Pochwała państwa narodowego ebook

Teo­lo­gia Po­li­tyczna ist­nieje i roz­wija się dzięki wspar­ciu życz­li­wych osób, któ­rym skła­damy ser­deczne po­dzię­ko­wa­nia.

Ho­no­ro­wymi dar­czyń­cami pierw­szego pol­skiego wy­da­nia książki „Po­chwała pań­stwa na­ro­do­wego” zo­stali: Pan Ra­fał Ka­nia, Pan Łu­kasz Tur­kow­ski oraz Dar­czyńca pra­gnący po­zo­stać ano­ni­mo­wym.

Książka uka­zała się dzięki fi­nan­so­wemu wspar­ciu na­szych Dar­czyń­ców. Bez ich hoj­no­ści dzia­łal­ność śro­do­wi­ska Teo­lo­gii Po­li­tycz­nej nie by­łaby moż­liwa.

Współ­wy­daw­cami tego tomu zo­stali:

Mi­chał Ap­pelt, ks. dr hab. Prze­my­sław Ar­te­miuk, Raj­mund Ba­ce­wicz, Emi­lia i To­masz Ba­dur­ko­wie, Mag­da­lena Ba­jer, Er­win Ba­ka­larz, Mi­chał Bal­ce­rzak, Anita Bal­ce­rzak-Mi­chal­ska, Mi­chał Barta, Ro­bert Ba­sa­łaj, Anna Ba­te­ro­wicz, Ar­tur i Ma­ria Ba­za­ko­wie, Kon­rad Bą­czek, To­masz Be­rent, Da­mian Bia­łek, Jan Bie­la­szew­ski, Ja­ro­sław Bo­bul­ski, Ry­szard Bojke, Ewa Bo­ki­niec, Ale­xan­dre Bon­da­rev, Jan Bon­dyra, Je­rzy Bor­kow­ski, ks. Je­rzy Bo­ro­wiec, Adam Boy­kow, Krzysz­tof Bo­żym, Je­rzy Bra­ci­sie­wicz, Krzysz­tof Brzech­czyn, Pa­tryk Brzo­zow­ski, Ma­riusz Bu­cha­nie­wicz, Agata Bu­ch­holtz, Marta Bu­rek, Krzysz­tof By­stram, An­drzej Ce­hak, Ewa Cha­li­mo­niuk, Ser­giusz Chą­dzyń­ski, Anna Cho­mę­tow­ska-Kont­kie­wicz, Pa­try­cja Ci­cha i Piotr Ci­chy, Woj­ciech Cie­ćwierz, Róża i Je­rzy Cie­śliń­scy, Ja­ro­sław Cy­mer­man, Mał­go­rzata Czaj­kow­ska, Wi­told Czapp, Da­wid Cze­kała-Kar­piń­ski, Mo­nika i Ma­rek Cze­kań­scy, Adam Cze­pie­lik, Ro­bert Czer­nisz, Ma­rek Czo­wicki DMC, ks. An­toni Czy­żew­ski, Anna Czyż­kow­ska, Do­rota i Piotr Dar­dziń­scy, Woj­ciech Sława-Dar­kie­wicz, prof. Ja­cek Da­ro­szew­ski, Ur­szula i Da­riusz Dą­brow­scy, Da­riusz Deka, prof. Do­brochna Dem­biń­ska-Siury, Da­riusz Derda, Mi­chał Der­dak, Piotr De­rej­czyk, Gra­żyna Dłu­bała, Pa­weł Dłu­gosz, Łu­kasz Dok­tór, Da­nuta i Krzysz­tof Do­ma­reccy, Pa­weł Drobny, Do­mi­nika i Krzysz­tof Dry­sio­wie, prof. An­toni Du­dek, Wal­de­mar Du­dek, Róża i Mar­cin Dzie­kie­wi­czo­wie, Piotr Dzie­wicki, Ja­cek Eber­tow­ski, Da­nuta i Krzysz­tof Eb­ne­ro­wie, Ja­dwiga i Mar­cin Emi­le­wi­czo­wie, An­drzej Fe­dirko, prof. Bar­bara Fe­dy­szak-Ra­dzie­jow­ska, Mał­go­rzata Fen­gler, Ka­ta­rzyna Gór­ska-Fin­gas i Bar­tosz Fin­gas, Anna i An­drzej Fi­ster-Stoga, Mał­go­rzata Flis, Nor­bert Fre­jek SJ, Mar­cin Gac­kow­ski, Ra­do­sław Ga­dzi­now­ski, Da­riusz Gaj­zler, Krzysz­tof Ga­leja, prof. Mag­da­lena i prof. Da­riusz Ga­wi­no­wie, prof. Ma­ria Gin­towt-Jan­ko­wicz, Adam Gniaz­dow­ski, Pa­weł Gniaz­dow­ski, Wi­told Go­recki, Ar­ka­diusz Go­sław­ski, Do­mi­nik Go­ślicki, Da­riusz Góra, Mi­chał Góra, Mar­cin Gra­bar­czyk, Piotr Gra­bo­wiec, Ro­man Gra­czyk, Piotr Grauer, Ja­ro­mir Greń, Mi­chał Gron­kie­wicz, Ma­riusz Grunt, Jo­lanta Do­mań­ska-Gruszka i Mi­ro­sław Gruszka, bp prof. Ja­cek Grzy­bow­ski, Ali­cja i Krzysz­tof Gu­ra­jo­wie, Ar­tur Gut, To­masz Gwo­rek, Ka­ta­rzyna Hac­ken­berg, Mag­da­lena i Ma­ciej Haj­du­lo­wie, Ka­rol Han­dzel, Do­rota Heck, Ka­ta­rzyna i To­masz Her­bi­cho­wie, To­masz Ho­ru­bała, Woj­ciech Iwa­necki, An­drzej Iwa­niuk, To­masz Iwa­siów, Mi­chał Jach, Marta Ja­chi­miak, Pa­tryk Jaki, Ja­dwiga Ja­ku­bas-Prze­włocka, Ja­cek Ja­ku­biak, Adam Jan­kow­ski, Mi­ro­sław Ja­rzy­now­ski, Zbi­gniew Ja­sio­łek, Be­ata Ja­strzęb­ska-Gaw­ron, Mi­chał Je­żew­ski, Ro­man Ję­drzej­czak, Piotr Jo­zwiak, Lu­dwik Ju­rek, Be­ata Jusz­czyk, Ja­kub Kacz­mar­ski, Ma­te­usz Kacz­mar­ski, Woj­ciech Ka­czor, Alek­san­dra Ka­iper-Mi­szu­ło­wicz, Ra­fał Ka­nia, Edwin Ka­niuk, Piotr Ka­pela, Elż­bieta i Zbi­gniew Ka­pro­nio­wie, Anna i Da­riusz Kar­da­sio­wie, Ad­rian Kę­dzier­ski, Anna Kępa, Ka­ta­rzyna Kępa, Mal­wina Kę­sicka, Wanda Kie­rys, Ma­rek Ki­li­szek, Ge­rard Kil­roy, Je­rzy Kno­pik, dr hab. Ja­cek Ko­bus, Marta Ho­zer-Koć­miel i Ma­rek Koć­miel, Róża i Je­rzy Ko­gu­to­wie, Mi­chał Ko­kor­niak, Je­rzy Ko­la­rzow­ski, Do­mi­nik Kol­busz, Ry­szard Kol­czyń­ski, To­masz Ko­ła­kow­ski, Ma­ria Ko­łek, Grze­gorz Ko­ło­dziej, Ma­rek Ko­ło­sow­ski, Mag­da­lena i Ar­tur Ko­mo­row­scy, Wal­de­mar Kop­ciuch, Bar­bara i Ja­kub Ko­pro­wie, Krzysz­tof Ko­tow­ski, Krzysz­tof Ko­tra­siń­ski, Krzysz­tof Ko­wal­czew­ski, Adam Ko­wal­czyk, Agnieszka Ko­wal­czyk, Ka­ta­rzyna Ko­wal­czyk, Kry­stian Ko­wa­lew­ski, Ju­styna i Pa­weł Ko­wa­lo­wie, Gra­żyna i Piotr Ko­wal­scy, Ma­ciej Ko­za­kie­wicz, An­drzej Ko­zicki, Jo­anna Ko­zioł, Woj­ciech Ko­zio­row­ski, Ewa Ko­złow­ska, Adam Krauze, Mi­lena Krok, Ja­nusz Król, To­masz Król, ks. prof. Ja­nusz Kró­li­kow­ski, Da­wid Krupa, Aneta Krupka, Ma­te­usz Krzą­kała, Le­szek Krze­miń­ski, Ju­styna Ku­biak, Ma­ciej Ku­bicki, Do­rota Kun­ce­wicz, Ma­rek Ku­necki, Da­riusz Ku­piecki, Jo­anna Ku­rasz, An­drzej Ku­raś, Agnieszka Ku­ryś, Ur­szula i Krzysz­tof Ku­so­wie, Mi­ro­sława Adam­czak i Ma­rek Ku­zaka, Adam Kwa­śniew­ski, Anna Kwiat­kow­ska, Ro­man La­licki, Ra­fał Langda, Woj­ciech Lan­ger, An­drzej La­skow­ski, Mo­nica Geo­r­gii-Las­sak i Franz Las­sak, Ma­ria Le­cho­wicz, prof. Ry­szard Le­gutko, Jan Lencz­na­ro­wicz, An­drzej Le­siak, Re­nata i Krzysz­tof Lip­co­wie, Alek­san­der Li­twi­no­wicz, Grze­gorz Li­zu­rej, Adam Loba, Pa­tryk Lu­bry­czyń­ski, prof. Anna Łabno, Ma­riola i Ja­ro­sław Ła­gu­no­wie, Ja­cek