jego najnowsze badania dotyczą relacji między odpornością psychiczną a dobrostanem psychicznym.

Monika Czwerenko – dyrektor operacyjna w AQR. Wraz z Claudine Rowlands zajmuje się organizacją działań badawczych i rozwojowych na całym świecie. Jest odpowiedzialna za zastosowanie technologii w procesie oceny i rozwoju odporności psychicznej. Można się z nią skontaktować e-mailowo: [email protected].

Dr Neil Dagnall – główny wykładowca na Wydziale Psychologii Manchester Metropolitan University. Badacz poznawczy zajmujący się przede wszystkim skrzywieniami rzeczywistości i wiarą w zjawiska paranormalne.

Dr Fiona Earle – licencjonowana psycholog pracy zajmująca się zagadnieniami pracy i dobrostanu. Specjalizuje się w takich problemach jak stres, obciążenie pracą i zmęczenie. Ma duże doświadczenie jako konsultant i jest ekspertką od projektowania centrów oceny, opracowywania narzędzi psychometrycznych dostosowanych do indywidualnych potrzeb oraz rozwoju kadr kierowniczych.

Dr Keith Earle – licencjonowany psycholog sportu i kultury fizycznej oraz starszy wykładowca na Uniwersytecie w Hull. Jest zarówno aktywnym badaczem, jak i praktykiem pracującym ze sportowcami różnych dyscyplin. Razem z Peterem Cloughem opracował model odporności psychicznej. Można się z nim skontaktować e-mailowo: [email protected].

Kieran Gordon – dyrektor wykonawczy w firmie Career Connect. Ma trzydziestoletnie doświadczenie w pracy z osobami w różnym wieku jako profesjonalny doradca zawodowy. Sprawował funkcję prezesa Instytutu Poradnictwa Zawodowego (Institute of Career Guidance) i był członkiem brytyjskiego komitetu do spraw karier zawodowych (Career Council).

Dr Kirsten Jack – starszy wykładowca na Wydziale Pielęgniarstwa Manchester Metropolitan University. Jej zainteresowania naukowe obejmują wykorzystanie emocji i zarządzanie nimi w pracy pielęgniarskiej, rolę pielęgniarki (pielęgniarza) w systemie publicznej opieki zdrowotnej oraz opracowywanie fenomenologicznych metod badawczych.

Katarzyna Kloskowska-Kustosz – prezes 4Business & People, jednej z wiodących na polskim rynku firm coachingowych i szkoleniowych. Od lat stosuje w swojej pracy kwestionariusz MTQ48; wdrożyła go w wielu firmach międzynarodowych i klubach sportowych (np. w Legii Warszawa). Poszerzyła zakres swoich zainteresowań o zastosowanie tego narzędzia w kontekście społecznym.

Dr David Marchant – wykładowca psychologii sportu i kultury fizycznej na Edge Hill University. Ściśle współpracował z Peterem Cloughem przy wielu projektach dotyczących odporności psychicznej. Prowadzi i publikuje badania na ten temat.

Dr Christian van Nieuwerburgh – coach kadry menedżerskiej, nauczyciel akademicki i konsultant, światowy autorytet w dziedzinie coachingu; regularnie występuje na konferencjach w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i Australii. Jest dyrektorem zarządzającym Growth Coaching Online, firmy świadczącej przez internet usługi w zakresie rozwoju zawodowego nauczycieli oparte na zasadach coachingu.

Dr John Perry – prowadzi wykłady na temat osiągnięć w sporcie i na temat coachingu sportowego na Uniwersytecie w Hull. Jest licencjonowanym psychologiem i naukowcem specjalizującym się w sporcie i kulturze fizycznej. Odegrał ważną rolę w przeprowadzaniu analiz psychometrycznych wykorzystanych w wielu opublikowanych pracach badawczych dotyczących kwestionariusza MTQ48. Jest autorem publikacji naukowych na temat nowego modelu sportowego zachowania i radzenia sobie w sporcie.

Claudine Rowlands – dyrektor handlowa w AQR. Ściśle współpracowała z Dougiem Strycharczykiem w zakresie popularyzacji modelu odporności psychicznej (w ponad osiemdziesięciu krajach świata) oraz jego nowych zastosowań. Wniosła ogromny wkład w doskonalenie koncepcji odporności psychicznej, nad którą pracuje od 2002 roku. Jako certyfikowany coach na poziomie executive coaching ma możliwość stosowania tejże koncepcji w praktyce. Można się z nią skontaktować e-mailowo: [email protected].

Zoe Sweet – dyrektor do spraw rozwoju organizacji w Academi Wales, która jest organem rządu walijskiego odpowiedzialnym za podnoszenie standardów rozwoju zdolności przywódczych w walijskim sektorze usług publicznych. Kończy pracę doktorską na temat zastosowania koncepcji odporności psychicznej.

Podziękowania

Proces opracowania modelu odporności psychicznej i jego uniwersalnych zastosowań oraz kwestionariusza MTQ48 był długi i momentami dość skomplikowany. Nie ukończylibyśmy tej pracy bez wsparcia wielu osób – w tym coachów, specjalistów od rozwoju, liderów, menedżerów i pracowników akademickich – które hojnie dzieliły się z nami swoimi pomysłami, czasem i zasobami, dzięki czemu mogliśmy zgłębiać nowe obszary i możliwości zastosowania naszej koncepcji.

Niektóre osoby wniosły swój wkład w postaci wiedzy i doświadczenia, które wykorzystaliśmy podczas pracy nad niniejszą książką. Było ich tak wiele, że nie sposób wymienić wszystkich z imienia i nazwiska. Dziękujemy im i mamy nadzieję, że nie mają nam za złe, iż nie wyróżniamy każdej z osobna.

Jako że naszą koncepcję rozwijamy na całym świecie i wdrażamy w nowych dziedzinach życia, pragniemy wspomnieć kilka osób, które zachęcały nas do tego i wspierały w tym dziele. Są to dr Suzy Green z Australii, Aisha Al Suwaidi, dyrektor zarządzająca polityką HR w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, oraz Bethia McNeill i Graeme Duncan, którzy działają w sektorze edukacji i opieki społecznej w Wielkiej Brytanii.

Cały zespół AQR służył nam pomocą znacznie wykraczającą poza normalne obowiązki. Monika Czwerenko okazała się niezwykle aktywną współpracowniczką.

Szczególnie wdzięczni jesteśmy Claudine Rowlands, która wspólnie z Dougiem kieruje firmą – od lat jest jej prawdziwą podporą. Jeśli chcesz wiedzieć, co znaczy odporność psychiczna w praktyce, nie znajdziesz lepszego przykładu.

Peter poświęca tę książkę Angeli, swojej żonie, oraz Emily, swojej córce – obie są odporne i wrażliwe.

Doug zaś dedykuje książkę wnukom: Jay, Charlie, Bella i Axel pomogli mu odnaleźć w sobie czułość.

Rozdział 1Wprowadzenie

Sukces nigdy nie jest ostateczny. Porażka nigdy nie jest totalna.Liczy się tylko odwaga, by kontynuować swoje dzieło.

Winston Churchill

Koncepcja odporności psychicznej dostarczyła nam obu niezapomnianych wrażeń i okazji do przeżycia niezwykłej przygody. Coś, co na początku wydawało się niewinnym ćwiczeniem akademickim na małą skalę, rozrosło się do zjawiska o zasięgu naprawdę ogólnoświatowym. Nieco więcej na ten temat piszemy w dalszej części rozdziału.

Od pierwszego1 wydania niniejszej książki obserwowaliśmy narastającą falę zainteresowania odpornością psychiczną2 jako w miarę spójną koncepcją, którą można odnieść do prawie każdej sfery życia jednostek, grup i organizacji czujących potrzebę zrobienia czegoś wartościowego. Odporność psychiczna ściśle wiąże się z innymi, coraz bardziej liczącymi się koncepcjami i konstruktami, takimi jak psychologia pozytywna, rezyliencja, charakter, wytrwałość i nastawienie. Nasz model i opracowany przez nas kwestionariusz są powszechnie stosowane w takich dziedzinach jak biznes, edukacja, zdrowie, sport i – ostatnio – usługi społeczne.

Jeden z satysfakcjonujących aspektów naszej pracy wiąże się z faktem, że praca ta opiera się na dotychczasowej wiedzy i doświadczeniu praktyków oraz teoretyków. Nasz model nie wymaga od odbiorców odrzucenia tego, co ci już wiedzą. Coraz częściej słyszymy, że wzbogaca on pracę wielu ludzi o nowe pomysły, ramy intelektualne i wyjaśnienia. Nasz kwestionariusz jawi się jako kluczowe narzędzie skutecznej diagnozy i, co najważniejsze, wiarygodniejszej oceny oraz rzetelnych badań naukowych.

Wypracowaliśmy sposób rozpoznawania cechy osobowości człowieka, która jest bardzo ważna w ocenie osiągnięć poszczególnych jednostek i organizacji, dobrostanu psychicznego i możliwości rozwijania pozytywnych zachowań. A wszystkie te czynniki odgrywają kluczową rolę w procesie radzenia sobie z presją oraz z wyzwaniami, jakie niesie współczesne życie.

Pierwsze pytanie, na które należałoby odpowiedzieć, brzmi: czym jest odporność psychiczna?

Model 4C3

Nasza praca opiera się na naukowej analizie odporności psychicznej. Nauka to przede wszystkim dane i dowody. Szczęśliwie ogromna większość danych wspiera naszą koncepcję, choć niektóre w nieco mniejszym stopniu. Ale właśnie taki charakter ma psychologia stosowana; człowiek jest istotą złożoną i żaden model nie jest w stanie uwzględnić wszystkich ewentualności. Oto nasza definicja odporności psychicznej.

