Opowieści pielgrzyma. W poszukiwaniu nieustannej modlitwy ebook

Spis tre­ści

Wstęp

1. Hi­sto­ria od­kry­cia tek­stu i jego au­to­ra

Rę­ko­pis z Góry Athos i jego wy­da­nia

Rę­ko­pis z Pu­stel­ni Optyń­skiej

Iden­ty­fi­ka­cja au­to­ra

Ar­se­nij Tro­je­pol­ski i jego pi­sma

Ty­tuł książ­ki

Układ pi­sma i rola ojca du­cho­we­go

Ramy chro­no­lo­gicz­ne wę­drów­ki i toż­sa­mość piel­grzy­ma

Lek­tu­ry po­szu­ki­wa­cza mo­dli­twy

2. Dro­ga piel­grzy­ma dro­gą mo­dli­twy ser­ca

Geo­gra­fia wę­drów­ki

Dro­ga du­cho­wa – po­szu­ki­wa­nie mo­dli­twy nie­ustan­nej

Eta­py mo­dli­twy piel­grzy­ma

Dro­ga mi­ło­ści do lu­dzi i świa­ta

Jak na­śla­do­wać mo­dli­twę piel­grzy­ma

Opo­wie­ści piel­grzy­ma

Za­miast przed­mo­wy

Opo­wie­ści pod­czas pierw­sze­go spo­tka­nia

1. Przed­sta­wie­nie się

2. Przy­czy­na po­szu­ki­wa­nia mo­dli­twy

3. Nie­prak­tycz­ność usły­sza­nych ka­zań

4. Po­szu­ki­wa­nie do­świad­czo­ne­go na­uczy­cie­la

5. Zna­le­zie­nie na­uczy­cie­la i jego po­gląd na te­mat ka­zno­dzie­jów

6. Po­ucze­nie, jak na­być we­wnętrz­ną mo­dli­twę

7. Prak­tycz­na na­uka mo­dli­twy i jej skut­ki

8. Ciąg dal­szy piel­grzy­mo­wa­nia oraz na­by­cie Do­bro­to­lu­bi­ja

9. Osią­gnię­cie celu

Opo­wie­ści pod­czas dru­gie­go spo­tka­nia

10. Pra­gnie­nie sa­mot­no­ści

11. Po­dróż na Sy­be­rię, do­zna­nie mo­dli­twy ser­ca i pły­ną­cej z niej roz­ko­szy

12. Zbó­jec­ki na­pad i ogra­bie­nie

13. Nie­ocze­ki­wa­ny zwrot ukra­dzio­nych ksią­żek

14. Opo­wia­da­nie ka­pi­ta­na o cu­dow­nej sile Ewan­ge­lii

15. Cu­dow­na siła mo­dli­twy Je­zu­so­wej

16. Do­bro­to­lu­bi­je od­kry­wa i uświa­da­mia spra­wy ta­jem­ne

17. Roz­mo­wa ze straż­ni­kiem le­śnym, po­szu­ku­ją­cym zba­wie­nia

18. Za­mknię­cie się w zie­mian­ce oraz uj­rze­nie we śnie star­ca, któ­ry przed­sta­wił spo­sób lek­tu­ry Do­bro­to­lu­bi­ja

19. Za­sto­so­wa­nie prze­czy­ta­nych i po­zna­nych prawd na te­mat mo­dli­twy we­wnętrz­nej oraz jego wspa­nia­łe skut­ki

20. Ciąg dal­szy piel­grzy­mo­wa­nia

21. Na­pad wil­ka i obro­nie­nie się przed nim dzię­ki czot­kom star­ca

22. Roz­mo­wa z na­uczy­cie­lem i pi­sa­rzem na noc­le­gu

23. Miesz­ka­nie w ka­pli­cy oraz na­ucze­nie dziew­czy­ny mo­dli­twy Je­zu­so­wej

24. Ciąg dal­szy piel­grzy­mo­wa­nia, od­da­nie pod sąd i po­krze­pia­ją­ce uj­rze­nie star­ca we śnie

25. Cho­ro­ba i uzdro­wie­nie, po­zna­nie rząd­cy i wy­le­cze­nie jego żony

26. Przy­by­cie do Ir­kuc­ka, otrzy­ma­nie li­stu po­le­ca­ją­ce­go w celu wy­jaz­du do Je­ro­zo­li­my

Opo­wie­ści pod­czas trze­cie­go spo­tka­nia

27. Miej­sce uro­dze­nia, sie­roc­two i wy­cho­wa­nie

28. Wej­ście w do­ro­słość

29. Zu­bo­że­nie i po­boż­ne ży­cie

30. Śmierć mał­żon­ki

31. Przy­czy­na piel­grzy­mo­wa­nia

Opo­wie­ści pod­czas czwar­te­go spo­tka­nia

32. Nie­ocze­ki­wa­ny to­wa­rzysz

33. Po­gląd na te­mat wspo­mi­na­nia wy­da­rzeń

34. Przy­kład­na i po­boż­na ro­dzi­na

35. Uka­za­nie się dusz po śmier­ci

36. Nie­wi­do­my na­uczo­ny we­wnętrz­nej mo­dli­twy Je­zu­so­wej

37. Ciąg dal­szy po­dró­ży i po­ku­sa na sta­cji

38. Po­boż­ny ka­płan

39. Cu­dow­na moc i do­bro­czyn­ność Je­zu­so­wej mo­dli­twy, któ­rych do­świad­czy­ła piel­grzy­mu­ją­ca ko­bie­ta

40. Mło­dzie­niec na­uczo­ny nie­ustan­nej mo­dli­twy Je­zu­so­wej

Opo­wie­ści pod­czas pią­te­go spo­tka­nia

41. Po­wrót z Ode­ssy

42. Zdu­mie­wa­ją­ce wy­da­rze­nie przy ta­bo­rze

43. Gosz­czą­cy piel­grzy­mów miesz­cza­nin Jew­re­inow

44. Po­ucze­nie o tym, że Bóg od­da­je stu­krot­nie

45. O opie­ce i mi­ło­sier­dziu Mat­ki Bo­żej

46. Pa­sterz cu­dow­nie na­uczo­ny mo­dli­twy Je­zu­so­wej

47. Po­ucze­nie, jak się spo­wia­dać

48. Skut­ki przy­stą­pie­nia do Świę­tych Ta­jem­nic

49. Spo­tka­nie ze sta­ro­obrzę­dow­cem

50. Roz­mo­wa ze star­cem z Góry Athos o wiel­ko­ści i in­to­na­cji Je­zu­so­wej mo­dli­twy

51. Po­gląd na te­mat Ży­dów

52. Spo­tka­nie z żoł­nie­rzem w po­bli­żu Po­cza­jo­wa i jego ob­ja­wie­nie o mę­kach pie­kiel­nych

53. Nie­ocze­ki­wa­ny to­wa­rzysz i ob­ja­śnie­nie Ewan­ge­lii

Opo­wie­ści pod­czas szó­ste­go spo­tka­nia

54. Cu­dow­ne wy­da­rze­nie zwią­za­ne z księ­gą Ewan­ge­lii

55. Ta­jem­ni­ca zba­wie­nia, po­le­ga­ją­ca na czę­stej mo­dli­twie

Ta­jem­ni­ca zba­wie­nia, od­kry­wa­na dzię­ki nie­ustan­nej mo­dli­twie

56. Do­wo­dy, że wszy­scy i wszę­dzie mogą się mo­dlić

57. Ja­kim spo­so­bem utrzy­my­wać Bożą obec­ność pod­czas za­jęć po­wo­du­ją­cych roz­pro­sze­nie

58. Sprze­ciw wo­bec ust­nej i czę­stej mo­dli­twy Je­zu­so­wej oraz oba­le­nie go

59. O po­tę­dze mo­dli­twy

60. Środ­ki i spo­so­by po­bu­dza­ją­ce gor­li­wość do mo­dli­twy

61. Czy moż­na pra­gnąć roz­ko­szy i na­gród pły­ną­cych z cno­ty

Opo­wie­ści pod­czas siód­me­go spo­tka­nia

62. O ułu­dzie, czy­li za­śle­pie­niu

63. O bra­ku wi­dzeń na mo­dli­twie

64. O przy­gnę­bie­niu

65. O ko­rzy­ściach pły­ną­cych z mil­cze­nia

66. O mo­dli­twie za ży­wych i zmar­łych bliź­nich

67. For­ma mo­dli­twy

Trzy klu­cze do we­wnętrz­ne­go skarb­ca Od­na­le­zio­ne w du­cho­wych bo­gac­twach świę­tych Oj­ców

Klucz pierw­szy

Klucz dru­gi

Klucz trze­ci

Na­uki świę­tych oj­ców o we­wnętrz­nej mo­dli­twie ser­ca

A. Zbiór pierw­szy

1) Po­ucze­nie św. Sy­me­ona No­we­go Teo­lo­ga

2) Po­ucze­nie św. Grze­go­rza Sy­naj­skie­go

3) Po­ucze­nie Ni­ce­fo­ra Mni­cha

4) Po­ucze­nie Igna­ce­go i Ka­lik­sta

B. Zbiór dru­gi

1) Roz­dzia­ły He­zy­chiu­sza z Je­ro­zo­li­my, ka­pła­na

2) Roz­dzia­ły Fi­lo­te­usza Sy­naj­skie­go

3) Roz­dzia­ły Teo­lep­to­sa Me­tro­po­li­ty (Do­bro­to­lu­bi­je cz. 2, k. 44–50)

4) Mak­sy­my Bar­sa­nu­fiu­sza Wiel­kie­go i Jana

C. Mowa bar­dzo po­ży­tecz­na o ab­bie Fi­le­mo­nie

Ze­sta­wie­nie nauk oj­ców

Opowieści podczas pierwszego spotkania

1. Przedstawienie się

Z ła­ski Bo­żej je­stem czło­wie­kiem, chrze­ści­ja­ni­nem; z uczyn­ków – wiel­kim grzesz­ni­kiem, z po­wo­ła­nia – bez­dom­nym piel­grzy­mem naj­niż­sze­go sta­nu, tu­ła­ją­cym się z miej­sca na miej­sce. A oto mój ma­ją­tek: na ple­cach tor­ba su­cha­rów, za pa­zu­chą świę­ta Bi­blia – i to wszyst­ko.

2. Przyczyna poszukiwania modlitwy

W dwu­dzie­stą czwar­tą nie­dzie­lę po uro­czy­sto­ści Trój­cy Świę­tej1 po­sze­dłem do cer­kwi na li­tur­gię, aby się po­mo­dlić. Czy­ta­no wła­śnie z księ­gi Apo­sto­ła2 List do Te­sa­lo­ni­czan, pe­ry­ko­pę 273, któ­ra za­wie­ra­ła sło­wa: „Nie­ustan­nie się mó­dl­cie”. Mak­sy­ma ta oso­bli­wie utkwi­ła mi w pa­mię­ci i za­czą­łem roz­my­ślać: „Jak moż­na się nie­ustan­nie mo­dlić, sko­ro każ­dy czło­wiek musi się zaj­mo­wać rów­nież in­ny­mi spra­wa­mi, aby pod­trzy­my­wać ży­cie?”. Spraw­dzi­łem w Bi­blii i na wła­sne oczy uj­rza­łem to samo, co usły­sza­łem – mia­no­wi­cie że trze­ba nie­ustan­nie się mo­dlić (1 Tes 5,16), mo­dlić się w du­chu w każ­dym cza­sie (Ef 6,18), pod­no­sić ręce w mo­dli­twie na każ­dym miej­scu (1 Tm 2,8). My­śla­łem i my­śla­łem, ale nie umia­łem zna­leźć roz­wią­za­nia.

„Co ro­bić?” – po­my­śla­łem. „Gdzie szu­kać ko­goś, kto mi to wy­tłu­ma­czy? Pój­dę po cer­kwiach, któ­re sły­ną z do­brych ka­zno­dzie­jów, a nuż usły­szę tam dla sie­bie wy­ja­śnie­nie”.

3. Niepraktyczność usłyszanych kazań

I po­sze­dłem. Sły­sza­łem wie­le bar­dzo do­brych ka­zań o mo­dli­twie, ale wszyst­kie za­wie­ra­ły na­uki o mo­dli­twie w ogó­le: że mo­dli­twa ist­nie­je, że jest ko­niecz­na i ja­kie przy­no­si owo­ce; ale o tym, jak dojść do do­brej mo­dli­twy, nikt nie mó­wił. Było ka­za­nie o mo­dli­twie w du­chu i o mo­dli­twie nie­ustan­nej; ale jak osią­gnąć taką mo­dli­twę, nikt nie po­ka­zał. Nie zdo­ła­łem więc uzy­skać tego, cze­go pra­gną­łem, dzię­ki słu­cha­niu ka­zań. Dla­te­go, po­nie­waż się ich na­słu­cha­łem, a mimo to nie zdo­ła­łem po­jąć, jak się nie­ustan­nie mo­dlić, prze­sta­łem słu­chać pu­blicz­nych ka­zań, a za to po­sta­no­wi­łem z Bożą po­mo­cą po­szu­kać do­świad­czo­ne­go, zna­ją­ce­go się na spra­wie roz­mów­cy, któ­ry mi wy­ja­śni, o co cho­dzi w nie­ustan­nej mo­dli­twie, zgod­nie z moim na­tar­czy­wym pra­gnie­niem, by to zro­zu­mieć.

4. Poszukiwanie doświadczonego nauczyciela

Dłu­go się błą­ka­łem po róż­nych miej­scach; nie­ustan­nie czy­ta­łem Bi­blię, a tak­że wy­py­ty­wa­łem, czy jest gdzieś może ja­kiś na­uczy­ciel spraw du­cho­wych czy po­boż­ny i do­świad­czo­ny prze­wod­nik. Po ja­kimś cza­sie ktoś mi po­wie­dział, że w pew­nej wsi miesz­ka już od daw­na pan trosz­czą­cy się o swo­je zba­wie­nie. Ma on w domu cer­kiew, ni­g­dzie nie wy­jeż­dża i cią­gle mo­dli się do Boga, a tak­że nie­ustan­nie czy­ta bu­du­ją­ce książ­ki. Gdy to usły­sza­łem, już nie sze­dłem, ale bie­głem do tej wsi; do­tar­łem tam i po­sze­dłem do zie­mia­ni­na.

– Z jaką spra­wą do mnie przy­cho­dzisz? – spy­tał.

– Sły­sza­łem, że jest pan czło­wie­kiem po­boż­nym i ro­zum­nym; dla­te­go pro­szę, w imię Boże, aby ra­czył mi pan wy­tłu­ma­czyć, co ozna­cza­ją sło­wa w księ­dze Apo­sto­ła: „Nie­ustan­niesię mó­dl­cie”, i w jaki spo­sób moż­na nie­ustan­nie się mo­dlić. Chcę się tego do­wie­dzieć, a w ża­den spo­sób nie mogę tego po­jąć.