Łan­gow­ski, Wie­sław Ła­tała, Krzysz­tof Łą­czyń­ski, Ignacy Łu­ka­sie­wicz, Kon­rad Łyś, We­ro­nika Ma­cie­jew­ska, To­masz i Niamh Ma­chu­ro­wie, Agnieszka Ma­dej, Anna Ma­dej, Da­riusz Ma­kać, Ju­lia Ma­li­now­ska, Hanna Ma­łecka, Krzysz­tof Ma­łecki, Szy­mon Ma­łecki, Anna Ma­łyszko, Ma­ciej Ma­ni­kow­ski, Agata Mar­cin­kow­ska, Se­we­ryn Ma­rek, Ju­styna Ma­re­kwica, Jo­anna Żak-Mar­kie­wicz i Zbi­gniew Mar­kie­wicz, Piotr Mar­sza­łek, Alek­san­dra i Ignacy Ma­sny, Do­rota Ma­tu­siak, ks. Wal­de­mar Ma­tu­siak SChr, Mi­chał Ma­zur, Jan Me­lon, Mar­cin Mel­zacki, Jo­anna Met­zger, Piotr Michna, Pa­weł Mi­ko­łaj­czyk, Anna Mi­kos, Bar­bara Mi­lew­ska, To­masz Mi­łek, Prze­my­sław Mił­kow­ski, Łu­kasz Młyń­czyk, Gra­żyna Mo­zol, An­drzej Mu­sia­ło­wicz, Zo­fia Na­chiło-Mor­biato, Ma­te­usz Na­gór­ski, Pa­weł Nie­miec, To­masz Ni­ty­cho­ruk, prof. Agnieszka No­gal, Ma­ciej No­wak, Jo­lanta i Ma­ciej No­wa­ko­wie, Ma­ria i Grze­gorz No­wa­ko­wie, To­masz Ociepka, Je­rzy Oiraj­ter, Pa­tryk Oiryś, Lu­iza i Ra­do­sław Okle­siń­scy, Róża i Eu­ge­niusz Ol­cza­ko­wie, Woj­ciech Olej­ni­czak, Ze­non Ole­wicz, Ma­rek Osta­fiń­ski, Jo­anna i Ja­kub Pa­cior­ko­wie, Bar­bara Pan­kie­wicz, ks. prof. Ta­de­usz Pa­nuś, Jan Pa­paj, Ewa i Ja­ro­sław Pa­ra­dow­scy, Wi­told Pa­recki, Mi­ro­sław Par­tyka, Bar­tlo­miej Paw­low­ski, Wal­de­mar Paw­łow­ski, Te­resa Pelc, Grze­gorz Pel­czar, Ro­bert Pe­le­wicz, Ewa Per­ska­wiec, Woj­ciech Pia­secki, Bar­bara Pie­chow­ska, Bar­tosz Pie­kar­ski, Fi­lip Pie­strze­nie­wicz, Piotr Pie­tryga, Jan Pięta, Mag­da­lena Pin­kal­ska, Krzysz­tof Pio­trow­ski, Sta­ni­sław Pi­skorz, dr. hab. Olga Płasz­czew­ska, Mar­cin Po­la­kow­ski, Ka­mil Po­li­kow­ski, ks. Raj­mund Pon­czek, An­toni Po­niń­ski, Ja­nusz Po­pko, Ma­rek Po­pław­ski, Grze­gorz Po­stek, Marta Pro­chow­ska-Gabz­dyl, Bar­bara i Ro­mu­ald Przy­by­ło­wie, Ja­ro­sław Przy­by­sław­ski, Pa­weł Przy­cho­dzeń, Sta­ni­sław Puch­nie­wicz, Ma­ciej Ra­decki, Bar­tło­miej Ra­dzie­jew­ski, Ma­ciej Ra­mus, Elż­bieta i Grze­gorz Ra­taj­cza­ko­wie, Iwona i Mi­chał Ra­ta­jo­wie, Pau­lina i Ad­rian Re­co­wie, Piotr Re­mi­szew­ski, Sła­wo­mir Ro­gow­ski, prof. Zo­fia Ro­siń­ska-Zie­liń­ska, Kry­styna Ro­żek-Le­siak, Wanda Rut­kow­ska, Ewa Ry­chlew­ska, Sa­bina i Ma­ciej Rze­peccy, Do­rota i Grze­gorz Rzeź­ni­ko­wie, Pa­weł Sa­dłow­ski, Mo­nika i Je­rzy Sa­ga­no­wie, Grze­gorz Sa­ko­wicz, Ma­ria Sa­lij, Ta­de­usz Sa­lij, Mał­go­rzata Sa­mo­jedny, ks. Ro­bert Sam­sel, Ro­man Sawka, Hen­ryk Se­we­ry­niak, Mi­chal Si­cia­rek, Lu­dwik Siem­bab, Da­nuta Prył-Sil­ska i Ja­cek Sil­ski, Mag­da­lena Si­mon-Bła­że­wicz, Ja­cek Siń­ski, Mi­chał Skle­pik, Mo­nika Sko­czy­las-Sroka, Krzysz­tof Skow­ron, Mi­chał Słaby, Anna i Grze­gorz Sło­ko­wie, Zie­mo­wit So­cha, Gra­żyna Hal­kie­wicz-So­jak i Sła­wo­mir So­jak, Li­liana So­nik, Da­riusz So­siń­ski, Elż­bieta So­wiń­ska-Prze­piera, Sła­wo­mir Sta­cho­wicz, Mał­go­rzata Stad­nik, Ja­cek Sta­nia­szek, ks. Ja­cek Sta­wik, Piotr Sta­wiń­ski, prof. Zbi­gniew Staw­row­ski, To­masz Ste­fa­nek, An­drzej Stę­pień, Mi­ro­sława Stry­jek, Bar­bara Su­cho­row­ska-Wło­dar­czyk, Ur­szula i Woj­ciech Swa­ko­nio­wie, Mar­cin Sy­chow­ski, Ro­bert Sza­le­wicz-Sza­le­gie­jew, Ta­de­usz Sza­wiel, Kon­rad Szcze­biot, Da­mian Szczer­baty, Anita i Mi­chał Szczu­row­scy, Anna Sze­liga, Mag­da­lena Szew­czyk, Krzysz­tof Sze­wior, To­masz Szka­tuła, Piotr Szla­gow­ski, To­masz Szo­cik, To­masz Szopa, Bo­gu­miła Szpo­nar, Ja­cek Szwe­cho­wicz, Agnieszka Szym­czyk, Emi­lia i Krzysz­tof Szy­prow­scy, Ce­za­riusz Ści­siń­ski, Ry­szard Śla­ski, Ma­ria i Ma­te­usz Śro­do­nio­wie, Je­rzy Świąt­kie­wicz, Ro­bert Tar­nacki, Ka­milla Thiel-Or­nass, prof. Ewa Thomp­son, Gra­ham Thomp­son, Be­ata Tim, Ja­cek To­dys, Ro­man To­ma­nek OMI, Cze­sław To­ma­szek, Se­we­ryn Tota, ks. Piotr To­wa­rek, Agata i Woj­ciech Treb­nio­wie, Ta­mara Tro­ja­now­ska, Grze­gorz Trusz­kow­ski, Łu­kasz Tur­kow­ski, Ma­rian Tu­rzań­ski, Ju­styna Typa-Ro­goża, Ka­ta­rzyna i Zbi­gniew Tysz­kie­wi­czo­wie, Agnieszka Uklań­ska, Jo­lanta Ula­tow­ska, Ma­rek Urba­now­ski, Ur­szula i An­drzej Wa­cław­czy­ko­wie, Woj­ciech Wal­czyk, Elż­bieta i Jan Wa­lew­scy, Jo­anna War­dak, Ka­ro­lina i Da­niel War­dziń­scy, Ewa Wa­siak, Ry­szard Waw­ry­nie­wicz, Ro­bert Waw­rzeń, Da­riusz We­gner­ski, Bar­tosz We­so­łow­ski, Woj­ciech Wi­dłak, Jo­lanta Wiech, Krzysz­tof Wie­lecki, Mo­nika Wierzba, Ewa i Ra­fał Wierz­cho­sław­scy, Łu­kasz Wiesz­cze­czyń­ski, Anna Wi­liń­ska, Elż­bieta i Bog­dan Wi­śniew­scy, Pa­weł Wi­śniew­ski, Mi­chał Wi­ta­szek, Lu­cjan Wło­dar­czyk, Da­wid Woj­cie­szek, Anna Woj­tas, Iwona i Woj­ciech Wojt­cza­ko­wie, Ma­ria i Woj­ciech Wosz­czyń­scy, Piotr Woyke, Adam Wy­lę­gała, Mo­nika Wy­szo­mir­ska-Łap­czyń­ska, An­drew Za­choszcz, Zbi­gniew Za­grodzki, Ewa Za­jąc, Alek­san­der Za­lew­ski, Bar­tosz Za­lew­ski, prof. Krzysz­tof Za­nussi, Grze­gorz Za­rzeczny, An­drzej Za­wadzki, Dyzma Za­wadzki, Cze­sława Za­wrot­niak, Sła­wo­mir Zą­bek, Iwona Ząb­ko­wicz, Do­rota i To­masz Zdzieb­kow­scy, Jan Zdzie­nicki, prof. Mi­chał Ze­mbrzu­ski, Da­riusz Zgutka, Marta Zie­liń­ska, Ka­mil Zie­mian, Alek­san­der Zi­miń­ski, Łu­kasz Ziół­kow­ski, Piotr Ziół­kow­ski, ks. We­nan­cjusz Zmuda, Bar­bara i Ja­cek Zy­ga­dło, Grze­gorz Ża­biń­ski, Wi­told Żó­rań­ski oraz Dar­czyńcy pra­gnący za­cho­wać ano­ni­mo­wość.

