Paradoks szympansa. Sposób na sukces, szczęście i pewność siebie. Przełomowy program zarządzania umysłem ebook

Bez pomocy Steve’a nigdy nie udałoby mi się odkryć swojego potencjału.

Victoria Pendleton, multimedalistka mistrzostw świata w kolarstwie torowym

Gdyby nie Steve, nigdy nie udałoby mi się wygrać złotego medalu na igrzyskach w Atenach z 2004 r.

sir Chris Hoy, multimedalista mistrzostw świata i igrzysk olimpijskich w kolarstwie torowym

Steve Peters jest geniuszem.

Dave Brailsford, trener medalistów olimpijskich w kolarstwie

Gdyby nie Steve, nigdy nie osiągnąłbym takiej formy. Ten człowiek miał na mnie olbrzymi wpływ.

Craig Bellamy, piłkarz, reprezentant na igrzyskach olimpijskich

Ta książka jest fantastyczna… Znajdziesz w niej mnóstwo prostych i skutecznych rad, które pomogą ci odmienić swoje życie.

Ronnie O’Sullivan, snookerzysta, multimedalista mistrzostw świata

Jeśli chciałbyś poznać psychologiczne techniki, które pomogły Bradleyowi Wigginsowi wygrać Tour de France, musisz koniecznie przeczytać ten poradnik.

Richard Bacon, prezenter telewizyjny i radiowy

Podróż – Wybierając Słońce…

O książce

Lektura tej książki pomoże ci zrozumieć, jak funkcjonuje twój umysł, a zaprezentowany tu model zarządzania umysłem pozwoli ci odkryć prawdziwego siebie i poprawić jakość życia w każdej dziedzinie.

Jako psychiatra i wykładowca spotykam ludzi, którzy nie do końca rozumieją swoje problemy lub nie potrafią ich samodzielnie rozwiązać. Często zadają mi pytania, takie jak poniżej.

Jak…

• stać się człowiekiem, którym naprawdę chciałbym być?

• zyskać pewność siebie?

• osiągnąć szczęście?

• dbać o swój związek?

• być lepiej zorganizowanym i odnosić sukcesy w pracy?

• zmotywować się skutecznie do działania?

• być bardziej efektywnym w pracy?

Dlaczego…

• tak bardzo się przejmuję?

• mam niską samoocenę?

• ciągle czuję się oceniany?

• często działam wbrew zdrowemu rozsądkowi?

• czasem myślę irracjonalnie?

• miewam wahania nastroju?

• emocje uniemożliwiają mi wykorzystanie w pełni własnego potencjału?

Dlaczego nie potrafię…

• przestać martwić się tym, co myślą o mnie inni?

• sprawnie podejmować decyzji?

• kontrolować gniewu?

• radzić sobie w kontaktach z niemiłymi ludźmi?

• przestać się przejadać?

• dochować wierności?

• przestać nadużywać alkoholu?

Można by tak wyliczać w nieskończoność.

Jakie korzyści przyniesie ci lektura tej książki?

Dzięki lekturze poradnika:

• odkryjesz, jak działa twój umysł,

• lepiej zrozumiesz siebie i innych,

• nauczysz się zarządzać swoimi emocjami i myślami,

• pozytywnie wpłyniesz na jakość swojego życia,

• poczujesz się szczęśliwy i zaczniesz odnosić sukcesy,

• wzmocnisz pewność siebie i poczucie własnej wartości,

• dowiesz się, co hamuje twój rozwój oraz uniemożliwia ci bardziej udane życie.

Droga do samopoznania i rozwoju

Przed tobą podróż przez siedem głównych obszarów twojej psychiki, które zostaną omówione w kolejnych rozdziałach:

1. umysł,

2. relacje z innymi,

3. komunikacja,

4. otoczenie,

5. zdrowie,

6. sukces,

7. szczęście.

Abyś mógł łatwiej wyobrazić sobie omawiane zagadnienia oraz lepiej je zrozumiał, przyjąłem koncepcję Psychologicznego Wszechświata — systemu planetarnego złożonego z siedmiu planet, z których kilka ma stabilizujące orbitę księżyce. W trakcie naszej eskapady poznasz każde z tych «ciał niebieskich».

Psychologiczny Wszechświat

Tak jak w Układzie Słonecznym, również w centrum Psychologicznego Wszechświata znajduje się Słońce, które symbolizuje samospełnienie oraz sens i cel życia. Najjaśniej świeci ono wtedy, gdy każda z siedmiu planet porusza się właściwym torem w pełnej harmonii.

Najważniejszym elementem jest pierwsza planeta — twój umysł. Jego funkcjonowanie to złożona kwestia, jednak można ją wyjaśnić za pomocą prostego modelu, który nazwałem modelem Szympansa.

Model Szympansa…

• pomoże ci zrozumieć funkcjonowanie twojego umysłu i sprawnie nim zarządzać,

• opiera się na kompleksowej wiedzy naukowej, faktach i koncepcjach,

• nie jest podany w formie suchej teorii czy faktów naukowych, ale jako wygodne narzędzie do zastosowania w praktyce,

• umożliwia wykorzystanie zdobyczy nauki o mózgu w codziennym życiu,

• choć opracowany w przystępnej, zabawnej formie, dotyczy ważnego zagadnienia.

Przygotowanie do podróży

Przygotowanie do naszej wyprawy należy zacząć od wyjaśnienia kilku istotnych kwestii:

Potrzeba i akceptacja zmian

Aby coś zmienić lub poprawić, powinieneś przyjąć, że nie zawsze funkcjonujesz tak, jak byś tego oczekiwał — nie jesteś wówczas taką osobą, jaką chciałbyś być. Często nie panujesz nad emocjami, nie kontrolujesz swojego sposobu działania czy myślenia. Najważniejsze jest to, żebyś naprawdę chciał się zmienić i był gotów zaakceptować zmiany, jakie się dokonają.

Wiedza o tym, co można zmienić, a czego nie

Niektóre aspekty musisz w sobie zaakceptować, ale są też takie, które możesz zmienić. Nie można wyeliminować instynktu pokarmowego czy popędu płciowego, a także automatycznego uczucia paniki czy lęku, które pojawiają się w sytuacjach stresowych albo niebezpiecznych. Przykładem tego, czego możesz się pozbyć, są choćby bezużyteczne, nieracjonalne czy negatywne myśli oraz destrukcyjne zachowania, takie jak zadręczanie się czy wybuchy agresji.

Jeśli nauczysz się je od siebie odróżniać, będziesz mógł nimi świadomie zarządzać.

Rozróżnianie marzeń możliwych i niemożliwych do realizacji

Niezwykle istotną umiejętnością jest rozpoznawanie, co jest wykonalne, a co nie. Realnym celem jest np. ukształtowanie zdrowej i wysportowanej sylwetki, zbudowanie poczucia pewności siebie i poprawienie relacji z innymi. Nie możesz natomiast oczekiwać, że będziesz zawsze szczęśliwy lub że wszyscy będą cię lubili.

Rozwój umiejętności jako cel podróży

Zarządzanie swoimi emocjami i myślami jest umiejętnością. Musisz być gotów poświęcić czas na jej wykształcenie, a także na to, by później pracować nad jej utrzymaniem i doskonaleniem.

Wolność wyboru

W życiu zawsze masz możliwość wyboru. Przyjęcie takiego założenia i dokonywanie świadomych wyborów to podstawa osiągnięcia sukcesu i szczęścia.

Początek podróży

Po rozpoczęciu podróży może się okazać, że niektóre jej etapy będą dla ciebie ważniejsze niż inne. Dokonaj indywidualnego wyboru i pracuj nad tymi aspektami, które są dla ciebie najistotniejsze.

Zacznijmy naszą podróż, wybierając Słońce.

 Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Część pierwsza – Twój wewnętrzny umysł

1. Umysł Psychologiczny

Przed rozpoczęciem podróży musisz uświadomić sobie, jak zbudowany jest ludzki mózg i w jaki sposób funkcjonuje. Struktura centralnej części ośrodkowego układu nerwowego jest bardzo skomplikowana, tutaj zatem przedstawimy ją w sposób uproszczony — wyróżniając siedem współpracujących ze sobą elementów.

Uproszczona budowa ludzkiego mózgu

Umysł Psychologiczny tworzą trzy obszary mózgu — płaty czołowy, limbiczny i ciemieniowy. Naszą uwagę skupimy wyłącznie na nich. Choć inne części mózgu również odgrywają istotną rolę w wyrażaniu emocji oraz procesach myślenia i zapamiętywania, niezbędna jest znaczna symplifikacja. To niedociągnięcie — z naukowego punktu widzenia — pozwala wykształcić w pełni funkcjonalny model roboczy.