W modelu 4C ogólna odporność psychiczna opiera się na czterech filarach.

1. Wyzwanie (challenge): postrzeganie wyzwania jako szansy.

2. Pewność siebie (confidence): wysoki poziom wiary w siebie.

3. Zaangażowanie (commitment): wytrwałość w realizowaniu zadań.

4. Kontrola/poczucie wpływu (control): przekonanie o tym, że kontroluje się swój los.

Model ten opisujemy szczegółowo w dalszej części książki. Warto prześledzić, w jaki sposób go zbudowaliśmy. Złożył się na to czterostopniowy proces konstruowania modelu naukowego, który powinien być bliski wszystkim badaczom, a którego kolejne kroki to: czytanie, tworzenie, testowanie i opracowanie, ocena.

1. Czytanie, czytanie i jeszcze raz czytanie. Początkowe prace, prowadzone przede wszystkim wraz z doktorem Keithem Earlem, pozwoliły ustalić, że w literaturze naukowej brakuje rozważań na temat odporności psychicznej. Pojęcie to było często wymieniane, ale brakowało jego operacjonalizacji. Stało się więc raczej bezwartościowym i pustym truizmem. Tego typu „analiza potrzeb” jest punktem wyjścia większości badań naukowych i prac rozwojowych.

Praca ta była jednak użyteczna, gdyż uświadomiła nam, jak inni postrzegają odporność psychiczną i podobne pojęcia. Stwierdzenie, że stoimy na ramionach gigantów, którzy byli przed nami, jest tu jak najbardziej na miejscu. Uczymy się od innych, a potem rozwijamy ich idee, opierając się na własnej wiedzy i poglądach. Tak właśnie było w tym przypadku.

2. Tworzenie. To jest prawdziwa radość płynąca z uprawiania nauki. Na proces tworzenia składają się dwa główne elementy.

a) Myślenie konwergencyjne – podejście strukturalne:

Czy to zadziała?

Czy potrafimy to zrobić?

Czy dysponujemy odpowiednimi zasobami?

Czy jest na to odpowiedni czas?

b) Myślenie dywergencyjne – podejście intuicyjne i zmieniające paradygmat:

A co, jeśli…?

Dlaczego nie?

Jakie założenia się sprawdzają?

Dzięki połączeniu tych dwóch elementów z chaosu wyłania się spójny i możliwy do przetestowania model.

3. Testowanie i opracowanie. Ten etap to sedno badań naukowych. Jeżeli jakiejś koncepcji nie można bezpośrednio przetestować, to nie utrzyma się ona długo w świecie nauki. Formułowane hipotezy powinny być jasne i możliwe do sprawdzenia. To nimi należy się zająć i na podstawie uzyskanych odpowiedzi opracować odpowiedni model.

4. Ocena. Ostateczny model musi zostać poddany ocenie. Najważniejsze pytanie w tym przypadku brzmi: „Czy on naprawdę działa?”.

W rozdziałach 3 i 4, których obszerne fragmenty napisał doktor Keith Earle, wyjaśniamy dokładniej, na czym polegał ów proces. Dowiesz się z nich, ile czasu i wysiłku trzeba było włożyć w opracowanie naszego modelu. Model ten nie jest żadną chimerą ani koncepcją już istniejącą. To coś zupełnie nowego, ale zbudowanego na solidnych podstawach psychologicznych.

Gdy już stworzyliśmy koncepcję, którą z przekonaniem mogliśmy zaprezentować innym – zarówno praktykom, jak i teoretykom – zorientowaliśmy się, że wszyscy będą nam zadawać te same cztery pytania. W pewnym sensie pytania te same się narzucają. Jest wiele kwestii związanych z naszą pracą, o które można by zapytać, ale te cztery są najważniejsze. Z czasem zaczęliśmy nazywać je „czterema wielkimi pytaniami”. To one w dużej mierze zdeterminowały strukturę niniejszej książki. Oto one:

1. Czy odporność psychiczna naprawdę istnieje?

2. Czy można zmierzyć odporność psychiczną?

3. Czy koncepcja odporności psychicznej jest użyteczna?

4. Czy można rozwijać odporność psychiczną?

Pytania 1 i 2: czy odporność psychiczna naprawdę istnieje i czy można ją zmierzyć?

Tym dwóm ważnym pytaniom poświęcone są początkowe rozdziały książki. Krótka odpowiedź na nie brzmi następująco: jesteśmy przekonani, że odporność psychiczna istnieje, i dysponujemy solidnymi dowodami na poparcie naszego poglądu. Co więcej, opracowaliśmy przydatne narzędzie jej pomiaru.

Ogromna część psychologii popularnej opiera się jedynie na subiektywnych poglądach osób, które często uważane są za guru. Istnieje wiele koncepcji pseudopsychologicznych, a większość została zbudowana na wierze. Ludzie sięgają po „modele” i „metody”, które opierają się na bardzo wątłych podstawach, a czasem nawet nie mają żadnych podstaw. Choć nasze poglądy doprowadziły do postawienia wielu hipotez, które miały kluczowe znaczenie w naszej pracy i nadały kierunek naszym badaniom, to trzeba zaznaczyć, że przenikały się one z poglądami i wynikami badań wielu innych osób. Nasze podejście opiera się na dowodach.

Dłuższych i wnikliwszych odpowiedzi na powyższe pytania udzielamy w początkowych rozdziałach niniejszej książki. Rozdziały 2–5 dotyczą teoretycznych podstaw naszej pracy oraz projektowania i opracowywania testu MTQ48. Z kolei rozdziały 6–9 traktują bardziej szczegółowo o wspomnianych czterech elementach (4C), przedstawiając je na tle innych istotnych koncepcji psychologicznych. Model 4C w żaden sposób nie neguje którejkolwiek z nich, a jedynie z nich czerpie.

Pytanie 3: czy koncepcja odporności psychicznej jest użyteczna?

Jeden z nas (Doug) jest z wykształcenia ekonomistą i odnalazł swoje powołanie w świecie biznesu, drugi zaś (Peter) jest praktykującym psychologiem. Łączy nas przekonanie, że to, co robimy, może i powinno mieć wpływ na to, co osiągamy. Chcemy zatem wykazać, że poznawanie i pomiar odporności psychicznej to coś więcej niż tylko ćwiczenie akademickie. Szukając odpowiedzi na pytanie o to, czy koncepcja odporności psychicznej się sprawdza, można podejść do tego zadania na dwa główne sposoby.

Po pierwsze, można się skupić na kwestiach formalnych. Czy odporność psychiczna jest koncepcją rzetelną, trafną i solidną? Informacje na ten temat znajdziesz w pierwszych rozdziałach książki. Na problem ten można też spojrzeć inaczej i zastanowić się, jak nasz kwestionariusz i model zostały wykorzystane i czy to pomogło nam zrozumieć, dlaczego niektórzy ludzie radzą sobie lepiej od innych.

Po drugie, równie istotne jest to, czy nasze narzędzie jest skuteczne w praktyce. W książce zamieściliśmy opisy wielu przypadków, które wyjaśniają niektóre kwestie. Mamy nadzieję, że okażą się one interesujące i przydatne. Studia przypadku zawierają również omówienie wyników recenzowanych badań opublikowanych w czasopismach branżowych. Proces recenzowania prac badawczych przez specjalistów w danej dziedzinie jest fundamentem wiarygodnych badań naukowych. Artykuły zrecenzowane pozytywnie są publikowane wyłącznie na podstawie oceny ich wartości merytorycznej, a nie dzięki czyjejś łasce czy uprzejmości.

W książce znajdziesz także studia przypadku dotyczące edukacji i uczenia się. Podnosimy w nich ważne kwestie. Proponowana przez nas koncepcja odporności psychicznej to model rozwojowy, mający wspierać rozwój ludzi. Dowody niezbicie wskazują, że tak waśnie się dzieje.

Pytanie 4: czy odporność psychiczną można rozwijać?

Jesteśmy przekonani, że można. Sugeruje to wiele doświadczeń ze świata sportu.

Czy odporność psychiczna ma źródło w naturze, czy też w wychowaniu? Dowody przedstawione w niniejszej książce wskazują na wyraźny związek odporności psychicznej z czynnikami genetycznymi. Jak chyba każdy podejrzewa, są ludzie, którzy od urodzenia charakteryzują się silną psychiką. Rolę natury potwierdzają też najnowsze badania dotyczące budowy mózgu – te również przytaczamy w niniejszej książce. Można jednak wpływać na poziom odporności psychicznej. W jednym z rozdziałów dotyczących zastosowania naszej koncepcji w środowisku pracy znajdziesz studium przypadku, które pokazuje, że przydatne mogą się okazać formalne szkolenia z odporności psychicznej.

Wiele rozdziałów niniejszej książki jest poświęconych technikom pomocnym w rozwijaniu odporności psychicznej. Owe techniki zaczerpnęliśmy z różnych obszarów psychologii stosowanej. Poprosiliśmy ekspertów od relaksacji, kontrolowania uwagi i zmęczenia o pomoc w napisaniu rozdziałów, które pomogą czytelnikom zrozumieć odpowiednie procesy.

