Pandenomia. Czy koronawirus zakończył erę neoliberalizmu? ebook

Przedmowa

Pandemia Covid-19 to przede wszystkim kryzys zdrowotny, ale w wyniku radykalnych działań podjętych w celu powstrzymania rozprzestrzeniania się wirusa szybko przekształcił się w globalny kryzys gospodarczy. Jego skala, koszty, a także poziom niepewności i strachu, jaki wywołał, zaskoczył wszystkich, zarówno profesjonalistów, jak i laików. We wszystkich zakątkach świata dotkniętych epidemią szukano winnych na wielu płaszczyznach: politycznej, naukowej, publicznej i prywatnej, krajowej, a nawet międzynarodowej. Doświadczenie lockdownu było wyjątkową okazją dla młodych i starszych, aby zatrzymać się, wziąć głęboki oddech, przerwać codzienną rutynę i spróbować zrozumieć, co się stało i dlaczego. Dla wielu z nas było to surrealistyczne doświadczenie. Wydawało się, że czas zatrzymał się na chwilę i nie pojawił się żaden na tyle dobrze poinformowany autorytet, by udzielić odpowiedzi na rodzące się pytania. To było apokaliptyczne doświadczenie; z pustymi ulicami miast i rzecz najbardziej symboliczna: msza odprawiana na pustym placu Świętego Piotra przez osamotnionego papieża Franciszka.

Co różni ten kryzys od poprzednich? Po pierwsze, jest to powszechny kryzys zglobalizowanej gospodarki, który wykracza poza kondycję finansową przedsiębiorstw i kwestię bezrobocia, ale dotyka też zdrowia, konfliktu wartości, czyli granic wolności jednostki i interwencji publicznej. Po drugie, skala tego kryzysu mogłaby być inna, gdyby światem nie rządziła naiwna neoliberalna ideologia. Patologie obecnego systemu społeczno-gospodarczego są wymieniane jako główne powody dotkliwości kryzysu – szczególnie we Włoszech, ale też innych krajach, w których ograniczano (lub nie podwyższono) wydatki na ochronę zdrowia, co sprawiło, że system był w mniejszym stopniu odporny na pandemiczny szok.

Reakcja polityki gospodarczej na kryzys była za to pragmatyczna i oderwana od ekonomicznych dogmatów. Użyto nadzwyczajnych środków, które są nazywane pandenomią i można je przyrównać do histerycznej siły, kiedy ludzie w sytuacjach zagrożenia życia dzięki adrenalinie doznawali przypływu nadludzkiej siły i ratowali swoich bliskich. Państwa działały bardzo podobnie, korzystając z luzowania ilościowego i zawieszając reguły fiskalne, zapożyczając się na ogromne sumy.

W książce tej analizuję, co się zmieniło w ostatnim czasie w polityce gospodarczej wielu krajów, szukając punktów wspólnych pozwalających na ocenę tego, czy neoliberalizm jako dominujący trend intelektualny będzie trwale w odwrocie. Po kryzysie finansowym 2008 roku także wieszczono jego rychłą śmierć i powrót idei etatystycznych. Tak się nie stało. Stąd w tytule książki pojawia się znak zapytania. Na pewno na parę następnych lat zostaniemy z „większym państwem”, bardziej aktywnym, inwestującym, redystrybuującym, ale też istotniejszym w relacjach z organizacjami międzynarodowymi. Ale to nie oznacza końca neoliberalnej polityki. W ciągu następnych kilku lat może ona powrócić, ale w innej odmianie.

W tych „ciekawych czasach”, kiedy w niemal wszystkich dziedzinach życia zachodzą nagłe zmiany i wszyscy mówią o „nowej normalności”, ważne jest, aby zrozumieć, co zawiodło i dlaczego. Na tej podstawie można budować rekomendacje dla nowego ładu, do którego będą dążyć rządy i organizacje międzynarodowe. Nie ma jednak reform „one-size-fit-all”, czyli uniwersalnych dla każdego kraju. To był właśnie problem neoliberalnych doktrynerów, którzy mieli odpowiedzi na wszystkie pytania, zanim popatrzyli w dane dotyczące danego kraju, zanim poznali lokalną specyfikę.