Elementy tworzące Umysł Psychologiczny będę określał mianem Człowieka (płat czołowy), Szympansa (płat limbiczny) i Komputera (płat ciemieniowy; na potrzeby modelu reprezentuje on też inne części mózgu, co pozwala na przedstawienie diagramu w nieco przystępniejszej formie). Choć wspomniane płaty ściśle ze sobą współdziałają, zdarza się, że wybucha między nimi konflikt, z którego cało wychodzi najczęściej Szympans!

Umysł Psychologiczny

Poznaj Szympansa

Płaty czołowy i limbiczny, a zatem Człowiek oraz Szympans, uformowały się indywidualnie, gdy byłeś jeszcze w łonie matki. Problem polega na tym, że kiedy wreszcie wykształciły się połączenia między nimi, okazało się, iż nie zgadzają się w większości przypadków. Obie części mózgu mogłyby same sterować twoim życiem, ale próbują współpracować i tu pojawia się problem. Człowiek i Szympans to dwie odmienne osobowości dążące do czego innego, przyjmujące odrębny styl działania i myślenia — dwie różne istoty żyjące w twojej głowie! Niezwykle ważne jest, aby zrozumieć, że tylko Człowiek jest tobą.

Szympans to maszyna emocjonalna, która rozumuje niezależnie od ciebie i może podejmować własne decyzje, być źródłem zarówno konstruktywnych, jak i destruktywnych myśli i uczuć; nie jest to istota ani dobra, ani zła, to po prostu Szympans. Paradoks Szympansa polega na tym, że może on być i najlepszym przyjacielem, i znienawidzonym wrogiem, nawet w tym samym czasie. Głównym celem niniejszego poradnika jest pomoc w skutecznym zarządzaniu Szympansem oraz nauczeniu go, by działał na twoją korzyść, ilekroć jest to wskazane, i nie dawał o sobie znać, kiedy nie powinien.

Zapamiętaj

Szympans to maszyna emocjonalna, która myśli niezależnie od nas. Nie jest ani dobra, ani zła. To po prostu Szympans.

Jeśli płat czołowy w wyniku wypadku ulega urazowi lub z powodu choroby jest uszkodzony albo jego praca zostaje zaburzona, nasza osobowość zmienia się nieodwracalnie. Człowiek przestaje się udzielać, w widoczny sposób uaktywnia się za to Szympans. Bardzo często osoby dotknięte tego typu problemem stają się niestabilne emocjonalnie, tracą zdolność oceny sytuacji, są apatyczne bądź mają napady agresji.

Przykład

Jeden z pierwszych dowodów na istnienie w jednym umyśle Szympansa i Człowieka — a więc dwóch osobowości — pochodzi z XIX wieku. Phineas Gage pracował jako robotnik kolejowy, usuwał z trakcji duże głazy. Przed odpaleniem ładunków wybuchowych umieszczonych pod skałą zwykł przymocowywać je żelazną żyłką. Gage’owi przydzielono tak niebezpieczną pracę, gdyż powszechnie uważano go za ostrożnego, odpowiedzialnego i trzeźwo myślącego. Pewnego razu coś odwróciło jednak jego uwagę w kluczowym momencie i nie zauważył powstałej samoistnie iskry. W wyniku eksplozji żelazny pręt wbił się w jego oczodół i wyszedł z tyłu czaszki. Oderwany został kawałek tkanki pochodzącej z jego płata czołowego. Gage uszedł z życiem, ale stracił jedno oko. Niemniej jego zachowanie zmieniło się całkowicie. Stał się agresywny i impulsywny. Przemawiał przez niego Szympans — Człowiek odszedł w zapomnienie.

Nie trzeba tytułu naukowca, aby zauważyć różnicę między sposobem myślenia Szympansa i Człowieka. Ile razy zdarzyło ci się rozmawiać ze sobą, pocieszać się lub gryźć z myślami? Często myślisz lub odczuwasz coś, czego wcale nie chcesz, robisz coś, chociaż wiesz, że później będziesz tego gorzko żałować. Dlaczego tak postępujesz? Jak to możliwe, że nie masz kontroli nad własnymi emocjami, myślami i czynami? Jak możesz być dwiema osobami?

Odpowiedzi na ostatnie z pytań może udzielić nowoczesna technologia. Funkcjonalne skanery mózgu wskazują, że krew dopływa do aktualnie używanych obszarów mózgu. Kiedy jesteś spokojny i myślisz w sposób racjonalny, krew dopływa do płata czołowego (Człowieka). Jesteś wówczas taki, jaki chcesz być. Kiedy zachowujesz się irracjonalnie, gwałtowne emocje biorą górę nad zdrowym rozsądkiem, jesteś wściekły lub zdenerwowany, krew dopływa do płata limbicznego (Szympansa). Dlatego masz wtedy pewność, że nic nie idzie po twojej myśli. W rzeczywistości to Szympans zagłusza Człowieka.

Podejście to pozwala wyjaśnić wiele zjawisk, np. dlaczego żałujemy słów wypowiedzianych w złości czy nie potrafimy przestać jeść, kiedy mamy na to ochotę, albo zacząć ćwiczyć. Lista podobnych przypadków nie ma końca. Nie powinieneś mieć już wątpliwości: to nie ty zachowujesz się irracjonalnie, to Szympans przejmuje nad tobą kontrolę. A z Szympansem jest jak z psem — nie możesz zmienić jego natury, ale możesz wpłynąć na jego zachowanie i nauczyć go dobrych manier. To niezwykle istotne. Zastanów się nad tym, jeśli zależy ci na szczęśliwym i pełnym sukcesów życiu.

Zapamiętaj

Nie masz wpływu na naturę Szympansa, ale odpowiadasz za zarządzanie nim.

2. Podzielona Planeta (część 1)

Zrozumieć siebie i swojego Szympansa

Podzielona Planeta, wokół której krąży Księżyc Przewodnik, reprezentuje wewnętrzny umysł oraz toczącą się w myślach bitwę. To najważniejsza planeta Psychologicznego Wszechświata, gdyż warunkuje porządek i harmonię całego systemu.

Na Podzielonej Planecie mieszkają Człowiek i Szympans. Panuje między nimi nieco napięta atmosfera, która często kończy się kompromisem bądź kłótnią. Konflikt ten ma zwykle za zadanie sprawdzenie twojej siły. Biorąc pod uwagę fakt, że Szympans jest zdecydowanie silniejszy od Człowieka, rozsądniej byłoby najpierw zrozumieć go, a następnie wychować i w końcu zarządzać nim.

Różnice staną się wyraźniejsze, kiedy spojrzysz na nie w kontekście:

• sposobu myślenia,

• celów,

• sposobu działania,

• osobowości.

Dwa sposoby myślenia

Każdego dnia w każdej chwili dociera do ciebie mnóstwo informacji ze świata zewnętrznego. Człowiek i Szympans odbierają je, a następnie interpretują na własny sposób — rozpatrują je w innych kategoriach.

Szympans skupia się na uczuciach i wrażeniach. Gdy mniej więcej orientuje się w danej sytuacji, wykorzystuje myślenie emocjonalne, by złożyć elementy w całość, stwierdzić, co dokładnie się dzieje, i stworzyć odpowiedni plan działania. Każdy z tych procesów opiera się na emocjach. Oznacza to, że Szympans kieruje się przeczuciami i pustymi przesłankami wynikającymi głównie z paranoicznego strachu czy obaw. Szanse, że jego interpretacja rzeczywistości okaże się trafna, są więc niezbyt duże; niemniej czasami okazuje się, że miał całkowitą rację. Jest on zdolny myśleć oraz działać tylko pobudzony silnymi emocjami.

Człowiek interpretuje rzeczywistość, opierając się na faktach, dzięki którym może dojść do prawdy. Analizując sytuację i konstruując plan działania, kieruje się myśleniem logicznym. Logika odgrywa w jego egzystencji nadrzędną rolę.

Żaden z tych procesów nie jest lepszy czy gorszy. Prowadzą jednak do innych interpretacji danej sytuacji, czego efektem mogą być różniące się od siebie decyzje i reakcje.

Podsumowując, Szympans i Człowiek zawsze interpretują daną sytuację na własne sposoby, podpowiadając ci, jak powinieneś zareagować. Czasami zgadzają się ze sobą — wówczas nie ma żadnego problemu. W przypadku konfliktu najczęściej zwycięża Szympans, przejmując kontrolę nad tym, co myślisz i robisz. Niemniej istnieje wiele praktycznych strategii, które pozwolą ci opanować się i działać zgodnie z zasadami logicznego myślenia.