Pan po­mil­czał, spoj­rzał na mnie ba­daw­czo i po­wie­dział:

– Nie­ustan­na, we­wnętrz­na mo­dli­twa jest to nie­prze­rwa­ne kie­ro­wa­nie du­cha ludz­kie­go ku Bogu. Żeby osią­gnąć suk­ces w tym słod­kim ćwi­cze­niu, trze­ba jak naj­czę­ściej pro­sić Pana, by na­uczył nas nie­ustan­nie się mo­dlić. Módl się wię­cej i gor­li­wiej, a mo­dli­twa sama ci od­sło­ni, jak może być nie­ustan­na; do tego po­trze­ba cza­su.

Gdy to po­wie­dział, po­le­cił mnie na­kar­mić, za­opa­trzył na dro­gę i po­że­gnał. Ale nie wy­ja­śnił.

Po­sze­dłem da­lej. Wciąż my­śla­łem i czy­ta­łem, roz­wa­ża­łem to, co ten pan mi po­wie­dział, a mimo to nie mo­głem tego po­jąć; a ogrom­nie pra­gną­łem to zro­zu­mieć, tak że na­wet nie mo­głem w nocy spać. Po przej­ściu ja­kichś dwu­stu wiorst do­sze­dłem do du­że­go mia­sta, sto­li­cy gu­ber­ni. Zo­ba­czy­łem klasz­tor. Za­trzy­ma­łem się w za­jeź­dzie i usły­sza­łem, że w klasz­to­rze tym jest bar­dzo do­bry prze­ło­żo­ny, po­boż­ny i chęt­nie po­dej­mu­ją­cy piel­grzy­mów. Uda­łem się do nie­go. Przy­jął mnie go­ścin­nie, po­le­cił, bym usiadł, i za­czął mnie czę­sto­wać.

– Świę­ty oj­cze! – po­wie­dzia­łem. – Nie po­trze­bu­ję po­czę­stun­ku, ale chcę od ojca otrzy­mać po­ucze­nie du­cho­we, w jaki spo­sób mogę się zba­wić.

– Jak to, jak się zba­wić? Za­cho­wuj przy­ka­za­nia i módl się do Boga, a osią­gniesz zba­wie­nie!

– Sły­szę, że trze­ba nie­ustan­nie się mo­dlić, ale nie wiem, jak to uczy­nić, i nie umiem na­wet zro­zu­mieć, czym jest nie­ustan­na mo­dli­twa. Pro­szę cię, mój oj­cze, o wy­tłu­ma­cze­nie.

– Nie wiem, mój dro­gi bra­cie, jak ci to do­kład­niej wy­tłu­ma­czyć. Ej! Po­cze­kaj, mam ksią­żecz­kę, w któ­rej jest to wy­ja­śnio­ne.

Przy­niósł Du­cho­wą na­ukę czło­wie­ka we­wnętrz­ne­go św. Dy­mi­tra z Ro­sto­wa3.

– Masz, czy­taj na tej stro­nie.

Za­czą­łem czy­tać:

– „Sło­wa z księ­gi Apo­sto­ła: «Nie­ustan­nie się mó­dl­cie» na­le­ży ro­zu­mieć w ten spo­sób, że do­ty­czą mo­dli­twy po­wsta­ją­cej w umy­śle; umysł bo­wiem może być za­wsze na­kie­ro­wa­ny na Boga i nie­ustan­nie do Nie­go się mo­dlić”. Pro­szę mi wy­tłu­ma­czyć, w jaki spo­sób umysł może być za­wsze na­kie­ro­wa­ny na Boga, nie od­ry­wać się i nie­ustan­nie się mo­dlić.

– Jest to bar­dzo trud­ne; no chy­ba że sam Bóg ko­muś tego udzie­li – po­wie­dział prze­ło­żo­ny. I nie wy­tłu­ma­czył.

Prze­no­co­wa­łem u nie­go. Rano po­dzię­ko­wa­łem za ser­decz­ne przy­ję­cie i ru­szy­łem w dal­szą dro­gę, sam nie wie­dząc do­kąd. Smu­ci­łem się, że nie umiem tego po­jąć, i dla po­cie­chy czy­ta­łem Bi­blię.

5. Znalezienie nauczyciela i jego pogląd na temat kaznodziejów

Sze­dłem tak ja­kieś pięć dni sze­ro­kim trak­tem; a w koń­cu, pod wie­czór, do­go­nił mnie sta­ru­szek przy­po­mi­na­ją­cy z wy­glą­du du­chow­ne­go.

Na moje py­ta­nie od­po­wie­dział, że jest schim­ni­chem4 z pu­stel­ni od­le­głej o ja­kieś dzie­sięć wiorst, w bok od sze­ro­kie­go trak­tu, i za­pro­sił mnie, że­bym za­szedł wraz z nim do ich pu­stel­ni, mó­wiąc:

– Przyj­mu­je­my piel­grzy­mów, umoż­li­wia­my im od­na­le­zie­nie spo­ko­ju i ży­wi­my ich ra­zem z po­boż­ny­mi pąt­ni­ka­mi w domu go­ści.

Ja­koś jed­nak nie mia­łem ocho­ty do nie­go za­cho­dzić i od­po­wie­dzia­łem na jego za­pro­sze­nie tak:

– Spo­kój mój nie za­le­ży od miesz­ka­nia, lecz od du­cho­wej na­uki; i nie go­nię za je­dze­niem, bo su­cha­rów w tor­bie mam dużo.

– A ja­kie­go ro­dza­ju na­uki szu­kasz i cze­go nie mo­żesz zro­zu­mieć? Przyjdź, przyjdź do nas, mój dro­gi bra­cie; są u nas do­świad­cze­ni star­cy, któ­rzy mogą udzie­lić du­cho­we­go po­kar­mu i wpro­wa­dzić na praw­dzi­wą dro­gę, w świe­tle sło­wa Bo­że­go i roz­strzy­gnięć świę­tych oj­ców.

– Za­tem, oj­czul­ku, ja­kiś rok temu na li­tur­gii usły­sza­łem w księ­dze Apo­sto­ła przy­ka­za­nie: „Nie­ustan­nie się mó­dl­cie”. Nie mo­gąc tego po­jąć, za­czą­łem czy­tać Bi­blię. I tam rów­nież w wie­lu miej­scach zna­la­złem Boże po­le­ce­nie, żeby nie­ustan­nie się mo­dlić: za­wsze, w każ­dym cza­sie i na każ­dym miej­scu; nie tyl­ko przy wszyst­kich za­ję­ciach, nie tyl­ko czu­wa­jąc, lecz na­wet we śnie. „Ja śpię, lecz ser­ce me czu­wa” (Pnp 5,2). Bar­dzo mnie to zdzi­wi­ło i nie mo­głem zro­zu­mieć, jak do tego dojść i ja­ki­mi spo­so­ba­mi. Obu­dzi­ło się we mnie sil­ne pra­gnie­nie po­łą­czo­ne z cie­ka­wo­ścią, i ani we dnie, ani w nocy nie opusz­cza­ło ono mo­je­go umy­słu. Za­czą­łem więc cho­dzić od cer­kwi do cer­kwi i słu­chać ka­zań o mo­dli­twie; ale choć wie­lu ich wy­słu­cha­łem, w żad­nym nie otrzy­ma­łem na­uki, jak nie­ustan­nie się mo­dlić; we wszyst­kich mó­wio­no tyl­ko o przy­go­to­wa­niu się do mo­dli­twy, o jej owo­cach i tak da­lej. Nie uczo­no na­to­miast, jak nie­ustan­nie się mo­dlić i co ozna­cza taka mo­dli­twa. Czę­sto czy­ta­łem Bi­blię i spraw­dza­łem w niej to, co usły­sza­łem; ale mimo to nie mo­głem uzy­skać wie­dzy, któ­rej pra­gną­łem. I tak na­dal żyję w nie­zro­zu­mie­niu i nie­po­ko­ju.

Sta­rzec prze­że­gnał się i za­czął mó­wić:

– Dzię­kuj Bogu, umi­ło­wa­ny bra­cie, że od­sło­nił w to­bie nie­prze­par­te pra­gnie­nie po­zna­nia nie­ustan­nej mo­dli­twy we­wnętrz­nej. Uznaj, że kry­je się w tym Boże we­zwa­nie, i uspo­kój się, sko­ro prze­ko­na­łeś się, że do tej chwi­li trwa­ło pró­bo­wa­nie zgo­dy two­jej woli na głos Boży, oraz zdo­ła­łeś zro­zu­mieć, że nie­biań­skie­go świa­tła nie­ustan­nej mo­dli­twy we­wnętrz­nej nie osią­ga się mą­dro­ścią tego świa­ta ani ze­wnętrz­ną cie­ka­wo­ścią, lecz prze­ciw­nie, uzy­sku­je się ją dzię­ki ogo­ło­ce­niu du­cha i czyn­nej prak­ty­ce w pro­sto­cie ser­ca. Dla­te­go nie dzi­wi mnie wca­le, że nie mo­głeś usły­szeć o istot­nych spra­wach do­ty­czą­cych mo­dli­twy ani po­znać na­uki, jak dojść do jej nie­ustan­ne­go trwa­nia. Praw­dę po­wie­dziaw­szy, cho­ciaż o mo­dli­twie mówi się nie­ma­ło ka­zań i ist­nie­je wie­le nauk roz­ma­itych pi­sa­rzy na jej te­mat, ale po­nie­waż wszyst­kie te roz­wa­ża­nia są opar­te w więk­szo­ści na spe­ku­la­cjach czy też przy­pusz­cze­niach na­tu­ral­ne­go ro­zu­mu, za­miast na czyn­nej prak­ty­ce, to wię­cej uczą o wła­ści­wo­ściach mo­dli­twy niż o isto­cie sa­me­go jej przed­mio­tu. Je­den snu­je pięk­ne roz­wa­ża­nia o ko­niecz­no­ści mo­dli­twy, inny – o jej mocy i do­bro­czyn­nym wpły­wie, trze­ci o środ­kach po­zwa­la­ją­cych dojść do do­sko­na­łej mo­dli­twy, czy­li o tym, że mo­dli­twa po­trze­bu­je gor­li­wo­ści, uwa­gi, cie­pła ser­ca, czy­sto­ści my­śli, po­jed­na­nia z wro­ga­mi, po­ko­ry, skru­chy itd. A czym jest mo­dli­twa w ogó­le? I jak na­uczyć się mo­dlić? Na te py­ta­nia, choć są za­sad­ni­cze i naj­bar­dziej ko­niecz­ne, bar­dzo rzad­ko moż­na u współ­cze­snych ka­zno­dzie­jów zna­leźć do­kład­ne ob­ja­śnie­nia; są one bo­wiem trud­niej­sze do po­ję­cia niż wszel­kie ich, wy­mie­nio­ne wy­żej, roz­wa­ża­nia oraz wy­ma­ga­ją po­zna­nia mi­stycz­ne­go, a nie tyl­ko szkol­nej uczo­no­ści.

A już naj­bar­dziej god­ne ubo­le­wa­nia jest to, że mar­na, na­tu­ral­na mą­drość przy­mu­sza do mie­rze­nia tego, co Boże, mia­rą ludz­ką. Wie­le ich roz­wa­żań o spra­wach mo­dli­twy jest cał­ko­wi­cie fał­szy­wych, po­nie­waż my­ślą oni, że mo­dli­twa wy­pły­wa ze środ­ków przy­go­to­waw­czych oraz wy­sił­ków asce­tycz­nych, za­miast są­dzić, że to mo­dli­twa ro­dzi wy­sił­ki asce­tycz­ne i wszel­kie cno­ty. W ta­kim wy­pad­ku owo­ce czy też skut­ki mo­dli­twy uzna­ją oni błęd­nie za środ­ki i me­to­dy pro­wa­dzą­ce do niej, po­wo­du­jąc osła­bie­nie mocy mo­dli­twy. I dzie­je się to cał­ko­wi­cie wbrew Pi­smu Świę­te­mu, po­nie­waż apo­stoł Pa­weł po­ucza o mo­dli­twie w ta­kich sło­wach: „Za­le­cam więc przede wszyst­kimmo­dlić się” (1 Tm 2,1). Tu­taj pły­nie pierw­sze po­ucze­nie z mak­sy­my Apo­sto­ła o mo­dli­twie, że sta­wia on spra­wę mo­dli­twy nad wszyst­ki­mi in­ny­mi: „Za­le­cam więc przede wszyst­kimmo­dlić się”. Ist­nie­je wie­le do­brych rze­czy, któ­ry­mi po­wi­nien zaj­mo­wać się chrze­ści­ja­nin, ale spra­wa mo­dli­twy po­win­na być sta­wia­na przed nimi wszyst­ki­mi, po­nie­waż bez niej nie może się do­ko­nać żad­na inna do­bra rzecz. Nie moż­na bez mo­dli­twy od­na­leźć dro­gi ku Panu, po­jąć praw­dy, ukrzy­żo­wać cia­ła z na­mięt­no­ścia­mi i po­żą­da­nia­mi, roz­pa­lić ser­ca świa­tłem Chry­stu­so­wym ani osią­gnąć zbaw­cze­go zjed­no­cze­nia bez wcze­śniej­szej czę­stej mo­dli­twy. Mó­wię: czę­stej, gdyż za­rów­no do­sko­na­łość, jak i po­praw­ność mo­dli­twy leży poza na­szy­mi moż­li­wo­ścia­mi, jak mówi też św. Pa­weł: „O co mo­dlić się, jak należy, nie wie­my” (Rz 8,26). W efek­cie w za­się­gu na­szych moż­li­wo­ści znaj­du­je się tyl­ko czę­stość i sta­łość mo­dli­twy; są one za­tem środ­kiem do osią­gnię­cia jej czy­sto­ści, bę­dą­cej mat­ką wszel­kie­go du­cho­we­go do­bra. Zdo­bądź mat­kę, a wyda ci dzie­ci – mówi św. Iza­ak Sy­ryj­czyk5. Na­ucz się po­cząt­ków mo­dli­twy, a ła­two zdo­bę­dziesz wszyst­kie cno­ty. Ale o tym wła­śnie lu­dzie sła­bo obe­zna­ni z prak­ty­ką oraz mi­stycz­ny­mi na­uka­mi świę­tych oj­ców mało wie­dzą i nie­wie­le mó­wią.