Pandemia wywołała wiele oddolnych ruchów pokazujących ludzką innowacyjność i solidarność. Firmy krawieckie zaadaptowały się do szycia masek, restauracje do przygotowywania posiłków dla białego personelu będącego na froncie walki z pandemią, a muzycy dawali koncerty na balkonach swoich domów (pośród nich był m.in. włoski tenor Andrea Bocelli). Musimy jednak zdać sobie sprawę, że nawet największe akty solidaryzmu i heroizmu nie zastąpią sprawnego sektora publicznego działającego w sposób systemowy.

Chociaż kwestie poruszane w książce wciąż ewoluują, a nadchodzące miesiące mogą przynieść nam nowe, ważne fakty, zakres i głębia kilku kroków w obszarze polityki monetarnej, fiskalnej, międzynarodowej dostarczają wystarczających dowodów na formułowanie głównej tezy tej książki: nie ma co szukać rozwiązań dzisiejszych problemów w przeszłości. Należy, co nie jest proste, spróbować szukać nowych rozwiązań, odrzucając neoliberalne dogmaty. Łatwo jest snuć utopijne wizje, w których wszyscy ludzie będą braćmi, ale rzeczywistość jest od tego dość daleka, bo każdy co innego rozumie pod tym sformułowaniem.

Nie będzie tu opowieści o pracy zdalnej, cyfryzacji, edukacji w trakcie pandemii ani o systemie ochrony zdrowia testowanego przez pandemię. Te wątki zostały wyeksplorowane przez każdego rodzica lub osobę chorą na Covid-19. Nie widzę wartości dodanej, jaką mogą przynieść doświadczenia każdego z nas, ponad to, co obserwuję w polityce gospodarczej.

Historia gospodarcza miała wiele punktów zwrotnych. Wydaje się, że obecna pandemia to jeden z nich. W książce omówione są najważniejsze problemy społeczno-ekonomiczne ostatnich dziesięcioleci, a także tragedia pandemii 2020 roku, która nie musi się tragicznie kończyć. Daje to nadzieję, że po procesie oczyszczenia przynajmniej kilka elementów Starego Świata będzie innych niż do tej pory.

Na koniec Wstępu za pomoc w opisywaniu pandemicznej rzeczywistości chciałbym podziękować Agnieszce Wincewicz-Price i Pawłowi Śliwowskiemu – ta książka to początek debat o przyszłości kapitalizmu, którą zamierzamy kontynuować. Dziękuję też Krzysztofowi Kutwie za pomoc, Grzegorzowi Lewickiemu i profesor Elżbiecie Mączyńskiej za uwagi porządkujące niektóre myśli w manuskrypcie, a Ewie Skuzie za fachową redakcję.

Przede wszystkim zaś dziękuję żonie Dominice. Bez jej wsparcia i cierpliwości ta książka by nie powstała.

Wprowadzenie

5 kwietnia 2020 roku na farmie we wsi Wittenberg w amerykańskim stanie Wisconsin urodził się dwugłowy kozioł. Nazywał się Janus, po rzymskim bogu początków, przemian, czasu, dwoistości i zakończeń. Jak powiedzieli właściciele farmy, Janus był energiczny i zachowywał się jak każda inna mała koza. Jedyną różnicą był sposób karmienia – trzeba było go karmić do dwóch pysków. Istniała pięćdziesięcioprocentowa szansa, że przeżyje (Yahoo News, 2020), ale w tragicznym roku pandemii, również i on zmarł. Ten niezwykły kaprys natury wydaje się może aż nazbyt symboliczny dla bezprecedensowych wydarzeń, których byliśmy świadkami wraz z wybuchem pandemii koronawirusa kilka tygodni wcześniej. Tym razem historia ani się nie powtarza, ani nawet nie rymuje. Świat spowolnił swój bieg i zmusił nas wszystkich do włączenia się w wielki proces transformacji, obalając kolejny raz tezę Francisa Fukuyamy o końcu ewolucji zachodniej liberalnej demokracji.