John i samochód

Różnice w sposobie myślenia Szympansa i Człowieka ilustruje historia Johna. Pewnego dnia powiedział on Pauline (żonie), że sąsiad zaparkował na ich podjeździe, blokując tym samym wyjazd na ulicę. Dodał, że musiał iść i poprosić go o przestawienie wozu w inne miejsce. John (Człowiek) rzeczowo relacjonował zajście, a jego Szympans cierpliwie słuchał.

— Nie rozumiem, po co robisz aferę. Już jest po sprawie, prawda? — skomentowała Pauline.

Człowiek i Szympans usłyszeli te same słowa, jednak zinterpretowali je w odmienny sposób. Inaczej też na nie zareagowali.

Rozsądny Człowiek pomyślał: „Nie chciałem robić o to żadnej afery. Widocznie Pauline nie ma ochoty mnie wysłuchać, więc lepiej sobie odpuszczę” lub „Faktycznie już po sprawie. Nie ma o czym mówić”. Człowiek zareagował w sposób spokojny i bez emocji.

Szympans odebrał to jednak w zupełnie inny sposób. Słowa Pauline go dotknęły i poczuł się lekko zażenowany. Zinterpretował je jako bezpośrednią krytykę i był gotów się bronić albo ruszyć do ataku. W złości John mógł rzucić podniesionym tonem: „Dlaczego nigdy mnie nie wspierasz?”, „To ty robisz aferę!” lub „Opowiedziałem ci o tym, sądząc, że jako moja żona będziesz choć odrobinę zainteresowana”.

Możesz sobie wyobrazić, jak potoczyła się dalej ta konwersacja. Gdybyśmy mogli zatrzymać czas po uwadze Pauline i zapytali Johna, w jaki sposób chciałby na nią zareagować, pewnie wybrałby wersję Człowieka i odpuścił. Jednak biorąc pod uwagę fakt, że Szympans jest zdecydowanie silniejszy od głosu rozsądku, zapewne przemówi pierwszy, a później John będzie się zastanawiać, dlaczego po prostu nie zignorował komentarza żony.

Komentarz Sarah

Spójrzmy teraz na kolejny przykład reakcji Człowieka i Szympansa na daną sytuację. Rachel jest pochłonięta pracą, gdy Sarah mówi, że Rachel wygląda na zmęczoną.

Pierwszy zawsze reaguje Szympans (to jedna z żelaznych zasad funkcjonowania ludzkiego mózgu). Jego żywiołem są kłębiące się w nas emocje i wszelkie uwagi odbiera on najczęściej jako krytykę, co prowadzi do różnego rodzaju nieporozumień — wzburzenia, rozdrażnienia, smutku (zależy od natury Szympansa oraz jego nastroju). Szympans interpretuje sytuację, posługując się językiem emocji. Podpowiada Rachel, co Sarah mogła mieć na myśli. Mogą to być zarówno wyjaśnienia o wydźwięku destruktywnym (np. „Uważa, że wyglądasz staro” lub „Jej zdaniem nie pracujesz wystarczająco ciężko”), jak i pozytywnym (np. „Ona naprawdę się o mnie troszczy” lub „Być może ma rację, że pracuję za dużo”).

Nie znając motywu komentarza Sarah, Człowiek spokojnie analizuje suche fakty. Dopiero po dogłębnej weryfikacji reaguje w racjonalny, logiczny sposób.

Możemy teraz odpowiedzieć na jedno z pytań zadanych na początku książki.

Dlaczego czasami myślę irracjonalnie?

Odpowiedź jest raczej prosta. To Szympans narzuca ci tok myślenia. Rozwiązanie jest jedno: trzeba poznać mechanizm jego działania, nauczyć się rozpoznawać, kiedy przejmuje kontrolę, i interweniować.

Naturalnie, na pewne sprawy reagujemy bardzo emocjonalnie i nie ma w takim postępowaniu nic niewłaściwego. Niemniej jednak, dając się ponieść emocjom, pozwalamy, aby Szympans przejął inicjatywę, co w konsekwencji prowadzi do zaskakującej i nie do końca przemyślanej reakcji. Proces podejmowania decyzji przez Szympansa jest o wiele mniej przewidywalny niż w przypadku Człowieka, często irracjonalny. Z tego powodu zwykle nie należy pozwalać, aby Szympans myślał za nas. Trzeba wiedzieć, jak do niego przemówić. Zastanówmy się więc, w jaki sposób myśli zdrowy Szympans.

Zrozumieć Szympansa — myślenie emocjonalne

Reagując na określoną sytuację, Szympans rzadko operuje suchymi faktami. Częściej kieruje się tym, co uważa za prawdziwe lub prawdopodobne. Do swoich wniosków dochodzi szybko, nie szukając namacalnych dowodów. I nie chce zmienić zdania. Zdarza się, że sugestie, które podsyła nam Szympans, są jak najbardziej pomocne, ale równie dobrze mogą nie mieć nic wspólnego z rzeczywistością. Dociekanie prawdy i dokładność w osądach może wyjść tylko na dobre.

Szympans tworzy wyobrażenia na temat nowo poznanych ludzi poprzez obserwację języka ich ciała. Jeśli zdajesz sobie sprawę, że nie jesteś w tym dobry, być może warto sprawdzić, czy twój rozmówca radzi sobie lepiej, i polegać na jego osądzie. Jedne Szympansy są po prostu bardziej biegłe w odszyfrowywaniu cudzego charakteru niż inne.

Szympans uwielbia operować emocjami i często rozpoczyna rozmowę słowami „Czuję, że…” bądź „Mam wrażenie, że…”. Uczucia i wrażenia odgrywają dla niego bardzo ważną rolę, choć często zapomina, jak ulotna jest ich natura. Oczywiście czasem warto kierować się uczuciami, choć należy pamiętać, że nie zawsze oddają one prawdziwy obraz rzeczywistości i zmieniają się w błyskawicznym tempie. Raz mogą okazać się pomocne, kiedy indziej — wiodą na manowce. Bywa, że Człowiek musi jasno i wyraźnie zadeklarować Szympansowi: „Nie obchodzi mnie twoje zdanie na ten temat” lub „Nie dbam o to, czy jesteś w humorze, czy nie. Twój nastrój nie ma tutaj nic do rzeczy”.

Cechy myślenia emocjonalnego

• Bezpodstawne wysnuwanie wniosków

• Postrzeganie świata w kategoriach czarne — białe

• Paranoiczność

• Pesymizm

• Irracjonalność

• Osądzanie na podstawie emocji

Bezpodstawne wysnuwanie wniosków

Szympans bardzo szybko podejmuje decyzję i nie analizuje wszystkich docierających do niego informacji. Formułuje opinie na podstawie odczuć i wrażeń. Następnie szuka dowodów na poparcie swojej tezy, manipulując faktami w taki sposób, aby pasowały do jego wersji rzeczywistości. Wszelką krytykę zwalcza za pomocą irracjonalnych argumentów.

Postrzeganie świata w kategoriach czarne — białe

Szympans niczym małe dziecko postrzega świat w dwóch kolorach: czarnym i białym. Nie uznaje kompromisów, nie interesują go odcienie szarości. Człowiek zachowuje się jak dorosły — doskonale zdaje sobie sprawę z tego, że taka uproszczona optyka rzadko kiedy ma rację bytu. Podejście Szympansa sprawia, że niezwykle szybko ocenia on innych i w mgnieniu oka reaguje. Patrząc na świat jego oczyma, zauważasz zwykle tylko jedną możliwość, nie bierzesz pod uwagę innych interpretacji danej sytuacji.

Paranoiczność

Szympans musi czuć się bezpieczny, dlatego nieustannie jest czujny i z każdej strony wypatruje zagrożenia, co może prowadzić do paranoi. Jego zdaniem o wiele lepiej być nieufnym wobec wszystkiego i wszystkich, niż wyluzować się i stracić życie. Takie podejście skutkuje ciągłą podejrzliwością. Im bardziej Szympans czuje się bezbronny, tym bardziej paranoiczne są jego poglądy.

Niepewny siebie Szympans niezwykle często dopatruje się złego w sytuacjach prozaicznych, nieszkodliwych. Wyczuwa intrygę lub złośliwość tam, gdzie ich nie ma. Daje się ponieść wyobraźni. Swojej opinii jest gotów bronić do utraty tchu. Zdarza mu się również wyrwać coś z kontekstu i przyjmować postawę defensywną. Radzenie sobie z paranoją to niezwykle cenna umiejętność, o której więcej przeczytasz w następnych rozdziałach.

Pesymizm

Wyczulony na niebezpieczeństwo Szympans jest z natury wielkim pesymistą. Zwykle reaguje na sytuacje zbyt mocno, operuje bardzo silnymi emocjami. Ilekroć wydaje mu się, że coś jest nie w porządku, zaczyna tworzyć coraz gorsze scenariusze przyszłych zdarzeń, zupełnie tracąc perspektywę. Czujesz się wówczas przygnębiony, pokrzywdzony przez los, wpadasz w schemat postrzegania świata w kategoriach czarne — białe i w efekcie jesteś przekonany, że nie istnieje żadne dobre wyjście z sytuacji i nie ma dla ciebie żadnego wsparcia.