6. Pouczenie, jak nabyć wewnętrzną modlitwę

Tak roz­ma­wia­jąc, nie wia­do­mo kie­dy, do­szli­śmy pra­wie do sa­mej pu­stel­ni. Aby nie utra­cić to­wa­rzy­stwa tego mą­dre­go star­ca i szyb­ciej uzy­skać speł­nie­nie pra­gnie­nia, po­wie­dzia­łem do nie­go po­śpiesz­nie:

– Uczyń mi tę ła­skę, naj­szla­chet­niej­szy oj­cze, i wy­ja­śnij, na czym po­le­ga nie­ustan­na mo­dli­twa we­wnętrz­na oraz jak się jej na­uczyć. Wi­dzę, że oj­ciec szcze­gó­ło­wo zna te spra­wy z wła­sne­go do­świad­cze­nia.

Sta­rzec przy­jął moją proś­bę z mi­ło­ścią i za­pro­sił mnie do sie­bie:

– Wejdź te­raz do mnie, a dam ci księ­gę świę­tych oj­ców, z któ­rej z Bożą po­mo­cą mo­żesz do­kład­nie i szcze­gó­ło­wo po­jąć tę mo­dli­twę i się jej na­uczyć.

We­szli­śmy do celi i sta­rzec za­czął do mnie mó­wić:

– Nie­ustan­na we­wnętrz­na mo­dli­twa Je­zu­so­wa jest to nie­prze­rwa­ne, ni­g­dy nie­usta­ją­ce wzy­wa­nie bo­skie­go imie­nia Je­zu­sa Chry­stu­sa usta­mi, umy­słem i ser­cem, po­łą­czo­ne z wy­obra­ża­niem so­bie Jego cią­głej obec­no­ści i pro­sze­niem Go o prze­ba­cze­nie: pod­czas wszel­kich za­jęć, na każ­dym miej­scu, w każ­dym cza­sie, na­wet we śnie. Za­wie­ra ona ta­kie sło­wa: „Pa­nie, Jezu Chry­ste, zmi­łuj się nade mną!”. Je­śli ktoś przy­zwy­czai się do ta­kie­go wzy­wa­nia, to za­cznie od­czu­wać wiel­kie po­cie­sze­nie, a tak­że po­trze­bę cią­głe­go od­ma­wia­nia tej mo­dli­twy, tak że nie bę­dzie już się umiał bez niej obejść i bę­dzie ona sama się w nim roz­le­wać. Czy te­raz ro­zu­miesz już ja­sno, czym jest nie­ustan­na mo­dli­twa?

– Bar­dzo ja­sno, mój oj­cze! W imię Boże na­ucz mnie, jak do niej dojść! – krzyk­ną­łem z ra­do­ścią.

– O tym, jak na­uczyć się tej mo­dli­twy, moż­na prze­czy­tać w tej książ­ce. Nosi ona ty­tuł Do­bro­to­lu­bi­je6 i za­wie­ra peł­ną, szcze­gó­ło­wą na­ukę o nie­ustan­nej mo­dli­twie we­wnętrz­nej au­tor­stwa dwu­dzie­stu pię­ciu świę­tych oj­ców. Jest tak wznio­sła i po­ży­tecz­na, że uwa­ża się ją za głów­ne­go i naj­pierw­sze­go na­uczy­cie­la w kon­tem­pla­cyj­nym ży­ciu du­cho­wym, i jak mówi czci­god­ny Ni­ce­for7, „bez tru­dów i po­tów pro­wa­dzi do zba­wie­nia”.

– Czyż­by ta książ­ka była wznio­ślej­sza i święt­sza od Bi­blii? – za­py­ta­łem.

– Nie, nie jest wznio­ślej­sza i święt­sza od Bi­blii, ale za­wie­ra ja­sne ob­ja­śnie­nia tego, co w Bi­blii jest uję­te w za­kry­ty i nie­ła­twy do po­ję­cia, bo zbyt wznio­sły dla na­sze­go krót­ko­wzrocz­ne­go umy­słu, spo­sób. Po­dam ci przy­kład: słoń­ce jest naj­więk­szym, naj­wspa­nial­szym i naj­do­sko­nal­szym cia­łem nie­bie­skim, ale nie moż­na go ob­ser­wo­wać i oglą­dać zwy­kłym, po­zba­wio­nym ochro­ny wzro­kiem. Żeby móc oglą­dać tego wspa­nia­łe­go kró­la ciał nie­bie­skich, za­chwy­cać się nim i przyj­mo­wać jego pło­mien­ne pro­mie­nie, po­trzeb­ne jest, jak wia­do­mo, sztucz­ne szkło, choć jest ono mi­lio­ny razy mniej­sze i męt­niej­sze od słoń­ca. I tak Pi­smo Świę­te jest wspa­nia­łym słoń­cem, a Do­bro­to­lu­bi­je – tym nie­zbęd­nym szkłem. A te­raz słu­chaj – prze­czy­tam, jak moż­na się na­uczyć nie­ustan­nej mo­dli­twy we­wnętrz­nej.

Sta­rzec otwo­rzył Do­bro­to­lu­bi­je, od­szu­kał po­ucze­nie św. Sy­me­ona No­we­go Teo­lo­ga8 i za­czął czy­tać: „Usiądź w mil­cze­niu i sa­mot­no­ści, po­chyl gło­wę i za­mknij oczy; ci­szej od­dy­chaj, spo­glą­daj w wy­obraź­ni we wnę­trze ser­ca, spro­wadź umysł, to zna­czy my­śli, z gło­wy do ser­ca. Od­dy­cha­jąc, mów: «Pa­nie, Jezu Chry­ste, zmi­łuj się nade mną» – ci­cho usta­mi lub tyl­ko w my­ślach. Sta­raj się od­pę­dzać my­śli, za­cho­wuj spo­kój i cier­pli­wość, i czyń to jak naj­czę­ściej”.

Po­tem sta­rzec wszyst­ko mi wy­ja­śnił, po­ka­zał na przy­kła­dzie, a da­lej prze­czy­ta­li­śmy z Do­bro­to­lu­bi­ja na­uki św. Grze­go­rza Sy­naj­skie­go9 oraz czci­god­nych Ka­lik­sta i Igna­ce­go10. Wszyst­ko, co prze­czy­ta­li­śmy w Do­bro­to­lu­bi­ju, sta­rzec wy­ja­śnił mi do­dat­ko­wo wła­sny­mi sło­wa­mi. Z za­chwy­tem wszyst­kie­go uważ­nie słu­cha­łem, po­chła­nia­łem w pa­mię­ci i sta­ra­łem się jak naj­do­kład­niej wszyst­ko za­pa­mię­tać. Tak prze­sie­dzie­li­śmy całą noc i, nie kła­dąc się wca­le spać, po­szli­śmy na jutrz­nię.

Przy po­że­gna­niu sta­rzec mnie po­bło­go­sła­wił i po­wie­dział, że­bym w okre­sie ucze­nia się mo­dli­twy przy­cho­dził do nie­go na spo­wiedź i szcze­re wy­zna­nia, gdyż sa­mo­rzut­ne zaj­mo­wa­nie się spra­wa­mi we­wnętrz­ny­mi bez kon­tro­li na­uczy­cie­la jest nie­ła­twe i mało owoc­ne.

7. Praktyczna nauka modlitwy i jej skutki

Sto­jąc w cer­kwi, czu­łem w so­bie pło­mien­ną żar­li­wość, żeby moż­li­wie jak naj­pil­niej prze­stu­dio­wać nie­ustan­ną mo­dli­twę we­wnętrz­ną, i pro­si­łem Boga, żeby mi w tym po­mógł. Po­tem za­czą­łem się za­sta­na­wiać: „Jak będę cho­dzić do star­ca po radę czy na spo­wiedź i wy­zna­nia? Prze­cież w domu go­ścin­nym nie wol­no miesz­kać dłu­żej niż przez trzy dni11, a koło pu­stel­ni nie ma kwa­ter”… W koń­cu do­wie­dzia­łem się, że w od­le­gło­ści oko­ło czte­rech wiorst leży wio­ska. Po­sze­dłem tam po­szu­kać dla sie­bie miej­sca i na moje szczę­ście Bóg wska­zał mi do­god­ne miej­sce. Na­ją­łem się na całe lato u chło­pa do pil­no­wa­nia ogro­du, z tym że będę mógł w tym ogro­dzie miesz­kać sa­mot­nie w sza­ła­sie. Chwa­ła Bogu! – zna­la­złem spo­koj­ne miej­sce. Tak za­czą­łem miesz­kać i uczyć się we­wnętrz­nej mo­dli­twy zgod­nie z tym, co mi po­ka­za­no, a tak­że za­cho­dzić do star­ca.

Przez ty­dzień pil­nie zaj­mo­wa­łem się w mo­jej ogro­do­wej sa­mot­ni po­zna­wa­niem nie­ustan­nej mo­dli­twy, do­kład­nie we­dług tego, co mi ob­ja­śnił sta­rzec. Z po­cząt­ku rzecz szła dość po­myśl­nie. Po­tem po­czu­łem wiel­ki cię­żar, le­ni­stwo, nudę, do­pa­dał mnie sen i za­czę­ła mnie na­cho­dzić chma­ra roz­ma­itych my­śli. Ze smut­kiem uda­łem się do star­ca i opo­wie­dzia­łem mu o mo­jej sy­tu­acji. On życz­li­wie mnie po­wi­tał i za­czął mó­wić:

– Umi­ło­wa­ny bra­cie, jest to woj­na wy­da­na ci przez świat ciem­no­ści, któ­ry ni­cze­go w nas się tak nie lęka jak mo­dli­twy ser­ca i dla­te­go wszel­ki­mi spo­so­ba­mi sta­ra się ci prze­szko­dzić i ode­rwać cię od po­zna­wa­nia mo­dli­twy. Zresz­tą wróg dzia­ła nie ina­czej, jak tyl­ko z woli i do­pu­stu Bo­że­go, i tyle, ile po­trze­ba dla na­sze­go do­bra. Wi­dać po­trze­ba ci jesz­cze wy­pró­bo­wa­nia po­ko­ry, dla­te­go jest za wcze­śnie, abyś z nie­umiar­ko­wa­nym za­pa­łem pró­bo­wał się do­sta­wać w wyż­sze ob­sza­ry ser­ca, bo mógł­byś po­paść w du­cho­we ła­kom­stwo. Prze­czy­tam ci, co mówi o ta­kim przy­pad­ku po­ucze­nie z Do­bro­to­lu­bi­ja.

Sta­rzec od­szu­kał na­ukę czci­god­ne­go Ni­ce­fo­ra mni­cha i za­czął czy­tać:

– „Je­śli pra­cu­jąc tro­chę, nie zdo­łasz wejść do kra­iny ser­ca, tak jak ci ob­ja­śnio­no, to uczyń to, co ci po­wiem, a z Bożą po­mo­cą znaj­dziesz to, cze­go szu­kasz. Wiesz, że zdol­ność wy­po­wia­da­nia słów znaj­du­je się u każ­de­go czło­wie­ka w krta­ni. Od­pę­dza­jąc my­śli (mo­żesz to uczy­nić, je­śli ze­chcesz), po­zwól jej nie­ustan­nie mó­wić: «Pa­nie, Jezu Chry­ste, zmi­łuj się nade mną!» i zmu­szaj się wciąż do wy­po­wia­da­nia tych słów. Je­śli przez ja­kiś czas bę­dziesz to czy­nił, to dzię­ki temu bez wąt­pie­nia otwo­rzy się przed tobą wej­ście do ser­ca. Do­świad­cze­nie to po­twier­dza”. Sły­szysz za­tem, cze­go uczą świę­ci oj­co­wie w ta­kim wy­pad­ku – do­dał sta­rzec. – Dla­te­go po­wi­nie­neś te­raz z uf­no­ścią przy­jąć ten na­kaz i, ile tyl­ko zdo­łasz, od­ma­wiać ust­ną mo­dli­twę Je­zu­so­wą. Spójrz, masz tu czot­ki12, od­ma­wiaj na nich na po­czą­tek choć­by po trzy ty­sią­ce mo­dlitw dzien­nie. Sto­isz czy sie­dzisz, cho­dzisz czy le­żysz, nie­ustan­nie mów: „Pa­nie, Jezu Chry­ste, zmi­łuj się nade mną!” – nie­gło­śno i bez po­śpie­chu. I ko­niecz­nie od­ma­wiaj ją w cią­gu dnia do­kład­nie trzy ty­sią­ce razy, ni­cze­go sa­me­mu nie do­da­jąc ani nie odej­mu­jąc. Bóg po­mo­że ci dzię­ki temu dojść tak­że do nie­ustan­ne­go dzia­ła­nia ser­ca.

Z ra­do­ścią przy­ją­łem po­le­ce­nie star­ca i po­sze­dłem do sie­bie. Za­czą­łem wier­nie i do­kład­nie wy­peł­niać to, cze­go mnie na­uczył. Przez dwa dni było to trud­ne, ale po­tem sta­ło się tak ła­twe i upra­gnio­ne, że kie­dy nie mó­wi­łem tych mo­dlitw, za­czy­na­łem czuć po­trze­bę, żeby zno­wu od­ma­wiać mo­dli­twę Je­zu­so­wą, i od­ma­wia­nie jej sta­ło się wy­god­niej­sze i ła­twiej­sze, ina­czej niż po­przed­nio, kie­dy mu­sia­łem się przy­mu­szać.

Oznaj­mi­łem to star­co­wi. Na­ka­zał mi od­pra­wiać co dzień już sześć ty­się­cy mo­dlitw i po­wie­dział:

– Za­cho­wuj spo­kój i sta­raj się tyl­ko jak naj­wier­niej od­ma­wiać na­ka­za­ną licz­bę mo­dlitw, a Bóg oka­że ci ła­skę.

Przez cały ty­dzień od­ma­wia­łem co­dzien­nie w moim sa­mot­nym sza­ła­sie po sześć ty­się­cy mo­dlitw Je­zu­so­wych, nie trosz­cząc się o nic ani nie zwra­ca­jąc uwa­gi na my­śli, nie­za­leż­nie od tego, jaką wal­kę to­czy­ły; lecz sta­ra­łem się tyl­ko o do­kład­ne wy­ko­na­nie po­le­ce­nia star­ca. I co się oka­za­ło? Tak się przy­zwy­cza­iłem do tej mo­dli­twy, że je­śli na­wet na krót­ki czas ją prze­ry­wa­łem, czu­łem, że mi cze­goś bra­ku­je, jak gdy­bym coś stra­cił. Za­cznę mo­dli­twę – i zno­wu w tej sa­mej chwi­li robi mi się lek­ko i przy­jem­nie. Kie­dy spo­ty­ka­łem ko­goś, to na­wet nie mia­łem już chę­ci do roz­mo­wy, lecz sta­le chcia­łem prze­by­wać w sa­mot­no­ści i się mo­dlić; tak przy­zwy­cza­iłem się do mo­dli­twy w cią­gu ty­go­dnia.