Cztery fałszywe przekonania na temat odporności psychicznej

Podczas licznych kontaktów z ludźmi słyszymy znacznie więcej pytań niż tylko te cztery, o których już wspomnieliśmy. Są to bardzo dobre pytania, na które musimy znaleźć odpowiedź, jeśli chcemy przekonać osoby je zadające do koncepcji odporności psychicznej. Kilka najczęściej podnoszonych kwestii spróbujemy wyjaśnić już w tym rozdziale. Wszystkie one dotyczą błędnych, naszym zdaniem, przekonań. Nie możemy niestety w niniejszej książce odpowiedzieć na każde pytanie, które kiedykolwiek zostało lub zostanie nam zadane.

Staraliśmy się zawrzeć w tej książce wystarczająco dużo informacji, aby czytelnicy mogli świadomie wyrobić sobie własne zdanie. Na zajęciach z psychologii dla studentów pierwszego roku Uniwersytetu w Hull Peter wciąż podkreśla, jak ważne jest krytyczne podejście do koncepcji psychologicznych. To, że ktoś mówi o czymś z przekonaniem, wcale nie oznacza, że jest to prawda. Konieczne jest dostarczenie weryfikowalnych dowodów. Wierzymy, że jesteśmy w stanie spełnić ten wymóg w przypadku proponowanej przez nas koncepcji.

Błędne przekonanie 1: model zakłada, że każdy powinien być odporny psychicznie

To oczywiste, że niektórzy ludzie są bardziej odporni psychicznie, a inni mniej. Wiadomo też, że osoby charakteryzujące się dużą odpornością psychiczną lepiej radzą sobie w warunkach silnego stresu. Dlatego też odnoszą większe sukcesy w szkole, w pracy, w dyscyplinach sportowych wymagających rywalizacji i tak dalej. Większe jest także prawdopodobieństwo uzyskania przez nie dobrych wyników w testach oceniających wydajność pracy.

Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że przeciwieństwem odporności psychicznej jest wrażliwość, a nie słabość psychiczna. Osoba odporna psychicznie radzi sobie ze stresem, z presją i z wyzwaniami, nie dopuszczając ich zbyt blisko siebie. Mówiąc kolokwialnie, problemy te spływają po niej jak po kaczce. Natomiast osoba wrażliwa psychicznie odczuwa wpływ stresu, presji i wyzwań, dopuszcza je do siebie, a w konsekwencji doświadcza ich skutków. Są one dla niej w jakimś stopniu niekomfortowe.

Zrównoważone społeczeństwo potrzebuje zarówno jednostek odpornych, jak i wrażliwych. Dość trudno jest znaleźć wśród wybitnych sportowców takiego, który odnosi wielkie sukcesy, a jednocześnie ma wrażliwą konstrukcję psychiczną, tak jak trudno jest podać przykład artysty o odpornej, twardej psychice.

Zauważ, że to nie oznacza, iż osoby odporne psychicznie nie mają inteligencji emocjonalnej, cokolwiek rozumiemy przez to pojęcie. „Inteligencja emocjonalna” to określenie odnoszące się do innego rodzaju wrażliwości; ludzie cechujący się wysokim poziomem tej cechy są wrażliwi na to, co dzieje się wokół nich, i na to, jak inni reagują na ich działania. Pojawia się coraz więcej dowodów potwierdzających, że odporność psychiczna oraz inteligencja emocjonalna mogą iść – i często idą – w parze!

I choć to być może prawda, że osoby odporne psychicznie na ogół lepiej radzą sobie w życiu (np. więcej zarabiają, częściej awansują i mają lepszą sytuację materialną), to chcemy tu jedynie podkreślić, że ludziom wrażliwym trudniej jest przezwyciężyć stres i presję, z jakimi się spotykają na co dzień. W ich przypadku większe jest prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnych konsekwencji niemożności poradzenia sobie z różnymi wyzwaniami, a co za tym idzie – pojawienia się depresji czy stanów lękowych.

Nie mamy jednak wątpliwości, że techniki zaprezentowane w niniejszej książce mogą przydać się każdemu – zarówno osobie odpornej psychicznie, jak i wrażliwej – w radzeniu sobie z życiem. Niektórzy chcą być odporni. Inni chcą pozostać tacy, jacy są, ale jednocześnie wypracować umiejętność radzenia sobie z sytuacjami, które są dla nich trudne. Jest też spora grupa osób, które radzą sobie w życiu na swój sposób, mimo że są wrażliwe i nie mają silnej psychiki.

Na etapie edukacji odporność psychiczna daje przewagę, lecz z pewnością nie jest jedyną i na pewno nie najważniejszą cechą, jaką każdy powinien mieć. Pomiar odporności psychicznej pozwala nauczycielom zaoferować poszczególnym grupom uczniów wsparcie, jakiego ci potrzebują.

Co złego jest w byciu wrażliwym? Odpowiadając krótko: absolutnie nic. Wrażliwość psychiczna sprawia po prostu, że życie jest odrobinę trudniejsze. Jednocześnie wiadomo, że życie osób odpornych psychicznie dalekie jest od ideału – taka konstytucja psychiczna również ma swoje wady. Omawiamy je w rozdziałach poświęconych modelowi 4C (rozdziały 6–9). Każdy z nas ma jakieś potrzeby rozwojowe.

Osoby odporne psychicznie mogą niekiedy krzywdzić jednostki wrażliwsze, nie rozpoznając prawidłowo ich potrzeb, i w ten sposób negatywnie oddziaływać na własne osiągnięcia, jeśli te w jakiejś mierze zależą od współpracy z innymi ludźmi. Poznanie siebie samego zawsze sprzyja dokonywaniu lepszych wyborów.

Oczywiście także na tę kwestię można spojrzeć na wiele sposobów. W ekonomii stosuje się ciekawe podejście, które czasem pozwala zadać to samo pytanie i uzyskać dwie różne, lecz równie przydatne odpowiedzi. Ekonomiści mówią o makroekonomii (dużym obrazie całości) i mikroekonomii (obrazie szczegółowym). My zatem także możemy zadać pytanie ogólne: „Czy nasze społeczeństwo powinno być bardziej odporne psychicznie?” i skonstatować jak wcześniej, że wolelibyśmy, aby w społeczeństwie panowała równowaga, dlatego warto byłoby dla osiągnięcia pożądanego efektu dokonać małej korekty w jedną lub drugą stronę.

Pytanie bardziej szczegółowe może dotyczyć naszych dzieci lub kolegów z pracy. Czy chcielibyśmy, żeby byli bardziej odporni psychicznie? Być może tak, gdyż wiemy, że wówczas wiodłoby im się w życiu lepiej i prawdopodobnie więcej by osiągnęli. Wiemy też jednak, że mogą czerpać satysfakcję z życia i czuć się ludźmi spełnionymi, a przy tym mieć stosunkowo wysoką wrażliwość psychiczną, i mamy świadomość, że potrafimy ich w tym wspierać.

Fałszywe przekonanie 2: interesuje nas tylko sukces w pracy i w sporcie

Obaj interesujemy się poprawą osiągnięć i wiemy, że bardzo łatwo uwierzyć, iż kwestia ta wiąże się wyłącznie z takimi zagadnieniami jak wydajność, sprzedaż, awans, pensja i kwalifikacje. W wielu sytuacjach wymienione czynniki są bardzo istotne, lecz nam chodzi o znacznie szersze rozumienie terminów „osiągnięcia” i „dokonania”.

Kiedy ekonomista mówi o wytwarzaniu i dystrybucji bogactwa, na ogół ma na myśli bogactwo w najszerszym znaczeniu tego słowa. Bogactwo to suma wszystkiego, co składa się na dobrobyt i zadowolenie. W proponowanych przez nas programach szkoleniowych dotyczących odporności psychicznej zwracamy uwagę między innymi na to, jak ważne jest stawianie sobie celów. Cel może dotyczyć równie dobrze bycia najlepszym rodzicem, jak i bycia najszczęśliwszą osobą w mieście.

Odporność psychiczna oczywiście wiąże się z ukierunkowaniem na osiągnięcia, wiele osób odpornych psychicznie pragnie bowiem osiągnąć szczyt swoich możliwości zawodowych. Nie dotyczy to jednak wszystkich. Peter na przykład pracował kiedyś z wybitną pływaczką mogącą odnosić sukcesy na arenie międzynarodowej. Udało im się wspólnie znacząco wzmocnić jej odporność psychiczną. Jaki był tego skutek? Dziewczyna zdecydowała się rzucić pływanie i zająć czymś, co ją bardziej interesowało! To, że jesteś w czymś dobry, nie oznacza, że chcesz się tym zajmować. Dzięki wzmocnieniu odporności psychicznej wspomniana pływaczka była w stanie dokonać w swoim życiu lepszych wyborów.

Fałszywe przekonanie 3: odporność psychiczna to koncepcja macho, męskiej dominacji

Na pierwszy rzut oka twierdzenie to może wydawać się prawdziwe. Gdy jednak spojrzeć na nie przez pryzmat fałszywego przekonania nr 2, budzi już więcej wątpliwości.

Odporność psychiczna dotyczy przede wszystkim bycia sobą. Mając we krwi zamiłowanie do konkurowania, osoby z mocną psychiką często po prostu rywalizują same ze sobą – same dla siebie są punktem odniesienia. Z wielu badań, które przeprowadziliśmy, jasno wynika, że kobiety i mężczyźni są w takim samym stopniu odporni psychicznie. Można zauważyć między nimi pewne różnice w stosowanych strategiach radzenia sobie i w gotowości do wyrażania własnych uczuć, ale kolejne badania wykazywały, że odporność leżąca u podstaw tych zachowań jest identyczna.