Szympans potrafi wzbudzać bardzo silne skrajne emocje, sprawiając wiele bólu. Przypomnij sobie, ile razy doświadczyłeś konfliktu emocjonalnego, pozwalając, by Szympans przejął całkowitą kontrolę nad twoimi myślami i żałując, że postąpiłeś tak, a nie inaczej.

Irracjonalność

Szympans nie myśli racjonalnie. Nie zastanawia się, czy coś jest możliwe i prawdopodobne, opiera swoje opinie na dowolnie wybranych faktach i często je zmienia. Jest to postępowanie nierozsądne, które może postawić cię w niekorzystnym świetle. Jeśli Szympansowi uda się przejąć kontrolę nad twoim umysłem, zaczynasz myśleć bardzo często w sposób tendencyjny i nieuzasadniony. W tym, co robisz, nie ma logiki. Niestety, wszystko to prowadzi do bardzo niezręcznych sytuacji i kiedy prawda wychodzi na jaw, masz ochotę zapaść się pod ziemię.

Przykład

Rob czeka na swoją dziewczynę przed kinem. Umówili się na 20.30. Jest już 21, a Sally jeszcze nie ma. Szympans wzbudza czujność i zaczyna przejmować kontrolę. Myśli sobie: „Jest już późno. Nie mogę dowiedzieć się, co się stało. Tracę czas. Powinienem pójść sam na ten film. Nie jest tego warta. Wystawiła mnie. Nie powinna mi tego robić. Upokorzyła mnie. Jestem wściekły i jest mi smutno”. Kiedy Sally wreszcie dociera na miejsce, chce wszystko wyjaśnić. Szympans od razu atakuje, nie dając dziewczynie dojść do głosu:

— Dlaczego się spóźniłaś? Przez ciebie wyszedłem na głupka! Nie ma sensu wchodzić do środka, bo film już się zaczął!

— Tuż za rogiem ktoś zaatakował kobietę — tłumaczy Sally. — Zadzwoniłam po policję i pogotowie. Trzymałam ją za rękę, kiedy leżała na ziemi. Po przyjeździe erki, kiedy sytua­cja była już opanowana, jak najszybciej przybiegłam tutaj. Przepraszam, że nie dałam ci znać.

W tym momencie do Roba dociera, że postąpił niewłaściwie, i zaczyna odczuwać wyrzuty sumienia. Jednak co się stało, to się nie odstanie.

Ten przykład dobitnie pokazuje, jak łatwo Szympans daje się ponieść emocjom, kierując się nieuzasadnionymi przypuszczeniami i formułując na ich podstawie opinie. W tym wypadku Szympans zareagował złością, ale nieadekwatne zachowanie Roba mógł wywołać na wiele innych sposobów. Podobna sytuacja przytrafiła się zapewne każdemu z nas. Dzieje się tak, gdy nie potrafimy zarządzać Szympansem.

Osądzanie na podstawie emocji

Szympans osądza innych w mgnieniu oka, bez najmniejszych skrupułów. Formułuje opinie na podstawie kryteriów emocjonalnego myślenia, operując uczuciami lub wrażeniami bądź wykorzystując skłonność do paranoi. Szympans nie jest otwarty na konstruktywną krytykę, dlatego trudno przekonać go, że w gruncie rzeczy nie ma racji. Może też oceniać innych, by zrealizować jakiś z góry ustalony cel, jak zemsta czy przejęcie nad kimś kontroli.

Podejmowanie decyzji w oparciu o myślenie emocjonalne

Jeśli próbujemy odnaleźć się w zaistniałej sytuacji z pomocą Szympansa, opieramy się na rozumowaniu emocjonalnym, a niemal całkowicie zapominamy o logice i zdrowym rozsądku. Szympans myśli w kategoriach czarne — białe, zachowuje się irracjonalnie, jest pesymistą i paranoikiem, dlatego jego wnioski i wynikające z nich działania mogą być nonsensowne. Postawa ta nie jest oczywiście godna polecenia. Na szczęście możemy nauczyć się przekierowywać krew tak, by dopływała do właściwego płata mózgu, dzięki czemu będziemy zachowywać się jak Człowiek.

Zrozumieć Człowieka — myślenie logiczne

Człowiek zawsze analizuje najpierw suche fakty — zbiera wszelkie informacje, które pozwolą mu opracować plan. Potem stara się dociec prawdy, formułując na jej podstawie opinie i wnioski.

W każdym społeczeństwie poświęca się ogromne pokłady energii na dyskusje i poszukiwanie prawdy, bez względu na to, czy mamy do czynienia z czymś poważnym, czy trywialnym. W każdym z nas tkwi Człowiek starający się odkryć prawdę. Brak rezultatów przygnębia zarówno Człowieka, jak i Szympansa. Gdy zostajemy wprowadzeni w błąd, jest to dla nas wyjątkowo nieprzyjemne doświadczenie, które Człowiek usiłuje sprostować, a jeśli mu się to nie uda, niejednokrotnie Szympans przychodzi mu z pomocą, by zademonstrować swoje rozdrażnienie.

Cechy myślenia logicznego

• Opieranie się na dowodach

• Racjonalność

• Kontekst i perspektywa

• Odcienie szarości i wyważona ocena

Opieranie się na dowodach

Człowiek potrzebuje dowodów. Ma otwarty umysł i potrafi zmienić zdanie, zaakceptować inny punkt widzenia. Nie personalizuje swoich poglądów i wierzeń. Zdaje sobie sprawę, że może być w błędzie.

Racjonalność

Racjonalne myślenie polega na podążaniu za głosem zdrowego rozsądku, który podpowiada, czy coś jest realistyczne i możliwe do wykonania. Ironia polega na tym, że niezwykle często racjonalne myślenie jest sugerowane przez Szympansa i to właśnie on aktywuje Człowieka. Szympans odgrywa w takich wypadkach rolę intuicji — po prostu zaczynamy odczuwać, że coś jest nie do końca w porządku. Człowiek musi kierować poszukiwaniem dowodów, które uwiarygodnią przypuszczenie, inaczej damy się ponieść emocjom i zapomnimy o zdrowym rozsądku, co może się obrócić przeciwko nam (po fakcie spojrzymy na przeszłość trzeźwym okiem i zapytamy: „Co ja sobie myślałem?”).

Kontekst i perspektywa

Logiczne myślenie charakteryzuje umiejętność umieszczenia sytuacji w kontekście i w perspektywie. Człowiek pragnie poznać tło sytuacji — zrozumieć, w jaki sposób do niej doszło i jakie okoliczności jej towarzyszyły. Rozumie także, że wszystko może ulec zmianie, potrafi spojrzeć na wydarzenia z dystansu i ocenić ich znaczenie.

Odcienie szarości i wyważona ocena

Młodzi ludzie patrzą na świat najczęściej oczami Szympansa — tj. w kategoriach czarne — białe. Widać to szczególnie w przypadku dzieci, które bywają bardzo surowe w osądach. Dorośli są otwarci na różne opcje. Wiemy, że na każdą sytuację wpływa wiele czynników, i akceptujemy fakt, że nie zawsze mamy dostęp do wszystkich informacji. Dlatego jesteśmy mniej skłonni do negatywnego oceniania innych i akceptujemy różne odcienie szarości. Na nasze myślenie dodatkowy wpływ mają zdobyte doświadczenia.

Doskonale zdajemy sobie sprawę, że nie jesteśmy nieomylni, dzięki czemu jesteśmy bardziej skłonni do przemyśleń i wysłuchania sugestii innych. Akceptujemy, że prawda nie zawsze wychodzi na jaw, że możemy nigdy nie poznać odpowiedzi na pewne pytania albo że dana sprawa jest kwestią dyskusyjną.

Podejmowanie decyzji w oparciu o logiczne myślenie

Logiczne myślenie to dochodzenie do prawdy za pomocą powiązanych ze sobą faktów, na podstawie których formułujemy wnioski. Jeśli ktoś jest zaniepokojony, to wiemy, że dzieje się tak z konkretnej przyczyny. Niemal zawsze, kiedy doświadczamy czegoś nieprzyjemnego, wzbudza to w nas negatywne emocje.

Istnieje kilka form rozumowania logicznego:

• stopniowe dochodzenie do przyczyny,

• analiza wydarzeń i faktów w celu sformułowania wniosków,

• formułowanie opinii poprzez łączenie ze sobą informacji,

• rozwiązywanie problemów poprzez argumentację i wyciąganie wniosków.