Pandemia koronawirusa przekształciła dzisiejszy świat polityczny, społeczny i gospodarczy w globalną scenę, na której rozgrywa się wielki dramat. Akcja od samego początku wydaje się tragedią. Kryzys postawił rządy na całym świecie przed bezprecedensowym wyborem, którego konsekwencje wykraczają daleko poza ratowanie życia i gospodarki. Był to wybór pomiędzy zachowaniem starego konsensusu kosztem wszystkiego, co uratować trzeba (ang. whatever it takes), a podjęciem ryzykownych kroków na nieznanej ścieżce w kierunku Bóg jeden wie, jakim.

Nic więc dziwnego, że przy takim poziomie niepewności tak wiele jest tworzonych historycznych porównań, analogii, metafor, by nadać sens rzeczywistości. W przypadku historycznych porównań słyszeliśmy o: czarnej śmierci, grypie hiszpance, drugiej wojnie światowej, Czarnobylu, atakach terrorystycznych 9/11, SARS, AIDS, kryzysie finansowym 2008 roku. Jeśli te okazały się niewystarczające, wykorzystywaliśmy wyobraźnię do przywołania wizji Apokalipsy, wojny nuklearnej czy zarazy oraz znanych obrazów z kultury popularnej – filmów i seriali, których scenariusze obracają się wokół idei tajemniczego i zaraźliwego wirusa. Wiosną 2020 roku nie było łatwo zdobyć papierową kopię Dżumy Camusa, a film Epidemia z udziałem Dustina Hoffmana bił rekordy popularności w serwisie Netflix.

Strach przed nieznanym wirusem i jego niezbadanym wpływem na zdrowie ludzi został spotęgowany przez kontrowersje wokół jego niewyjaśnionego pochodzenia. Wiemy, że wirus został po raz pierwszy wykryty w chińskim mieście Wuhan pod koniec 2019 roku[1]. 31 grudnia 2019 roku chiński rząd potwierdził, że system opieki zdrowotnej zajmuje się dziesiątkami chorych i monitoruje sytuację, aby zapobiec rozwinięciu się lokalnej epidemii w coś poważniejszego. W ciągu kilku miesięcy wirus rozprzestrzenił się na wszystkie kontynenty i dotarł do każdego kraju na globie, zabijając miliony i powodując hospitalizację kilkudziesięciu milionów ludzi. Spiskowej otoczki temu wydarzeniu dodał fakt, że właśnie w tym mieście, w środkowych Chinach, gdzie wybuchła epidemia nowego koronawirusa[2], od 2018 roku działa laboratorium badań nad najgroźniejszymi dla ludzi patogenami, takimi jak wirus Ebola. To sprawiło, że pojawiły się badania podważające odzwierzęcy charakter wirusa (podobno przeniesiony z nietoperza na człowieka (WHO, 2021)), a uznające go za wytwór człowieka (Wiesendanger, 2021).

Jak na ironię, w styczniu 2020 roku Sekretarz Generalny ONZ António Guterres odniósł się do obrazu Czterej jeźdźcy Apokalipsy podczas posiedzenia plenarnego Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Guterres ostrzegł, że zbliżamy się do przełomu, po którym nie będzie powrotu. Nie miał jednak na myśli pandemii, ale zmiany klimatu (TASS, 2020). Przestrogi Guterresa, nawet jeśli dotyczą innego zjawiska, okazują się bardzo prawdziwe, jeżeli spojrzy się na pandemonium wywołane przez Covid-19.

Pandemia zaskoczyła wszystkich, choć eksperci wysokiego panelu WHO i Banku Światowego we wrześniu 2019 roku ostrzegali (GPMB, 2019) przed dużym prawdopodobieństwem wystąpienia choroby, która szybko rozprzestrzeni się po świecie. Ryzyko materializacji pandemii dostrzegli nawet plutokraci ze Światowego Forum Ekonomicznego, organizacji stojącej za spotkaniem bogatych i wpływowych w Davos (World Economic Forum, 2020). Rząd Korei Południowej w grudniu 2019 roku realizował nawet ćwiczenia z zarządzania kryzysowego na wypadek pandemii. Jak się okazało, były one bardzo przydatne. Większość rządów jednak nie była przygotowana (Shin, 2020).