Fałszywe przekonanie 4: osoby odporne psychicznie to indywidualiści, którzy nie troszczą się o innych

Ten pogląd wiąże się oczywiście do pewnego stopnia z fałszywym przekonaniem nr 3. Osoby odporne psychicznie potrafią dobrze funkcjonować w grupie. Wielu sportowców uprawia dyscypliny zespołowe i z pewnością charakteryzuje się silną psychiką.

Twierdzenie, że wszystkie osoby odporne psychicznie cechują chęć dominacji nad innymi i nieokazywanie nikomu wsparcia, jest po prostu nieprawdziwe. Znęcanie się i krytykanctwo to zachowania, które zazwyczaj wynikają z niskiej samooceny i braku poczucia bezpieczeństwa. Osoba, która jest silna psychicznie, która czuje się bezpiecznie we własnej skórze, raczej nie odczuwa potrzeby potwierdzania swojej wyższości poprzez dowodzenie niższości innych.

Definicja i opis odporności psychicznej

W zasadzie pierwszym krokiem powinno być zdefiniowanie i opisanie, czym jest odporność psychiczna. Jako autorzy tej koncepcji prowadzimy setki warsztatów na ten temat i co roku mamy (łącznie) przynajmniej osiemdziesiąt dużych wystąpień na konferencjach w różnych częściach świata. Dość często otwieramy dyskusję o odporności psychicznej, nie wyjaśniając dokładnie, co właściwie rozumiemy przez to pojęcie. Robimy to celowo – w taki sposób chcemy promować tę koncepcję.

Wciąż się przekonujemy, że można prowadzić sensowną rozmowę na temat odporności psychicznej, nie uzgadniając na wstępie żadnej wspólnej definicji. Termin „odporność psychiczna” jest ogólnie zrozumiały i oczywisty. Większość ludzi poprawnie zgaduje, że dotyczy on nastawienia, i na tej podstawie jest w stanie wymieniać poglądy. Jednak prawie zawsze w takiej dyskusji przychodzi moment, kiedy dyskutanci zaczynają zdawać sobie sprawę, że być może opisują nieco odmienne zjawiska. Może się okazać, że w rzeczywistości jedni mają na myśli rezyliencję, inni zaangażowanie i wytrwałość, a jeszcze inni jakąś formę pewności siebie.

Ostatecznie warto mieć klarowną definicję odporności psychicznej, na podstawie której każdy może przyjrzeć się tej koncepcji z własnego punktu widzenia. Jednym z pierwszych kroków na drodze do opracowania naszego modelu i przedstawienia go światu było stworzenie jasnej, przystępnej i sensownej definicji odporności psychicznej. Jest to fundament, na którym można budować.

Od czasu do czasu trafia się ktoś, komu nie odpowiada termin „odporność psychiczna”. Takich osób jednak jest coraz mniej, ponieważ pojęcie jest coraz lepiej rozumiane i powszechniej stosowane. Tak czy inaczej, reprezentujący różne dziedziny psycholodzy i praktycy, z którymi współpracujemy, przyjęli, że określenie „odporność psychiczna” dobrze pasuje do zjawiska, które zamierzamy opisać w tej książce.

W kolejnym podrozdziale prezentujemy inny aspekt naszej przygody z odpornością psychiczną. Wyjaśniamy bowiem, jak to się stało, że zaczęliśmy pracę nad tą koncepcją, i co sprawiło, że się nią zainteresowaliśmy. Jeżeli chcesz od razu przejść do rzeczy, możesz pominąć ten fragment i zacząć lekturę od rozdziału 2, a do tych informacji wrócić później.

W pozostałych rozdziałach przedstawiamy i objaśniamy wszystkie kwestie wynikające z badań naukowych oraz ze stosowania stworzonego przez nas modelu i kwestionariusza. Pisaliśmy tę książkę z myślą o dwóch grupach odbiorców. Pierwsza to studenci psychologii, którzy chcieliby poznać naszą koncepcję, dowiedzieć się, jak ta się sprawdza, jakie dowody potwierdzają jej skuteczność i jak wiąże się ona z innymi teoriami psychologicznymi; druga to praktycy pragnący zrozumieć tę koncepcję na tyle dobrze, aby skutecznie ją stosować w swojej pracy. Staraliśmy się – najlepiej jak potrafimy – aby tekst był przystępny dla obu tych grup.

W jaki sposób i dlaczego zainteresowaliśmy się odpornością psychiczną

We wrześniu 1996 roku w hotelu w Newport (południowa Walia) realizowaliśmy pierwsze z cyklu centrów rozwoju dla Urzędu Skarbowego i Celnego Jej Królewskiej Mości (Her Majesty’s Customs & Excise). W programie łącznie miało uczestniczyć ponad siedmiuset menedżerów wyższego szczebla.

Kiedy wieczorem odpoczywaliśmy przed podsumowaniem tego, co wydarzyło się w ciągu dnia, Peter zaczął z entuzjazmem opowiadać o swojej pracy psychologa sportowego. Wszystko, co mówił, obracało się wokół idei, którą nazywał odpornością psychiczną. Wydawało się, że wyjaśnia ona wiele interesujących zjawisk.

Peter sugerował na przykład, że to właśnie odporność psychiczna odpowiada za to, iż utalentowani sportowcy, a nawet całe drużyny, przegrywają z mniej zdolnymi, lecz najwyraźniej bardziej nastawionymi na sukces konkurentami, co zdarza się nie tak znowu rzadko. Jest to właśnie jeden z tych aspektów, które sprawiają, że rywalizacja sportowa jest tak interesująca – nie zawsze wygrywa faworyt. Wydaje się, że oprócz talentu i wydolności o sukcesie i wyniku decydują też inne czynniki. Peter wymienił wówczas pewność siebie, podejście do wyzwań, kontrolę nad emocjami i zaangażowanie. Jak twierdził, one również odgrywają istotną rolę w budowaniu sukcesu sportowego. Peter wraz z Keithem Earlem opracował prosty, składający się z osiemnastu pozycji kwestionariusz oceniający część z tych czynników. Uzyskane przez nich wyniki były dość obiecujące.

W dalszej części tamtego wieczoru skupiliśmy się na tym, co działo się na zajęciach, i zaczęliśmy analizować nasze obserwacje dotyczące kilkunastu menedżerów, którzy brali udział w ćwiczeniach. Doszliśmy do następujących wniosków:

• niektórzy menedżerowie byli bezsprzecznie bardzo zdolni i doskonale wykwalifikowani, ale nie osiągali takich sukcesów jak ich koledzy;

• byli też tacy, którzy być może mieli mniejszą wiedzę, ale radzili sobie zadziwiająco dobrze;

• niektórzy byli wyraźnie zadowoleni z tego, że biorą udział w programie, i wykorzystywali z pożytkiem dla siebie każdą minutę zajęć, podczas gdy inni wykazywali znacznie mniej zapału;

• pewne osoby podchodziły do zajęć z prawdziwą determinacją, by coś osiągnąć, podczas gdy inne zachowywały się tak, jakby się czegoś bały.

Podczas tej analizy obaj doznaliśmy swego rodzaju déjà vu. Spora część naszych obserwacji dotyczących zachowań menedżerów była podobna do tego, co chwilę wcześniej Peter opowiadał o sportowcach! Skutki tych zachowań również wydawały się podobne.

Bezpośrednim rezultatem naszej rozmowy był pomysł, z którym Doug zgłosił się do osób odpowiedzialnych za układanie programu centrum rozwoju. Wspólnie uzgodnili, że do baterii testów już zaplanowanych do zastosowania w czasie zajęć możemy – w celach czysto badawczych – włączyć krótki kwestionariusz dotyczący odporności psychicznej. Od tego zaczęła się niezwykła przygoda, która zaowocowała stworzeniem koncepcji najpierw ograniczonej do jednej dziedziny, z czasem rozwiniętej do idei mającej uniwersalne zastosowanie i rzeczywiste znaczenie dla osiągnięć, dobrostanu i zachowań większości ludzi oraz we wszystkich sferach życia.

Badania przeprowadzone wcześniej przez Petera i Keitha pozwoliły im w 2002 roku sformułować rzetelną definicję odporności psychicznej, a rok później Doug i firma AQR wykorzystali tę koncepcję w biznesie. W 2008 roku model był już stosowany w edukacji (szkoły średnie i wyższe) w Szwajcarii i Wielkiej Brytanii, w 2015 roku zaś – w ponad osiemdziesięciu krajach na całym świecie. W 2010 roku rozpoczęły się pilotażowe programy dotyczące sektora ochrony zdrowia i usług społecznych. Oczywiście świat sportu również wykazywał zainteresowanie tym pomysłem – na ogół wspierając go, czasem jednak kwestionując.

Doug określił koncepcję odporności psychicznej jako „penicylinę dla rynku rozwoju człowieka”. Podobnie jak odkrycie Alexandra Fleminga nasz model powstał niemal przypadkiem, a jego oddziaływanie jest ogromne.

Obaj się przekonaliśmy, że swoją pracą wpływamy na wielu ludzi i wiele organizacji. Nigdy nie podejrzewaliśmy, że moglibyśmy (a tym bardziej – że będziemy) działać w dziedzinach, w jakich działamy dzisiaj. Mamy na myśli na przykład współpracę z osobami pokrzywdzonymi przez los lub z przedstawicielami środowisk zmarginalizowanych, ale również stosowanie naszego modelu w obszarach nawet bardziej oczywistych, czyli w sektorze gospodarki, edukacji czy sportu.