Po dzie­się­ciu dniach od na­sze­go ostat­nie­go spo­tka­nia sta­rzec sam przy­szedł mnie od­wie­dzić. Ob­ja­śni­łem mu mój stan, a on mnie wy­słu­chał i po­wie­dział:

– Za­tem przy­zwy­cza­iłeś się już do mo­dli­twy. Bądź jed­nak uważ­ny, pod­trzy­muj i umac­niaj ten na­wyk, nie trać na próż­no cza­su i z Bożą po­mo­cą po­sta­nów ko­niecz­nie od­ma­wiać mo­dli­twę dwa­na­ście ty­się­cy razy dzien­nie. Prze­by­waj w swo­jej sa­mot­ni, wsta­waj tro­chę wcze­śniej, kładź się tro­chę póź­niej, a co dwa ty­go­dnie przy­chodź do mnie po radę.

Za­czą­łem po­stę­po­wać tak, jak po­le­cił mi sta­rzec, i pierw­sze­go dnia le­d­wo, le­d­wo zdo­ła­łem póź­nym wie­czo­rem skoń­czyć moją li­czą­cą dwa­na­ście ty­się­cy mo­dlitw nor­mę. Na dru­gi dzień od­ma­wia­łem je już ła­two i z przy­jem­no­ścią. Naj­pierw przy bez­u­stan­nym wy­ma­wia­niu mo­dli­twy od­czu­wa­łem zmę­cze­nie czy jak­by odrę­twie­nie ję­zy­ka oraz pe­wien ścisk w szczę­kach, zresz­tą przy­jem­ny, a po­tem lek­ki i de­li­kat­ny ból na pod­nie­bie­niu. Póź­niej po­czu­łem nie­wiel­ki ból w kciu­ku le­wej ręki, któ­rym prze­bie­ra­łem czot­ki, oraz roz­ognie­nie ca­łej dło­ni, roz­cho­dzą­ce się aż do łok­cia i wy­wo­łu­ją­ce bar­dzo przy­jem­ne uczu­cie. Ale wszyst­ko to jak­by po­bu­dza­ło i przy­mu­sza­ło do więk­sze­go za­an­ga­żo­wa­nia w mo­dli­twę. Tak przez pięć dni wier­nie wy­ko­ny­wa­łem po dwa­na­ście ty­się­cy mo­dlitw, a wraz z na­wy­kiem po­ja­wi­ła się też przy­jem­ność i chęć.

Pew­ne­go razu, wcze­śnie rano, mo­dli­twa jak­by mnie obu­dzi­ła. Za­czą­łem czy­tać po­ran­ne mo­dli­twy, ale ję­zyk nie mó­wił ich wpraw­nie i czu­łem, że pra­gnie­nie samo po­cią­ga mnie do mo­dli­twy Je­zu­so­wej. Kie­dy ją za­czą­łem, po­czu­łem się tak lek­ko i przy­jem­nie, a ję­zyk i usta jak­by same ją wy­ma­wia­ły bez przy­mu­sza­nia! Cały dzień prze­ży­łem ra­do­śnie i czu­łem się jak­by ode­rwa­ny od wszyst­kich in­nych rze­czy, jak gdy­bym prze­by­wał na ja­kiejś in­nej zie­mi. Wcze­snym wie­czo­rem z ła­two­ścią skoń­czy­łem dwa­na­ście ty­się­cy mo­dlitw. Mia­łem wiel­ką ocho­tę da­lej od­ma­wiać mo­dli­twę, ale nie śmia­łem prze­kro­czyć po­le­ce­nia star­ca. W ten spo­sób w ko­lej­nych dniach przy­zy­wa­łem da­lej imie­nia Je­zu­sa Chry­stu­sa ła­two i chęt­nie.

Po­tem po­sze­dłem do star­ca na szcze­rą roz­mo­wę i wszyst­ko mu szcze­gó­ło­wo opo­wie­dzia­łem. Wy­słu­chał mnie i za­czął mó­wić:

– Chwa­ła Bogu, że po­ja­wi­ło się u cie­bie pra­gnie­nie i lek­kość mo­dli­twy. Jest to rzecz na­tu­ral­na, przy­cho­dzą­ca z czę­stym ćwi­cze­niem i wy­sił­kiem, po­dob­nie jak w przy­pad­ku ma­szy­ny, któ­ra po po­pchnię­ciu czy nada­niu siły kołu za­ma­cho­we­mu dłu­go cho­dzi sa­mo­czyn­nie, a żeby prze­dłu­żyć jej po­ru­sza­nie się, trze­ba to koło sma­ro­wać i po­py­chać. Czy wi­dzisz, jak do­sko­na­ły­mi zdol­no­ścia­mi mi­łu­ją­cy lu­dzi Bóg wy­po­sa­żył na­wet zmy­sło­wą na­tu­rę czło­wie­ka i ja­kie mogą po­ja­wiać się od­czu­cia na­wet poza sta­nem ła­ski, w nie­oczysz­czo­nej zmy­sło­wo­ści i grzesz­nej du­szy, jak już sam tego do­świad­czy­łeś? A jak nad­zwy­czaj­nie, za­chwy­ca­ją­co i roz­kosz­nie za­czy­na­my się czuć, kie­dy Pan ra­czy przed kimś od­kryć dar sa­mo­czyn­nej du­cho­wej mo­dli­twy i oczy­ścić jego du­szę z na­mięt­no­ści? Stan ten jest nie­wy­obra­żal­ny i od­kry­cie tej ta­jem­ni­cy mo­dli­twy sta­no­wi przed­smak roz­ko­szy nie­biań­skiej na zie­mi. Tego do­stą­pią lu­dzie szu­ka­ją­cy Pana w pro­sto­cie peł­ne­go mi­ło­ści ser­ca! Te­raz ci po­zwa­lam: od­ma­wiaj tę mo­dli­twę, ile tyl­ko chcesz, jak naj­wię­cej. Cały czas poza snem sta­raj się po­świę­cać na mo­dli­twę i już bez li­cze­nia przy­zy­waj imie­nia Je­zu­sa Chry­stu­sa, po­kor­nie po­wie­rza­jąc się woli Bo­żej i od Boga ocze­ku­jąc po­mo­cy. Wie­rzę, że cię nie zo­sta­wi i przy­go­tu­je ci dro­gę.

Przy­ją­łem to po­ucze­nie i całe lato spę­dzi­łem na nie­ustan­nej ust­nej mo­dli­twie Je­zu­so­wej, ży­jąc w wiel­kim spo­ko­ju. Kie­dy spa­łem, czę­sto śni­ło mi się, że się mo­dlę. A w cią­gu dnia, je­śli zda­rzy­ło mi się z kimś spo­tkać, wszy­scy bez wy­jąt­ku wy­da­wa­li mi się tak mili, jak gdy­by byli krew­ny­mi, cho­ciaż się nimi nie zaj­mo­wa­łem. My­śli same cał­kiem uci­chły i o ni­czym nie my­śla­łem oprócz mo­dli­twy, w któ­rą mój umysł za­czy­nał się wczu­wać, a w ser­cu sa­mo­czyn­nie po­ja­wia­ło się nie­kie­dy cie­pło oraz od­czu­cie pew­nej przy­jem­no­ści. Kie­dy zda­rza­ło mi się przyjść do cer­kwi, to dłu­gie i od­pra­wia­ne w sa­mot­no­ści na­bo­żeń­stwo wy­da­wa­ło mi się krót­kie i nie mę­czy­ło mnie już tak jak daw­niej. Mój sa­mot­ny sza­łas wy­da­wał mi się wspa­nia­łym pa­ła­cem i nie wie­dzia­łem, jak dzię­ko­wać Bogu za to, że ta­kie­mu nie­szczę­sne­mu grzesz­ni­ko­wi jak ja przy­słał ta­kie­go zba­wien­ne­go star­ca i na­uczy­cie­la.

8. Ciąg dalszy pielgrzymowania oraz nabycie Do­bro­to­lu­bi­ja

Nie­dłu­go jed­nak cie­szy­łem się po­ucze­nia­mi mego życz­li­we­go i opro­mie­nio­ne­go Bożą mą­dro­ścią star­ca. W koń­cu lata zmarł – a ja, że­gna­jąc się z nim we łzach, po­dzię­ko­wa­łem mu za oj­cow­skie na­uki dla mnie nie­szczę­sne­go i wy­pro­si­łem so­bie u nie­go na bło­go­sła­wień­stwo czot­ki, na któ­rych za­wsze się mo­dlił. Tak zo­sta­łem sam. W koń­cu lato się skoń­czy­ło i w ogro­dzie ze­bra­no plo­ny. Nie mia­łem już gdzie miesz­kać. Chłop roz­li­czył się ze mną, za­pła­cił dwa ru­ble za stró­żo­wa­nie i na­peł­nił tor­bę su­cha­ra­mi na dro­gę. I zno­wu za­czą­łem wę­dro­wać po róż­nych miej­scach; ale już nie z taką bie­dą sze­dłem jak wcze­śniej; przy­zy­wa­nie imie­nia Je­zu­sa Chry­stu­sa przy­no­si­ło mi w dro­dze ra­dość i wszy­scy lu­dzie byli dla mnie lep­si; wy­da­wa­ło się, jak gdy­by wszy­scy za­czę­li mnie mi­ło­wać.

Pew­ne­go razu za­czą­łem my­śleć, co zro­bić z pie­niędz­mi za pil­no­wa­nie ogro­du i po co mi one. Ej, stój! Star­ca już nie ma, nie ma mnie kto uczyć; ku­pię so­bie Do­bro­to­lu­bi­je i za­cznę się z nie­go uczyć we­wnętrz­nej mo­dli­twy. Prze­że­gna­łem się i po­sze­dłem, mo­dląc się. Do­tar­łem do pew­ne­go gu­ber­nial­ne­go mia­sta i za­czą­łem py­tać w skle­pach o Do­bro­to­lu­bi­je. Zna­la­złem w jed­nym miej­scu, ale chcie­li trzy ru­ble, a mia­łem tyl­ko dwa; tar­go­wa­łem się i tar­go­wa­łem, ale ku­piec ani tro­chę nie chciał opu­ścić, a w koń­cu po­wie­dział:

– Idź so­bie do tej cer­kwi i za­py­taj sta­ro­stę cer­kiew­ne­go; ma taką książ­kę, bar­dzo sta­rą, może ob­ni­ży cenę do dwóch ru­bli.

Po­sze­dłem i rze­czy­wi­ście za dwa ru­ble ku­pi­łem Do­bro­to­lu­bi­je, cał­kiem wy­świech­ta­ne i ze­tla­łe. Ucie­szy­łem się. Na­pra­wi­łem ja­koś tę książ­kę, ob­szy­łem ma­te­ria­łem i wło­ży­łem do tor­by ra­zem z moją Bi­blią.

Te­raz tak cho­dzę i nie­ustan­nie od­ma­wiam mo­dli­twę Je­zu­so­wą, któ­ra jest mi droż­sza i słod­sza od wszyst­kich rze­czy na świe­cie. Prze­cho­dzę cza­sem w cią­gu dnia sie­dem­dzie­siąt wiorst, a na­wet wię­cej, ale nie czu­ję, że idę; czu­ję tyl­ko, że się mo­dlę. Kie­dy ła­pie mnie sil­ny chłód, za­czy­nam z więk­szym na­tę­że­niem od­ma­wiać mo­dli­twę i cały się szyb­ko za­grze­wam. Je­śli za­czy­na mnie ogar­niać głód, czę­ściej przy­zy­wam imie­nia Je­zu­sa Chry­stu­sa i za­po­mi­nam, że chcia­ło mi się jeść. Kie­dy cho­ru­ję, przy­cho­dzi ła­ma­nie w ple­cach i no­gach, za­czy­nam wczu­wać się w mo­dli­twę i już nie czu­ję bólu. Gdy ktoś mnie ob­ra­zi, od razu przy­po­mi­nam so­bie, jak słod­ka jest mo­dli­twa Je­zu­so­wa; a wów­czas znie­wa­ga i gniew prze­cho­dzą i o wszyst­kim za­po­mi­nam. Sta­łem się jak­by po­zba­wio­ny ro­zu­mu; ni­czym się nie mar­twię, nic mnie nie wcią­ga ani na nic nie pa­trzę z nie­po­ko­jem i chciał­bym cały czas spę­dzać sam je­den w od­osob­nie­niu. Tyl­ko jed­ne­go pra­gnął­bym z przy­zwy­cza­je­nia: żeby nie­ustan­nie od­ma­wiać mo­dli­twę, a kie­dy tym się zaj­mu­ję, to jest mi bar­dzo we­so­ło. Bóg wie, co się ze mną dzie­je. Oczy­wi­ście wszyst­ko to ma cha­rak­ter zmy­sło­wy czy też – jak mó­wił zmar­ły sta­rzec – na­tu­ral­ny i po­wsta­je dzię­ki na­wy­ko­wi; ale pręd­ko za­cząć na­uki i przy­swa­ja­nia mo­dli­twy du­cho­wej w głę­bi ser­ca jesz­cze nie śmiem z po­wo­du mej nie­god­no­ści i głu­po­ty. Cze­kam na go­dzi­nę, kie­dy przyj­dzie wola Boża, ufa­jąc w mo­dli­twę zmar­łe­go star­ca mo­je­go.

9. Osiągnięcie celu

Tak więc, mimo że nie do­sze­dłem jesz­cze do nie­usta­ją­cej sa­mo­czyn­nej mo­dli­twy du­cho­wej w ser­cu, jed­nak – chwa­ła Bogu – ja­sno te­raz ro­zu­miem, co ozna­cza usły­sza­ne prze­ze mnie po­wie­dze­nie z księ­gi Apo­sto­ła: „Nie­ustan­nie się mó­dl­cie”.

Nauki świętych ojców o wewnętrznej modlitwie serca

A. Zbiór pierwszy

1) Po­ucze­nie św. Sy­me­ona No­we­go Teo­lo­ga1

Świę­ty Sy­me­on Nowy Teo­log uka­zu­je spo­sób wcho­dze­nia w ser­ce, przed­sta­wia­jąc trze­ci spo­sób mo­dli­twy:

Trze­ci spo­sób mo­dli­twy jest na­praw­dę cu­dow­ny i nie­opi­sa­ny, a dla tych, któ­rzy go nie zna­ją z do­świad­cze­nia, nie tyl­ko jest trud­ny do po­ję­cia, lecz wy­da­je się wręcz nie­praw­do­po­dob­ny. I w rze­czy sa­mej w na­szych cza­sach ten spo­sób mo­dli­twy moż­na spo­tkać u nie­licz­nych, kie­dy ule­gną w nich uni­ce­stwie­niu wszel­kie pod­stę­py i chy­tro­ści uży­wa­ne przez de­mo­ny, aby po­cią­gnąć umysł do wie­lu roz­ma­itych my­śli. Po­nie­waż wte­dy umysł, wol­ny od wszel­kich rze­czy, ma od­po­wied­ni czas, żeby bez żad­nych prze­szkód ba­dać my­śli przy­no­szo­ne przez de­mo­ny, od­pę­dzać je z wiel­ką ła­two­ścią i czy­stym ser­cem wzno­sić mo­dli­twy do Boga.