Ser­deczne po­dzię­ko­wa­nia skła­damy rów­nież na ręce Te­resy Pelc, która swoją pracą i za­an­ga­żo­wa­niem przy­czy­niła się do wy­da­nia tej książki.

Wstęp

Lek­tura książki Yorama Ha­zony’ego jest ni­czym od­dech świe­żego po­wie­trza. W cza­sach, kiedy jed­nym z klu­czo­wych ele­men­tów or­to­dok­sji obej­mu­ją­cej prak­tycz­nie cały świat za­chodni stało się pry­cha­nie na po­ję­cie na­rodu i po­tę­pie­nie na­cjo­na­li­zmu, Ha­zony pod­jął się bez­kom­pro­mi­so­wej obrony jed­nego i dru­giego. A po­nie­waż dzi­siej­sza or­to­dok­sja jest agre­sywna i na­chalna, obecna wszę­dzie, w nie­mal ca­łej prze­strzeni pu­blicz­nej, a prze­ni­ka­jąca rów­nież do sfer nie­pu­blicz­nych, usły­sze­nie głosu dy­stan­su­ją­cego się od owego do­gma­ty­zmu jest czymś nie­zmier­nie od­świe­ża­ją­cym.

Po­ję­cia na­cjo­na­li­zmu używa au­tor w sen­sie kla­sycz­nym, to zna­czy wy­wo­dzą­cym się jesz­cze ze sta­ro­żyt­no­ści grecko-rzym­skiej oraz Sta­rego Te­sta­mentu, a mó­wią­cym o obiek­tyw­nej gra­nicy roz­sze­rza­nia or­ga­ni­zmu po­li­tycz­nego. Jest to ar­gu­ment, który znaj­du­jemy u Pla­tona, a przede wszyst­kim u Ary­sto­te­lesa. Wspól­nota po­li­tyczna – mó­wili mę­drcy – nie może się roz­sze­rzać w nie­skoń­czo­ność, lecz ma gra­nice wy­ni­ka­jące nie tylko z funk­cjo­nal­no­ści, lecz przede wszyst­kim z moc­nych hi­sto­rycz­nych ko­rzeni ta­kich jak ję­zyk, re­li­gia, wspólne dzie­dzic­two. Ten po­gląd (zdro­wo­roz­sąd­kowy, jak mo­głoby się wy­da­wać) jest w no­wo­żyt­no­ści kon­te­sto­wany w opar­ciu o uni­wer­sa­li­styczne ha­sła bra­ter­stwa ludz­ko­ści. W dok­try­nach ta­kich jak mark­sizm czy li­be­ra­lizm ist­nieje więc ten­den­cja do po­sze­rza­nia owych gra­nic po­rządku po­li­tycz­nego prak­tycz­nie bez końca, które w śmiel­szych kon­sta­ta­cjach ma obej­mo­wać całą ludz­kość.

Czy­ta­jąc tę książkę, trzeba pa­mię­tać o ta­kim kla­sycz­nym ro­zu­mie­niu na­cjo­na­li­zmu. W sze­ro­kim obiegu funk­cjo­nuje bo­wiem po­ję­cie inne, skraj­nie ne­ga­tyw­nie war­to­ściu­jące, a przy­pi­su­jące na­cjo­na­li­zmowi bio­lo­gizm, ra­dy­kalny eks­klu­zy­wizm, po­gardę dla in­nych i tym po­dobne nie­miłe ce­chy. Ta­kie uży­cie tego po­ję­cia roz­po­wszech­niło się na tyle, że stało się ono nie tylko in­wek­tywą sto­so­waną wo­bec prze­ciw­ni­ków, lecz in­wek­tywą na tyle do­sadną, że prak­tycz­nie unie­moż­li­wia­jącą dzi­siaj sen­sowną roz­mowę na te­mat na­rodu, toż­sa­mo­ści na­ro­do­wej i jego pań­stwo­twór­czej roli.

Czy­tel­nik książki po­wi­nien wziąć w na­wias całą tę li­stę in­wek­tyw i śle­dzić ar­gu­men­ta­cję au­tora, a opiera się ona na prze­ciw­sta­wie­niu dwóch ty­pów ide­al­nych: jed­nym jest na­cjo­na­lizm, czyli teo­ria uza­sad­nia­jąca pań­stwo na­ro­dowe jako pod­sta­wowy i opty­malny byt po­li­tyczny, dru­gim zaś im­pe­ria­lizm, czyli teo­ria mó­wiąca o szer­szych kon­struk­cjach po­li­tycz­nych ta­kich jak im­pe­rium czy wie­lo­na­ro­dowa fe­de­ra­cja.

Atak na pań­stwo na­ro­dowe na­si­lił się szcze­gól­nie w ostat­nich dwóch dzie­się­cio­le­ciach w Eu­ro­pie, kiedy pró­buje się pod­wa­żyć jego rolę, a nie­kiedy na­wet wy­eks­pe­dio­wać je na śmiet­nik hi­sto­rii. Wy­daje się, że wcze­śniej ta­kie ten­den­cje były mniej wy­raźne. Kiedy po oba­le­niu ko­mu­ni­zmu po­wstał po­gląd, że w świe­cie za­chod­nim za­pa­nuje ni­czym nie­kon­te­sto­wana li­be­ralna de­mo­kra­cja, to dla wielu, zwłasz­cza w spo­łe­czeń­stwach od ko­mu­ni­zmu wy­zwo­lo­nych, było oczy­wi­ste, że bę­dzie to świat współ­pra­cu­ją­cych ze sobą – w spo­sób bar­dziej lub mniej ści­sły, bar­dziej lub mniej sfor­ma­li­zo­wany – państw na­ro­do­wych. Je­śli re­to­ryka końca hi­sto­rii miała ja­kiś sens, to wła­śnie taki: wy­obraź­nia po­li­tyczna nie wy­kra­czała poza po­rzą­dek li­be­ralno-de­mo­kra­tyczny, a za­tem ufano, że na­stę­puje era swo­bod­nego roz­woju państw na­ro­do­wych, któ­rym ów po­rzą­dek na taki swo­bodny roz­wój po­zwala.

Ale ani wy­obraź­nia po­li­tyczna, ani prak­tyka nie po­szły tym tro­pem. Oka­zało się, że na­stała era glo­bal­nych czy kon­ty­nen­tal­nych kon­struk­cji. Ka­rierę za­częły ro­bić ta­kie po­ję­cia jak glo­bal go­ver­nance czy Eu­ro­pean go­ver­nance, które wska­zują na taki wła­śnie kie­ru­nek zmian i taki plan bu­do­wa­nia struk­tur po­li­tycz­nych. Naj­bar­dziej zna­nym i Po­la­ków naj­bar­dziej ob­cho­dzą­cym przy­kła­dem jest oczy­wi­ście Unia Eu­ro­pej­ska i jej in­sty­tu­cje, które w szyb­kim tem­pie za­częły przej­mo­wać – pra­wem lub le­wem, a czę­ściej le­wem – kom­pe­ten­cje państw na­ro­do­wych. Na­tura i spo­sób funk­cjo­no­wa­nia ta­kich po­nadna­ro­do­wych struk­tur nie zo­stała jesz­cze wy­star­cza­jąco zba­dana i opi­sana. Ha­zony słusz­nie za­uważa, że w Eu­ro­pie ta skłon­ność fe­de­ra­li­styczna – jesz­cze na po­zio­mie kon­cep­cyj­nym – ist­niała od po­czątku in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej. Cy­tuje on, na przy­kład, zda­nie Kon­rada Ade­nau­era po­cho­dzące jesz­cze z wcze­snych lat pięć­dzie­sią­tych, że po­kój w Eu­ro­pie i trwała współ­praca mogą być moż­liwe tylko przez więd­nię­cie państw na­ro­do­wych, który to pro­ces – uwa­żał ów po­li­tyk – miał się już wtedy za­cząć.

I dziś wielu, a na­wet bar­dzo wielu pa­trzy się na te zmiany jak na ko­niecz­ność dzie­jową, tak jak pa­trzono kie­dyś na tzw. wspól­notę państw ko­mu­ni­stycz­nych jako na efekt lo­giki hi­sto­rii. Ale nie mamy tu­taj do czy­nie­nia z qu­asi-he­glow­skim czy qu­asi-mark­sow­skim de­ter­mi­ni­zmem dzie­jo­wym, lecz z pro­jek­tem po­li­tycz­nym, który jest re­ali­zo­wany, czę­sto dość bru­tal­nie, przez nie­które par­tie po­li­tyczne, rządy, kor­po­ra­cje czy in­sty­tu­cje mię­dzy­na­ro­dowe. Bez­względ­ność w urze­czy­wist­nia­niu tego pro­jektu w Eu­ro­pie nie zo­stała nie­stety jesz­cze wy­star­cza­jąco opi­sana, a wie­dza na ten te­mat wy­star­cza­jąco roz­po­wszech­niona.

Co­kol­wiek do­brego można by po­wie­dzieć o ści­ślej­szych me­cha­ni­zmach mię­dzy­na­ro­do­wej ko­ope­ra­cji ta­kich jak swo­boda prze­miesz­cza­nia i han­dlu, pro­jekt zmie­rza­jący do ubez­wła­sno­wol­nie­nia państw na­ro­do­wych przez in­sty­tu­cje unijne i roz­my­cia na­ro­do­wych toż­sa­mo­ści w no­wej toż­sa­mo­ści unij­nej jest sza­le­nie nie­bez­pieczny. Jest to wła­ści­wie plan gi­gan­tycz­nej in­ży­nie­rii spo­łecz­nej, za­gra­ża­jący ode­bra­niem czło­wie­kowi tych wszyst­kich zdo­by­czy, ja­kie zy­skał w do­brze rzą­dzo­nych pań­stwach na­ro­do­wych, a ja­kie Ha­zony elo­kwent­nie i pre­cy­zyj­nie w swo­jej książce opi­suje. Tych zdo­by­czy wiel­kie struk­tury nie są w sta­nie za­gwa­ran­to­wać ani roz­wi­nąć, a jest spore praw­do­po­do­bień­stwo, że je zmar­no­tra­wią.

Pań­stwo, jak czy­tamy w książce, ni­gdy nie jest i nie może być neu­tralne, bo ma swoją toż­sa­mość czy swój cha­rak­ter ogra­ni­czony przez hi­sto­ryczne i spo­łeczne tre­ści. Na­wet pa­trio­tyzm kon­sty­tu­cyjny nie jest je­dy­nie lo­jal­no­ścią wo­bec kon­sty­tu­cji, lecz tego wszyst­kiego, co spra­wia, że ów do­ku­ment przyj­muje się jako swój wła­sny i od­zwier­cie­dla­jący część nas sa­mych. Two­rze­nie no­wego pa­trio­ty­zmu glo­bal­nego czy kon­ty­nen­tal­nego jest więc przed­się­wzię­ciem w sa­mej swo­jej isto­cie ab­sur­dal­nym, bo jest stwa­rza­niem cze­goś, czego stwo­rzyć się nie da.

Z książki Ha­zony’ego wy­nika, że wady fe­de­ra­li­zmu czy im­pe­ria­li­zmu jako prze­ci­wień­stwa na­cjo­na­li­zmu wy­ni­kają nie tylko z błędu kon­struk­cyj­nego, lecz – uży­wa­jąc zna­nego okre­śle­nia Jana Pawła II – z „błędu an­tro­po­lo­gicz­nego”. Czło­wiek jest istotą spo­łeczną, ro­dzinną, roz­wi­ja­jącą się przez silne więzi ze swo­imi bli­skimi, a także ze wszyst­kimi, z któ­rymi po­czuwa wspól­notę miej­sca, hi­sto­rii, sym­bo­liki, kul­tów, prze­ko­nań. Czło­wiek, mó­wiąc ina­czej, zwy­kle dąży do swo­ich. Albo cy­tu­jąc sławne zda­nie Ary­sto­te­lesa, „kto nie po­trafi żyć we wspól­no­cie albo jej wcale nie po­trze­buje [...], jest albo zwie­rzę­ciem, albo bo­giem.”