Opracowany przez nas model odporności psychicznej i towarzyszące mu narzędzie pomiarowe (kwestionariusz MTQ48) są dziś szeroko dyskutowane i komentowane – niemal każdego tygodnia ze wszystkich stron świata spływają do nas uwagi i pomysły dotyczące naszej pracy. Dostąpiliśmy zaszczytu współpracy z wybitnymi naukowcami, ludźmi biznesu, nauczycielami, sportowcami i innymi specjalistami. Owe kontakty zaowocowały zarówno konsolidacją wyników, jak i rozwinięciem samego modelu.

Jesteśmy otwarci na pytania, komentarze i krytykę – te pomagają nam ulepszać model. Z zainteresowaniem czekamy na uwagi czytelników, którzy chcieliby w jakiś sposób wykorzystać naszą koncepcję i stosować kwestionariusz.

Model odporności psychicznej daje odpowiedzi na wiele pytań i proponuje rozwiązania wielu kwestii, choć oczywiście nie wszystkich. Jest to po prostu kolejne narzędzie, które pomaga pogłębiać wiedzę o zachowaniach i osiągnięciach człowieka.

Rozdział 2Znaczenie stresu

Aby w pełni zrozumieć koncepcję odporności psychicznej, trzeba sięgnąć do literatury fachowej po nieco pełniejsze teoretyczne wyjaśnienie stresu, gdyż oba zjawiska są ściśle ze sobą powiązane. Można przyjąć, że podstawowym elementem odporności psychicznej jest skuteczne radzenie sobie z potencjalnie stresującymi sytuacjami.

Stres jest jednym z głównych przedmiotów zainteresowania współczesnej psychologii. Badania na ten temat prowadzone są w wielu jej dziedzinach, takich jak na przykład psychologia pracy, psychologia sportu, psychologia kliniczna czy psychologia zdrowia.

Hans Selye (1936, 1950) opisał wzorzec reakcji zwany ogólnym zespołem adaptacyjnym, który opiera się na aktywacji kory nadnerczy w reakcji na stres. Nowością w tym przypadku było założenie, że zmiany homeostazy nie są jedynie reakcją na zmiany zachodzące w środowisku, a system fizjologiczny zwierzęcia można wytrenować do utrzymywania mechanizmów adaptacyjnych broniących przed potencjalną ekspozycją na stres. Idea takiego „uodparniania” wciąż jest dziś istotna.

Choć dyskusje na temat dokładnej definicji stresu były burzliwe, zapanowała dość powszechna zgoda co do charakteryzujących go cech fizjologicznych i psychologicznych. Typowe zmiany fizjologiczne zachodzące w organizmie na skutek stresu to wzrost ciśnienia krwi, potliwość, przyspieszenie akcji serca i suchość w ustach, z kolei reakcje psychologiczne mogą być różne: od agresji po wycofanie społeczne (Tenenbaum, 1984). Takie objawy i zachowania mogą wystąpić niezależnie od emocji stresowych lub wraz z nimi. Krótko mówiąc, powszechnie się przyjmuje, że ze stresem wiążą się zmiany fizjologiczne, różnorakie reakcje psychologiczne i zmiany na poziomie subiektywnym (emocjonalnym).

Sytuacyjne moderatory stresu

Szczególne znaczenie dla zrozumienia fizjologicznych reakcji organizmu na różnego rodzaju zmienne związane z zadaniami miały badania przeprowadzone przez Marianne Frankenhaeuser (1971). Badaczka ta dowiodła, że najsilniejsza reakcja gruczołów nadnerczy następuje w sytuacji, gdy człowiek musi wykonać zadanie złożone, wymagające podejmowania szybkich decyzji, a nie ma zbyt dużej kontroli nad toczącymi się zdarzeniami. Wyniki tych badań rzuciły światło na trzy najczęściej rozpatrywane czynniki stresotwórcze występujące w środowisku pracy, czyli obciążenie pracą, presję czasu i poczucie kontroli.

Jeżeli chodzi o obciążenie pracą, to Christopher D. Wickens (1986) stworzył schemat analizy zadań, które – jeśli nakładają się na siebie – zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia stresu. Badacz ten oparł swój model na założeniu, że każdy z nas ma wiele „zbiorników” zasobów, z których czerpie, wykonując zadania polegające na przetwarzaniu informacji. Wickens twierdzi, że mniej skutecznie radzimy sobie z licznymi zadaniami, które odwołują się do tych samych zasobów; na przykład dwa zadania wymagające jednocześnie przetwarzania bodźców słuchowych są bardziej wymagające (i w związku z tym potencjalnie bardziej stresujące) niż dwa inne, z których jedno dotyczy przetwarzania bodźców werbalnych, a drugie słuchowych.

Kolejnym elementem powszechnie uważanym za czynnik stresu w pracy jest presja czasu (Hackman i Oldham, 1976). W jego zrozumieniu pomaga intuicja. Nietrudno bowiem wyobrazić sobie subiektywne zwiększenie presji w sytuacji, gdy mamy do wykonania wiele zadań, a brakuje nam na to wystarczająco dużo czasu.

Z kolei poczucie kontroli jest jednym z podstawowych zagadnień literatury dotyczącej stresu związanego z pracą. Dwa ważne modele: projektowania pracy (Hackman i Oldham, 1976) oraz wymagań – kontroli (Karasek, 1979) podkreślają rolę poczucia kontroli jako moderatora relacji między pracą a stresem. Do kwestii kontroli będziemy niejednokrotnie wracać w niniejszej książce, gdyż jest to istotny element odporności psychicznej.

Stres a osiągnięcia

Większość badaczy zajmujących się relacją między stresem a osiągnięciami (wydajnością i wykonaniem) skupia się na czynnikach sytuacyjnych i rozważa stres z perspektywy reakcji, czyli jako wynik warunków środowiskowych. W ramach badań dotyczących odporności psychicznej przyjrzeliśmy się perspektywie jednostki, która uważa stres za czynnik sprawczy. Czynniki stresowe (stresory) istnieją, ale nie zawsze sprawiają, że człowiek odczuwa stres. Pod wpływem stresu ludzie na ogół działają gorzej, zdarza się jednak, że jest odwrotnie. Wszystko zależy od konkretnej osoby.

Kolejne podrozdziały składają się na krótkie zestawienie najistotniejszych teorii odnoszących się do wpływu stresu na osiągnięcia, to jest na wydajność i wykonanie.

Teoria popędu

Pierwsi badacze z dziedziny psychologii osiągnięć twierdzili, że istnieje bezpośrednia, liniowa zależność między pobudzeniem a osiągnięciami. Wyrazem tego poglądu są prace Clarka L. Hulla (1943, 1951). Jest on twórcą teorii popędu, według której – prosto rzecz ujmując – wraz ze wzrostem poziomu pobudzenia jednostki wzrasta poziom jej osiągnięć.

Oczywiście to cokolwiek uproszczone przedstawienie związku między pobudzeniem a osiągnięciami nie wyjaśnia do końca złożonego charakteru tej relacji. Mimo to teoria popędu rzuca światło na znaczenie pobudzenia fizjologicznego dla naszego działania i z pewnością jest nie bez znaczenia dla środowisk zajmujących się szkoleniami i nauczaniem.

Teoria U-kształtnej zależności

Niezwykle ważne w tym obszarze były badania Roberta M. Yerkesa i Johna D. Dodsona (1908). Analizowali oni związek między pobudzeniem a trudnością zadania oraz wpływ tych czynników na osiągnięcia, a także wypracowali główne przesłanki teorii popędu, która jest chyba najbardziej znaną koncepcją łączącą stres z osiągnięciami.

Na podstawie uzyskanych przez siebie wyników badacze sformułowali prawo Yerkesa–Dodsona, które mówi – w uproszczeniu – że im trudniejsze jest zadanie, które mamy wykonać (im bardziej rośnie złożoność umiejętności potrzebnej do jego wykonania), tym niższy jest poziom pobudzenia potrzebnego do uzyskania jak najlepszego wyniku (pobudzenia optymalnego). Zależność tę widzimy w każdej dziedzinie życia. Zwolennicy tej teorii twierdzą, że bez względu na rodzaj umiejętności, z jaką mamy do czynienia, wykonanie zawsze odpowiada krzywej o kształcie odwróconego U.

Opierając się na tych pracach i próbując wyjaśnić wzajemną zależność między stresem a osiągnięciami, Joseph A. Easterbrook (1959) wysnuł teorię mówiącą o tym, że gdy rośnie pobudzenie, zawęża się pole uwagi, w następstwie czego pewne informacje (wskazówki) pozostają niezauważone. Według tej teorii początkowo pomijane są wskazówki mało istotne, lecz wraz ze wzrostem pobudzenia rośnie także prawdopodobieństwo pominięcia tych ważnych.

Dlatego też gdy pobudzenie jest nieznaczne, wówczas nieistotne wskazówki rozpraszają, wpływając na obniżenie poziomu wykonania. Z kolei przy optymalnym poziomie pobudzenia pomijane są tylko wskazówki nieistotne, a poziom wykonania jest wysoki. Gdy pobudzenie jest zbyt duże, zakres uwagi się zawęża, co powoduje odrzucenie wskazówek zarówno nieistotnych, jak i istotnych. Nietrudno zgadnąć, że to prowadzi do spadku poziomu wykonania, co pokazuje krzywa proponowana w teorii U-kształtnej zależności. Jest to bez wątpienia jakieś wyjaśnienie procesu leżącego u podstaw związku między stresem a osiągnięciami.

Teoria katastrofy

Od czasu powstania teorii U-kształtnej zależności niektórzy badacze i praktycy krytykują to uproszczone wyjaśnienie relacji między zmiennymi związanymi z napięciem (takimi jak stres, pobudzenie i lęk) a osiągnięciami. Teoria ta opiera się bowiem głównie na założeniach, że (1) stosunkowo niewielki wzrost pobudzenia proporcjonalnie oddziałuje na wykonanie, co powoduje poprawę lub pogorszenie tegoż, (2) optymalny poziom wykonania osiąga się natomiast przy średnim poziomie pobudzenia.