Na­stęp­nie au­tor ten przed­sta­wia wa­run­ki ko­niecz­ne do ta­kiej mo­dli­twy, mia­no­wi­cie do­sko­na­łe po­słu­szeń­stwo i czu­wa­nie nad czy­sto­ścią su­mie­nia, za­rów­no wo­bec Boga, jak i lu­dzi, oraz w sto­sun­ku do rze­czy, i za­chę­ca do czy­nie­nia wszyst­kie­go tak, jak by­śmy znaj­do­wa­li się przed ob­li­czem Boga, po czym kon­ty­nu­uje: po­stę­pu­jąc w taki spo­sób, wy­rów­nu­jesz dla sie­bie praw­dzi­wą i nie­pro­wa­dzą­cą na ma­now­ce ścież­kę do trze­cie­go spo­so­bu mo­dli­twy, któ­ry wy­glą­da tak: niech umysł strze­że ser­ca, kie­dy się mo­dli, niech kie­ru­je się ku jego wnę­trzu, nie od­da­la­jąc się, i niech stam­tąd, z głę­bi ser­ca, wzno­si mo­dli­twy do Boga.

Na tym to wszyst­ko po­le­ga: pra­cuj tak aż do chwi­li, gdy skosz­tu­jesz Pana. Kie­dy zaś w koń­cu tam, we wnę­trzu ser­ca, umysł skosz­tu­je i po­czu­je, jak do­bry jest Pan, wte­dy już nie bę­dzie chciał od­da­lać się z miej­sca, w któ­rym leży ser­ce; wów­czas po­wie, jak św. Piotr: „Do­brze, że tu je­ste­śmy” (Mt 17,4), i już za­wsze bę­dzie spo­glą­dać do wnę­trza ser­ca i kie­ro­wać się tam bez wy­cho­dze­nia, od­pę­dza­jąc wszel­kie my­śli wsie­wa­ne przez dia­bła.

Dla tych, któ­rzy nie ro­zu­mie­ją nic z tej rze­czy i jej nie zna­ją, wy­da­je się ona w więk­szej czę­ści trud­na i uciąż­li­wa. Ale ci, któ­rzy skosz­to­wa­li roz­ko­szy, jaką w so­bie za­wie­ra, i na­cie­szy­li się nią w głę­bi ser­ca, wo­ła­ją wraz ze św. Paw­łem: „Któż nas może odłą­czyć od mi­ło­ści Chry­stu­so­wej” (Rz 8,35). Dla­te­go nasi świę­ci oj­co­wie, sły­sząc Pana mó­wią­ce­go, że „z ser­ca po­cho­dzą złe my­śli, za­bój­stwa, cu­dzo­łó­stwa, czy­ny nie­rząd­ne, kra­dzie­że, fał­szy­we świa­dec­twa, prze­kleń­stwa. To wła­śnie czy­ni czło­wie­ka nie­czy­stym” (Mt 15,19–20), oraz że w in­nym miej­scu Ewan­ge­lia na­ka­zu­je nam oczysz­czać „wnę­trze kub­ka, żeby i ze­wnętrz­na jego stro­na sta­ła się czy­sta” (Mt 23,26), opu­ści­li wszel­kie inne du­cho­we za­ję­cia i za­czę­li pra­co­wać tyl­ko nad tym jed­nym, tzn. strze­że­niem ser­ca, ma­jąc pew­ność, że wraz z nim ła­two zdo­bę­dą każ­dą cnotę, a bez nie­go nie zdo­ła­ją osią­gnąć żad­nej. Wszy­scy oni w tym przede wszyst­kim się ćwi­czy­li i o tym pi­sa­li. Kto chce, niech czy­ta ich pi­sma – niech prze­czy­ta, co na­pi­sał o tym Ma­rek Asce­ta, co po­wie­dział Jan Kli­mak, czci­god­ny He­zy­chiusz, Fi­lo­te­usz Sy­naj­ski, abba Iza­jasz, Bar­sa­nu­fiusz Wiel­ki i inni.

Je­śli chcesz się na­uczyć to czy­nić (tzn. wcho­dzić w ser­ce i w nim prze­by­wać), to opo­wiem o tym.

Mu­sisz za­cho­wy­wać przede wszyst­kim trzy rze­czy: brak tro­ski o co­kol­wiek, na­wet o rze­czy uczci­we, a nie tyl­ko nie­uczci­we i mar­ne, czy­li in­ny­mi sło­wy o ob­umar­cie dla wszyst­kie­go; cał­ko­wi­cie czy­ste su­mie­nie, tak aby w ni­czym cię nie po­tę­pia­ło, oraz do­sko­na­ły brak przy­wią­zań, żeby two­ja myśl nie skła­nia­ła się do żad­nej rze­czy. Po­tem usiądź sa­mot­nie w ja­kimś sa­mot­nym i ci­chym miej­scu, za­mknij drzwi, ode­rwij umysł od wszel­kich do­cze­snych i mar­nych rze­czy, po­chyl gło­wę na pier­si i w ten spo­sób za­trzy­muj uwa­gę we wnę­trzu sie­bie (nie w gło­wie, lecz w ser­cu), zwra­ca­jąc tam rów­nież umysł i cie­le­sne oczy oraz po­wstrzy­mu­jąc nie­co od­dech – utrzy­mu­jąc tam umysł i sta­ra­jąc się wszel­ki­mi spo­so­ba­mi od­na­leźć go w miej­scu, gdzie leży ser­ce, tak aby po osią­gnię­ciu tego umysł twój już cał­kiem tam prze­by­wał. Z po­cząt­ku od­kry­jesz tam we­wnątrz nie­ja­ką ciem­ność i sztyw­ność; ale po­tem, je­śli bę­dziesz nie­ustan­nie dniem i nocą kon­ty­nu­ować tę pra­cę uwa­gi, do­stą­pisz nie­ustan­nej ra­do­ści. Umysł, ćwi­cząc się w tym, wy­bie­rze miej­sce ser­ca, a wte­dy na­tych­miast zo­ba­czy tam we wnę­trzu rze­czy, ja­kich ni­g­dy nie wi­dy­wał i nie znał. Od tego mo­men­tu, gdy­by z ja­kiej­kol­wiek stro­ny po­ja­wi­ła się czy po­ka­za­ła ja­kaś myśl, to za­nim wej­dzie do wnę­trza i zo­sta­nie po­my­śla­na czy wy­obra­żo­na, umysł na­tych­miast prze­pę­dzi ją stam­tąd i uni­ce­stwi imie­niem Je­zu­so­wym, tzn. „Pa­nie, Jezu Chry­ste, zmi­łuj się nade mną”. Od tego też cza­su umysł za­cznie od­czu­wać gniew na de­mo­ny, od­pę­dzać je i zwy­cię­żać. A inne rze­czy, któ­re zwy­kle idą w ślad za tym dzia­ła­niem, sam z Bożą po­mo­cą z do­świad­cze­nia po­znasz, strze­gąc uwa­gi i trzy­ma­jąc się Je­zu­sa, tzn. Jego mo­dli­twy: „Pa­nie, Jezu Chry­ste, zmi­łuj się nade mną!”.

2) Po­ucze­nie św. Grze­go­rza Sy­naj­skie­go

Świę­ty Grze­gorz Sy­naj­ski przed­sta­wia na­ukę o we­wnętrz­nej mo­dli­twie w ser­cu oraz spo­so­bie przy­zwy­cza­je­nia się do niej w trzech pa­ra­gra­fach na te­mat mil­cze­nia i mo­dli­twy, za­miesz­czo­nych w pierw­szej czę­ści Do­bro­to­lu­bi­ja, s. 112–119. Oto skró­co­ny wy­ciąg z nich:

Po przy­ję­ciu du­cha ży­cia w Je­zu­sie Chry­stu­sie po­win­ni­śmy w czy­stej mo­dli­twie w ser­cu na wzór che­ru­bi­nów roz­ma­wiać z Pa­nem; ale nie ro­zu­mie­jąc ma­je­sta­tu, za­szczy­tu i chwa­ły ła­ski od­ro­dze­nia ani nie trosz­cząc się o wzrost du­cho­wy dzię­ki wy­peł­nia­niu przy­ka­zań, ani nie mo­gąc wznieść się do sta­nu kon­tem­pla­cji umy­sło­wej, od­da­je­my się za­nie­dba­niu, a wsku­tek tego grzęź­nie­my w na­wy­kach na­mięt­no­ści i za­pa­da­my się w prze­paść nie­czu­ło­ści i mro­ku. Bywa na­wet tak, że w ogó­le mało pa­mię­ta­my o ist­nie­niu Boga, a o tym, jacy po­win­ni­śmy być jako dzie­ci Boże we­dług ła­ski, zu­peł­nie nie wie­my. Wie­rzy­my, ale nie czyn­ną wia­rą, a po du­cho­wym od­no­wie­niu we chrzcie nie prze­sta­je­my żyć na spo­sób cie­le­sny. Je­śli cza­sem na­wet wy­ra­zi­my skru­chę i za­cznie­my wy­peł­niać przy­ka­za­nia, to czy­ni­my to tyl­ko ze­wnętrz­nie, a nie du­cho­wo. I do tego stop­nia od­zwy­cza­ja­my się od ży­cia du­cho­we­go, że jego prze­ja­wia­nie się w in­nych uzna­je­my za nie­pra­wość i po­błą­dze­nie. Tak do sa­mej śmier­ci trwa­my w śmier­ci du­cho­wej, ży­jąc i po­stę­pu­jąc nie w Chry­stu­sie, i nie od­zwier­cie­dla­jąc twier­dze­nia, że to, co zro­dzo­ne z du­cha, musi być du­cho­we.

Jed­nak w tym cza­sie to, co przy­ję­li­śmy w świę­tym chrzcie w Je­zu­sie Chry­stu­sie, nie ule­ga znisz­cze­niu, lecz zo­sta­je za­ko­pa­ne, jak ja­kiś skarb w zie­mi. A roz­są­dek i wdzięcz­ność wy­ma­ga­ją za­trosz­cze­nia się o to, aby go od­sło­nić i uka­zać jaw­nie. Jak to uczy­nić?

Umoż­li­wia­ją to na­stę­pu­ją­ce dwie me­to­dy: po pierw­sze, dar ten od­kry­wa­ny jest dzię­ki bar­dzo wy­tę­żo­ne­mu wy­peł­nia­niu przy­ka­zań, tak że na ile wy­peł­nia­my przy­ka­za­nia, na tyle dar ten od­sła­nia swo­ją ja­sność i blask; po dru­gie, może się ujaw­nić i od­sła­nia się w nie­ustan­nym przy­zy­wa­niu Pana Je­zu­sa czy też, co jest tym sa­mym, nie­ustan­nej pa­mię­ci o Bogu. Pierw­szy śro­dek jest po­tęż­ny, jed­nak dru­gi po­tęż­niej­szy, tak że na­wet ten pierw­szy otrzy­mu­je od nie­go swo­ją peł­ną moc. Dla­te­go je­śli szcze­rze pra­gnie­my od­sło­nić ukry­te w nas na­sie­nie ła­ski, śpiesz­my się szyb­ciej przy­wyk­nąć do tego ostat­nie­go ćwi­cze­nia ser­ca i no­sić w ser­cu tyl­ko tę jed­ną spra­wę mo­dli­twy, bez wi­dze­nia i bez wy­obra­żeń, aż roz­grze­je nam ser­ce i roz­pa­li je do nie­wy­sło­wio­nej mi­ło­ści ku Panu.

Dzia­ła­nie tej mo­dli­twy w ser­cu od­by­wa się na dwa spo­so­by. Cza­sa­mi przo­dem idzie umysł, przy­le­ga­jąc nie­ustan­ną pa­mię­cią do Pana w ser­cu, a cza­sa­mi dzia­ła­nie mo­dli­twy, uru­cho­mio­ne wcze­śniej ogniem ra­do­ści, przy­cią­ga umysł do ser­ca i an­ga­żu­je go do wzy­wa­nia Pana Je­zu­sa i po­boż­ne­go trwa­nia przed Nim. W pierw­szym wy­pad­ku dzia­ła­nie mo­dli­twy, po ob­ni­że­niu na­mięt­no­ści dzię­ki wy­peł­nia­niu przy­ka­zań, za­czy­na się od­sła­niać w cie­ple ser­ca na sku­tek usil­ne­go przy­zy­wa­nia Pana Je­zu­sa; w dru­gim zaś duch przy­cią­ga umysł do ser­ca i usta­wia go tam w głę­bi, po­wstrzy­mu­jąc od zwy­kłe­go wę­dro­wa­nia. Wsku­tek tych dwóch ro­dza­jów mo­dli­twy i umysł bywa raz czyn­ny, a raz kon­tem­pla­cyj­ny: w dzia­ła­niu z po­mo­cą Bożą po­ko­nu­je na­mięt­no­ści, a w kon­tem­pla­cji oglą­da Boga, na ile jest to do­stęp­ne dla czło­wie­ka.

Czyn­na mo­dli­twa umy­słu i ser­ca do­ko­nu­je się tak: usiądź na stoł­ku wy­so­kim na jed­ną piędź, spro­wadź umysł z gło­wy do ser­ca i przy­trzy­maj go tam; a stam­tąd wo­łaj umy­słem i ser­cem: „Pa­nie, Jezu Chry­ste, zmi­łuj się nade mną”! Po­wstrzy­muj przy tym rów­nież od­dech, tak aby spo­koj­nie od­dy­chać, gdyż może to roz­pra­szać my­śli. Je­śli do­strze­żesz po­ja­wia­ją­ce się my­śli, nie zwra­caj na nie uwa­gi, na­wet gdy­by były pro­ste i do­bre, a nie tyl­ko próż­ne i nie­czy­ste. Za­my­ka­jąc umysł w ser­cu oraz czę­sto i cier­pli­wie przy­zy­wa­jąc Pana Je­zu­sa, szyb­ko znisz­czysz i wy­tę­pisz ta­kie my­śli, zwy­cię­ża­jąc je w nie­wi­dzial­ny spo­sób Bo­skim imie­niem. Świę­ty Jan Kli­mak mówi: „Ude­rzaj w wo­jow­ni­ków Imie­niem Je­zu­so­wym; in­nej, moc­niej­szej od nie­go bro­ni nie ma ani na nie­bie, ani na zie­mi”.