Kryzys wywołany przez Covid-19 można traktować zarówno jako zakłócenie rozwoju gospodarczego świata, jak i jako katalizator zmian. Już dzisiaj widzimy przyspieszenie pewnych procesów, np. cyfryzacji usług publicznych, zmian sposobu pracy czy zwyczajów konsumenckich. Sama pandemia i środki podjęte w odpowiedzi na nią ujawniły jednakże często fundamentalne wady dzisiejszych systemów społecznych, gospodarczych i politycznych. Jak przekonuje Walter Scheidel, każda pandemia zmieniała społeczeństwa, systemy gospodarcze i obecny przypadek nie jest inny (Scheidel, 2020). W społeczeństwach przednowoczesnych epidemie i pandemie zabijały tak wielu ludzi, że zmieniały układy gospodarcze – zasoby siły roboczej kurczyły się dramatycznie, a zapotrzebowanie na ziemię spadało. Umożliwiło to robotnikom pobieranie wyższych płac, podczas gdy właściciele ziemscy zarabiali mniej: przez pewien czas bogaci stawali się mniej bogaci, a biedni mniej biedni[3]. Ponadto doświadczenie zarazy podważyło zaufanie do władz świeckich i religijnych, zachęcając zwykłych ludzi do kwestionowania istniejących hierarchii i poszukiwania alternatyw.

To nie pierwszy raz, kiedy kończy się historia

Epidemie towarzyszyły ludzkości od czasów starożytnych. Choroby takie, jak ospa, grypa, dżuma i cholera to jedne z największych zabójców w historii. Mobilność, przeludnienie i brak higieny to czynniki, które pozwoliły tym wirusom i bakteriom zebrać krwawe żniwo, a czasami i reżimy polityczne i ekonomiczne łady od starożytnych Aten do współczesnego Waszyngtonu.

Zaraza ateńska jest jedną z pierwszych znanych nam epidemii. Miała miejsce około 430 roku p.n.e. podczas drugiej wojny peloponeskiej, w której Ateny walczyły ze Spartą. Zaraza zabiła 75–100 tysięcy mieszkańców Aten, znacznie osłabiając pozycję Ateńczyków podczas trwającej wojny. Epidemia prawdopodobnie dotarła do miasta przez port zaopatrzeniowy w Pireusie. Miasto było w tym okresie niezwykle zatłoczone, ponieważ przybyli do niego uchodźcy z innych sprzymierzonych z Atenami regionów. W rezultacie pogorszyły się warunki sanitarne, a tym samym wzrosła liczba szczurów i wszy, które przenosiły zarazki. Atak zarazy spowodował anarchię w mieście. Mieszkańcy porzucili normy społeczne i przestali przestrzegać prawa, odrzucili także swoich dotychczasowych bogów (Schama, 2020). Nie jest pewne, co spowodowało epidemię, ale naukowcy wskazują na wiele możliwości: tyfus, odrę, dur brzuszny, ospę i dżumę. Niektóre badania wskazują również na możliwość, że choroba była spowodowana gorączką krwotoczną, czyli antycznym odpowiednikiem Eboli, ponieważ zaraza miała pochodzić z Afryki. Grecki historyk Tukidydes, autor Historii wojny peloponeskiej, opisał objawy dżumy w ten sposób: zaczerwienienie i zapalenie oczu, ból gardła prowadzący do krwawienia i nieświeżego oddechu, kichanie, utrata głosu, kaszel, wymioty, pryszcze i wrzody na ciele, silne pragnienie, gorączka, bezsenność i biegunka. Choroba zabrała wielu wybitnych Ateńczyków, wśród których był Perykles, polityk i strateg Aten. Sparta ostatecznie wygrała wojnę i rządziła Grecją przez kolejnych kilka dziesięcioleci.

Zaraza Antoninów, czy też plaga antonińska, zaatakowała w latach 180–165 p.n.e. za panowania cesarzy z dynastii Antoninów, w tym Marka Aureliusza i jego syna i następcy Kommodusa. Większość danych o epidemii bazuje na pracach historyka Galena, który był jej naocznym świadkiem. Choroba dotarła do Cesarstwa Rzymskiego wraz z wojskiem powracającym z kampanii wojennej prowadzonej na Bliskim Wschodzie. Nie ustalono wyraźnej przyczyny epidemii, ale prawdopodobnie była to ospa lub odra. Szacuje się, że choroba pochłonęła aż 5 milionów ofiar. Na niektórych obszarach zabrała nawet 1/3 populacji. W szczególności dotknęła rzymskie legiony, trwale osłabiając armie Rzymu. Najbardziej znaną ofiarą zarazy był współwładca imperium cesarz Lucjusz Werus i najprawdopodobniej sam cesarz-filozof Marek Aureliusz. Przywrócenie liczby ludności do stanu sprzed zarazy zajęło dziesięciolecia, a Cesarstwo Rzymskie nigdy już nie było takie samo, aż do jego upadku.

Dla historyków panowanie cesarza Justyniana Wielkiego oznacza koniec starożytności i początek średniowiecza. Justynian podczas swego panowania nad Wschodnim Cesarstwem Rzymskim w latach 527–565 zreformował administrację, system prawny, armię i edukację. Potęgę Bizancjum utrwalił tak wspaniałym monumentem jak Hagia Sophia – kościół Mądrości Bożej, którego był fundatorem. Jego rosnące imperium, rozszerzone o Włochy, Hiszpanię i Afrykę Północną, zostało nagle zmiażdżone i zdziesiątkowane przez plagę Justyniana, która opanowała Bizancjum w latach 541–542 (Rosen, 2007). Kolejna historyczna zaraza zabrała 25 milionów ludzi (Morris, 2010). Podobno sam cesarz Justynian zachorował na tę chorobę, ale wyzdrowiał. Pandemia zdziesiątkowała całe miasta i wpłynęła na radykalne zmniejszenie przyrostu naturalnego na kolejne dziesiątki lat[4]. Kryzys demograficzny wywołany chorobą wydarzył się u szczytu odbudowanej potęgi Rzymu (choć tego Wschodniego), gdy jego granice rozciągały się prawie tak daleko, jak przed podziałem cesarstwa i upadkiem jego zachodniej części. Perturbacje okresu Justyniana można porównać tylko do późniejszej czarnej śmierci, która również zamknęła erę. Notabene średniowiecze rozpoczęło się (i zakończyło na niej) od pandemii wywołanej tą samą bakterią yersinia pestis, czyli pałeczką dżumy. Chiny w tym okresie były w stanie rozwijać się bez zakłóceń, co zaowocowało wyższym poziomem rozwoju społecznego niż na Zachodzie od mniej więcej IV do VIII wieku.

Czarna śmierć spowodowała przedwczesny zgon około 75–200 milionów osób w Eurazji, osiągając szczyt zachorowań w Europie w latach 1347–1351. Zaraza nie tylko zabiła miliony, ale wywarła znaczący wpływ na procesy społeczne, religijne i gospodarcze. Do Europy dotarła szlakami handlowymi z Azji Środkowej, rozpoczynając swą podróż przez Jedwabny Szlak do Krymu, a potem drogą morską do Europy. Dżuma była przenoszona na statkach handlowych głównie przez szczury. Według szacunków czarna śmierć zabiła 30–60% Europejczyków, około 30% ludności Bliskiego Wschodu i około 40% Egipcjan. Była to choroba tak zjadliwa, że powrót do stanu ludności sprzed pandemii zajął dotkniętym nią krajom ponad 200 lat. Ponadto nawroty dżumy występowały w Europie do XIX wieku. Niektórzy historycy postrzegają czarną śmierć jako czynnik przyspieszający odejście od systemu feudalnego (Allen, 2001; Temin, 2014) i umożliwiający rewolucję przemysłową w Anglii (Pamuk, 2007). Czarna śmierć przyniosła też radykalne zmiany społeczne: inny sposób obchodzenia się z ciałami zmarłych, a także pogromy Żydów, którym zarzucano zatruwanie studni (LeVine, 2020).

Po zarazie Justyniana i czarnej śmierci epidemia dżumy ponownie wybuchła w połowie XIX wieku. Region Junnan w Chinach jest uważany za punkt zero. Choroba rozprzestrzeniła się stamtąd na inne chińskie prowincje i Indie. Z Hongkongu epidemia przeniosła się na wiele innych części świata, w tym Stany Zjednoczone. W wyniku infekcji zginęło około 12 milionów ludzi. Podczas tej epidemii udało się wreszcie zidentyfikować patogen dżumy i określić, w jaki sposób choroba zakaża kolejne osoby.

Po wielkich epidemiach dżumy i cholery[5] ludzkość została zaatakowana przez wirusa grypy. Pandemia grypy z lat 1918–1919 przeszła do historii pod nazwą hiszpanki, ponieważ błędnie sądzono, że miała początek na Półwyspie Iberyjskim – Hiszpania jako kraj neutralny nie cenzurowała informacji o chorobie, co sprawiło wrażenie, że jest tam więcej ofiar niż w reszcie świata. Wirus H1N1 był wyjątkowo śmiertelnym szczepem grypy, ponieważ był to wirus, który mutował za pośrednictwem ptaków lub świń. Rozprzestrzenianiu tej wersji grypy sprzyjały ruchy wojsk po zakończeniu pierwszej wojny światowej i powrót żołnierzy z frontu, a także fatalne warunki sanitarne. Zarażonych zostało około 500 milionów ludzi, czyli około 25% całej populacji świata, a według szacunków historyków liczba ofiar przewyższyła liczbę zabitych na frontach Wielkiej Wojny. Trzeba pamiętać, że przede wszystkim to nie grypa zabiła, ale powikłania wynikające z ciężkiego przebiegu tej choroby, zwłaszcza bakteryjne zapalenie płuc. Przy tym ofiarami choroby były głównie osoby młode, co było spowodowane reakcją układów odpornościowych chcących pozbyć się wirusa z organizmu, jednocześnie zabijając chorego. Pandemia przetoczyła się w okresie 12 miesięcy w latach 1918–1919, w trzech falach, przez Europę, Azję, Afrykę i Amerykę Północną. Ostatnie zarażenia odnotowywano w 1920 roku. Był to okres, kiedy pierwszy raz na tak masową skalę testowano lockdowny, maski i nowoczesną medycynę w walce ze zjadliwą chorobą.

[1] Naukowcy z Mediolanu odkryli przeciwciała neutralizujące koronawirusa we krwi ochotników z badań przesiewowych w kierunku raka. Oznaczałoby to, że Covid-19 faktycznie rozprzestrzeniał się w kraju już we wrześniu 2019 roku. Kilka miesięcy wcześniej, niż raportowały to Chiny (Apolone et al., 2020).

[2] Covid-19 to choroba zakaźna układu oddechowego wywoływana przez wirus SARS-CoV-2, czyli patogen należący do rodziny koronawirusów. W tej książce pojęcia koronawirus, wirus lub Covid-19 będą używane naprzemiennie; autor ma świadomość, że pojęcia te nie są tożsame.

[3] Obecna epidemia jest czasami nazywana wielkim wyrównaniem, ale naukowcy z Utrechtu i Wageningen pokazują, dlaczego może być odwrotnie. Opublikowane w marcu 2021 roku opracowanie Basa van Bavela i Martena Scheffera dowodzi, że w historii większość katastrof i pandemii jednak zwiększała nierówności. To, czy takie wydarzenia odegrają rolę niwelatorów, czy nie, zależy najczęściej od rozkładu bogactwa gospodarczego i politycznego wpływu w społeczeństwie w momencie kryzysu (van Bavel i Scheffer, 2021).

[4] Pod koniec 2019 roku naukowcy z University of Maryland opublikowali wyniki badań, które wskazują na znacznie niższy wskaźnik śmiertelności plagi Justyniana, niż wcześniej zakładali historycy. Niemniej nawet kilkanaście procent utraconej populacji, o których mowa w badaniu, to wciąż wynik, który sprawia, że epidemia ta jest jedną z największych w historii (Mordechai et al., 2019).