Sposób myślenia Człowieka i Szympansa

Dwa odmienne cele

Podstawowym celem Szympansa jest przetrwanie. Celem Człowieka jest natomiast dążenie do samospełnienia. Pragniesz być tym, kim zawsze chciałeś być, osiągać kolejne cele, odkryć powód swojego istnienia. Wiele osób może zobaczyć w Człowieku duszę.

Jeśli przyjrzysz się bliżej celom Człowieka i Szympansa, zrozumiesz, skąd wzięło się tyle rozbieżności między nimi.

Cele Szympansa

• Przetrwanie gatunku i jednostki

• Inne cele

Przetrwanie gatunku i jednostki

Każdy Szympans jest oczywiście inny i przyświecają mu indywidualne cele, zmieniające się w zależności od sytuacji, mimo to nadrzędne będzie dla niego zawsze przetrwanie gatunku. Tak działają prawa natury. Do realizacji tego celu Szympans wykorzystuje naturalny popęd płciowy, przykładając do niego ogromną wagę. Silny popęd płciowy oznacza zdrowego Szympansa. Niemal tak samo istotnym celem jest przetrwanie jednostki, czyli obrona przed krzywdą czy niebezpieczeństwem. Oba cele mają niebagatelny wpływ na funkcjonowanie Szympansa.

Troska o przetrwanie gatunku i jednostki warunkuje życie wielu stworzeń, nie tylko ludzi. Gwarantuje pojawienie się kolejnych generacji. Kluczową rolę odgrywają tutaj popęd płciowy oraz instynkt rozrodczy i popęd opieki nad potomstwem. Aby zrealizować cel przetrwania, jednostka musi również nieustannie bronić się przed niebezpieczeństwem.

W sytuacji zagrożenia Szympans prawdopodobnie będzie starał się ochronić nie siebie, lecz przyszłe potomstwo. Przedkładanie przetrwania gatunku nad przetrwanie jednostki obserwuje się u czarnych wdów. Odczuwając silny popęd płciowy, samiec jest gotów kopulować z samicą, chociaż wie, że jeśli nie zdoła potem szybko uciec, zostanie przez swoją partnerkę zjedzony. Niemniej ciągłość gatunku zostanie zachowana.

Konflikt związany z przetrwaniem gatunku i jednostki dotyczy również ludzi, choć można mieć nadzieję, że nie prezentuje się tak dramatycznie jak u pająków. Najlepszym przykładem będzie uprawianie stosunków seksualnych z przypadkowymi osobami mimo możliwości zakażenia HIV. Obecnie dzięki odpowiednim lekom można żyć z wirusem przez długie lata, choć niegdyś zbierał on ogromne żniwo. Kiedy się pojawił, ludzie podejmowali wielkie ryzyko, nie zważając na niebezpieczeństwo i śmiertelne konsekwencje.

Dla wielu popęd płciowy to sposób natury na przetrwanie gatunków. To dlatego niektórzy ludzie, mimo że są w udanych związkach monogamicznych i pragną dochować partnerowi wierności, mają z tym ogromny problem. Po prostu Człowiek i Szympans oczekują od życia czegoś zupełnie innego.

Inne cele

Szympans ma też inne cele, które wspierają cele główne. Należą do nich: zwabienie partnera, ustalenie terytorium, poszukiwanie jedzenia i schronienia. Warto pamiętać, że mogą się one zmieniać.

Cele Człowieka

• Samospełnienie

• Życie społeczne

• Inne cele

Samospełnienie

Samospełnienie można osiągnąć na wiele sposobów i tylko od ciebie zależy, jak poprowadzisz swoje życie. Każdy jest unikalny i wie, czego najbardziej oczekuje. Jedni pragną zadbać o podstawowe warunki do życia i ogólnie rzecz biorąc, nie oczekują zbyt wiele. Inni dążą do samospełnienia oraz osiągnięcia satysfakcji, pomagając bliźnim. Wiele osób pragnie nieustannie się rozwijać i wykorzystywać swoje umiejętności w realizacji planów i marzeń — dzięki temu czują się szczęśliwe. Jedno jest pewne: cel nadaje życiu sens.

Życie społeczne

Człowiek jest z natury istotą społeczną, choć oczywiście istnieją wyjątki od reguły. Jednym z jego podstawowych celów jest w związku z tym budowa społeczeństwa rozwijającego się w pokoju i harmonii. Obserwacja ta dotyczy każdego z nas bez względu na pochodzenie. Ludzie zawsze będą dążyć do zmiany swojego społeczeństwa na lepsze. Przyświecają im przy tym idee równości i jednakowych szans dla wszystkich obywateli, sprawiedliwości oraz życia w zgodzie z etycznymi i moralnymi zasadami, których należy przestrzegać pod groźbą różnego rodzaju konsekwencji.

Inne cele

Każdy Człowiek wyznacza sobie inne cele, choć większość z nich wiąże się nierozerwalnie z pragnieniem szczęścia i sukcesu. Problem z realizacją tego typu celów polega na tym, iż rolę nadrzędną przejmuje często Szympans, który jest gotów zrobić wszystko, by dopiąć swego. Człowiek może chcieć stworzyć gospodarkę opartą na zasadach etycznych i moralnych, co nie znaczy, że nie istnieją zjawiska takie jak zastraszanie, znęcanie się czy wykorzystywanie. Dzieje się tak wówczas, kiedy do głosu dochodzi Szympans pragnący zaspokoić swoje ego czy wyznaczyć własne terytorium.

Dwa sposoby działania

Jak już wiadomo, cele Szympansa i Człowieka w dużym stopniu różnią się od siebie. Oznacza to, że każdy z nich realizuje je w inny sposób. Szympans wyznaje prawo dżungli i kieruje się popędem oraz instynktem. Dla Człowieka natomiast najważniejsze są prawa społeczne, etyka, moralność oraz sumienie.

Najtrudniejszym zadaniem każdego Człowieka jest poskromienie wewnętrznego zwierzęcia, które kieruje się prawem dżungli, oraz wykorzystanie jego silnych popędów i instynktów do realizacji swoich celów.

Zrozumieć Szympansa — Centrum Dżungli

Szympans kieruje się w swoim postępowaniu prawem dżungli opartym na działaniu popędów i instynktów. Centrum Dżungli to przestrzeń w umyśle Szympansa zapewniająca umiejętności niezbędne do przetrwania w dziczy. Choć są one niezwykle cenne w naturalnym środowisku, niekoniecznie sprawdzają się w relacjach z innymi. Największy problem pojawia się, kiedy Szympans usiłuje zastosować prawo dżungli w społeczeństwie.

Cechy operacyjne Centrum Dżungli

• Instynkty

• Popędy

• Czujność

• Płeć

• Język ciała

Instynkty

Instynkt to wrodzona reakcja organizmu na konkretny bodziec, która ma pomóc przetrwać w naturalnym środowisku. Instynkty towarzyszą nam niemal od urodzenia i uruchamiają się w sposób podświadomy. Noworodek automatycznie odwraca się do palca, który dotknął jego policzka, i zaczyna go ssać. Ten instynkt zapewnia, że będąc w pobliżu brodawki sutkowej matki, dziecko będzie jej szukać i ją ssać. Każde młode zwierzę dysponuje pewnym zestawem instynktów, które pomagają mu przeżyć. Szympans wykorzystuje bardzo silne instynkty, żeby zapewnić sobie i tobie bezpieczeństwo.

W razie niebezpieczeństwa Szympans najczęściej atakuje, ucieka lub wpada w stupor. W ten sposób postępuje na co dzień całe królestwo zwierząt, a także ludzie. To naturalna reakcja, której towarzyszą niezwykle silne, trudne do poskromienia emocje — gwarantują one szybki oddźwięk i zapewniają przetrwanie w sytuacji zagrożenia życia. W Umyśle Psychologicznym działanie instynktowne jest domeną Szympansa. Zmusza on Człowieka do zachowania się w taki, a nie inny sposób.

Reakcja w sytuacji zagrożenia:

• atak

• ucieczka

• stupor

Szybki wybór odpowiedniej reakcji to często kwestia życia i śmierci. Jeśli podejmiesz walkę w chwili, kiedy najlepiej byłoby uciec, najprawdopodobniej czeka cię porażka. Atak oznacza stawienie czoła zagrożeniu. Ucieczka ma nas przed nim uchronić. Stupor to zamarcie w bezruchu w nadziei, że zagrożenie zniknie, a my pozostaniemy niezauważeni, albo unikanie agresora, przejście na jego stronę lub poddanie się w nadziei, że uda nam się ujść z życiem.

Wybór reakcji zależy od Szympansa — tego, na ile pewnie się czuje. Większość Szympansów decyduje się na ucieczkę bądź „wpada w stupor”, starając się uniknąć konfliktu i pozostać w cieniu.