Dzi­siej­szy świat ofe­ruje wiele spo­so­bów, by tę prawdę o czło­wieku zre­la­ty­wi­zo­wać lub ukryć. Roz­wój tech­no­lo­giczny, nowe formy ko­mu­ni­ko­wa­nia i two­rze­nia związ­ków to­wa­rzy­skich, glo­balne sieci współ­pracy: to wszystko może da­wać złu­dze­nie, że je­ste­śmy w świe­cie płyn­nym – by za­cy­to­wać frazę Zyg­munta Bau­mana – i mo­żemy so­bie do­wol­nie kon­fi­gu­ro­wać na­sze oto­cze­nie. Jest oczy­wi­ście ja­kiś ele­ment prawdy w tym, że po­ziom roz­woju tech­no­lo­gicz­nego ma wpływ na struk­tury spo­łeczne i spo­sób my­śle­nia. Tak było za­wsze. Ale od tego twier­dze­nia do tezy o za­stę­po­wa­niu pań­stwa na­ro­do­wego struk­tu­rami szer­szymi droga jest da­leka i po­krętna.

Roz­my­wa­nie toż­sa­mo­ści i lo­jal­no­ści nie pro­wa­dzi wcale do zwięk­sze­nia na­szych moż­li­wo­ści roz­wo­jo­wych, ani u jed­no­stek, ani w struk­tu­rach po­li­tycz­nych. Zwra­cam uwagę na słowo cnota, które pada u Ha­zony’ego, rów­nież w ty­tule. Wpraw­dzie au­tor przede wszyst­kim używa tego po­ję­cia w sen­sie „po­zy­tywu”, czy, jak się kie­dyś mó­wiło, „prze­wagi” i sto­suje je do pań­stwa na­ro­do­wego, ale warto też pa­mię­tać o in­nym sen­sie tego po­ję­cia po­cho­dzą­cego ze sta­ro­żyt­no­ści. Ozna­cza ono spraw­no­ści mo­ralne i po­li­tyczne czło­wieka po­wstałe z uczest­nic­twa w ży­ciu zbio­ro­wym i in­ter­na­li­za­cji do­brych na­wy­ków re­gu­lu­ją­cych na­sze za­cho­wa­nia. Warto więc i tu przy­po­mnieć Ary­sto­te­lesa oraz jego po­gląd o uczest­nic­twie w ży­ciu wspól­no­to­wym jako wa­runku kształ­ce­nia cnót.

Oczy­wi­ście, w kształ­ce­niu cnót bie­rze udział wiele in­nych ele­men­tów, czę­sto przy­god­nych, trud­nych do zi­den­ty­fi­ko­wa­nia i od­two­rze­nia, lecz nie ulega wąt­pli­wo­ści, że lep­szym dla nich śro­do­wi­skiem jest pań­stwo na­ro­dowe niż po­nadna­ro­dowa struk­tura. W Unii Eu­ro­pej­skiej, by dać przy­kład, kształ­ce­nie cnót w ogóle nie jest moż­liwe, bo nie tylko jest ona zbyt duża i bez­oso­bowa, ale przede wszyst­kim po­zba­wiona ele­mentu od­po­wie­dzial­no­ści. To też jest sku­tek „błędu an­tro­po­lo­gicz­nego”. Po­dej­mo­wa­nie de­cy­zji do­ty­czą­cych kra­jów, któ­rych się na­wet nie zna, wo­bec któ­rych jest się obo­jęt­nym i przez które nie jest się roz­li­cza­nym, nie może w ża­den spo­sób pod­nieść ja­ko­ści ży­cia po­li­tycz­nego, lecz nie­uchron­nie ją ob­niża. Kto pa­trzy więc z na­dzieją na do­bro­czynny wpływ Unii na kształt ży­cia w kra­jach człon­kow­skich, ten po­peł­nia błąd. Ma­te­riał roz­bi­ja­jący tę na­dzieję jest już dziś nadto ob­fity.

Książka Ha­zony’ego to głów­nie obrona pew­nej kon­cep­cji po­li­tycz­nej, lecz za­wiera ona także wątki hi­sto­ryczne do­ty­czące, na przy­kład, re­li­gii. Trudno zresztą, żeby było ina­czej, skoro na­ród z sa­mej swo­jej istoty jest by­tem ist­nie­ją­cym w hi­sto­rii i z niej wy­wo­dzą­cym swoje siły, a także sła­bo­ści. Au­tor sta­wia tezę, że w świe­cie chrze­ści­jań­skim ka­to­li­cyzm ra­czej sank­cjo­no­wał struk­tury im­pe­rialne, na­to­miast pań­stwa na­ro­dowe utrwa­liły się dzięki re­for­ma­cji, a wła­ści­wie dzięki po­rząd­kowi po­west­fal­skiemu, który na­stał po za­koń­cze­niu wojny trzy­dzie­sto­let­niej.

Z jed­nej strony, Ha­zony ma ra­cję, że Chri­stia­ni­tas za­cho­wy­wała względną jed­ność dzięki ka­to­li­cy­zmowi. Oczy­wi­ście, nie była ona im­pe­rium czy fe­de­ra­cją, lecz kie­ro­wała umy­sły ludz­kie ku ja­kiejś for­mie jed­no­ści nie tylko du­cho­wej i dok­try­nal­nej, lecz także po­li­tycz­nej. Na te­mat re­la­cji mię­dzy Pań­stwem Bo­żym a Pań­stwem Ziem­skim ist­nieje w tra­dy­cji ka­to­lic­kiej bo­gata li­te­ra­tura. W wy­niku re­for­ma­cji po­wstały ko­ścioły na­ro­dowe, które wzmoc­niły, a może ra­czej przy­spie­szyły for­mo­wa­nie się państw na­ro­do­wych. Ale w tym pro­ce­sie ob­ser­wu­jemy pa­ra­doks. Teo­rie po­li­tyczne po­wstałe w kra­jach pro­te­stanc­kich ta­kich jak An­glia stwo­rzyły kon­cep­cje umowy spo­łecz­nej, a więc po­rządku po­li­tycz­nego, który był mak­sy­mal­nie odarty ze wszyst­kich tre­ści hi­sto­rycz­nych i zo­stał stwo­rzony w wy­niku kal­ku­la­cji czy lo­giki de­cy­zji. W ten spo­sób prze­wrót pro­te­stancki wpro­wa­dził do za­chod­niej po­li­tyki kon­cep­cję kon­struk­ty­wi­styczną, z któ­rej wy­ni­kało, że pań­stwo można wy­my­ślić i skon­stru­ować zgod­nie z re­gu­łami do­mnie­ma­nego kon­traktu. Było to, oczy­wi­ście, cał­ko­wite za­ne­go­wa­nie na­rodu jako wspól­noty hi­sto­rycz­nej.

Z dru­giej strony, w rze­czy­wi­sto­ści po­west­fal­skiej ka­to­li­cyzm oka­zał się siłą dość sku­tecz­nie pod­trzy­mu­jącą tra­dy­cje na­ro­dowe, po­nie­waż – w prze­ci­wień­stwie do pro­te­stanc­kiego fi­de­izmu i za­sady sola scrip­tura – za­wsze pod­kre­ślał rolę tra­dy­cji, i to nie tylko jako cze­goś bli­skiego na­tu­ral­nym od­ru­chom czło­wieka, lecz jako prze­ka­zi­ciela mą­dro­ści. Stąd ka­to­licy bro­niący swo­jego Ko­ścioła nie bro­nili tylko swo­jej re­li­gii, pa­pieża i Chri­stia­ni­tas, lecz także swo­jej wspól­noty na­ro­do­wej, z którą ta re­li­gia była złą­czona. Pol­ska jest tu­taj przy­kła­dem do­bit­nym. W jej hi­sto­rii obrona na­rodu i jego su­we­ren­no­ści za­wsze łą­czyła się z obroną re­li­gii ka­to­lic­kiej, a w świą­ty­niach ka­to­lic­kich pa­trioci znaj­do­wali azyl i wspar­cie.

Obrońcy dzi­siej­szego im­pe­ria­li­zmu czy fe­de­ra­li­zmu twier­dzą, że słab­nię­cie więzi na­ro­do­wych oraz re­li­gij­nych jest czymś w ro­dzaju po­zby­cia się sztucz­nych ko­stiu­mów, po któ­rym na­stę­puje wej­ście w świat lu­dzi wol­nych swo­bod­nie dys­po­nu­ją­cymi swo­imi pra­wami, świat praw­dzi­wej ni­czym nie skrę­po­wa­nej róż­no­rod­no­ści. W isto­cie jed­nak ozna­cza to wiel­kie ujed­no­li­ce­nie. Na­rody i re­li­gie czy­niły świat bo­ga­tym, peł­nym od­mien­no­ści, czer­pią­cym ob­fi­cie z ludz­kiego do­świad­cze­nia zgro­ma­dzo­nego w dzie­jach. Gdyby miała się zre­ali­zo­wać stra­te­gia im­pe­ria­li­stów i fe­de­ra­li­stów, ozna­cza­łoby to, że sta­czamy się w rze­czy­wi­stość co­raz bar­dziej jed­no­rodną, mo­no­ide­olo­giczną i re­gla­men­to­waną. To wiel­kie nie­bez­pie­czeń­stwo, bo przy­po­mina bu­dowę no­wego wspa­nia­łego świata.

Dzięki ta­kim au­to­rom jak Yoram Ha­zony oraz dzięki ta­kim książ­kom jak Po­chwała pań­stwa na­ro­do­wego wi­dzimy ja­śniej to nie­bez­pie­czeń­stwo. Przede wszyst­kim jed­nak, wi­dzimy także, jak wiele za­wdzię­czamy pań­stwu na­ro­do­wemu i jak zwod­ni­cze są ra­cje tych, któ­rzy albo ska­zują je na wy­mar­cie wy­ro­kiem hi­sto­rii, albo sta­rają się je uni­ce­stwić bru­talną po­li­tyką im­pe­rialną.

prof. Ry­szard Le­gutko

Wpro­wa­dze­nie.Po­wrót na­cjo­na­li­zmu

W po­li­tyce bry­tyj­skiej i ame­ry­kań­skiej na­stą­pił zwrot ku na­cjo­na­li­zmowi. Zja­wi­sko to jest dla wielu nie­po­ko­jące, zwłasz­cza w kręgu lu­dzi wy­kształ­co­nych, w któ­rym glo­balną in­te­gra­cję od dawna uznaje się za wa­ru­nek sta­bil­nej po­li­tyki i mo­ral­nej przy­zwo­ito­ści. Z tej per­spek­tywy de­cy­zja Wiel­kiej Bry­ta­nii o opusz­cze­niu Unii Eu­ro­pej­skiej oraz przy­jęta w Wa­szyng­to­nie re­to­ryka „Ame­rica first” zdają się zwia­sto­wać na­wrót do bar­dziej pry­mi­tyw­nej epoki dzie­jów, w któ­rej swo­bod­nie pod­że­gano do wo­jen oraz da­wano wy­raz ra­si­zmowi i w któ­rej pa­no­wało przy­zwo­le­nie, by te wła­śnie po­stawy kształ­to­wały po­li­tykę po­szcze­gól­nych na­ro­dów. W oba­wie przed naj­gor­szym, osoby pu­bliczne, dzien­ni­ka­rze i aka­de­micy w moż­li­wie naj­sil­niej­szych sło­wach po­tę­piają po­wrót na­cjo­na­li­zmu do ame­ry­kań­skiego i bry­tyj­skiego ży­cia pu­blicz­nego.