Kie­dy w ta­kim tru­dzie umysł opad­nie z sił, a cia­ło i ser­ce roz­bo­lą od wy­tę­żo­ne­go po­dej­mo­wa­nia czę­ste­go przy­zy­wa­nia Pana Je­zu­sa, wte­dy wstań i śpie­waj albo ćwicz się w roz­my­śla­niu o ja­kimś miej­scu Pi­sma, czy też z wła­snej pa­mię­ci na te­mat śmier­ci, albo też zaj­mij się czy­ta­niem, pra­cą ręcz­ną czy czym­kol­wiek in­nym.

Kie­dy po­dej­miesz to dzie­ło mo­dli­twy, to po­wi­nie­neś wte­dy czy­tać tyl­ko książ­ki, w któ­rych uka­za­ne są na­uki o ży­ciu we­wnętrz­nym, czuj­no­ści i mo­dli­twie, a mia­no­wi­cie Dra­bi­nę, sło­wa Iza­aka Sy­ryj­czy­ka, dzie­ła asce­tycz­ne Mak­sy­ma Wy­znaw­cy, Sy­me­ona No­we­go Teo­lo­ga, He­zy­chiu­sza, Fi­lo­te­osa Sy­naj­skie­go i tym po­dob­ne. Wszel­kie inne pi­sma odłóż na ten czas – nie dla­te­go, ja­ko­by mia­ły być nie­do­bre, lecz po­nie­waż nie bę­dzie to dla cie­bie od­po­wied­ni mo­ment, by się nimi zaj­mo­wać przy obec­nym uspo­so­bie­niu i dą­że­niu, bo mogą od­ry­wać umysł od mo­dli­twy. Czy­taj nie­wie­le, ale po­głę­bia­jąc i przy­swa­ja­jąc.

Lecz nie po­rzu­caj też mo­dli­twy ust­nej. Jed­ni za­cho­wu­ją ob­szer­ny ze­staw mo­dlitw, inni zu­peł­nie od­kła­da­ją mo­dli­tew­nik, mo­dląc się do Pana tyl­ko mo­dli­twą umy­sło­wą. A ty wy­bierz zło­ty śro­dek: nie wy­bie­raj wie­lu mo­dlitw, bo to pro­wa­dzi do za­mę­tu, ale też nie po­rzu­caj ich w ogó­le, na wy­pa­dek nie­mo­cy i roz­luź­nie­nia. Je­śli wi­dzisz, że mo­dli­twa dzia­ła w to­bie i nie prze­sta­je sama się wzno­sić w ser­cu, to nie po­rzu­caj jej i nie bierz mo­dli­tew­ni­ka. By­ło­by to po­zo­sta­wie­niem Boga we wnę­trzu, wyj­ściem stam­tąd, po czym na­wią­zy­wa­niu z Nim roz­mo­wy z ze­wnątrz. Lu­dzie, w któ­rych mo­dli­twa jesz­cze nie ro­dzi się sama, po­trze­bu­ją dużo ust­nej mo­dli­twy, a na­wet bez mia­ry, tak aby nie­ustan­nie trwać w od­ma­wia­niu licz­nych i róż­no­rod­nych mo­dlitw, aż od ta­kiej bo­le­snej pra­cy mo­dli­tew­nej roz­grze­je się ser­ce i roz­pocz­nie się w nim dzia­ła­nie mo­dli­twy. Kto zaś skosz­tu­je w koń­cu tej ła­ski, ten po­wi­nien od­ma­wiać mo­dli­twy ust­ne w pew­nej ilo­ści, a dłu­żej trwać na mo­dli­twie umy­sło­wej, jak na­ka­zy­wa­li oj­co­wie. W ra­zie wy­stą­pie­nia we­wnętrz­nej nie­mo­cy trze­ba od­ma­wiać mo­dli­twy ust­ne lub czy­tać pi­sma oj­ców. Zby­tecz­ne jest uży­wa­nie wio­seł, kie­dy wiatr wy­dął ża­gle, lecz są po­trzeb­ne wte­dy, gdy wiatr ucich­nie i łódź się za­trzy­ma.

Po­tęż­ny oręż prze­ciw­ko wro­gom po­sia­da ten, kto na mo­dli­twie pod­trzy­mu­je płacz pe­łen żalu, żeby nie wpaść w za­ro­zu­mial­stwo wsku­tek ra­do­ści otrzy­my­wa­nej na mo­dli­twie. Ten, kto strze­że ta­kie­go smut­ku po­mie­sza­ne­go z ra­do­ścią, unik­nie wszel­kiej szko­dy. Praw­dzi­wą, a nie złud­ną mo­dli­twą we­wnętrz­ną jest taka mo­dli­twa, w któ­rej cie­pło po­cho­dzą­ce z mo­dli­twy Je­zu­so­wej za­pusz­cza ogień w zie­mię ser­ca i wy­pa­la na­mięt­no­ści jak cier­nie. Ocie­nia ona du­szę ra­do­ścią i po­ko­jem i nie przy­cho­dzi z pra­wa czy lewa, czy na­wet z góry, lecz jak źró­dło wody wy­try­sku­je z ser­ca, z ży­cio­daj­ne­go Du­cha. Ją tyl­ko mi­łuj i pra­gnij osią­gnąć w ser­cu, pil­nu­jąc za­wsze, aby umysł był wol­ny od złu­dzeń. Z nią nie bój się ni­cze­go, po­nie­waż Ten, któ­ry po­wie­dział: „Od­wa­gi, Ja je­stem, nie bój­cie się!” (Mt 14,27), sam jest z nami.

3) Po­ucze­nie Ni­ce­fo­ra Mni­cha

Ni­ce­for Mnich swo­ją na­ukę o wcho­dze­niu w ser­ce przed­sta­wia w pa­ra­gra­fie o czuj­no­ści i strze­że­niu ser­ca (Do­bro­to­lu­bi­je, część pierw­sza s. 36–43).

Wy, któ­rzy pra­gnie­cie w do­ty­kal­ny spo­sób przy­jąć do ser­ca ogień nie­biań­ski i po­znać z do­świad­cze­nia kró­le­stwo nie­bie­skie, obec­ne w wa­szym wnę­trzu, przyjdź­cie, a po­dam wam na­ukę nie­biań­skie­go ży­cia, czy może le­piej sztu­kę, któ­ra bez pra­cy i potu wpro­wa­dza tego, kto ją re­ali­zu­je, do przy­sta­ni wol­nej od na­mięt­no­ści. Wsku­tek upad­ku wy­szli­śmy na ze­wnątrz; po­wró­ci­my zaś do sie­bie, od­wra­ca­jąc się od tego, co ze­wnętrz­ne. Po­jed­na­nie z Bo­giem i bli­skość Jego będą dla nas nie­moż­li­we, je­śli naj­pierw nie wró­ci­my do sie­bie i nie wej­dzie­my z ze­wnątrz do środ­ka. Tyl­ko ży­cie we­wnętrz­ne jest ży­ciem praw­dzi­wie chrze­ści­jań­skim. Po­świad­cza­ją to wszy­scy oj­co­wie.

Pe­wien brat za­py­tał abbę Aga­to­na: „Co jest waż­niej­sze, wy­si­łek cie­le­sny czy strze­że­nie ser­ca?”. Sta­rzec od­po­wie­dział: „Czło­wiek po­dob­ny jest do drze­wa; wy­si­łek cie­le­sny – to li­ście, a strze­że­nie ser­ca to owoc. A sko­ro we­dług Pi­sma każ­de drze­wo, któ­re nie wy­da­je do­bre­go owo­cu, zo­sta­je wy­cię­te i w ogień wrzu­co­ne, to oczy­wi­ste, że po­win­ni­ście całą swą tro­skę kie­ro­wać na owoc, tzn. na strze­że­nie ser­ca. Jed­nak­że po­trze­bu­je­my rów­nież odzie­nia z li­ści, tzn. wy­sił­ku cie­le­sne­go”.

Świę­ty Jan Kli­mak mówi: „Za­my­kaj drzwi celi przed cia­łem, drzwi ust przed ję­zy­kiem i drzwi wnę­trza przed zły­mi du­cha­mi. Prze­by­wa­jąc na wy­so­ko­ści (tzn. sku­pia­jąc uwa­gę na ser­cu), ob­ser­wuj, jak po­tra­fisz, jacy zło­dzie­je przy­by­wa­ją, aby wejść do win­ni­cy twe­go ser­ca i ukraść gro­na, oraz ilu ich jest. Kie­dy do­zor­ca (tzn. sku­pia­ją­cy uwa­gę na ser­cu) się zmę­czy, to wsta­nie i się po­mo­dli, a po­tem zno­wu usią­dzie i męż­nie za­bie­rze się za tą samą pra­cę (tzn. uwa­ża­nie na ser­ce oraz mo­dli­twę)”.

Świę­ty Ma­ka­ry Wiel­ki uczy: „Głów­na pra­ca asce­ty po­le­ga na tym, żeby wejść w ser­ce, a na­stęp­nie pro­wa­dzić tam bi­twę z sza­ta­nem i z nim wo­jo­wać, wal­cząc z po­cho­dzą­cy­mi od nie­go my­śla­mi”.

Świę­ty Iza­ak Sy­ryj­czyk pi­sze: „Po­sta­raj się wejść do twe­go we­wnętrz­ne­go skarb­ca, a uj­rzysz skarb nie­biań­ski. Dra­bi­na do kró­le­stwa nie­bie­skie­go ukry­ta jest we­wnątrz cie­bie, tzn. w two­im ser­cu. A więc ob­myj się z grze­chu i skup się w swo­im ser­cu: tam znaj­dziesz stop­nie, po któ­rych bę­dziesz mógł wcho­dzić wzwyż”.

Oto, co po­wie­dział Jan z Kar­pa­tos: „W mo­dli­twach po­trze­ba wiel­kie­go wy­sił­ku asce­tycz­ne­go oraz tru­du, aby do­stą­pić sta­nu wol­no­ści od za­mę­tu my­śli. Jest to dru­gie nie­bo ser­ca, w którym miesz­ka Chry­stus, jak mówi apo­stoł: «Czyż nie wie­cie, że Chry­stus miesz­ka w was?» (1 Kor 3,16)” [W PŚ: Duch Boży].

A oto sło­wa św. Sy­me­ona No­we­go Teo­lo­ga: „Od chwi­li, kie­dy czło­wiek zo­stał wy­gna­ny z raju i od­da­lił się od Boga, dia­beł z de­mo­na­mi uzy­skał moż­li­wość swo­bod­ne­go, nie­wi­dzial­ne­go za­bu­rza­nia we dnie i w nocy siły my­śli każ­de­go czło­wie­ka. Umysł nie może się przed tym za­bez­pie­czyć ina­czej, jak cią­gle pa­mię­ta­jąc o Bogu. Kto bę­dzie miał wpo­jo­ną pa­mięć o Bogu, ten może po­wstrzy­my­wać siłę my­śli od błą­ka­nia się”.

Po­dob­nie uczą wszy­scy świę­ci oj­co­wie. To naj­wznio­ślej­sze ze wszyst­kich dzia­ła­nie nie­mal wszy­scy przej­mo­wa­li, ucząc się od in­nych. Bar­dzo rzad­ko zda­rza­ło się, że otrzy­my­wa­li je i otrzy­mu­ją wprost od Boga bez na­uki, dzię­ki go­rą­cu swej wia­ry. Po­trze­ba za­tem szu­kać na­uczy­cie­la zna­ją­ce­go się na tej rze­czy. Lecz je­śli nie ma ta­kie­go na­uczy­cie­la, to we­zwij Boga na po­moc ze skru­szo­nym ser­cem i łza­mi, po czym zrób, co ci po­wiem.

Wia­do­mo, że od­dech wpro­wa­dza po­wie­trze przez płu­ca do ser­ca. A więc usiądź, po czym skup umysł i wpro­wadź go dro­gą, któ­rą prze­by­wa od­dech, do wnę­trza. Przy­muś go, żeby ra­zem z wdy­cha­nym po­wie­trzem zszedł aż do sa­me­go ser­ca, i za­trzy­maj go tam, nie po­zwa­la­jąc mu wyjść, gdy­by chciał. A trzy­ma­jąc go tam, nie po­zwa­laj mu być próż­nym, lecz daj mu na­stę­pu­ją­ce świę­te sło­wa: „Pa­nie, Jezu Chry­ste, Synu Boży, zmi­łuj się nade mną!”. Niech po­wta­rza je dzień i noc. Sta­raj się przy­zwy­cza­ić się do prze­by­wa­nia we wnę­trzu z wy­zna­czo­ną mo­dli­twą i czu­waj, aby umysł nie wy­cho­dził stam­tąd szyb­ko, gdyż z po­cząt­ku bę­dzie bar­dzo słab­nąć od ta­kie­go uci­ska­ją­ce­go za­mknię­cia we wnę­trzu. Ale kie­dy się przy­zwy­czai, prze­by­wa­nie tam bę­dzie dla nie­go we­so­łe i ra­do­sne i sam za­pra­gnie tam po­zo­stać. Jak czło­wiek, któ­ry po­wró­cił do domu z ob­ce­go kra­ju i nie po­sia­da się z ra­do­ści na wi­dok żony i dzie­ci, tak umysł, któ­ry zjed­no­czył się z ser­cem, na­peł­nia się nie­wy­sło­wio­ną ra­do­ścią i we­se­lem.

Je­śli zdo­łasz wejść do ser­ca dro­gą, któ­rą ci po­ka­za­łem, to złóż Bogu dzięk­czy­nie­nie i trzy­maj się za­wsze tej czyn­no­ści, a ona na­uczy cię rze­czy, o ja­kich na­wet nie my­śla­łeś. Je­śli zaś mimo dłu­gie­go wy­sił­ku nie zdo­łasz wejść do kra­iny ser­ca spo­so­bem, któ­ry ci po­ka­za­łem, to uczyń, co ci jesz­cze po­wiem, a z Bożą po­mo­cą znaj­dziesz to, cze­go szu­kasz. Wia­do­mo, że zdol­ność wy­sła­wia­nia się (we­wnętrz­ne sło­wo – sło­wa, ja­ki­mi roz­ma­wia­my same ze sobą) mie­ści się w pier­siach czło­wie­ka: bo to tam, w pier­si, mó­wi­my ze sobą i na­ra­dza­my się, kie­dy mil­czą usta, tam od­ma­wia­my mo­dli­twy (gdy czy­ni­my to z pa­mię­ci, w my­ślach), tam pro­wa­dzi­my śpiew psal­mów i każ­dą inną roz­mo­wę ze sobą. Tej też zdol­no­ści, po ode­rwa­niu od niej wszel­kich my­śli, po­zwól nie­ustan­nie mó­wić: „Pa­nie, Jezu Chry­ste, Synu Boży, zmi­łuj się nade mną”, i przy­muś się do tego jed­ne­go wo­ła­nia we wnę­trzu za­miast wszel­kie­go in­ne­go. Wy­trzy­maj cier­pli­wie przy tej czyn­no­ści tyl­ko przez ja­kiś czas, a bez wąt­pie­nia otwo­rzy się dzię­ki niej przed tobą wej­ście do ser­ca; po­zna­li­śmy to sami z do­świad­cze­nia.

Wraz z tym ogrom­nie po­żą­da­nym i ra­do­snym wej­ściem w ser­ce oraz jego stró­żem – uwa­gą, przy­bę­dzie do cie­bie rów­nież cała mno­gość cnót: mi­łość, ra­dość, po­kój, cier­pli­wość, ła­god­ność itd.

4) Po­ucze­nie Igna­ce­go i Ka­lik­sta

Mni­si Ka­likst i Igna­cy Ksan­to­pu­los pre­zen­tu­ją swo­je na­uki o we­wnętrz­nym dzia­ła­niu ser­ca w ca­łych Stu roz­dzia­łach, za­miesz­czo­nych w Do­bro­to­lu­bi­ju (część dru­ga, s. 56–131). Oto ich głów­ne, po­trzeb­ne nam tre­ści:

Po­cząt­kiem ży­cia we­dług Boga jest gor­li­wość oraz wszel­kie pil­ne sta­ra­nia o ży­cie zgod­ne ze zba­wien­ny­mi przy­ka­za­nia­mi Chry­stu­so­wy­mi; końcem zaś – ujaw­nie­nie się w do­sko­na­ło­ści tego, co ukształ­to­wa­ła w nas ła­ska Boża we chrzcie, czy też, co zna­czy to samo, „po­rzu­ce­nie daw­ne­go czło­wie­ka, któ­ry ule­ga ze­psu­ciu na sku­tek zwod­ni­czych żądz… i przy­oble­cze­nie czło­wie­ka no­we­go” (Ef 4,22–23), tzn. Pana Je­zu­sa Chry­stu­sa, jak mówi świą­to­bli­wy Pa­weł: „Dzie­ci moje, oto po­now­nie w bó­lach was ro­dzę, aż Chry­stus w was się ukształ­tu­je” (Ga 4,19).

Kie­dy przyj­mu­je­my chrzest – mówi św. Jan Chry­zo­stom – wów­czas du­sza na­sza, oczysz­czo­na przez Du­cha Świę­te­go, świe­ci moc­niej od słoń­ca. Jak czy­ste sre­bro wy­sta­wio­ne na pro­mie­nie słoń­ca samo tak­że wy­da­je pro­mie­nie, choć nie z na­tu­ry, lecz dzię­ki oświe­tle­niu słoń­cem, tak du­sza oczysz­czo­na we chrzcie przyj­mu­je pro­mie­nie chwa­ły Du­cha i sama we­wnętrz­nie sta­je się chwa­leb­na. Lecz nie­ste­ty! Chwa­ła ta, nie­wy­sło­wio­na i strasz­li­wa, tyl­ko przez je­den czy dwa dni w nas prze­by­wa, a po­tem ją ga­si­my, ścią­ga­jąc bu­rzę ziem­skich trosk i uczyn­ków peł­nych na­mięt­no­ści.

Na dar­mo przyj­mu­je­my do­sko­na­łą Bożą ła­skę w Bo­skich ło­nach, tzn. świę­tej chrzciel­ni­cy. Je­śli póź­niej ukry­li­śmy ją pod mro­kiem ziem­skich trosk i na­mięt­no­ści, to mo­że­my ją na nowo przy­wró­cić i oczy­ścić skru­chą i wy­peł­nia­niem Bo­skich przy­ka­zań, oraz uj­rzeć jej po­nadna­tu­ral­ną świa­tłość. Dzie­je się tak na mia­rę wia­ry każ­dej oso­by oraz żaru jej za­pa­łu do ży­cia we­dług wia­ry, a w naj­więk­szym stop­niu dzię­ki bło­go­sła­wień­stwu Pana Je­zu­sa Chry­stu­sa. Świę­ty Ma­rek mówi: „Chry­stus, ten do­sko­na­ły Bóg, udzie­lił przyj­mu­ją­cym chrzest do­sko­na­łej ła­ski Du­cha Świę­te­go, któ­ra nie wy­ma­ga od nas ni­cze­go poza tym; od­sła­nia się zaś w nas i ujaw­nia w mia­rę wy­peł­nia­nia przy­ka­zań, aż doj­dzie­my do mia­ry wiel­ko­ści we­dług Peł­ni Chry­stu­sa” (Ef 4,13).

Tak więc, sko­ro po­cząt­kiem i źró­dłem zba­wien­ne­go dzia­ła­nia jest ży­cie we­dług przy­ka­zań Pana, a koń­cem i owo­cem – przy­wró­ce­nie udzie­lo­nej nam pier­wot­nie we chrzcie do­sko­na­łej ła­ski Du­cha, któ­ra w nas trwa, ale jest po­grze­ba­na pod na­mięt­no­ścia­mi, i na nowo od­sła­nia się dzię­ki wy­peł­nia­niu Bo­żych przy­ka­zań, to trze­ba nam za­pra­gnąć tego speł­nia­nia przy­ka­zań, aby móc oczy­ścić i wy­raź­niej uj­rzeć ist­nie­ją­cy w nas dar Du­cha. Uczeń spo­czy­wa­ją­cy na pier­si Pana, Jan, mówi, że ten, kto speł­nia przy­ka­za­nia Pań­skie, prze­by­wa z Pa­nem, a Pan z nim. Sam zaś Pan uka­zu­je to jesz­cze peł­niej, mó­wiąc: „Kto ma przy­ka­za­nia moje i za­cho­wu­je je, ten Mnie mi­łu­je. Kto zaś Mnie mi­łu­je, ten bę­dzie umi­ło­wa­ny przez Ojca mego, a rów­nież Ja będę go mi­ło­wał i ob­ja­wię mu sie­bie… Je­śli Mnie kto mi­łu­je, bę­dzie za­cho­wy­wał moją na­ukę, a Oj­ciec mój umi­łu­je go, i przyj­dzie­my do nie­go, i bę­dzie­my u nie­go prze­by­wać” (J 14,21.23).

Ści­słe wy­peł­nia­nie zba­wien­nych przy­ka­zań jest dla nas nie­moż­li­we bez Pana Je­zu­sa Chry­stu­sa, jak mówi On sam: „Beze Mnie nic nie mo­że­cie uczy­nić” (J 15,5), i jak wy­znał Apo­stoł: „Nie ma w żad­nym in­nym zba­wie­nia” (Dz 4,12). Jest On dla nas dro­gą, praw­dą i ży­ciem. Dla­te­go też nasi sław­ni prze­wod­ni­cy i na­uczy­cie­le, z ży­ją­cym w nich prze­świę­tym Du­chem, po­ucza­ją nas mą­drze aby przed ja­ką­kol­wiek inną czyn­no­ścią po­mo­dlić się do Pana i bez wa­ha­nia pro­sić Go o mi­ło­sier­dzie dla sie­bie, jak rów­nież, aby Jego prze­świę­te i naj­słod­sze imię nie­ustan­nie mieć i za­wsze no­sić w ser­cu, umy­śle i ustach, z nim nie­ustan­nie żyć, spać, czu­wać, cho­dzić, jeść i pić. Po­nie­waż jak wów­czas, gdy nie ma w nas ta­kie­go przy­zy­wa­nia, gro­ma­dzi się w nas wszyst­ko, co złe i zgub­ne, tak kie­dy ono w nas jest, wszyst­ko, co prze­ciw­ne, jest od­pę­dza­ne, nic, co do­bre, nie ma­le­je, i nie ma ni­cze­go, cze­go by­śmy nie mo­gli uczy­nić, jak po­wie­dział sam Pan: „Kto trwa we Mnie, a Ja w nim, ten przy­no­si owoc ob­fi­ty” (J 15,5).

Tak więc uznaj­my na­szą nie­moc, złóż­my całą uf­ność w Panu i umi­łuj­my przy­ka­za­nia do tego stop­nia, że bę­dzie­my wo­le­li ra­czej od­dać ży­cie, niż na­ru­szyć któ­re­kol­wiek z nich, po czym wszel­kie na­sze sta­ra­nia skie­ruj­my na to, żeby na­brać na­wy­ku i umoc­nić się w nie­ustan­nym przy­zy­wa­niu zba­wien­ne­go imie­nia Pana, któ­re nisz­czy wszel­kie zło i stwa­rza wszel­kie do­bra. Żeby zaś uła­twić ten wy­si­łek, świę­ci oj­co­wie uka­za­li pew­ną od­dziel­ną czyn­ność, na­zy­wa­jąc ją sztu­ką, a na­wet sztu­ką nad sztu­ka­mi. Pre­zen­tu­je­my tu­taj na­tu­ral­ną sztu­kę god­ne­go po­dzi­wu Ni­ce­fo­ra, jak wcho­dzić do wnę­trza ser­ca dro­gą od­de­cho­wą, któ­ra ogrom­nie po­ma­ga w sku­pie­niu my­śli.

Jej za­sa­da jest na­stę­pu­ją­ca: usiądź w sa­mot­nym miej­scu i skup umysł, po czym wpro­wadź go dro­gą od­de­cho­wą do ser­ca i za­trzy­mu­jąc tam uwa­gę, wo­łaj nie­ustan­nie: „Pa­nie, Jezu Chry­ste, Synu Boży, zmi­łuj się nade mną!”. Tak po­stę­puj do mo­men­tu, aż przy­zy­wa­nie to za­ko­rze­ni się w ser­cu i sta­nie się nie­ustan­ne.

Tak uczy­li wszy­scy świę­ci oj­co­wie. Świę­ty Chry­zo­stom mówi: „Bła­gam was, bra­cia, ni­g­dy nie prze­sta­waj­cie wy­peł­niać tej re­gu­ły mo­dli­tew­nej”. W in­nym zaś miej­scu: „Każ­dy, czy je, czy pije, sie­dzi czy od­pra­wia na­bo­żeń­stwo, po­dró­żu­je czy czy­ni co­kol­wiek in­ne­go, po­wi­nien nie­ustan­nie wo­łać: «Pa­nie, Jezu Chry­ste, Synu Boży, zmi­łuj się nade mną», a imię Pana Je­zu­sa Chry­stu­sa, scho­dząc w głę­bię ser­ca, po­skro­mi węża zgub­ne­go, du­szę zaś zba­wi i przy­wró­ci do ży­cia. Trwaj nie­ustan­nie w przy­zy­wa­niu imie­nia Pana Je­zu­sa, aby ser­ce po­chło­nę­ło Pana, a Pan ser­ce, i aby tych dwo­je sta­ło się jed­nym”. I jesz­cze: „Nie od­dzie­laj­cie ser­ca wa­sze­go od Boga, lecz za­cho­wuj­cie w nim za­wsze pa­mięć o Panu na­szym Je­zu­sie Chry­stu­sie, aż imię Pana umoc­ni się we wnę­trzu ser­ca, i o ni­czym in­nym nie my­śl­cie poza tym, żeby Chry­stus zo­stał w was wy­wyż­szo­ny”. Świę­ty Jan Kli­mak mówi: „Niech pa­mięć o Je­zu­sie złą­czy się z two­im od­de­chem”. A św. He­zy­chiusz pi­sze: „Je­śli pra­gniesz za­kry­wać wsty­dem obce my­śli i nie­ustan­nie zy­ski­wać czuj­ność ser­ca, to niech mo­dli­twa do Pana Je­zu­sa przy­lgnie do twe­go od­de­chu, a w cią­gu nie­wie­lu dni uj­rzysz, że two­je pra­gnie­nie zo­sta­nie speł­nio­ne”.

Wiedz­my, że je­że­li na­uczy­my nasz umysł, aby ra­zem z od­de­chem scho­dził do ser­ca, to za­uwa­ży­my rów­nież, że scho­dząc tam, sta­je się zjed­no­czo­ny i nagi, i trzy­ma się tyl­ko pa­mię­ci o Panu na­szym Je­zu­sie Chry­stu­sie i przy­zy­wa­nia Go. I prze­ciw­nie, kie­dy wy­cho­dzi stam­tąd i wy­bie­ga do przed­mio­tów ze­wnętrz­nych, to wbrew chę­ci dzie­li się na licz­ne wy­obra­że­nia i wspo­mnie­nia. Do­świad­cze­ni w tych spra­wach oj­co­wie na­ka­zu­ją rów­nież, że w celu za­cho­wa­nia tej pro­sto­ty i jed­no­ści umy­słu ten, kto za­pra­gnął na­być na­wyk czuj­no­ści umy­słu w ser­cu, niech prze­by­wa w ci­chym i nie­zbyt ja­snym miej­scu, zwłasz­cza na po­cząt­ku tego do­bre­go wy­sił­ku, po­nie­waż wi­dze­nie ze­wnętrz­nych przed­mio­tów w na­tu­ral­ny spo­sób po­wo­du­je roz­pra­sza­nie się my­śli. Kie­dy zaś mil­czą­ce i ciem­ne miej­sce ukry­wa przed nami rze­czy ze­wnętrz­ne, myśl prze­sta­je się roz­pra­szać i ła­twiej zbie­ra się w so­bie, jak mówi Ba­zy­li Wiel­ki: „Umysł, któ­ry nie wy­bie­ga do świa­ta na sku­tek po­cią­ga­nia go uczu­cia­mi, po­wra­ca do sie­bie”.

Za­uważ, że isto­ta tego wy­sił­ku po­le­ga na jed­no­myśl­nym, gor­li­wym, czy­stym i wol­nym od błą­ka­nia się przy­zy­wa­niu z wia­rą Pana na­sze­go Je­zu­sa Chry­stu­sa, a nie tyl­ko na scho­dze­niu do ser­ca dro­gą od­de­cho­wą i prze­by­wa­niu w ci­chym i ciem­nym miej­scu. Wszyst­ko to, jak rów­nież inne po­dob­ne rze­czy, wy­na­leź­li oj­co­wie nie w in­nym celu, jak dla­te­go, że wi­dzie­li w tym pew­ną po­moc w sku­pia­niu my­śli i ich po­wro­cie do sie­bie z ich zwy­kłe­go błą­ka­nia się. A z na­wy­ku za­cho­wy­wa­nia sku­pie­nia i ob­ser­wo­wa­nia sie­bie ro­dzi się też na­wyk czy­stej i wol­nej od błą­ka­nia się mo­dli­twy umy­sło­wej w ser­cu.

Wiedz rów­nież to, że wszyst­kie te uła­twia­ją­ce po­ło­że­nia cia­ła są za­le­ca­ne, re­gu­lo­wa­ne szcze­gó­ło­wy­mi za­sa­da­mi i uzna­wa­ne za po­trzeb­ne do mo­men­tu osią­gnię­cia czy­stej i wol­nej od błą­ka­nia się mo­dli­twy w ser­cu. Kie­dy zaś dzię­ki upodo­ba­niu i ła­sce Pana na­sze­go Je­zu­sa Chry­stu­sa to osią­gniesz, to wte­dy po­rzu­cisz licz­ne i róż­no­rod­ne czyn­no­ści i bę­dziesz trwać ści­ślej, niż moż­na wy­po­wie­dzieć, zjed­no­czo­ny z je­dy­nym Pa­nem w czy­stej i wol­nej od błą­ka­nia się mo­dli­twie ser­ca, nie po­trze­bu­jąc tych uła­twień.

Je­śli za­tem pra­gniesz dzię­ki sa­me­mu dzia­ła­niu do­stą­pić ży­cia w Je­zu­sie Chry­stu­sie, to po­sta­raj się dojść do tego, żeby w każ­dym cza­sie, o każ­dej po­rze i przy każ­dym za­ję­ciu w czy­sty spo­sób i bez błą­ka­nia się mo­dlić się w ser­cu do Pana, abyś w taki spo­sób z wie­ku nie­mow­lę­ce­go mógł doj­rzeć do „czło­wie­ka do­sko­na­łe­go, do mia­ry wiel­ko­ści we­dług Peł­ni Chry­stu­sa” (Ef 4,13). Nie za­po­mi­naj przy tym, że kie­dy cza­sa­mi bę­dzie do cie­bie z wła­snej chę­ci przy­cho­dzić czy­sta mo­dli­twa, to pod żad­nym po­zo­rem nie po­wi­nie­neś jej nisz­czyć prze­pi­sa­ny­mi mo­dli­twa­mi ust­ny­mi. Jak uczy Fi­le­mon: „Czy w nocy, czy we dnie ze­chce Pan, byś po­czuł czy­stą i wol­ną od błą­ka­nia się mo­dli­twę, to po­zo­staw wów­czas swój ze­staw mo­dlitw i, ile tyl­ko mo­żesz, sta­raj się z ca­łej siły przy­lgnąć do Boga, a on oświe­ci two­je ser­ce du­cho­wym dzia­ła­niem”.

Kie­dy zaś do­stą­pisz tego, że mo­dli­twa bę­dzie w twym ser­cu prze­by­wać bez opusz­cza­nia go, to wte­dy, jak mówi Iza­ak Sy­ryj­czyk, osią­gną­łeś kres wszyst­kich cnót i sta­łeś się miesz­ka­niem Du­cha Świę­te­go; wte­dy mo­dli­twa nie bę­dzie usta­wać, czy sie­dzisz, czy cho­dzisz, czy jesz, czy pi­jesz, czy co­kol­wiek in­ne­go czy­nisz. Na­wet w głę­bo­kim śnie miłe wo­nie mo­dli­twy będą wzno­sić się z ser­ca bez wy­sił­ku, a je­śli na­wet mo­dli­twa za­milk­nie we śnie, to we wnę­trzu bę­dzie za­wsze w ukry­ciu peł­nić świę­tą służ­bę, nie prze­ry­wa­jąc bie­gu.

B. Zbiór drugi

1) Roz­dzia­ły He­zy­chiu­sza z Je­ro­zo­li­my, ka­pła­na2

1) Uwa­ga jest to nie­prze­ry­wa­ne żad­ny­mi my­śla­mi milczenie ser­ca, w któ­rym ono za­wsze, bez prze­rwy i nie­ustan­nie Chry­stu­sem Je­zu­sem, Sy­nem Bo­żym i Bo­giem, i tyl­ko Nim sa­mym od­dy­cha, Jego przy­zy­wa, z Nim męż­nie sta­je do wal­ki z wro­ga­mi i Jemu, ma­ją­ce­mu wła­dzę od­rzu­ca­nia grze­chów, spo­wia­da się ze swo­ich prze­wi­nień (rozdz. 5).

2) Czuj­ność jest to twar­de tkwie­nie i trwa­nie umy­słu u drzwi ser­ca, tak że wi­dzi pod­cho­dze­nie ob­cych my­śli, tych zło­dziei i ra­bu­siów, sły­szy, co mó­wią i czy­nią ci nisz­czy­cie­le oraz jaki ob­raz kre­ślą i przed­sta­wia­ją de­mo­ny, pró­bu­jąc za jego po­mo­cą wcią­gnąć umysł w złu­dę i go oma­mić. Je­śli bę­dzie­my tru­dzić się, by po­ko­nać te ich dzia­ła­nia, to uka­żą nam ono ja­sno sztu­kę wal­ki umy­sło­wej (rozdz. 6).

3) Spo­so­by osią­ga­nia czuj­no­ści: pierw­szy to bez­u­stan­ne szu­ka­nie złu­dy lub pod­stę­pu; dru­gi – cią­głe utrzy­my­wa­nie ser­ca w głę­bo­kim mil­cze­niu i wol­no­ści od wszel­kich my­śli oraz mo­dli­twa; trze­ci – nie­ustan­ne po­kor­ne wzy­wa­nie na po­moc Pana Je­zu­sa Chry­stu­sa; czwar­ty – za­cho­wy­wa­nie w du­szy nie­ustan­nej pa­mię­ci o śmier­ci; pią­ty, naj­sku­tecz­niej­szy ze wszyst­kich – spo­glą­da­nie tyl­ko ku nie­bu, w ni­czym nie ce­niąc zie­mi (rozdz. 14–18).

4) Ten, kto wal­czy w swym wnę­trzu, w każ­dej chwi­li po­trze­bu­je na­stę­pu­ją­cych czte­rech dzia­łań: po­ko­ry, naj­więk­szej uwa­gi, prze­ciw­sta­wia­nia się my­ślom oraz mo­dli­twy. Po­ko­ry – żeby pod­czas bi­twy z prze­ciw­ni­ka­mi, pysz­ny­mi de­mo­na­mi, za­wsze mieć w po­bli­żu ser­ca po­moc Chry­stu­so­wą, po­nie­waż Pan nie­na­wi­dzi pysz­nych. Uwa­gi– żeby za­wsze utrzy­my­wać ser­ce opróż­nio­ne z wszel­kich my­śli, choć­by na­wet wy­da­wa­ły się do­bry­mi.Prze­ciw­sta­wia­nia się– żeby, kie­dy tyl­ko ostrym wzro­kiem umy­słu poj­mie, kto przy­szedł, na­tych­miast z gnie­wem prze­ciw­sta­wić się złe­mu zgod­nie ze sło­wa­mi: „i dam od­po­wiedź tym, któ­rzy mnie znie­wa­ża­ją – du­sza moja spo­czy­wa tyl­ko w Bogu” (Ps 119,42; 62,2). Mo­dli­twy – aby po prze­ciw­sta­wie­niu się na­tych­miast z głę­bi ser­ca wo­łać ku Chry­stu­so­wi „w bła­ga­niach, któ­rych nie moż­na wy­ra­zić sło­wa­mi” (Rz 8,26). I wte­dy sam wal­czą­cy zo­ba­czy, jak na imię Je­zu­sa, przed któ­rym zgi­na się wszel­kie ko­la­no, wróg ze swą złu­dą się roz­wie­je jak proch na wie­trze czy znik­nie jak dym (rozdz. 20).

5) Kto nie ma mo­dli­twy wol­nej od my­śli, ten nie ma orę­ża do bi­twy, tej mo­dli­twy – mó­wię – któ­ra by nie­ustan­nie dzia­ła­ła w naj­głęb­szych taj­niach du­szy i przy­zy­wa­niem Pana Je­zu­sa Chry­stu­sa chło­sta­ła i pa­li­ła wal­czą­ce­go skry­cie wro­ga (rozdz. 21).

6) Po­wi­nie­neś ostrym i wy­tę­żo­nym spoj­rze­niem umy­słu spo­glą­dać do wnę­trza, by roz­po­zna­wać wcho­dzą­cych. Kie­dy tyl­ko roz­po­znasz, na­tych­miast prze­ciw­nym sło­wem zmiażdż gło­wę węża, i ra­zem z tym bła­ga­niem wo­łaj ku Chry­stu­so­wi. A otrzy­masz wte­dy do­świad­cze­nie nie­wi­dzial­nej Bo­skiej obro­ny (rozdz. 22).

7) Je­śli z po­kor­ną my­ślą, pa­mię­ta­jąc o śmier­ci, upo­ka­rza­jąc się, prze­ciw­sta­wia­jąc się my­ślom i przy­zy­wa­jąc Je­zu­sa Chry­stu­sa, za­wsze prze­by­wasz w swym sercu i z tym orę­żem co­dzien­nie po­dą­żasz dro­gą umy­słu – cia­sną, ale ra­do­sną i peł­ną po­cie­szeń, to doj­dziesz do świę­tych kon­tem­pla­cji i zo­sta­niesz oświe­co­ny przez Chry­stu­sa po­zna­niem głę­bo­kich ta­jem­nic, „w Nim zaś wszyst­kie skar­by mą­dro­ści i wie­dzy są ukry­te” (Kol 2,3). Po­nie­waż w Chry­stu­sie Je­zu­sie od­czu­jesz, że w two­ją du­szę zstą­pił Duch Świę­ty, za spra­wą któ­re­go czło­wiek otrzy­mu­je oświe­ce­nie, „by z od­sło­nię­tą twa­rzą wpa­try­wać się w ja­sność Pań­ską” (rozdz. 29) (2 Kor 3,18).

8) „Dia­beł jak lew ry­czą­cy krą­ży”ze swy­mi za­stę­pa­mi, „szu­ka­jąc, kogo po­żreć” (1 P 5,8). Niech za­tem ni­g­dy nie usta­je w nas uwa­ga ser­ca, czuj­ność, prze­ciw­sta­wia­nie się my­ślom oraz mo­dli­twa do Chry­stu­sa Je­zu­sa, Boga na­sze­go. Lep­szej bo­wiem po­mo­cy od Je­zu­so­wej nie znaj­dziesz przez całe ży­cie, po­nie­waż tyl­ko On, je­dy­ny Pan, jako Bóg zna za­sadz­ki, obej­ścia i pod­stę­py de­mo­nów (rozdz. 39).

9) Jak wi­dzial­na sól osła­dza chleb i każ­de po­ży­wie­nie, chro­ni mię­so od gni­cia i za­cho­wu­je na dłu­go w do­brym sta­nie, tak poj­muj też umy­sło­we strze­że­nie roz­ko­szy umy­sło­wej i god­ne­go po­dzi­wu dzia­ła­nia w ser­cu. Po­nie­waż rów­nież ono w Boży spo­sób osła­dza za­rów­no we­wnętrz­ne­go, jak i ze­wnętrz­ne­go czło­wie­ka, prze­pę­dza smród złych my­śli i utrzy­mu­je nas w sta­ło­ści ku do­bre­mu (rozdz. 87).

10) W ja­kiej mie­rze czuj­nie słu­chasz umy­słu, w ta­kiej też bę­dziesz z go­rą­cym pra­gnie­niem mo­dlić się do Je­zu­sa; i w ja­kiej mie­rze nie­dba­le pil­nu­jesz umy­słu, w ta­kiej też od­da­lisz się od Je­zu­sa. I jak to pierw­sze moc­no oświe­ca at­mos­fe­rę umy­słu, tak to ostat­nie, tzn. uni­ka­nie czuj­no­ści oraz słod­kie­go przy­zy­wa­nia Je­zu­sa, za­zwy­czaj cał­kiem ją za­ciem­nia (rozdz. 90).

11) Nie­ustan­ne przy­zy­wa­nie Je­zu­sa z go­rą­cym pra­gnie­niem, peł­nym roz­ko­szy i ra­do­ści, spra­wia, że at­mos­fe­ra ser­ca dzię­ki naj­więk­szej uwa­dze na­peł­nia się przy­jem­ną ci­szą. Na­to­miast spraw­cą cał­ko­wi­te­go oczysz­cze­nia ser­ca jest Je­zus Chry­stus, Syn Boży i Bóg, Spraw­ca i Stwór­ca wszel­kie­go do­bra. Po­nie­waż On sam mówi: „Ja, Pan, czy­nię to wszyst­ko” (Iz 45,7) (rozdz. 91).

12) Z nie­ustan­ne­go pa­mię­ta­nia i przy­zy­wa­nia Pana na­sze­go Je­zu­sa Chry­stu­sa ro­dzi się pe­wien stan Boży, je­śli tyl­ko nie bę­dzie­my za­nie­dby­wać cią­głej umy­sło­wej mo­dli­twy do Nie­go i nie­ustan­ne­go czu­wa­nia, jako je­dy­nej nie­ustę­pli­wie ko­niecz­nej pra­cy. I na­praw­dę za­wsze po­win­ni­śmy mieć jed­ną i w ten sam spo­sób do­ko­ny­wa­ną pra­cę – przy­zy­wa­nie Je­zu­sa Chry­stu­sa, Pana na­sze­go; z go­rą­cym ser­cem wo­łając do Nie­go, aby po­zwo­lił nam do sie­bie przy­stą­pić i kosz­to­wać Jego imie­nia. Czę­ste wy­ko­ny­wa­nie jest bo­wiem mat­ką wpra­wy, tak w od­nie­sie­niu do cnót, jak i wad; a po­tem rzą­dzi już na­wyk, jak rów­nież na­tu­ra. Kie­dy umysł doj­dzie do ta­kie­go sta­nu, wte­dy sam już wy­szu­ku­je swo­ich prze­ciw­ni­ków, jak pies my­śliw­ski za­ją­ca w krza­kach; ale ten szu­ka go po to, by go po­żreć, tam­ten – aby zwy­cię­żyć i ro­ze­gnać (rozdz. 97).

13) Wiel­ce do­świad­czo­ny w tych spra­wach wiel­ki Da­wid mówi do Pana: „Pa­no­wa­nie moje dla Cie­bie za­cho­wam” (Ps 58,10). Tak więc za­cho­wa­nie w nas pa­no­wa­nia nad ser­cem i mil­cze­niem umy­słu, z któ­re­go ro­dzą się wszyst­kie cno­ty, za­le­ży od po­mo­cy Pana, któ­ry dał nam przy­ka­za­nia i od­pę­dza od nas, je­śli nie­ustan­nie Go wzy­wa­my, nie­wła­ści­wą nie­pa­mięć, któ­ra naj­bar­dziej nisz­czy mil­cze­nie ser­ca, jak woda ogień. Dla­te­go nie po­zwa­laj wsku­tek za­nie­dba­nia, by na two­ją zgu­bę ogar­niał cię sen, lecz chło­staj prze­ciw­ni­ków imie­niem Je­zu­sa. To naj­słod­sze imię niech przy­lgnie do twe­go od­de­chu, a wte­dy po­znasz po­ży­tek pły­ną­cy z mil­cze­nia (rozdz. 100).