Dla prawdziwego szympansa każdy z tych trzech instynktów jest niezbędny, by przetrwać w naturalnym środowisku. Psychologiczny Szympans również próbuje wykorzystywać je na co dzień, choć nie zawsze robi to umiejętnie bądź adekwatnie do sytuacji. Kiedy musisz wejść do pomieszczenia pełnego nieznajomych, twój Szympans może instynktownie starać się uciec stamtąd, chcieć pozostać niezauważonym lub odwrotnie — walczyć o zwrócenie na siebie jak największej uwagi. Szympans czuje się zagrożony i wie, że w jakiś sposób musi zareagować. Niekiedy emocje mogą być tak silne, że poczujesz, iż paraliżuje cię strach. Aby załagodzić sytuację, do głosu musi dojść Człowiek, który uspokoi Szympansa za pomocą racjonalnych i logicznych argumentów. Zdarza się, że Szympans nie wyczuwa żadnego zagrożenia i nie reaguje, pozostając biernym obserwatorem wydarzeń.

Kiedy Szympans stara się zmusić cię do instynktownej reakcji, a ty nie odpowiadasz na jego wołania, organizm zaczyna uwalniać adrenalinę. Hormon ten w połączeniu z negatywnymi myślami może skutkować u Szympansa napadem lękowym. W tym przypadku niepokój to naturalny sposób na zmotywowanie do podjęcia decyzji w sytuacji zagrożenia. Pojawia się, kiedy jesteś w rozterce. To podpowiedź organizmu, że Szympans jest w dobrej kondycji. Aby go uspokoić, musisz podjąć decyzję!

Natura wykorzystuje niepokój, aby zmusić Szympansa do podjęcia decyzji

Ponieważ instynkt pozwala nam przetrwać, intensywność emocji wyzwalanych w chwili zagrożenia jest niewyobrażalnie duża. Tuż przed wystąpieniem publicznym możesz odczuwać ból żołądka bądź ogromny niepokój. Twój Szympans wyczuwa niebezpieczeństwo i musi odpowiednio zareagować, dając ci jednocześnie do zrozumienia, że to kwestia życia i śmierci i powinieneś uciekać. Myśląc emocjonalnie, reaguje w skrajnie ekstremalny sposób, żeby zapewnić ci bezpieczeństwo. W rzeczywistości sytuacja nie jest z kategorii „życie lub śmierć”, ale Szympans nie ma o tym pojęcia. Kiedy więc wstajesz z miejsca i zbliżasz się do mikrofonu, może wpaść w histerię i wołać: „Co ty wyprawiasz? Idziesz prosto w paszczę lwa! Możesz stracić życie!”. Gdy Człowiek stara się go uspokoić, Szympans nadal panikuje: „Pewnie głupio wyglądasz”, „Co będzie, jeśli się pomylisz?”, „A jeśli coś pójdzie nie tak?” itd. Jego komentarze przeplatają się z uwagami Człowieka: „To tylko przemowa”, „Poradzisz sobie z krytyką”, „Dasz z siebie wszystko”, „Przestań histeryzować i wymyślać problemy”. To dobitnie obrazuje różnice w sposobie myślenia Szympansa i Człowieka.

Popędy

Szympans kieruje się również popędami, a zatem czymś, co zmusza do ruszenia się z miejsca i działania, zaspokajania potrzeb psychicznych i fizycznych. Gdyby nie to, prawdopodobnie spędzalibyśmy czas na bezcelowym siedzeniu, nie robiąc nic specjalnego.

Celem popędów jest zapewnienie ciągłości gatunku. Są one wrodzone jak instynkty, lecz nie potrzebują bodźców, by się uaktywnić. Nie można bez nich przeżyć i bardzo trudno im się oprzeć. Najlepszym przykładem jest podstawowa czynność, którą wykonujemy każdego dnia — jedzenie. Mając dostęp do dużej ilości pożywienia, Szympans stara się maksymalnie napełnić żołądek, gdyż nie ma pewności, czy i kiedy przyjdzie czas na następny posiłek. Człowiek może uważać, że jeden pączek wystarczy — Szympans mógłby ich zjeść kilkanaście, wyrzuty sumienia zostawiając wyłącznie tobie.

Przyjmuje się, że samice szympansa przejawiają większy apetyt niż samce, ponieważ albo spodziewają się potomstwa, albo je karmią. Muszą jeść więcej, by zaspokoić potrzeby swoje i młodych. Rozwijający się w łonie płód wysysa z samicy zapasy energii, więc musi je ona systematycznie uzupełniać. W przyrodzie normalnym stanem samicy jest ciąża lub opieka nad młodymi, więc duży apetyt to żadna niespodzianka. Dla wewnętrznego Szympansa to również całkowicie normalny i zdrowy objaw. Jednocześnie należy pamiętać, że nie żyjemy w dżungli i że spożywanie zbyt dużych ilości pokarmu uchodzi za niestosowne. Trzeba nauczyć się panować nad popędem oraz żołądkiem. Wiele osób — zarówno mężczyzn, jak i kobiet — cierpi z powodu nawyków żywieniowych Szympansa. Podejmowane przez nich kolejne próby rozwiązania problemu nie przynoszą oczekiwanych efektów, co może skutkować kłopotami z utrzymaniem odpowiedniej wagi. Jeśli Człowiek jest świadomy konsekwencji przejadania się i nadwagi, ale je akceptuje, żyje z Szympansem w harmonii. Sprawa się komplikuje, kiedy dochodzi między nimi do konfliktu.

Aby zapewnić ciągłość gatunku i przetrwanie jednostki, instynkty i popędy muszą być silne. Dodatkowo wzmacnia je zbiór struktur mózgowych zwany układem nagrody. Gdy zaspokajane są określone potrzeby, w ścieżkach nagrody uwalniają się różne substancje chemiczne, które sprawiają, że odczuwamy zadowolenie i jesteśmy bardziej zmotywowani, by powtórzyć dane zachowanie. To dlatego jedzenie jest nie tylko popędem, który gwarantuje przetrwanie jednostki, lecz także przyjemnością, od której łatwo się uzależnić.

Obserwując rolę popędów w naszym codziennym życiu, nietrudno się dziwić, że Szympans i Człowiek żyją w nieustannym konflikcie i starają się nami manipulować.

Czujność

W dżungli szympansy nie znajdują się na szczycie łańcucha pokarmowego. Muszą mieć się na baczności, bo zawsze gdzieś w okolicy czai się lampart. A ponieważ zdają sobie sprawę z tego, że niebezpieczeństwo czyha na każdym kroku, odpoczywają tylko wówczas, kiedy czują się relatywnie bezpieczne — w stadzie. Wypatrując nieustannie zagrożenia, są podenerwowane i rozdrażnione, łatwo tracą humor i stają się agresywne — są niestabilne emocjonalnie.

Opis ten poniekąd wyjaśnia, dlaczego w obcym środowisku wewnętrzny Szympans czuje się zaniepokojony. To jego naturalna reakcja — po prostu informuje o potencjalnym zagrożeniu. Przeważnie mamy jednak do czynienia z fałszywym alarmem. Wzmożona czujność nieufnego z natury Szympansa niekiedy objawia się doszukiwaniem się we wszystkim drugiego dna.

Płeć

Można powiedzieć, że istnieją dwa rodzaje Szympansów — samiec i samica. Obojgiem kierują odrębne instynkty i popędy. Odgrywają one inne role w przypadku kobiet i mężczyzn, stąd inna jest siła ich popędów, inaczej też funkcjonują z fizycznego oraz psychicznego punktu widzenia. Każdy Szympans jest oczywiście wyjątkowy, jednak różnice między płciami warto omówić, dokonując pewnej generalizacji.

O ile samce i samice Szympansów różnią się pod wieloma względami, o tyle Ludzie obu płci są do siebie bardzo PODOBNI. Szympansy również mają całkiem sporo cech wspólnych.

Ta część poradnika nie ma na celu obrażania, a jedynie zwrócenie uwagi na szereg fizycznych i psychicznych różnic między mózgiem mężczyzny i kobiety. I tak np. u mężczyzn silniej wykształcona jest prawa strona jądra migdałowatego (ośrodka mózgu odpowiedzialnego za emocje), a u kobiet lewa. To pozwala nam zrozumieć, skąd bierze się część naszych emocji, a także przekonać się, że nie zawsze mamy na nie wpływ. Gdy reagujemy żywo na daną sytuację, bardzo często do głosu dochodzi nie Człowiek, lecz Szympans.

Kiedy przyjrzymy się bliżej rolom odgrywanym przez osobniki płci męskiej i żeńskiej w ich naturalnym środowisku, stanie się jasne, dlaczego niektóre instynkty i popędy mają inną hierarchię.