Z kolei teoria katastrofy, którą zaproponowali John Fazey i Lew Hardy (1988), przyniosła nowe spojrzenie na badane zagadnienie i zakwestionowała oba powyższe założenia. Badacze stwierdzili, że w sytuacji paraliżującego stresu sportowcy wykazują dramatyczny (katastrofalny w skutkach) spadek poziomu wykonania. Zasugerowali ponadto, że niewielki spadek pobudzenia w warunkach podobnego stresu nie prowadzi do uzyskania poprzedniego poziomu wykonania. Proponowany przez nich model wyraźnie wskazuje, że związek między stresem a osiągnięciami jest znacznie bardziej złożony, niż opisywały to wcześniejsze teorie.

Zindywidualizowane strefy optymalnego funkcjonowania

Yuri Hanin (1980, 1986, 1997) zasugerował, że każdy człowiek ma własną strefę optymalnego poziomu lęku rozumianego jako stan, w której osiąga szczyt wydajności. Ta propozycja różni się od teorii U-kształtnej zależności dwoma elementami. Po pierwsze, zakłada, że poziom optymalnego lęku jako stanu jest inny u różnych osób i nie zawsze sytuuje się w środkowym punkcie kontinuum. Po drugie, optymalny poziom lęku jako stanu to raczej pasmo o określonej szerokości, a nie pojedynczy punkt. W kontekście różnic indywidualnych ma to ogromne znaczenie dla psychologii stosowanej. Jeżeli można określić optymalny poziom lęku (poziom stresu), to można też za pomocą interwencji psychologicznych nim manipulować, wiadomo bowiem, że koreluje on z optymalnym wykonaniem.

Teoria przepływu

Teoria przepływu, którą zaproponował Mihály Csíkszentmihályi (2005), ściśle wiąże się z modelem zindywidualizowanych stref optymalnego funkcjonowania w tym sensie, że próbuje rozpoznać u jednostki stan optymalnego wykonania (przepływu). Jest to taki stan, w którym zadanie jest wykonywane bez wysiłku, niemal w uniesieniu. Teoria ta potwierdza wrażenia, o których mówią sportowcy, i od piętnastu lat jest przedmiotem badań naukowych.

Susan A. Jackson (1992, 1995, 1996) definiuje przepływ jako „stan optymalnego doświadczenia polegający na całkowitym zaangażowaniu w zadanie, generujący taki rodzaj świadomości, któremu często towarzyszy optymalny poziom funkcjonowania” (1995, s. 138).

Z kolei definicja, którą przedstawił Csíkszentmihályi, obejmuje utratę samoświadomości (całkowite oddanie się czynności) i poczucia czasu. Przedstawione modele mają swoją wartość, gdyż opisują ważny subiektywny stan, ale mogą okazać się niewystarczające do dokładniejszego wyjaśnienia zjawiska stresu.

Indywidualne moderatory stresu

Najnowsze teorie dotyczące stresu umieszczają w centrum procesu jednostkę i aktywną interakcję z sytuacją (Lazarus, 1993). W świetle tego, jak duże znaczenie przypisują autorzy tych modeli jednostce, głównym celem badań w tej dziedzinie stała się identyfikacja potencjalnych różnic indywidualnych, które mogą łagodzić proces powstawania stresu.

Pod uwagę brano wiele czynników, w tym między innymi wysoki poziom lęku jako cechy i niską samoocenę. Lęk jako cecha to czynnik osobowościowy predysponujący jednostkę do postrzegania pewnych sytuacji jako mniej lub bardziej generujących lęk (Spielberger, 1983). Osoby charakteryzujące się wysokim poziomem lęku jako cechy postrzegają wydarzenia jako bardziej stresujące niż osoby charakteryzujące się niskim poziomem lęku jako cechy.

Poziom odporności psychicznej może być najważniejszą różnicą indywidualną mającą wpływ na związek między czynnikami stresogennymi a stresem.

Praktyczne podejście do odporności psychicznej, zarządzania stresem i szczytowej wydajności

Stres to złożone zjawisko, które można definiować na wiele sposobów. My przyjęliśmy następującą definicję.

Przedstawiona definicja uwzględnia trzy najważniejsze kwestie:

• stres jest nieunikniony i wcale nie musi być zjawiskiem negatywnym;

• ludzie różnie reagują na te same czynniki stresogenne;

• stres może być zjawiskiem wyniszczającym fizycznie i psychicznie.

Naszym zdaniem spośród zadziwiającej mnogości teorii stresu model stworzony przez Roberta Karaska najlepiej opisuje stres w miejscu pracy. Model ten koncentruje się na dwóch komponentach, a są to:

•wymagania związane z pracą (wywołujące stres) – stresory psychologiczne, takie jak wymóg dotyczący szybkiego tempa pracy i realizacji określonych celów, obciążenie wielością zadań, sprzeczne wymagania;

•swoboda podejmowania decyzji dotyczących pracy (pomaga radzić sobie ze stresem) – prawo pracowników do podejmowania decyzji, różnorodność wykorzystywanych przez nich umiejętności.

Zatem dla większości ludzi idealna praca to taka, która wiąże się z wysokimi wymaganiami, a jednocześnie daje pracownikowi dużą swobodę działania i angażuje go w różnorodne aktywności, które pozwalają mu wykorzystać wszystkie umiejętności.

Trzeba jednak pamiętać, że stres – o czym już wspominaliśmy – w wielu zawodach wydaje się nieunikniony, gdyż jest częścią kultury lub środowiska, w którym działa dana organizacja. W takim przypadku wyzwanie polega na tym, aby rozpoznać czynniki stresu oraz umożliwić organizacji i jej członkom wypracowanie, a następnie wdrożenie strategii i mechanizmów radzenia sobie, dzięki którym będą mogli wykonać swoje zadania bez szkody dla siebie samych.

Definicja stresu i wynikający z niej model opracowany przez AQR stały się punktem wyjścia wielu naszych prac w tej dziedzinie.

Model stresu opracowany przez AQR

Stres to na ogół wynik połączenia dwóch czynników: oddziaływania jakiegoś stresora i sposobu, w jaki dana osoba na ów stresor reaguje. To właśnie nasza reakcja na czynnik stresogenny decyduje o tym, czy poddajemy się stresowi, czy też raczej osiągamy szczytową wydajność.

Stresory pochodzą z wielu źródeł. Sami możemy być ich źródłem. Mogą też wynikać z bliskich relacji, jakie utrzymujemy z grupą współpracowników, rodziną, grupą społeczną i tak dalej. Mogą pochodzić ze środowiska, w którym pracujemy, uczymy się, bawimy czy robimy cokolwiek innego, lub też ogólnie ze świata, w którym żyjemy i działamy.

Musimy zaznaczyć, że istotną grupę stresorów, które sami sobie narzucamy lub które narzucają nam inni, tworzą wymogi dotyczące wysokiego poziomu wykonania. Mogą one być związane z pracą (osiągnięcie wyśrubowanych celów sprzedażowych), z nauką (otrzymanie dobrych ocen z określonego przedmiotu), ze sportem (pobicie własnego rekordu życiowego) i innymi aktywnościami. Okazuje się, że jeśli poradzimy sobie z takim konkretnym czynnikiem stresowym, to osiągniemy szczytową wydajność.

Oto najważniejsze czynniki wpływające na nasz sposób reagowania na stresory:

•osobowość;

•wiek – wydaje się, że występuje tu zależność w postaci krzywej o kształcie litery U (młodzi ludzie i osoby stare radzą sobie ze stresorami lepiej niż osoby w średnim wieku);

•płeć – kobiety zdają się lepiej sobie radzić ze stresorami (częściej o nich rozmawiają i to im pomaga);

•wsparcie społeczne – rodzina, przyjaciele, opiekunowie i inne osoby pomagają nam w radzeniu sobie ze stresorami;

•kondycja fizyczna – dobra kondycja i ćwiczenia fizyczne skutecznie łagodzą stres;

•odporność psychiczna.

Rycina 2.1. Model stresu opracowany przez AQR

Źródło: opracowanie własne.

Poniżej wymieniamy przykładowe źródła stresu dla czterech wyróżnionych w naszym modelu obszarów czynników stresotwórczych.

1. Poziom jednostki (od wewnątrz):

• konflikt z innymi – zwłaszcza konflikt dotyczący podziału ról;

• niepewność i niejednoznaczność – brak wiedzy o tym, czego się od nas oczekuje;

• nakładanie się naszej roli na rolę drugiej osoby;

• stopień kontroli nad swoją sytuacją i możliwością podejmowania decyzji;

• nudne i powtarzalne zadania;

• zamierzenia i cele do osiągnięcia – pomiary wykonania;

• relacje z ważnymi osobami.

2. Poziom grupy:

• zachowanie lidera grupy;

• stopień spójności grupy;

• konflikty i niezgoda wewnątrz grupy.

3. Poziom organizacji:

• dominująca kultura;

• struktura i procesy – do jakiego stopnia istnieją i jak są egzekwowane;

• technologie i tempo ich wdrażania;

• zmiana;

• presja rynku i konkurencji;

• wartości.

4. Poziom pozaorganizacyjny:

• relacje na styku życie – praca – rodzina – czas wolny i tym podobne;

• pozycja ekonomiczna – to jeden z głównych czynników decydujących o zadowoleniu z życia;

• podróże i dojazdy – czas spędzony na podróżowaniu, zwłaszcza do pracy i z powrotem;

• to, co ogólnie dzieje się w społeczeństwie – przestępstwa, bezrobocie i tym podobne.

We wszystkich sferach życia, czy to w edukacji, czy to w środowisku pracy, czy też w sektorze opieki zdrowotnej lub innym, źródeł stresorów należy szukać właśnie w wymienionych czterech głównych obszarach.

Jeżeli nie radzimy sobie zbyt dobrze ze stresorami, mogą pojawić się ich niepożądane konsekwencje, które przybiorą różny stopień nasilenia i różny zasięg. Te negatywne skutki także można podzielić na cztery główne kategorie:

•psychologiczne – niski poziom satysfakcji i zadowolenia, spadek samooceny, wypalenie, depresja i tym podobne;

•behawioralne – są bardzo ważne, zwykle przekładają się na mierzalne niechciane konsekwencje, które szkodzą jednostce i osobom z jej otoczenia; zaliczają się do nich między innymi takie zjawiska jak absencja w pracy lub szkole, zmiana pracy i porzucenie nauki, słaba wydajność i złe wyniki, zwiększona podatność na wypadki, częstsze nadużywanie alkoholu oraz innych używek;

•poznawcze – te również łatwo zaobserwować, a zaliczają się do nich trudność w podejmowaniu decyzji, słaba koncentracja, roztargnienie, problemy psychiczne i tym podobne;

•fizjologiczne – do tej kategorii należą między innymi pogorszenie zdolności obronnych organizmu, wysokie ciśnienie krwi i poważne choroby.

Jeśli jednak potrafimy skutecznie radzić sobie z czynnikami stresu, możemy dojść do zupełnie odmiennego rezultatu – optymalizacji naszych dokonań, czyli osiągnąć tak zwaną szczytową wydajność.

Zasady szczytowej wydajności

Badania pokazują, że jednostki i zespoły cechujące się wysokim poziomem dokonań wykazują te same najważniejsze cechy. Zauważmy, że wiele z owych cech ściśle pokrywa się z cechami odporności psychicznej przedstawionymi w tabeli 2.1.

Tabela 2.1. Najważniejsze cechy jednostek i zespołów cechujących się wysokim poziomem dokonań

Pasja

Duże zainteresowanie swoją pracą, zadaniem itp.

Duża wiara w siebie

Duża wiara we własne zdolności i umiejętność radzenia sobie z ludźmi

Kontrola nad tym, nad czym można mieć kontrolę

Niemartwienie się niepotrzebnie tym, nad czym nie można mieć kontroli

Rezyliencja – radzenie sobie z porażkami

Umiejętność dochodzenia do siebie po porażce

Dostrzeganie wyzwań, a nie zagrożeń

Dostrzeganie w każdym nowym wyzwaniu szansy na własny rozwój

Skupienie

Umiejętność oczyszczania umysłu z niepotrzebnych myśli i zamętu

Umiejętność relaksowania się

Rozpoznawanie potrzeby relaksu

Źródło: opracowanie własne.

Szczytowa wydajność to zdolność do efektywnego funkcjonowania na najwyższym poziomie, która umożliwia nam wykazanie się całym naszym potencjałem.

Jak widać, szczytowa wydajność to druga strona skutecznego zarządzania stresem. Te dwa elementy są ze sobą nierozerwalnie powiązane. Optymalizacja wykonania oznacza na ogół pozytywną reakcję na wyzwania i na presję wynikającą z istotnych zamierzeń i celów do osiągnięcia. Zwykle wiąże się również z koniecznością radzenia sobie z jakimiś przeciwnościami lub trudnościami, które mogą zniechęcić osoby mniej zdeterminowane.

Rozwijanie odporności psychicznej jest istotnym czynnikiem, który umożliwia nam jak najlepsze wykorzystanie naszych umiejętności.

Dlaczego poziom naszych dokonań nie zawsze jest taki sam?

Poziom naszych dokonań nie zawsze jest taki sam. Czasami jesteśmy niezwykle wydajni, innym razem działamy bardzo nieskutecznie. Według badaczy różnice w poziomie osiągnięć i wydajności mogą być spowodowane wpływem czynników wskazanych w tabeli 2.2.

Tabela 2.2. Czynniki mające wpływ na dokonania

Twoje umiejętności

Co wnosisz do zadania?

Twoje podejście

Jak podchodzisz do zadania – jakie są twoje motywacje i zainteresowania?

Twoja nagroda

Co zyskasz, jeśli się zaangażujesz?

Twoi koledzy

Jak wyglądają twoje interakcje z ludźmi wokół ciebie?

Stan twojego umysłu

Co się dzieje w twojej głowie? Czy jesteś w stanie stawić czoła wyzwaniu?

Źródło: opracowanie własne.

Wielokrotnie potwierdzono, że stan umysłu co najmniej w 50% odpowiada za różnice w poziomie naszych osiągnięć, ale i tak większość z nas poświęca tylko około 5% swojego czasu na optymalizowanie własnej wydajności za pomocą odporności psychicznej.

To właśnie w pojęciu zarządzania stresem łączą się koncepcje osiągnięć i dobrostanu (zadowolenia z życia). Im bardziej w tym, co robimy, zbliżamy się do optimum naszych możliwości, tym lepiej się czujemy. A im bardziej jesteśmy zadowoleni, tym więcej osiągamy. Dzięki połączeniu tych dwóch stanów może rozpocząć się dobry cykl wzrostu i rozwoju. Wzmacnianie odporności psychicznej odgrywa w tym niebagatelną rolę. Oczywiście brak treningu psychiki może skończyć się sytuacją przeciwną, czyli wpadnięciem w błędne koło stresu i niepożądanych skutków.

Rozdział 3Krótka historia odporności psychicznej

Od czasu pionierskich prac Jamesa E. Loehra z połowy lat osiemdziesiątych XX wieku określenie „odporność psychiczna” stało się synonimem sukcesów w sporcie. Efektem systematycznej współpracy Loehra z najwybitniejszymi amerykańskimi sportowcami było ukucie ważnego terminu, którego laicy często używają do określenia indywidualnej tolerancji na stres i maksymalizacji osiągnięć. Choć wprowadzenie terminu „odporność psychiczna” do współczesnej debaty było ważne, to jednak prace wspomnianego badacza nie przyniosły rozwinięcia tej koncepcji. Można by także zgłosić zastrzeżenie, że większość opracowań opierała się na studiach pojedynczych przypadków i nie spełniała ścisłych kryteriów podejścia naukowego.

Rezyliencja i twardość

Rezyliencja (prężność) i twardość to dwa ważne konstrukty, które wyraźnie wiążą się z odpornością psychiczną. To one pomogły nam ukształtować nasze poglądy, dlatego uważamy, że warto je tu pokrótce omówić.

Rezyliencja

Rezyliencja (resilience), jeśliby przełożyć jej definicję na język zrozumiały dla laika, to umiejętność dochodzenia do siebie po porażce. Owa zdolność odbicia się od dna jest niezbędna w codziennym życiu, a w sporcie i dynamicznym biznesie jeszcze zyskuje na znaczeniu. Większość badań dotyczących rezyliencji analizuje ją w kontekście ogólnego stanu zdrowia. Termin „rezyliencja” został nawet zdefiniowany jako działanie człowieka mające na celu zmianę reakcji na sytuacje zawierające element ryzyka psychospołecznego (Rutter, 1985).

Rezyliencja opisywana jest jako dynamiczny proces, w którym jednostka korzysta lub nie korzysta z tak zwanych czynników ochronnych, czyli konkretnych kompetencji bądź umiejętności, do których ma dostęp. Czynniki te w sposób oczywisty wiążą się z odpornością psychiczną, gdyż skutkiem rezyliencji jest psychiczne wzmocnienie jednostki. Tego typu wytrwałość oznacza wielkość włożonego wysiłku i takie samozaparcie, do jakiego człowiek jest zdolny, by wykonać konkretne zadanie lub osiągnąć określony cel. Można powiedzieć, że osoba cechująca się rezyliencją nie boi się przeciwności i przeszkód powszechnych w codziennym życiu i sporcie.

Analizując kontekst psychologii pracy, Rachel Jackson i Chris Watkin (2004) wskazali czynniki decydujące o tym, w jaki sposób człowiek radzi sobie z trudnymi sytuacjami. Są to:

• precyzja w analizowaniu wydarzeń;

• liczba wyobrażonych możliwych scenariuszy;

• elastyczność;

• wewnętrzny napęd do stawiania czoła nowym wyzwaniom.

Jackson i Watkin przyjęli, że nasze wewnętrzne procesy myślowe mogą zarówno łagodzić wpływ napotykanych przeciwności, jak i dostarczać cennego materiału, który może posłużyć do tego, aby zostawić trudności za sobą, pójść naprzód i skupić się raczej na tym, co możemy kontrolować, a nie na tym, co znajduje się poza naszą kontrolą. Badacze ci zasugerowali, że kluczowa dla rezyliencji jest umiejętność rozpoznawania własnych myśli i przekonań oraz wzmacniania elastyczności myślenia po to, aby skuteczniej zarządzać emocjami i zachowaniami. Co ciekawe, stwierdzili, że umiejętność tę da się zmierzyć, można się jej nauczyć i ją doskonalić. W związku z tym opracowali program rozwijania rezyliencji, którego elementy przedstawiamy poniżej (Jackson i Watkin, 2004).

Twardość psychiczna

Koncepcją podobną do rezyliencji jest twardość psychiczna (hardiness; Kobasa, 1979). Pojęcie to również ma swoje korzenie w psychologii zdrowia, a ściślej – w relacji między stresem a chorobą. Istnieje mnóstwo badań na temat twardości psychicznej i „twardej” osobowości (Funk, 1992).

Według Suzanne C. Kobasy na twardość składają się trzy wzajemnie ze sobą powiązane elementy: poczucie kontroli, podejście do wyzwań i zaangażowanie. Tak pojmowana twardość działa jak bufor między stresującymi wydarzeniami a chorobą. Wcześniej Richard S. Lazarus (1966) sugerował, że działanie tego rodzaju bufora zależy od strategii radzenia sobie stosowanych przez jednostkę, te zaś z kolei – od predyspozycji osobowościowych owej jednostki.

Jak twierdzi Kobasa, twardość jest ważnym czynnikiem wpływającym na to, jak postrzegamy swoją sytuację i jak decydujemy o podjęciu odpowiednich działań. Najlepiej tak przetworzyć dane wydarzenie, aby zacząć je postrzegać jako mniej groźne i w ten sposób uniknąć „chorobotwórczych” stanów fizycznych, takich jak wyczerpanie adaptacyjne (Selye, 1963) lub pogorszenie działania kontrolnego mechanizmu immunologicznego (Schwarz, 1975; Kobasa, Maddi i Kahn, 1982). Sugeruje się, że dzięki posiadanym cechom osoby twarde psychicznie aktywują proces przetwarzania i ostatecznie wydarzenie, bez względu na to, jak bardzo stresujące, zaczyna przystawać do ich obrazu siebie.

Jeżeli teoria ta jest poprawna, to niesie za sobą wiele różnych implikacji, w tym także konieczność uznania, że istnieją osoby mniej twarde psychicznie, którym należy zaoferować odpowiednie interwencje psychologiczne lub strategie radzenia sobie. Właśnie do tej idei się odwołujemy i ją umieściliśmy w centrum naszej filozofii rozwoju.

Jak wspomnieliśmy, Kobasa określiła trzy elementy składowe twardości: poczucie kontroli, podejście do wyzwań i zaangażowanie. Elementy te krótko omawiamy w kolejnych akapitach.

Poczucie kontroli „wyraża się skłonnością do takiego odczuwania i działania, jakby wobec różnych wydarzeń było się kimś mającym wpływ (raczej niż kimś pomocnym)” (Averill, 1973; Seligman, 1975; Kobasa, Maddi i Kahn, 1982). Jak wspomnieliśmy, jest to złożona koncepcja, działająca na wielu poziomach. W tym kontekście poczucie kontroli daje poznawczą zdolność włączania stresujących wydarzeń w „bieżący plan życia” (Kobasa, 1979), stosowania zdobytej wiedzy i umiejętności oraz dokonywania wyborów, a tym samym wpływania na to, jak postrzegamy różne okoliczności. Ponadto pozwala nam wybrać najwłaściwszy sposób działania w obliczu potencjalnie stresującej sytuacji. Dzięki temu z kolei mamy szansę przekształcić tę sytuację tak, by bardziej nam odpowiadała.

Zaangażowanie to „skłonność do włączania się we wszystko (raczej niż dystansowania się od wszystkiego), co robimy lub z czym się stykamy” (Maddi, Hoover i Kobasa, 1982). Sprzyja ono ocenie poznawczej, gdyż pomaga rozpoznawać nowe sytuacje i nadawać im znaczenie. Na poziomie działania skłonność do angażowania się sprawia, że człowiek podejmuje inicjatywę zamiast biernie akceptować to, co dzieje się wokół niego. Gordon E. Moss (1973) twierdzi, że nieumiejętność zaangażowania się w środowisku, które zapewnia dokładne i stosowne informacje, może narażać jednostkę na choroby.

Ostatnim elementem składowym twardości psychicznej jest podejście do wyzwań. Wyraża się ono w przekonaniu, że normą w życiu jest raczej zmiana niż stabilność, a antycypowanie zmian nie zagraża bezpieczeństwu, lecz dostarcza bodźców do rozwoju (Kobasa, Maddi i Kahn, 1982). Postrzeganie potencjalnie stresujących wydarzeń jako wyzwań skutkuje złagodzeniem stresu towarzyszącego danej sytuacji. W kontekście stosowanych strategii radzenia sobie gotowość do dostrzegania wyzwań zamiast zagrożeń daje jednostce siłę do rozwoju i nie zatrzymuje jej na etapie ochrony tego, co owa jednostka już posiada.

Czym jest odporność psychiczna?

Określenie „odporność psychiczna” (mental toughness) jest powszechnie stosowane we wszelkich kontekstach związanych ze sportem, na przykład gdy mowa o tym, że krykiecista Michael Atherton grał nieprzerwanie przez dziesięć godzin, zapewniając swojej drużynie zwycięstwo w meczu testowym, albo że niemiecka drużyna piłki nożnej wygrała kolejne trofeum w potyczce z najwyraźniej „mniej utalentowanym” przeciwnikiem. Vincent Lombardi, były trener drużyny futbolu amerykańskiego Green Bay Packers, stwierdził:

Odporność psychiczna oznacza wiele rzeczy i raczej trudno wytłumaczyć, na czym polega. Składają się na nią poświęcenie i samowyrzeczenie. Dodatkowo, co najważniejsze, łączy się ona z doskonale zdyscyplinowaną wolą, która nie dopuszcza myśli o poddaniu się. To stan umysłu – można ją nazwać charakterem w działaniu (za: Curtis Management Group, 1998, s. 20).

Różne koncepcje odporności psychicznej mają oczywiście wspólne elementy. W zasadzie najczęściej wymienianym jest zdolność jednostki do niepoddawania się czynnikom stresu, które zazwyczaj powodują pogorszenie wydajności i jakości wykonania. W kontekście praktycznych zastosowań odporność psychiczna jest opisywana w następujący sposób:

Jest to umiejętność radzenia sobie z sytuacją. Osoba odporna psychicznie nie daje się zablokować ani nie poddaje się szokowi, potrafi bronić tego, w co wierzy. Odporność psychiczna to radzenie sobie z presją, z zakłóceniami i z ludźmi, którzy próbują nas zdekoncentrować. Na odporność psychiczną składają się skupienie, dyscyplina, wiara w siebie, cierpliwość, wytrwałość, odpowiedzialność bez narzekania czy wymówek, wizualizacja, tolerancja na ból i pozytywne podejście (Brennan, 1998, s. 2).

Wygląda na to, że odporność psychiczna łączy w sobie zarówno elementy interwencji powszechnie stosowanych w psychologii sportu, takich jak koncentracja i wizualizacja, jak i wiele cech osobowościowych, na przykład wytrwałość, rezyliencję, pewność siebie i dyscyplinę. Aby ostatecznie wyjaśnić, czym ona jest, musimy przyjrzeć się obu tym rodzajom komponentów. Koncepcja odporności psychicznej w kształcie, w jakim obecnie jest stosowana, obejmuje zarówno teoretyczną podbudowę w postaci wiedzy o osobowości, jak i implikacje praktyczne mające źródło w interwencjach stosowanych w psychologii sportu. Takie połączenie teorii i praktyki jest kluczem do pełnego zrozumienia tej propozycji.

Początki badań nad odpornością psychiczną

W literaturze psychologicznej określenie „odporność psychiczna” pojawiło się po raz pierwszy w pracy Jamesa E. Loehra (1982), psychologa sportowego zajmującego się zagadnieniem poprawy wyników. To on zauważył, że sportowcy i trenerzy, z którymi współpracował, używają tego terminu do opisania cechy pożądanej w sporcie. Postanowił więc przyjrzeć się tej koncepcji i podjął próbę określenia, czym rzeczywiście jest odporność psychiczna. W książce The new toughness training for sports (1995) opisał ją jako „zdolność do konsekwentnego działania w kierunku osiągnięcia górnej granicy swoich talentów i umiejętności bez względu na okoliczności stwarzane przez konkurentów”. Dzięki współpracy ze sportowcami Loehr mógł rozwinąć tę definicję, wzbogacając ją o cztery podstawowe – wymienione poniżej – wyróżniki odporności.

•Elastyczność emocjonalna – umiejętność przyjmowania nieoczekiwanych zmian emocji, a przy tym zachowania elastyczności i równowagi; nieprzechodzenie na pozycje obronne i zdolność do wzbudzania w sobie różnorakich pozytywnych emocji dotyczących pojedynku z konkurentami. Sportowcy, którym brakuje takiej elastyczności, w chwilach kryzysu emocjonalnego są sztywni i defensywni, więc łatwo ich złamać.

•Reaktywność emocjonalna – umiejętność zachowania żywych emocji, zaangażowania i przytomności umysłu w warunkach presji. Sportowiec, który cechuje się umiejętnością konkurowania w sposób reaktywny, nie usztywnia się, nie wycofuje i nie traci energii w miarę toczenia się pojedynku.

•Siła emocjonalna – umiejętność wywierania dużej siły emocjonalnej i opierania się takiej sile w warunkach presji, zdolność zachowania silnego ducha walki wbrew ewentualnym przeciwnościom.

•Prężność emocjonalna – umiejętność przyjmowana ciosów emocjonalnych i szybkiego powrotu do równowagi, dochodzenia do siebie po rozczarowaniach, błędach i straconych szansach tak, aby ponownie z pełną gotowością rzucić się w ferwor walki.

Na podstawie tego modelu Loehr opracował czterdziestodwupunktowy kwestionariusz składający się z siedmiu skal, który nazwał Psychological Performance Inventory