Jed­nak na­cjo­na­lizm nie za­wsze uzna­wano za tak zły, jak su­ge­ruje to ton współ­cze­snej de­baty. Jesz­cze kilka de­kad temu na­cjo­na­li­styczną po­li­tykę po­wszech­nie ko­ja­rzono z otwar­to­ścią umy­słu i wiel­ko­dusz­no­ścią. Czter­na­ście punk­tów Wil­sona i pod­pi­sana przez Fran­klina Ro­ose­velta oraz Win­stona Chur­chilla Karta Atlan­tycka były przez pro­gre­si­stów po­strze­gane jako pro­myki na­dziei dla ludz­ko­ści – i to wła­śnie dla­tego, że uwa­żano je za sta­no­wiące wy­raz na­cjo­na­li­stycz­nego na­sta­wie­nia, obie­cu­jąc na­ro­dową nie­pod­le­głość i sa­mo­sta­no­wie­nie znie­wo­lo­nym lu­dom ca­łego świata. Rów­nież kon­ser­wa­ty­ści, od Teddy’ego Ro­ose­velta po Dwi­ghta Eisen­ho­wera, trak­to­wali na­cjo­na­lizm jako do­bro po­zy­tywne, zaś Ro­nald Re­agan i Mar­ga­ret That­cher w swoim cza­sie byli przez kon­ser­wa­ty­stów chwa­leni za „nowy na­cjo­na­lizm” wnie­siony przez nich do ży­cia po­li­tycz­nego. W in­nych kra­jach mę­żo­wie stanu, tacy jak Ma­hatma Gan­dhi czy Da­wid Ben Gu­rion, sta­nęli na czele na­cjo­na­li­stycz­nych ru­chów po­li­tycz­nych, które po­zy­skały so­bie po­wszechny po­dziw i sza­cu­nek, pro­wa­dząc miesz­kań­ców tych państw ku wol­no­ści[1].

Liczni po­li­tycy i in­te­lek­tu­ali­ści, któ­rzy jesz­cze kilka po­ko­leń temu ak­cep­to­wali na­cjo­na­lizm, nie­wąt­pli­wie mieli o nim ja­kieś po­ję­cie i nie sta­rali się po pro­stu ze­pchnąć nas do bar­dziej pry­mi­tyw­nej epoki dzie­jo­wej, do wo­jen­nego pod­że­ga­nia i ra­si­zmu. Co za­tem wi­dzieli w na­cjo­na­li­zmie? Jak do­tąd pod­jęto za­ska­ku­jąco nie­wiele prób udzie­le­nia od­po­wie­dzi na to py­ta­nie, czy to w sfe­rze pu­blicz­nej, czy to w ży­ciu aka­de­mic­kim.

Moje po­cho­dze­nie daje mi pe­wien wgląd w tę kwe­stię. Przez całe swe ży­cie by­łem ży­dow­skim na­cjo­na­li­stą, czyli sy­jo­ni­stą[2]. Po­dob­nie do więk­szo­ści Izra­el­czy­ków prze­ją­łem tę po­li­tyczną po­stawę od swych ro­dzi­ców i dziad­ków. Moja ro­dzina przy­była do ży­dow­skiej Pa­le­styny w la­tach dwu­dzie­stych i na po­czątku lat trzy­dzie­stych XX wieku, dą­żąc do usta­no­wie­nia tam nie­pod­le­głego pań­stwa ży­dow­skiego. Udało im się to i więk­szość swego ży­cia spę­dzi­łem w kraju, który zo­stał za­ło­żony przez na­cjo­na­li­stów i po dziś dzień jest rzą­dzony w znacz­nym stop­niu przez nich. Przez te lata po­zna­łem bar­dzo wielu na­cjo­na­li­stów, wśród któ­rych były osoby pu­bliczne i in­te­lek­tu­ali­ści za­równo z Izra­ela, jak i z in­nych kra­jów. I choć nie każdy z nich przy­padł mi do gu­stu, ogól­nie rzecz bio­rąc są to lu­dzie, któ­rych głę­boko po­dzi­wiam za ich lo­jal­ność i od­wagę, zdrowy roz­są­dek i mo­ralną uczci­wość. W tym kręgu na­cjo­na­lizm nie jest uzna­wany za ja­kąś nie­po­jętą cho­robę po­li­tyczną, okre­sowo opa­no­wu­jącą po­szcze­gólne pań­stwa bez żad­nego po­wodu i ze złymi skut­kami, jak współ­cze­śnie wy­daje się są­dzić wielu lu­dzi w Ame­ryce i Wiel­kiej Bry­ta­nii. Sta­nowi on na­to­miast uznaną teo­rię po­li­tyczną, w du­chu któ­rej zo­stali wy­cho­wani jego zwo­len­nicy – teo­rię tego, jak po­wi­nien być urzą­dzony świat po­li­tyki.

Czego do­ty­czy ta na­cjo­na­li­styczna teo­ria po­li­tyczna? Ten na­cjo­na­lizm, w któ­rym zo­sta­łem wy­cho­wany, sta­nowi pewne pryn­cy­pialne sta­no­wi­sko, zgod­nie z któ­rym świat jest naj­le­piej za­rzą­dzany wtedy, gdy po­szcze­gólne na­rody mogą obie­rać nie­za­leżny kie­ru­nek dzia­ła­nia, bez prze­szkód pie­lę­gnu­jąc swoje tra­dy­cje i re­ali­zu­jąc wła­sne in­te­resy. Prze­ciw­nym sta­no­wi­skiem jest im­pe­ria­lizm, zgod­nie z któ­rym do za­pew­nie­nia światu po­koju i za­moż­no­ści na­leży dą­żyć przez zjed­no­cze­nie ludz­ko­ści, na ile to moż­liwe, w ra­mach jed­nego ustroju po­li­tycz­nego. Nie za­kła­dam, że ar­gu­menty jed­no­znacz­nie wska­zują na wyż­szość na­cjo­na­li­zmu. Za obiema tymi teo­riami prze­ma­wiają roz­ma­ite względy. Jed­nak nie da się, bez za­ciem­nia­nia sprawy, unik­nąć wy­boru mię­dzy dwoma sta­no­wi­skami: albo za­sad­ni­czo po­piera się ideę mię­dzy­na­ro­do­wego rządu lub ustroju, który na­rzuca swą wolę pod­le­ga­ją­cym mu na­ro­dom wtedy, gdy lu­dzie nim kie­ru­jący uznają to za ko­nieczne; albo jest się prze­ko­na­nym, że na­rody po­winny mieć swo­bodę w wy­zna­cza­niu kie­runku swego dzia­ła­nia przy nie­obec­no­ści tego ro­dzaju mię­dzy­na­ro­do­wego rządu lub ustroju[3].

Ta de­bata po­mię­dzy na­cjo­na­li­zmem i im­pe­ria­li­zmem na po­wrót stała się szcze­gól­nie ak­tu­alna po upadku Muru Ber­liń­skiego w 1989 roku. Wów­czas za­koń­czyły się zma­ga­nia z ko­mu­ni­zmem, a umy­sły za­chod­nich przy­wód­ców opa­no­wały dwa wiel­kie im­pe­ria­li­styczne pro­jekty: pierw­szym z nich jest Unia Eu­ro­pej­ska, która stop­niowo przej­muje od państw człon­kow­skich wiele pre­ro­ga­tyw zwy­kle ko­ja­rzo­nych z po­li­tyczną nie­pod­le­gło­ścią, dru­gim zaś jest dą­że­nie do usta­no­wie­nia ame­ry­kań­skiego „po­rządku świa­to­wego”, w ra­mach któ­rego na­rody nie­chcące pod­po­rząd­ko­wać się prawu mię­dzy­na­ro­do­wemu są do tego zmu­szane, przede wszyst­kim za po­mocą ame­ry­kań­skiej po­tęgi woj­sko­wej. Choć ich zwo­len­nicy nie lu­bią tej na­zwy, są to pro­jekty im­pe­ria­li­styczne, a to z dwóch po­wo­dów. Po pierw­sze, mają one na celu ode­bra­nie pro­cesu de­cy­zyj­nego nie­pod­le­głym rzą­dom na­ro­do­wym i prze­ka­za­nie go mię­dzy­na­ro­do­wym rzą­dom lub or­ga­nom. Po dru­gie, jak już na pierw­szy rzut oka wy­nika z pu­bli­ka­cji au­tor­stwa jed­no­stek i in­sty­tu­cji opo­wia­da­ją­cych się za tymi przed­się­wzię­ciami, pro­jekty te ce­lowo wpi­suje się w im­pe­ria­li­styczną tra­dy­cję po­li­tyczną, czer­piąc hi­sto­ryczne in­spi­ra­cje z Ce­sar­stwa Rzym­skiego, Au­stro-Wę­gier i Im­pe­rium Bry­tyj­skiego. Na przy­kład Char­les Krau­tham­mer, ar­gu­men­tu­jąc u za­ra­nia okresu po­zim­no­wo­jen­nego za po­wsta­niem ame­ry­kań­skiego „uni­wer­sal­nego do­mi­nium”, wzy­wał, by Ame­ryka usta­no­wiła „su­per­su­we­rena”, który bę­dzie prze­wo­dził trwa­łemu „de­wa­lu­owa­niu [...] po­ję­cia su­we­ren­no­ści” wśród wszyst­kich na­ro­dów na ziemi. Krau­tham­mer do opi­sa­nia tej wi­zji używa ła­ciń­skiego ter­minu pax Ame­ri­cana, kreu­ją­cego ob­raz Sta­nów Zjed­no­czo­nych jako no­wego Rzymu: po­dob­nie jak Ce­sar­stwo Rzym­skie miało usta­no­wić pax Ro­mana (czyli „po­kój rzym­ski”), który za­pew­nił bez­pie­czeń­stwo i po­kój ca­łej Eu­ro­pie, tak te­raz Ame­ryka za­pewni bez­pie­czeń­stwo i po­kój ca­łemu światu[4].

Ten roz­kwit im­pe­ria­li­stycz­nych idei i pro­jek­tów po­li­tycz­nych, który do­ko­nał się w ostat­nim po­ko­le­niu, po­wi­nien był roz­bu­dzić po­mię­dzy na­cjo­na­li­stami i im­pe­ria­li­stami szcze­gó­łową de­batę na te­mat tego, jak po­wi­nien być urzą­dzony świat po­li­tyczny. Ale do nie­dawna tego typu dys­ku­sji za­sad­ni­czo się uni­kało. Od 1990 roku, kiedy Mar­ga­ret That­cher zo­stała przez wła­sną par­tię zmu­szona do ustą­pie­nia ze sta­no­wi­ska pre­miera za wy­ra­że­nie wąt­pli­wo­ści co do Unii Eu­ro­pej­skiej, prak­tycz­nie nikt wpły­wowy czy to w Ame­ryce, czy to w Eu­ro­pie, nie był spe­cjal­nie za­in­te­re­so­wany za­kwe­stio­no­wa­niem ogól­nej wi­zji, le­żą­cej w sa­mym sercu tych bliź­nia­czych przed­się­wzięć, na­kie­ro­wa­nych na bu­do­wa­nie im­pe­rium[5]. Ta prze­dziwna jed­no­myśl­ność po­zwo­liła na roz­wój Unii Eu­ro­pej­skiej oraz ame­ry­kań­skiego „po­rządku świa­to­wego” bez wzbu­dza­nia gwał­tow­nej de­baty pu­blicz­nej.

Jed­no­cze­śnie po­li­tyczni i in­te­lek­tu­alni orę­dow­nicy tych pro­jek­tów za­cho­wali przej­mu­jącą świa­do­mość faktu, że Eu­ro­pej­czy­ków nie­ko­niecz­nie za­chwyci per­spek­tywa od­nowy „Ce­sar­stwa Nie­miec­kiego”, na­wet je­śli mia­łoby ono być for­mal­nie kie­ro­wane z Bruk­seli. Zda­wali so­bie też sprawę z tego, że Ame­ry­ka­nie czę­sto wzdra­gali się przez kon­cep­cją „ame­ry­kań­skiego im­pe­rium”. W re­zul­ta­cie nie­omal każda pu­bliczna dys­ku­sja na te­mat tych sta­rań pro­wa­dzona była w mgli­stej no­wo­mo­wie, peł­nej eu­fe­mi­zmów w ro­dzaju: „nowy po­rzą­dek świa­towy”, „co­raz ści­ślej­szy zwią­zek”, „otwar­tość”, „glo­ba­li­za­cja”, „za­rzą­dza­nie glo­balne”, „su­we­ren­ność łą­czona”, „po­rzą­dek oparty na re­gu­łach”, „za­sada ju­rys­dyk­cji uni­wer­sal­nej”, „wspól­nota mię­dzy­na­ro­dowa”, „li­be­ralny in­ter­na­cjo­na­lizm”, „trans­na­cjo­na­lizm”, „ame­ry­kań­skie przy­wódz­two”, „stu­le­cie Ame­ryki”, „świat jed­no­bie­gu­nowy”, „nie­za­stą­piony na­ród”, „he­ge­mon”, „sub­sy­diar­ność”, „grać we­dług za­sad”, „wła­ściwa strona hi­sto­rii”, „ko­niec hi­sto­rii” i tak da­lej[6]. Trwało to przez po­ko­le­nie, aż wresz­cie zna­cze­nie tych zwro­tów stało się ja­sne dla sze­ro­kiej pu­blicz­no­ści, czego skutki sami mo­żemy te­raz zo­ba­czyć.

Nie wia­domo jesz­cze, czy roz­kwit na­cjo­na­li­stycz­nych sen­ty­men­tów w Wiel­kiej Bry­ta­nii i Ame­ryce ko­niec koń­ców wyj­dzie nam na do­bre. Jed­nak chyba wszy­scy mo­żemy się zgo­dzić co do jed­nego: skoń­czył się czas pu­stych wy­po­wie­dzi. Sto­imy w ob­li­czu de­baty po­mię­dzy na­cjo­na­li­zmem i im­pe­ria­li­zmem. Są to prze­możne i sprzeczne ze sobą idee, które w prze­szło­ści już wza­jem­nie ry­wa­li­zo­wały, a dziś po­wra­cają do tego sta­rego kon­fliktu. Oba te punkty wi­dze­nia za­słu­gują na to, by je do­kład­nie i z sza­cun­kiem prze­ana­li­zo­wać, z czym wiąże się też roz­ma­wia­nie o nich w przy­stęp­nych i jed­no­znacz­nych ka­te­go­riach, tak by­śmy wszy­scy ro­zu­mieli, o czym do­kład­nie mó­wimy. Miejmy na­dzieję, że tę dys­ku­sję – tak bar­dzo spóź­nioną – uda się nam prze­pro­wa­dzić w spo­sób za­ra­zem szczery, pod­party ar­gu­men­tami i kla­rowny.

Na­pi­sa­łem tę książkę, by przed­sta­wić po­wody, dla któ­rych warto być na­cjo­na­li­stą[7]. W imię wnie­sie­nia przy­czynku do moż­li­wie jak naj­bar­dziej kla­row­nej i zro­zu­mia­łej dys­ku­sji, „glo­ba­lizm” będę trak­to­wał jako to, czym on w oczy­wi­sty spo­sób jest: jako pewną od­mianę daw­nego im­pe­ria­li­zmu. Nie będę też tra­cić czasu na próbę od­ma­lo­wa­nia na­cjo­na­li­zmu pięk­niej­szym, niż on jest w isto­cie, na­zy­wa­jąc go „pa­trio­ty­zmem” – jak czę­sto czyni się to w tych krę­gach, w któ­rych na­cjo­na­lizm uzna­wany jest za coś nie­sto­sow­nego[8]. Zwy­kle po­ję­cie „pa­trio­tyzm” od­nosi się do mi­ło­ści lub lo­jal­no­ści, ja­kie jed­nostka żywi ku swemu nie­pod­le­głemu na­ro­dowi. Ter­min „na­cjo­na­lizm” rów­nież może być wy­ko­rzy­sty­wany w po­dobny spo­sób, na przy­kład jak wtedy, gdy okre­ślamy Maz­zi­niego mia­nem „wło­skiego na­cjo­na­li­sty”, zaś Gan­dhiego na­zy­wamy „na­cjo­na­li­stą hin­du­skim”. Jed­nak na­cjo­na­lizm może ozna­czać też coś wię­cej. Jak już wspo­mi­na­łem, ist­nieje długa tra­dy­cja, zgod­nie z którą po­ję­cie to od­nosi się do teo­rii na te­mat tego, jaki po­rzą­dek po­li­tyczny jest naj­lep­szy – mia­no­wi­cie do an­ty­im­pe­ria­li­stycz­nej kon­cep­cji, ma­ją­cej na celu usta­no­wie­nie świata skła­da­ją­cego się z wol­nych i nie­pod­le­głych na­ro­dów. Tak wła­śnie będę ro­zu­miał ten ter­min w ni­niej­szej książce.

Gdy do­ko­nu­jące się wy­da­rze­nia umiesz­cza się w kon­tek­ście tego dłu­go­trwa­łego star­cia po­mię­dzy dwoma nie­moż­li­wymi do po­go­dze­nia ze sobą spo­so­bami my­śle­nia o po­rządku po­li­tycz­nym, cała ta te­ma­tyka staje się dużo ła­twiej­sza do zro­zu­mie­nia i moż­liwa jest roz­sąd­niej­sza de­bata wo­kół niej.

Tok ar­gu­men­ta­cji bę­dzie tu­taj na­stę­pu­jący:

W pierw­szej czę­ści książki, za­ty­tu­ło­wa­nej Na­cjo­na­lizm a za­chod­nia wol­ność, przed­sta­wiam kon­tekst hi­sto­ryczny, po­zwa­la­jący uchwy­cić spór mię­dzy im­pe­ria­li­zmem i na­cjo­na­li­zmem tak, jak roz­wi­jał się on wśród za­chod­nich na­ro­dów. Wpro­wa­dzam roz­róż­nie­nie po­mię­dzy tym po­rząd­kiem po­li­tycz­nym, który opiera się na pań­stwie na­ro­do­wym i dąży do za­rzą­dza­nia tylko jed­nym na­ro­dem, oraz tym, któ­rego ce­lem jest za­pew­nie­nie po­koju i za­moż­no­ści przez zjed­no­cze­nie ludz­ko­ści w ra­mach jed­nego ustroju po­li­tycz­nego, zwa­nego pań­stwem im­pe­rial­nym[9]. Roz­róż­nie­nie to od­grywa cen­tralną rolę w my­śli po­li­tycz­nej przed­sta­wio­nej w Bi­blii he­braj­skiej (czyli Sta­rym Te­sta­men­cie), a po wy­bu­chu re­for­ma­cji sta­no­wiło bo­dziec do od­rzu­ce­nia au­to­ry­tetu Świę­tego Ce­sar­stwa Rzym­skiego przez na­ro­dowe pań­stwa w ro­dzaju An­glii, Ho­lan­dii i Fran­cji. Tak roz­po­czął się czte­rech­set­letni okres, kiedy to ludy Eu­ropy Za­chod­niej i Ame­ryki przy­jęły nową, pro­te­stancką kon­struk­cję świata po­li­tycz­nego, za któ­rego za­sady za­ło­ży­ciel­skie uznano na­ro­dową nie­pod­le­głość i sa­mo­sta­no­wie­nie. W rze­czy sa­mej, war­to­ści te za­częły być po­strze­gane jako jedne z naj­cen­niej­szych dla czło­wieka rze­czy i jako pod­stawa wszel­kiej na­szej wol­no­ści. Po­rzą­dek, w któ­rym na­rody by­łyby nie­pod­le­głe, miał po­zwo­lić na roz­wój roz­ma­itych form sa­mo­rząd­no­ści, re­li­gii i kul­tury w ra­mach „świata eks­pe­ry­men­tów”, przy­no­szą­cego ko­rzy­ści ca­łej ludz­ko­ści.

Jesz­cze do II wojny świa­to­wej wielu lu­dzi wciąż było prze­ko­na­nych, że za­sada na­ro­do­wej wol­no­ści od­grywa klu­czową rolę w bu­do­wie spra­wie­dli­wego, zróż­ni­co­wa­nego i sto­sun­kowo spo­koj­nego świata. Jed­nak po­ja­wie­nie się Hi­tlera zmie­niło to wszystko, z czego kon­se­kwen­cjami mierzmy się do dziś, wciąż sty­ka­jąc się z na­zbyt uprosz­czoną, nie­ustan­nie po­wta­rzaną nar­ra­cją, gło­szącą, że „na­cjo­na­lizm był przy­czyną dwóch wo­jen świa­to­wych i ho­lo­kau­stu”. Kto zaś chciałby być na­cjo­na­li­stą, skoro na­cjo­na­lizm ozna­cza po­pie­ra­nie ra­si­zmu i prze­lewu krwi na nie­wy­obra­żalną skalę?

W sy­tu­acji, gdy na­cjo­na­lizm cie­szy się opi­nią przy­czyny naj­więk­szych zbrodni na­szej epoki, nie za­ska­kuje, że dawne in­sty­tu­cje sprzy­ja­jące na­ro­do­wej nie­pod­le­gło­ści ule­gają stop­nio­wemu osła­bie­niu, a osta­tecz­nie na­wet uzna­wane są za skom­pro­mi­to­wane. Dziś wielu lu­dzi przyj­muje, że żar­liwa oso­bi­sta lo­jal­ność wzglę­dem pań­stwa na­ro­do­wego i jego nie­pod­le­gło­ści jest czymś nie tylko nie­po­trzeb­nym, ale też mo­ral­nie po­dej­rza­nym. Na­ro­do­wej lo­jal­no­ści i tra­dy­cji nie po­strzega się już jako so­lid­nych pod­staw dla okre­śla­nia praw, we­dług któ­rych ży­jemy, dla re­gu­lo­wa­nia eko­no­mii i po­dej­mo­wa­nia de­cy­zji w spra­wie obrony i bez­pie­czeń­stwa, dla okre­śla­nia pu­blicz­nych norm co do re­li­gii i edu­ka­cji czy też dla usta­la­nia tego, kto może gdzie miesz­kać. W po­stu­lo­wa­nym dziś no­wym świe­cie li­be­ralne teo­rie rzą­dów prawa, go­spo­darki ryn­ko­wej i praw jed­nostki – które roz­wi­nęły się w ob­rę­bie państw na­ro­do­wych, ta­kich jak Wielka Bry­ta­nia, Ho­lan­dia i Ame­ryka – są uzna­wane za prawdy po­wszechne i trak­to­wane jako wła­ściwe pod­stawy mię­dzy­na­ro­do­wego ustroju, w któ­rym nie­pod­le­głość państw na­ro­do­wych nie bę­dzie już po­trzebna[10]. In­nymi słowy tym, co pro­po­no­wane, jest nowe „im­pe­rium li­be­ralne”, które za­stąpi stary po­rzą­dek pro­te­stancki, opie­ra­jący się na nie­pod­le­głych pań­stwach na­ro­do­wych. Im­pe­rium to ma nas oca­lić przed nie­bez­pie­czeń­stwami zwią­za­nymi z na­cjo­na­li­zmem.

Czy jed­nak zwo­len­nicy no­wego im­pe­ria­li­zmu traf­nie od­czy­tują, czym jest na­cjo­na­lizm i skąd się on bie­rze? Czy mają ra­cję, skła­da­jąc na jego karb naj­więk­sze zbrod­nie po­przed­niego wieku? I czy od­ro­dzony im­pe­ria­lizm rze­czy­wi­ście sta­nowi wła­ściwe re­me­dium?

Są­dzę, że twier­dze­nia te wy­dają się co­raz bar­dziej wąt­pliwe. Za­tem w czę­ści dru­giej, za­ty­tu­ło­wa­nej Ar­gu­menty za pań­stwem na­ro­do­wym, prze­ko­nuję, że świat opie­ra­jący się na nie­pod­le­głych pań­stwach na­ro­do­wych na­leży po­strze­gać jako naj­lep­szy po­rzą­dek po­li­tyczny, po­ka­zu­jąc przy tym, dla­czego po­win­ni­śmy od­rzu­cić tak bar­dzo modny dziś im­pe­ria­lizm. W tej czę­ści książki przed­sta­wiam fi­lo­zo­fię po­rządku po­li­tycz­nego, od­wo­łu­jącą się do po­rów­na­nia mię­dzy trzema kon­ku­ren­cyj­nymi spo­so­bami or­ga­ni­zo­wa­nia świata po­li­tycz­nego, ja­kie znamy z do­świad­cze­nia: ustroju ple­mien­nego i kla­no­wego, który pa­no­wał w prak­tycz­nie wszyst­kich spo­łecz­no­ściach przed­pań­stwo­wych; ustroju mię­dzy­na­ro­do­wego, za­rzą­dza­nego przez pań­stwo im­pe­rialne; oraz ustroju opar­tego na nie­pod­le­głych pań­stwach na­ro­do­wych.

Więk­szość po­dej­mo­wa­nych ostat­nio prób ze­sta­wie­nia „glo­ba­li­stycz­nego” po­rządku po­li­tycz­nego ze świa­tem, w któ­rym ist­nieją pań­stwa na­ro­dowe, kon­cen­truje się na po­stu­lo­wa­nych ko­rzy­ściach zwią­za­nych z go­spo­darką i bez­pie­czeń­stwem, ja­kie płyną z po­sia­da­nia na ca­łym świe­cie zu­ni­fi­ko­wa­nego ustroju praw­nego. Jed­nak we­dług tego punktu wi­dze­nia, któ­rego tu­taj bro­nię, ar­gu­menty od­wo­łu­jące się do go­spo­darki i bez­pie­czeń­stwa mają zbyt wą­ski cha­rak­ter, by do­star­czyć wła­ści­wej od­po­wie­dzi na py­ta­nie o to, jaki jest naj­lep­szy po­rzą­dek po­li­tyczny. Tak na­prawdę wiele rze­czy do­ko­nu­ją­cych się w ży­ciu po­li­tycz­nym wy­pływa z tego, co nas zaj­muje w związku z na­szą przy­na­leż­no­ścią do ta­kich zbio­ro­wo­ści, jak ro­dziny, ple­miona i na­rody. Lu­dzie ro­dzą się w nich albo przy­stę­pują do nich na dal­szych eta­pach swego ży­cia i wiążą ich z nimi nie­zwy­kle silne więzy, oparte na wza­jem­nej lo­jal­no­ści po­mię­dzy ich człon­kami. W rze­czy­wi­sto­ści za­czy­namy uzna­wać swoje człon­ko­stwo w tych spo­łecz­no­ściach za in­te­gralną część nas sa­mych. Wiele, je­śli nie więk­szość, dą­żeń po­li­tycz­nych ma swoje źró­dło w zo­bo­wią­za­niach, ja­kie w na­szym od­czu­ciu po­sia­damy wzglę­dem nie tyle sie­bie jako jed­no­stek, co wzglę­dem na­szego po­sze­rzo­nego „ja”, obej­mu­ją­cego ro­dzinę, ple­mię lub na­ród. Cho­dzi tu mię­dzy in­nymi o tro­skę o ży­cie i wła­sność człon­ków tej zbio­ro­wo­ści, któ­rej je­ste­śmy od­dani. Ale po­tężną mo­ty­wa­cję sta­no­wią rów­nież wspólne nam i in­nym dą­że­nia nie­ma­te­rialne: po­trzeba za­cho­wa­nia we­wnętrz­nej spój­no­ści da­nej ro­dziny, ple­mie­nia czy na­rodu oraz pra­gnie­nie umoc­nie­nia ich wy­jąt­ko­wego dzie­dzic­twa kul­tu­ro­wego i prze­ka­za­nia go na­stęp­nemu po­ko­le­niu.

Nie da się traf­nie opi­sać tych wy­mia­rów kie­ru­ją­cych ludźmi po­bu­dek po­li­tycz­nych w ka­te­go­riach dą­że­nia jed­nostki do ochrony wła­snego ży­cia, oso­bi­stej wol­no­ści i wła­sno­ści. Każdy z nas w rze­czy­wi­sto­ści pra­gnie i po­trze­buje rów­nież cze­goś wię­cej, co pro­po­nuję okre­ślić mia­nem „zbio­ro­wego sa­mo­sta­no­wie­nia” – cho­dzi tu o wol­ność ro­dziny, ple­mie­nia czy na­rodu. Taką wła­śnie wol­ność od­czu­wamy wtedy, gdy zbio­ro­wość, wzglę­dem któ­rej ży­wimy lo­jal­ność, wzra­sta w siłę i na­biera szcze­gól­nych cech, na­da­ją­cych jej w na­szych oczach wy­jąt­kową war­tość.

W li­be­ral­nej tra­dy­cji po­li­tycz­nej pra­gnie­nie i po­trzeba ta­kiego zbio­ro­wego sa­mo­sta­no­wie­nia są prze­waż­nie po­strze­gane jako pry­mi­tywne i zbędne. Za­kłada się, że wraz na­dej­ściem no­wo­cze­sno­ści jed­nostki wy­zwa­lają się z tego ro­dzaju po­bu­dek. Po­sta­ram się jed­nak wy­ka­zać, że w rze­czy­wi­sto­ści tak się nie dzieje. Bry­tyj­skie i ame­ry­kań­skie kon­cep­cje jed­nost­ko­wej wol­no­ści nie na­leżą – jak się to nie­raz twier­dzi – do uni­wer­sa­liów, które każdy czło­wiek jest w sta­nie na­tych­miast po­jąć i za­pra­gnąć. One same sta­no­wią kul­tu­rowe dzie­dzic­two okre­ślo­nych ple­mion i na­ro­dów. Ame­ry­ka­nie i Bry­tyj­czycy, dą­żąc do upo­wszech­nie­nia tych idei na ca­łym świe­cie, dają w ten spo­sób wy­raz wie­lo­wie­ko­wemu pra­gnie­niu zbio­ro­wego sa­mo­sta­no­wie­nia, pod wpły­wem któ­rego chcą spra­wiać, by ich kul­tu­rowe dzie­dzic­two umac­niało się i miało co­raz więk­sze od­dzia­ły­wa­nie – na­wet je­śli po­ciąga to za sobą znisz­cze­nie dzie­dzic­twa tych, któ­rzy mo­gliby ina­czej za­pa­try­wać się na te sprawy.

W swo­jej ar­gu­men­ta­cji zwra­cam uwagę na sze­reg nie­wąt­pli­wych ko­rzy­ści pły­ną­cych z or­ga­ni­za­cji po­li­tycz­nego świata w opar­ciu o nie­pod­le­głe pań­stwa na­ro­dowe. Mię­dzy in­nymi wska­zuję, że taki po­rzą­dek daje naj­więk­sze moż­li­wo­ści zbio­ro­wego sta­no­wie­nia, że za­szcze­pia nie­chęć do pod­boju in­nych na­ro­dów i two­rzy wa­runki dla to­le­ran­cji wzglę­dem roz­ma­itych sty­lów ży­cia oraz że usta­na­wia zdu­mie­wa­jąco pro­duk­tywną ry­wa­li­za­cję po­mię­dzy na­ro­dami, z któ­rych każdy dąży do jak naj­peł­niej­szej re­ali­za­cji wła­snego po­ten­cjału oraz zdol­no­ści swych po­szcze­gól­nych człon­ków. Po­nadto są­dzę, że prze­możne więzy wza­jem­nej lo­jal­no­ści, le­żące w sa­mym sercu pań­stwa na­ro­do­wego, sta­no­wią je­dyne znane nam opar­cie dla roz­woju nie­za­leż­nych in­sty­tu­cji i oso­bi­stych wol­no­ści.

Te i inne względy wska­zują na to, że świat skła­da­jący się z nie­pod­le­głych państw na­ro­do­wych jest naj­lep­szych po­rząd­kiem po­li­tycz­nym, do ja­kiego mo­żemy dą­żyć. Nie ozna­cza to jed­nak, że po­win­ni­śmy być zwo­len­ni­kami po­wszech­nego prawa do sa­mo­sta­no­wie­nia, które po­stu­lo­wał Wo­odrow Wil­son. Nie każdy z ty­sięcy bez­pań­stwo­wych lu­dów ist­nie­ją­cych na ziemi jest albo bę­dzie w sta­nie wy­bić się na po­li­tyczną nie­pod­le­głość – jaką za­tem rolę po­winna od­gry­wać za­sada na­ro­do­wej nie­za­wi­sło­ści w kwe­stiach do­ty­czą­cych po­szcze­gól­nych na­ro­dów? Część drugą książki koń­czę roz­wa­ża­niami nad tym, na ile kon­cep­cja od­wo­łu­jąca się do po­rządku opar­tego na pań­stwach na­ro­do­wych może być od­no­szona do rze­czy­wi­stej areny mię­dzy­na­ro­do­wej, na któ­rej ideę po­li­tycz­nej nie­pod­le­gło­ści nie za­wsze i nie wszę­dzie da się wcie­lić w ży­cie.

Ar­gu­men­tem naj­czę­ściej pod­no­szo­nym prze­ciwko na­cjo­na­li­stycz­nej po­li­tyce jest to, ja­koby sprzy­jała ona roz­wo­jowi nie­na­wi­ści i fa­na­ty­zmu. Z pew­no­ścią kryje się w tym ziarno prawdy: w każ­dym na­cjo­na­li­stycz­nym ru­chu da się zna­leźć osoby bę­dące nie­na­wist­ni­kami i fa­na­ty­kami. Jaki jed­nak wnio­sek po­win­ni­śmy wy­cią­gnąć z tego faktu? Moim zda­niem jego do­nio­słość osła­bia uświa­do­mie­nie so­bie, że uni­wer­sa­li­styczne idee po­li­tyczne – w ro­dzaju tych zaj­mu­ją­cych po­cze­sne miej­sce na przy­kład w Unii Eu­ro­pej­skiej – wy­dają się nie­odmien­nie ro­dzić nie­na­wiść i fa­na­tyzm w przy­naj­mniej tym sa­mym stop­niu, co ru­chy na­cjo­na­li­styczne. W czę­ści trze­ciej, za­ty­tu­ło­wa­nej An­ty­na­cjo­na­lizm a nie­na­wiść, ana­li­zuję to zja­wi­sko, ze­sta­wia­jąc an­ta­go­ni­zmy po­mię­dzy kon­ku­ru­ją­cymi ze sobą gru­pami na­ro­do­wymi lub ple­mien­nymi, czu­ją­cymi się za­gro­żo­nymi przez sie­bie na­wza­jem, z wro­go­ścią zwo­len­ni­ków im­pe­ria­li­stycz­nych lub uni­wer­sa­li­stycz­nych ide­olo­gii wzglę­dem tych grup na­ro­do­wych lub ple­mien­nych, które nie przyj­mują gło­szo­nego przez nich twier­dze­nia, że przy­no­szą światu zba­wie­nie i po­kój. Naj­słyn­niej­szym przy­kła­dem nie­na­wi­ści zro­dzo­nej w ob­rę­bie im­pe­ria­li­stycz­nej czy też uni­wer­sa­li­stycz­nej ide­olo­gii jest być może chrze­ści­jań­ski an­ty­se­mi­tyzm. Ale rów­nież ta­kie ru­chy, jak is­lam, mark­sizm i li­be­ra­lizm udo­wod­niły, że są zdolne do roz­bu­dze­nia po­dob­nie za­żar­tej nie­chęci wzglę­dem grup zde­ter­mi­no­wa­nych do opie­ra­nia się uni­wer­sa­li­stycz­nym dok­try­nom przez nie pro­pa­go­wa­nym. Po­wie­dział­bym, że li­be­ralno-im­pe­ria­li­styczne idee po­li­tyczne w rze­czy­wi­sto­ści stały się jed­nymi z naj­po­tęż­niej­szych czyn­ni­ków przy­czy­nia­ją­cych się dziś na Za­cho­dzie do wzro­stu nie­to­le­ran­cji i nie­na­wi­ści. Spo­strze­że­nie to samo w so­bie nie sta­nowi ar­gu­mentu za na­cjo­na­li­zmem. Po­maga ono jed­nak do­strzec, że an­ta­go­ni­zmy mogą być w ogóle czymś wpi­sa­nym w ru­chy po­li­tyczne, a de­batę po­mię­dzy na­cjo­na­li­zmem i im­pe­ria­li­zmem po­winno się roz­strzy­gać w opar­ciu o inne prze­słanki.

W pod­su­mo­wa­niu, za­ty­tu­ło­wa­nym Cnota na­cjo­na­li­zmu, przed­sta­wiam kilka krót­kich uwag na te­mat re­la­cji po­mię­dzy na­cjo­na­li­zmem a oso­bi­stym cha­rak­te­rem. Przez całe swe ży­cie sły­sza­łem, że na­cjo­na­lizm psuje ludzką oso­bo­wość. Po­gląd taki pa­dał z ust chrze­ści­jan i mu­zuł­ma­nów, li­be­ra­łów i mark­si­stów, któ­rzy uznają na­cjo­na­lizm za wadę, po­nie­waż jego ce­lem jest wzno­sze­nie ba­rier mię­dzy ludźmi, pod­czas gdy po­win­ni­śmy te ba­riery bu­rzyć. Sam ina­czej się na to za­pa­truję. W domu mego ojca na­uczono mnie, że by­cie na­cjo­na­li­stą jest cnotą. Wy­ja­śniam tu­taj, na czym to po­lega, po­ka­zu­jąc, że skłon­ność ku po­rząd­kowi opie­ra­ją­cemu się na nie­pod­le­głych na­ro­dach może po­móc w for­mo­wa­niu pew­nych po­zy­tyw­nych cech cha­rak­teru, osią­gnię­cie któ­rych jest trud­niej­sze – je­śli nie wręcz nie­moż­liwe – do­póki żywi się ma­rze­nie o im­pe­rium.

Nie mamy pew­no­ści co do do­kład­nego kie­runku, jaki obie­rze od­ro­dzony na­cjo­na­lizm w Wiel­kiej Bry­ta­nii, Ame­ryce i in­nych kra­jach. Nie­za­leż­nie jed­nak od tego, jak po­wieją po­li­tyczne wia­try, mo­żemy być pewni, że nie znik­nie oś po­działu, która ujaw­niła się w sa­mym sercu ży­cia pu­blicz­nego na Za­cho­dzie. Wzdłuż tej osi prze­kształca się po­li­tyka po­szcze­gól­nych na­ro­dów, od­dzie­la­jąc tych, któ­rzy pra­gną po­wró­cić do daw­nych, na­cjo­na­li­stycz­nych fun­da­men­tów świata po­li­tycz­nego, od wy­kształ­co­nych elit, które w tym czy in­nym stop­niu są zwo­len­ni­kami idei, by w przy­szło­ści za­pa­no­wał po­rzą­dek im­pe­rialny. Obec­nie za­tem nie­wiele jest za­gad­nień bar­dziej za­słu­gu­ją­cych na uważną ana­lizę niż de­bata mię­dzy na­cjo­na­li­zmem i im­pe­ria­li­zmem.

Zaj­mu­jąc się tą te­ma­tyką, będę się od­wo­ły­wał do ta­kich po­li­tycz­nych po­jęć, jak „na­ród”, „im­pe­rium”, „nie­pod­le­głość”, „wol­ność na­ro­dowa”, „sa­mo­sta­no­wie­nie”, „lo­jal­ność”, „ple­mię”, „tra­dy­cja” oraz „to­le­ran­cja”. Wiele z tych ter­mi­nów spra­wia wra­że­nie nieco prze­brzmia­łych, pro­sił­bym jed­nak Czy­tel­ni­ków o wy­ro­zu­mia­łość w tym wzglę­dzie. To prawda, że w ostat­nich la­tach te i inne po­wią­zane z nimi po­ję­cia w znacz­nym stop­niu ule­gły mar­gi­na­li­za­cji i zo­stały za­stą­pione dys­kur­sem, w któ­rym dąży się do wy­ja­śnia­nia pro­ble­mów po­li­tycz­nych pra­wie wy­łącz­nie w ka­te­go­riach „pań­stwa”, „rów­no­ści”, „wol­no­ści oso­bi­stej”, „praw”, „przy­zwo­le­nia” i „rasy”. Jed­nak ta­kie ogra­ni­cze­nie na­szego po­li­tycz­nego pa­trze­nia samo w so­bie sta­nowi jedną z pod­sta­wo­wych trud­no­ści, w ob­li­czu któ­rych dziś sta­jemy. Świata po­li­tycz­nego nie da się zre­du­ko­wać do tych ka­te­go­rii, a próby uczy­nie­nia tego pro­wa­dzą do na­szej śle­poty w klu­czo­wych dzie­dzi­nach – śle­poty po­cią­ga­ją­cej za sobą dez­orien­ta­cję, gdy za­czy­namy się zde­rzać z rze­czami, które wciąż po­zo­stają re­alne, na­wet je­śli nie po­tra­fimy ich już zo­ba­czyć. Szer­szy za­kres kon­cep­cji po­li­tycz­nych, uak­tu­al­nio­nych dla na­szych po­trzeb, może bar­dzo po­móc w przy­wró­ce­niu nam peł­nego pola wi­dze­nia oraz upo­rząd­ko­wa­niu za­mętu, w który po­pa­dli­śmy. Gdy już ja­sno uj­rzymy po­szcze­gólne drogi, ła­twiej bę­dzie nam zde­cy­do­wać, którą z nich chcemy po­dą­żać.

Przy­pisy