W dżungli samiec szympansa musi odznaczać się przede wszystkim siłą, imponować samicy i stadu, żeby mieli poczucie bezpieczeństwa. Wspólnie z innymi samcami codziennie obchodzi w tym celu granice należącego do nich terytorium. Szympansica ma o połowę mniejszą masę od samca, nie wspominając już o sile, którą dysponuje. Niemniej potrafi być agresywna, kiedy zajdzie taka potrzeba. Musi być zatem nieufna w stosunku do samca i umieć oceniać jego nastrój oraz przewidywać zachowania. Innymi słowy, musi umieć sprawnie odczytywać język ciała. Umiejętność ta jest dla niej niezbędna, by przetrwać.

Samiec szympansa musi również odczuwać silny pociąg seksualny; inaczej jego gatunkowi groziłoby wyginięcie. Jako ojciec może być dobry lub zły. Samicę będzie traktował jako swoją własność, odstraszając od niej konkurentów. Szympansica musi dysponować silnym instynktem rozrodczym i trzymać się blisko silniejszego od niej samca, by „skorzystać” z puli jego genów i zaspokoić potrzebę posiadania potomstwa, a przy okazji mieć zapewnioną lepszą ochronę przed drapieżnikami. Samiec pozostaje przy samicy, by osiągnąć zaspokojenie seksualne.

Niezwykle silny u samicy popęd opieki nad potomstwem pozwala młodym przeżyć. Jeśli zachodzi taka potrzeba, szympansica jest gotowa walczyć o nie na śmierć i życie. Rozwinięty popęd budowlany sprawia, że zapewnia ona potomstwu schronienie przed potencjalnym zagrożeniem. To właśnie niepewna siebie samica ma większe szanse na przetrwanie. Będzie ona przy tym na tyle czujna, że zapewni przetrwanie młodym. Zbyt pewna siebie samica tego nie dokona.

Z tej perspektywy można wyjaśnić, dlaczego większość psychologicznych Szympansic jest z natury niepewna siebie oraz podejrzliwa. Szybko ogarnia je niepokój, a obawiając się porażki, niechętnie podejmują decyzje. Niektóre kobiety narzekają, że problem stanowi dla nich nawet rzecz tak trywialna, jak codzienny ubiór. Jest to jeden z tych aspektów życia, które wprawiają je w olbrzymie zakłopotanie. W rzeczywistości nie mają jednak na to żadnego wpływu — przemawia przez nie dająca się ponieść emocjom Szympansica. Gdy nauczą się nią zarządzać, z łatwością będą podejmować decyzje.

Wspominam o tym m.in. dlatego, że przez lata praktyki lekarskiej poznałem wiele kobiet, które obwiniały się za brak pewności siebie oraz wieczne niezdecydowanie. Wierzę, że ucząc się współpracy z Szympansicą, zrozumieją, iż problem wcale nie tkwi w nich, lecz właśnie w samicy. Dla Szympansów niepewność jest czymś naturalnym, dla kobiet oraz mężczyzn to rzecz destrukcyjna. Umiejętne zarządzanie Szympansem pozwala skutecznie uwolnić się spod jego wpływu.

Wskazówka

Kobiety i mężczyźni nie różnią się zbytnio od siebie, jednak znajdują się pod wpływem Szympansa, który przejawia więcej cech żeńskich lub męskich.

W zróżnicowaniu płciowym dodatkową rolę odgrywają estrogen i testosteron — hormony silnie oddziałujące na procesy biochemiczne zachodzące w organizmie. W przypadku kobiet estrogen funkcjonuje jako swego rodzaju wzmacniacz instynktu rozrodczego i popędu budowlanego, pomaga też zachować postawę pasywną. Dominujący u mężczyzn testosteron związany jest natomiast z popędem płciowym, agresją oraz muskulaturą. Dawniej estrogen podawano więźniom w celach terapeutycznych — mężczyźni stawali się spokojniejsi, bardziej pasywni. Pojawiły się oczywiście efekty uboczne takich praktyk — zaczęły im rosnąć piersi!

Cechy męskie i żeńskie

A zatem różnice między samicą i samcem Szympansa są oparte na rolach odgrywanych w trosce o przetrwanie gatunku, zaspokajaniu wzajemnych potrzeb i gospodarce hormonalnej. W zależności od płci w innym stopniu ulegamy instynktom i popędom, nadając im odpowiednią hierarchię. Kłamstwem byłoby stwierdzenie, że niektóre cechy są wyłącznie męskie lub żeńskie. W rzeczywistości pewne zachowania są po prostu bardziej typowe dla jednej lub drugiej płci. Nie istnieją więc cechy, które można by przypisać tylko kobiecie czy mężczyźnie. Co za tym idzie, trudno mówić o czymś takim jak kobieca strona mężczyzny i odwrotnie.

Zrozumieć Człowieka — Centrum Ludzkiej Natury

Centrum Ludzkiej Natury to obszar mózgu odpowiadający za funkcjonowanie w społeczeństwie zgodnie z przyjętymi zasadami moralnymi i etycznymi. Do jego uaktywnienia dochodzi m.in. wtedy, gdy chcesz okazać komuś współczucie lub skruchę. Działanie opiera się na niepisanych zasadach Człowieczeństwa.

Cechy operacyjne Centrum Ludzkiej Natury

• Szczerość

• Współczucie

• Sumienie

• Przestrzeganie prawa

• Samokontrola

• Dążenie do celu

• Poczucie sukcesu i satysfakcji

Oczywiście, nie każdy dysponuje wszystkimi wymienionymi cechami. Niektórzy są przecież niemili bądź kłamliwi z natury. Niemniej cechy te mają swoje źródło w Centrum Ludzkiej Natury i czekają na odpowiednią okazję, by się uaktywnić.

Szczerość

Szczerość oraz chęć integracji z innymi to podstawa funkcjonowania każdego społeczeństwa. Ludzie okazują je w różnym stopniu, podobnie jak lojalność czy wiarygodność.

Współczucie

U podstaw społeczeństwa leży współczucie. Empatia, zrozumienie okazywane innym oraz bezinteresowne niesienie im pomocy stanowią wyznaczniki rozwiniętego społeczeństwa. To, w jaki sposób traktujemy słabszych od nas, odróżnia nas od reszty zwierząt.

Sumienie

Sumienie to kamień węgielny Człowieczeństwa. Zmusza do refleksji nad postępowaniem i do ciągłego rozwoju. Obecność sumienia uaktywnia poczucie winy lub wstydu, które prowadzą do żalu i postanowienia poprawy lub zaoferowania rekompensaty. Co ciekawe, badania na temat osobowości psychopatycznej potwierdzają, że ludzie o takiej osobowości mają nieaktywne Centrum Ludzkiej Natury bądź w ogóle go nie mają. Wiąże się z tym oczywiście brak sumienia.

Przestrzeganie prawa

Działanie każdego społeczeństwa oparte jest na prawie, bez względu na to, czy są to zasady pisane, czy przekazywane werbalnie. Człowiek jest z natury istotą odpowiedzialną za swoje czyny, choć w różnym stopniu. Nie możesz winić Szympansa za wszystkie problemy. Bywa, że to Człowiek świadomie decyduje się złamać zasady i zignorować sumienie.

Samokontrola

Samokontrola to chyba najważniejszy z aspektów, które odróżniają nas od prawdziwego szympansa. Zwierzę działa zawsze impulsywnie i nie potrafi kontrolować emocji. Zdaniem niektórych to dlatego do tej pory nie udało mu się wyjść z dżungli. Człowiek potrafi kontrolować impulsywne zachowania i emocje, które próbuje narzucić mu Szympans. Ten psychologiczny zwierzak nie zna pojęcia samokontroli i żąda natychmiastowej gratyfikacji, Człowiek umie poczekać na nagrodę i zdecydować, że nie będzie polegać na emocjach.

Aspekt ten przedstawiono obrazowo w wielokrotnie przeprowadzanym eksperymencie Stanford Marshmallow. W przedsięwzięciu wzięło udział wiele grup przedszkolaków. Przebieg badania wyglądał za każdym razem podobnie: dzieciom oferowano cukrową piankę, informując jednocześnie, że jeśli wstrzymają się z jedzeniem na jakiś czas, otrzymają dodatkową porcję łakoci. Okazało się, że maluchy, które potrafiły pokonać pokusę, odnosiły w późniejszym życiu więcej sukcesów niż ich koledzy, którzy działali pod wpływem impulsu i oczekiwali natychmiastowej nagrody.

Wskazówka

Zarządzanie impulsywnym i emocjonalnym Szympansem w dorosłym życiu to jeden z najważniejszych czynników warunkujących odnoszenie sukcesów.

Dążenie do celu

Człowiek funkcjonuje najlepiej, mając jasno zdefiniowany cel, do którego dąży. Nie jest istotne, jaki to cel — ważne, że w ogóle istnieje. Bez świadomości określonego celu życie nie miałoby większego sensu.

Sukces i satysfakcja

Sukces i satysfakcja dają nam poczucie wewnętrznego spełnienia. Ogólnie rzecz biorąc, mają one ścisły związek z celami, jakie sobie postawiliśmy w życiu. Mogą być to sukcesy na polu zawodowym, rodzinnym lub hobbistycznym.

Dwie osobowości

Więcej informacji na temat pojęcia osobowości oraz zmian na lepsze znajdziesz w dalszej części książki, odkrywając kolejne aspekty związane z funkcjonowaniem Umysłu Psychologicznego. Na tym etapie powinieneś wiedzieć, że wyróżniamy dwa główne typy osobowości: Człowieka i Szympansa. Ich sposób myślenia różni się zasadniczo od siebie, choć starają się ze sobą współpracować. Mogą być do siebie podobni lub kierować się odmiennymi zasadami. To, który z nich dowodzi procesem decyzyjnym, ma wpływ na twoje postępowanie.

Bliższe spojrzenie na dwa odrębne typy osobowości — Człowieka i Szympansa — pomoże ci lepiej zrozumieć siebie oraz maksymalnie wykorzystać ich potencjał. Większość z nas widzi wyraźną różnicę między pozbawionym emocji spokojnym zachowaniem a działaniem pod wpływem emocji i stresu.

Zapamiętaj

• Każdy Człowiek ma niepowtarzalną osobowość oraz cele i działa w zgodzie z Centrum Ludzkiej Natury. Myśli zawsze w sposób logiczny, wykorzystując namacalne fakty.

• Szympans ma własną osobowość i cele. Podstawą jego funkcjonowania jest Centrum Dżungli. Szympans działa pod wpływem emocji, kierując się wrażeniami i przeczuciami.

• Szympans to emocjonalna maszyna, która przejmuje nad tobą kontrolę, ilekroć mu na to pozwolisz. Nie jest ani dobry, ani zły. Może być zarówno twoim najlepszym przyjacielem, jak i znienawidzonym wrogiem. Na tym właśnie polega paradoks Szympansa.

Ćwiczenie

Poznawanie siebie i swojego Szympansa

Człowiek czy Szympans?

Pragnąc wprowadzić poważne zmiany w swoim życiu, musisz zrozumieć zasadnicze różnice między funkcjonowaniem Człowieka i Szympansa (różne cele, sposoby myślenia i działania). Przypomnij sobie kilka sytuacji z tego dnia. W jaki sposób mogłeś je skutecznie rozwiązać?

Myślenie logiczne czy emocjonalne?

Przypomnij sobie ostatni raz, kiedy ktoś uraził cię bądź zdenerwował swoimi słowami. Jak zareagowałeś? Jeśli twoje zachowanie było pełne negatywnych emocji i przemawiał przez ciebie Szympans, zastanów się, w jaki sposób sytua­cję rozwiązałby Człowiek. Pamiętaj, że jego priorytetem jest analiza dostępnych faktów, na podstawie których formułuje reakcję. Następnie porównaj zachowanie Szympansa z opisanym w niniejszym rozdziale sposobem jego myślenia. Czy podążanie za głosem rozsądku przyniosłoby lepsze rezultaty?

Czas poświęcony na myślenie

Im więcej czasu poświęcisz na analizę swojego zachowania, tym lepsze zauważysz efekty.

Twój Szympans

Jak już wspomniałem, Szympans mieszkający w twojej głowie i ty to zupełnie różne postacie. Choć przyszliście na świat w tej samej chwili, każde z was żyje własnym życiem. Szympans jest po prostu częścią twojego organizmu. Co więcej, nie masz na to żadnego wpływu, podobnie jak na kolor oczu, który jest uwarunkowany genetycznie. Szympans to coś, co otrzymałeś w chwili narodzin i co musisz zaakceptować. Ma odrębny rozum i własne pomysły. To żyjąca maszyna, której zadaniem jest przedłużenie gatunku, wyposażona w osobowość o niesamowitej emocjonalnej energii zdolną nawet — lepiej lub gorzej — kierować twoim życiem.

Być może chcesz teraz nazwać swojego Szympansa i mu się przedstawić. W końcu odgrywa on niebagatelną rolę w twoim życiu i przyjdzie wam stoczyć wiele bitew.

Zapamiętaj

Jednym z największych sekretów udanego życia jest nauka pokojowego współżycia ze swoim Szympansem. Musisz zrozumieć, w jaki sposób funkcjonuje i dlaczego myśli oraz działa tak, a nie inaczej. Powinieneś też dobrze poznać Człowieka i dbać o to, by zachować między Człowiekiem a Szympansem wyraźny dystans.

Umysł Psychologiczny tworzą więc dwa niezależne ośrodki w różny sposób interpretujące otaczającą rzeczywistość.

Dwie istoty, które myślą i interpretują rzeczywistość

• Człowiek to ty sam. Koncentruje się w płacie czołowym.

• Szympans to zaplecze emocjonalne, które towarzyszy ci od narodzin. Koncentruje się w płacie limbicznym.

Komputer

Umysł Psychologiczny dysponuje też zbiorczym dla całego mózgu magazynem, w którym przechowuje informacje na temat myśli i zachowań. Będę go określać mianem Komputera.

Magazyn informacji służących jako punkty odniesienia

Komputer przechowuje informacje, które zapisują w nim Szympans lub Człowiek. Później wykorzystywane są one automatycznie lub stanowią punkty odniesienia w konkretnych sytuacjach.

Teraz, kiedy masz już podstawową wiedzę na temat procesów zachodzących w twojej głowie, możesz śmiało ruszyć w podróż po Psychologicznym Wszechświecie. Dowiesz się, w jaki sposób wykorzystujesz potencjał Człowieka, Szympansa i Komputera w różnych sytuacjach i jak wynieść z nich największy pożytek, a przy okazji odkryjesz prawdę o sobie.

Zapamiętaj

• Umysł Psychologiczny tworzą trzy struktury mózgu: Człowiek, Szympans i Komputer.

• Jesteś Człowiekiem.

• Szympans to twoje zaplecze emocjonalne.

• Komputer to miejsce przechowywania danych i centrum automatycznej reakcji.

• Choć Człowiek i Szympans zwykle współpracują, to każda z tych istot może przejąć nad tobą całkowitą kontrolę.

Ćwiczenie

Czas rozwoju

Czym jest „czas rozwoju” i po co zaprzątać sobie nim głowę?

„Czas rozwoju” to chwile poświęcone na rozważania nad własną osobą. Największe korzyści odniesiesz bowiem wówczas, gdy przeanalizujesz dokładnie koncept Człowieka, Szympansa i Komputera oraz zastanowisz się, w jaki sposób funkcjonuje on w codziennym życiu. Dobrym pomysłem jest wyrobienie w sobie nawyku rezerwowania czasu na takie przemyślenia. Wybierz konkretną porę na „czas rozwoju” i regularnie ją wykorzystuj. Ponieważ najczęściej przyzwyczajamy się do rzeczy łatwych i przyjemnych, sesja nie powinna nużyć, inaczej Szympans odmówi współpracy! Bez większych trudności wyrobisz w sobie nawyk, jeśli zamiast godziny spędzisz na rozmyślaniu 10 minut. Niecały kwadrans każdego dnia w zupełności wystarczy. W trakcie tych kilku chwil Człowiek przeanalizuje informacje zapisane w Komputerze i je zmodyfikuje. Jak okaże się w kolejnych rozdziałach, jest to niezbędne dla zarządzania Szympansem.

Co robić?

Podczas każdej sesji analizuj wydarzenia z ostatnich 24 godzin i to, jak poradziłeś sobie w konkretnych sytuacjach. Załóż dziennik, w którym będziesz zapisywać najwyżej dwie linijki każdego dnia. Dzięki temu skupisz się na samorozwoju oraz ocenie własnego postępowania. Będzie to zarazem doskonała okazja do gruntownego przemyślenia poruszonych w poradniku zagadnień.

Przykład

Oto sugestie do wykorzystania w najbliższych sesjach: postaraj się popracować nad umiejętnością rozpoznawania sytuacji, w których Szympans zaczyna nad tobą dominować i manipuluje twoimi emocjami i myślami oraz zachowaniem. Dzięki temu zauważysz różnicę między nim a sobą oraz przekonasz się, kto najczęściej przejmuje kontrolę. Stanie się jasne, że w twojej głowie działają dwa mózgi i tylko jeden rzeczywiście należy do ciebie.

 Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki