Pogańskie Imperium. Litewska dominacja w Europie środkowo-wschodniej 1295-1345 ebook

zakupiono w sklepie:

Sklep Testowy

identyfikator transakcji:

1645557857580626

e-mail nabywcy:

[email protected]

znak wodny:

W latach 1250-1795 Litwa zajmowała rozległy obszar wschodniej i środkowej Europy. Do 1387 roku był to kraj pogański. Głównym tematem niniejszej książki jest sposób, w jaki to wielkie państwo prowadziło ekspansję, broniło się przed krzyżowcami z Europy Zachodniej i odgrywało znaczącą rolę w życiu Europy.

Kształtowanie się pogańskiej Litwy zostało ukazane na tle kryzysów politycznych i religijnych w czternastowiecznym Bizancjum i świecie katolickim. Podjęto próbę pokazania, w jaki sposób Litwini wykorzystywali swoją pozycję na pograniczu handlowym, wyznaniowym i kolonialnym do utrzymania i rozszerzania swoich posiadłości w obliczu oporu ze strony Polaków, Krzyżaków i Rusinów. Zakwestionowano złudne wyobrażenie „epoki wiary” jako „epoki totalitarnej, chrześcijańskiej Europy”.

Tematyka książki ma związek z ekspansją Kościoła i cesarstwa między IX a XI wiekiem. Pojawienie się nowych elit rządzących w XIV wieku, zjawisko znane francuskim i angielskim historykom, ma swoje odzwierciedlenie w Czechach, Polsce, na Rusi i Litwie, chociaż czynniki centralizacyjne były bardzo słabe, co było jednym ze źródeł siły późniejszej polsko-litewskiej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wykorzystano źródła z całej Europy, od Irlandii i Hiszpanii po Kaukaz. Przeanalizowano przydatność „literackich”, „mitologicznych” kronik. Konieczne okazało się również wykorzystanie źródeł niepisanych. Brak obszernej dokumentacji litewskiej sprawia, że trzeba się skoncentrować na wszystkich aspektach spraw międzynarodowych: zachodnie opracowania zazwyczaj nie spełniają tego postulatu.

Tytuł oryginału

Lithuania Ascending: A Pagan Empire within East-Central Europe, 1295-1345

© Copyright 1994

Cambridge University Press

© All Rights Reserved

Lithuania Ascending: A Pagan Empire within East-Central Europe, 1295-1345 was originally published in English in 1994. This translation is published by arrangement with Cambridge University Press

© Copyright for Polish Edition

Wydawnictwo Napoleon V

Oświęcim 2017

Wszelkie Prawa Zastrzeżone

Tłumaczenie:

Grzegorz Smółka

Konsultacja:

Jarosław Nikodem

Korekta:

Dariusz Marszałek

Redakcja techniczna:

Mateusz Bartel

Dystrybucja: ATENEUM www.ateneum.net.pl

Sprzedaż detaliczna:www.napoleonv.pl

Numer ISBN: 978-83-7889-901-3

Skład wersji elektronicznej:

Kamil Raczyński

konwersja.virtualo.pl

LISTA ILUSTRACJI

RYCINY

1. Notitiae Episcopatuum eccles. constantinop. 17.

Cambridge, Biblioteka Uniwersytetu, MS. Dd. II.51 fol. 187ᶦ (w formacie quarto, papier, XIV w.).

Zdjęcie: za zgodą syndyków Biblioteki Uniwersytetu w Cambridge.

2. Mapa Wilna, ok. 1342 r., na podstawie: Ochmański, Historia Litwy, s. 65.

3. Mapa przedstawiająca kampanię Litwinów na południowej Rusi, 1322-1323.

4. Plan badań archeologicznych w katedrze wileńskiej, na podstawie: Kitkauskas, Vilniaus pilys, s. 139.

5. Benesz z Weitmile, Chronicon ecclesie pragensis, AD 1340-1341. Praga, Knihovna metropolitní Kapituly, MS. H6/3 fol. 39ͮᵛ (22 cm x 15 cm, pergamin, 1380-1410). Zdjęcie: Praga, Archiv Pražského Hradu.

MAPY

1. Europa Środkowa i Wschodnia ok. 1340 r.

2. Ekspansja Litwy ok. 1248-1342.

3. Szlaki handlowe w Wielkim Księstwie Litewskim.

4. Mapa litewskich grodów.

5. Państwo zakonu krzyżackiego w (a) Prusach i (b) Inflantach.

TABELE

1. Najazdy Litwinów w poszukiwaniu niewolników, 1277-1377.

2. Tabela długów Litwinów w Rydze.

3. Podział dobytku metropolity Teofila na Rusi.

TABLICE GENEALOGICZNE

1. Monarchie w Europie Środkowej.

2. Giedyminowicze i (a) Olgierdowicze; (b) Kiejstutowicze.

3. Katolickie małżeństwa Giedyminowiczów.

4. Prawosławne małżeństwa Giedyminowiczów.

PRZEDMOWA

6 września 1991 roku reżim komunistyczny w Moskwie formalnie wyrzekł się paktu Ribbentrop-Mołotow i wszelkich roszczeń do państw bałtyckich, które zagarnął w 1940 roku. Tego samego dnia w Wilnie Litewska Akademia Nauk zwołała międzynarodowe sympozjum w celu upamiętnienia 650 rocznicy śmierci twórcy potęgi średniowiecznej Litwy, wielkiego księcia Giedymina (1315/1316 – 1341/1342). Litwa ma długą i znamienitą historię. W 1386 roku wielki książę Jagiełło, wnuk Giedymina, poślubił królową Polski Jadwigę, aby zostać królem państwa polsko-litewskiego, które rozciągało się od Śląska do Smoleńska, od Bałtyku do Morza Czarnego. Litwa zniknęła z mapy Europy jako suwerenne państwo, kiedy ostatnia część polsko-litewskiej Rzeczypospolitej Obojga Narodów została zaanektowana przez Rosję w 1795 roku. Podobnie jak Polska, oderwała się od imperium rosyjskiego w 1918 roku1.

Celem niniejszego studium jest pokazanie, w jaki sposób Litwa po raz pierwszy zaczęła się liczyć na arenie międzynarodowej. Ze swojej cytadeli w Wilnie Giedymin rządził państwem, które kontrolowało nie tylko etniczną Litwę, lecz również, w zachodnich księstwach prawosławnej Rusi, większe połacie Rusi niż te, którymi władał wielki książę moskiewski. Przez Wielkie Księstwo Litewskie przebiegały główne szlaki handlowe pomiędzy Bałtykiem a rzekami Dźwiną i Dnieprem, pomiędzy Rusią, Polską a zakonem krzyżackim. Jego terytorium obejmowało rozległe ziemie chrześcijańskie podlegające Kościołowi konstantynopolitańskiemu; było potencjalnym terenem dalszej ekspansji Kościoła rzymskiego. Postanowiło pozostać pogańskie.

Nie ma żadnego szczegółowego opisu pogańskiej Litwy w zachodnioeuropejskim języku. Niniejsza praca ma na celu wypełnienie tej luki w nauce i wzbogacenie dokonań Henryka Paszkiewicza, Zenonasa Ivinskisa i Władimira Terentiewicza Paszuty, których historie Litwy (po polsku, litewsku i rosyjsku) noszą pewne oznaki dezaktualizacji i pozostają niedostępne dla angielskich czytelników2. Niniejsza monografia zawiera pełne omówienie rządów Giedymina, najbardziej prominentnej z drugorzędnych postaci w znakomitym studium poświęconym wzrostowi znaczenia Moskwy autorstwa Johna Fennella3. Ma na celu opisanie wydarzeń ze wszystkich punktów widzenia, a zwłaszcza z perspektywy Wilna, zamiast Warszawy, Moskwy lub Królewca, obierając za temat samo Wielkie Księstwo, zamiast potraktować je jedynie jako aspekt ekspansji terytorialnej Krzyżaków, Polaków lub Rusinów. Jednocześnie zostanie podjęta próba zakwestionowania owych szkodliwych zachodnich ujęć historii Europy Środkowej i Wschodniej, które wskutek ignorancji marginalizują wkład Słowian i Bałtów w kulturę europejską. Zbyt długo traktowano historię Litwy w średniowieczu jak tabula rasa, czekającą aż jej sąsiedzi zapiszą na niej swoje wspaniałe czyny jako potęgi, które „ucywilizowały” Wielkie Księstwo.

Zbadamy zyskanie znaczenia przez Litwę pod rządami Giedymina w odniesieniu do osiągnięć jego poprzednika i brata Witenesa (1295-1315) i Jawnuty, którego wybrał na swego następcę (1342-1345). Zajmiemy się głównie wykorzystaniem przez Wielkie Księstwo słabości militarnej i politycznej jego sąsiadów, manipulowaniem granicą religijną pomiędzy nadbałtyckim katolicyzmem a prawosławną Rusią i dyplomatycznym kunsztem w relacjach z obcymi książętami, którzy byli gotowi zarówno do wdawania się w konszachty z pogańskimi Litwinami (i zawierania małżeństw z pogańskimi księżniczkami), jak i do prowadzenia krucjaty przeciwko nim. Tego rodzaju studium kwestionuje założenia o miejscu pogańskiego państwa w świecie chrześcijańskim i „konieczności” nawrócenia jako warunku aktywnego uczestniczenia w sprawach społeczności międzynarodowej w późnym średniowieczu.

Takie podejście wymaga, abyśmy zbadali tarcia w historii Europy w XIV wieku. Skąpość rodzimych źródeł dostępnych dla badacza Litwy zachęca do przedstawienia szerszego kontekstu, europejskiego koła, którego piastą była Litwa, a szprychami różnorodne regionalne ambicje: konfliktów pomiędzy Rusinami a Niemcami i Tatarami; walki Moskwy z jej rywalami o władzę na Rusi; Polski i Rusi, Świętego Cesarstwa Rzymskiego, państwa zakonu krzyżackiego i nadbałtyckich pogan; papiestwa i cesarstwa; Bizancjum i jego wspólnoty oraz papiestwa. Dlatego też w pierwszym rozdziale dokonano przeglądu bezpośrednich sąsiadów Litwy. Ograniczenia, jakie skromność wielu źródeł nakłada na badaczy średniowiecznej Litwy, są omówione przed ogólnym wprowadzeniem do pogańskiego państwa w rozdziale 3. Badania nad ekspansją Litwinów na Rusi, kultem pogańskim, hierarchią prawosławną i misją katolicką z lat 1323-1324 poprzedzają rozdziały poświęcone dyplomacji militarnej, ostatnim latom rządów Giedymina oraz problemom dynastycznym i militarnym, które prześladowały wielkiego księcia Jawnutę w trakcie jego rządów.

W niniejszym opisie przejęto ze średniowiecznej łaciny terminy „Lettowia” i „lettowski” (oznaczające Litwę) jako ogólne określenie całego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Są stosowane oszczędnie dla osiągnięcia klarowności i zgrabności stylistycznej. Właściwa Litwa (w przybliżeniu pokrywająca się ze współczesną republiką) kontrolowała rozległe terytoria zamieszkiwane przez Słowian. Od momentu odrodzenia sentymentu narodowego Litwinów w XIX wieku zaczęto używać słowa „Litwin” niemal wyłącznie w sensie etnicznym, w odniesieniu do ludzi posługujących się tym nadbałtyckim językiem, zamiast w charakterze politycznego określenia tych, którzy podlegali władzy Litwinów. Zważywszy na drażliwość potomków tych ludów (współczesnych Białorusinów i Ukraińców) na punkcie tego terminu, postanowiliśmy stworzyć skrót, aby wyróżnić działania Wielkiego Księstwa dotyczące głównie Słowian, a nie Bałtyku. Czasy, w których poeta urodzony w Nowogródku na Białorusi4, piszący wyłącznie po polsku, nazywał się Litwinem, należą już do przeszłości i doceniamy je dopiero teraz, kiedy przeminęły.

Czytelnicy niebędący specjalistami mogą być chwilami skonsternowani z powodu określania mianem Rusi kraju zamieszkiwanego przez wschodnich Słowian. Jest to nieszkodliwa konwencja naukowa, która obejmuje obszar występowania wspólnej kultury politycznej, religijnej i literackiej przed zdominowaniem Rusinów z Ukrainy i Białorusi przez ich braci z Wielkorosji (tzn. Moskali).

Czasami nie można uniknąć odniesienia do zwyczajów chronologicznych średniowiecznej Rusi. Dla Czytelnika pomocna może się okazać informacja, że ruscy i inni prawosławni kronikarze datują wydarzenia od stworzenia świata (annus mundi) w 5508 r. p.n.e. Rok rozpoczynał się 1 marca, w dniu, który zazwyczaj wypadał po naszym 1 stycznia, lecz czasami wcześniej. Odpowiednikiem roku 6808 jest zatem 1 marca 1299/29 lutego 1300 lub 1 marca 1300/28 lutego 1301. Przeliczenie na nasz system zależy w dużej mierze od porównania wpisu z wydarzeniami, które miały miejsce poza granicami Rusi.

W większości przypadków podano rodzime formy obcych imion, z wyjątkiem tych dobrze znanych (takich jak imiona papieży, pisarzy lub władców) w języku angielskim. Zważywszy na międzynarodowy charakter poprzednich opracowań poświęconych historii Litwy, istnieją różne, dezorientujące wersje imion władców Wielkiego Księstwa. Giedymin pojawia się jako Gedimin (w językach rosyjskim i niemieckim), Gediminas (w języku angielskim) i Gedeminne (w języku łacińskim); jego syn Olgierd (Algirdas, Olgerd) podobnie kryje się pod szeregiem masek. Imiona litewskie zostały podane zgodnie z przyjętym na Litwie zwyczajem. Można znaleźć nielitewskie wersje imion najważniejszych postaci w nawiasach w indeksie. Prawosławne imiona nie zostały zlitewszczone. Teksty spisane cyrylicą zostały przetranskrybowane, o ile nie było to sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem, zgodnie z systemem stosowanym przez Bibliotekę Kongresu (pominięto ligatury i ). Używanie patronimików w odniesieniu do Rusinów i Litwinów sprzyja zwięzłości. Formy –aitis/-aitè (syn/córka; l. mn. –aičiai/-aitès) i –owicz/-ówna (l. mn. –owicze/-ówny) regularnie pojawiają się w tekście. Dlatego też natrafiamy na Augustę Giedyminównę, żonę Siemiona Iwanowicza.

Autor bez wahania przyznaje, że pomocy udzieliło mu wiele osób i instytucji w Wielkiej Brytanii, na Litwie, w Polsce, na Łotwie, w Estonii, Rosji, Niemczech, Stanach Zjednoczonych Ameryki, Kanadzie i Rzymie, co odciążyło go w pracy: państwo Rowell, Fundacja Grabowskiego, Uniwersytet Warszawski i British Academy, Magdalene and Clare College w Cambridge. Cennej pomocy udzielili dyrektorzy i personel Archivio Segreto Vaticano; Geheimes Staatsarchiv, Preussischer Kulturbesitz (archiwum królewieckie) w Berlinie; biblioteki uniwersyteckie w Warszawie i Krakowie; Polska Akademia Nauk i Biblioteka Czartoryskich (w Krakowie); archiwa miejskie Rygi i Tallina; Centralna Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk (w Wilnie) i Muzeum Miejskie w Pskowie.

Skomplikowane zadanie stało się przyjemne dzięki krytycznemu nadzorowi doktora J. E. B. Sheparda, radom pana M. Giedroycia i konsekwentnym zachętom doktora R. J. Mažeiki, ożywionej dyskusji z doktorem A. Nikžentaitisem i wsparciu księdza profesora P. Rabikauskasa.

Clare College, Cambridge

Uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki Maryi

[1 stycznia – przyp. tłum.], 1993 r.

LISTA SKRÓTÓW

Acta Ioannis

Acta Ioannis PP XXII (1317-1334), ed. A. L. Tautu, Città del Vaticano 1952

AE

Arkheograficheskii Ezhegodnik, Moskva 1957-

AIuZR

Akty, otnosiashchiesia k istorii iuzhnoi i zapadnoi Rossii, ed. N. Kostomarow, I (1361-1598), Sankt Petersburg 1863

AO

Arkheologicheskie Otkrytia, Moskva 1965-

AW

Ateneum Wileńskie, 14 tomów, Wilno 1923-1939

AZR

Akty, otnosiashchiesia k istorii Zapadnoi Rossii, ed. I. Grigorowicz, I (1340-1506), Sankt Petersburg 1846; II (1506-1544), Sankt Petersburg 1848

ChOIDR

Chtenia v obshchestve istorii i drevnostei rossiiskikh pri Moskovskom Universitete, Moskva 1846-1918

CDP

Codex Diplomaticus Prussicus, ed. J. Voigt, 6 tomów, Königsberg 1836-1861

CEV

Codex Epistolaris Vitoldi magni ducis Lithuaniae (1376-1430), ed. A. Prochaska, Kraków 1882

Długosz

Ioannis Dlugossi Annales seu cronicae incliti regni Poloniae, ed. J. Dąbrowski, D. Turkowska et al., Warszawa 1964-

EpG

Epitome Gestorum Prussiae (Canonici Sambiensis), SRP, I, s. 272-290

FRB

Fontes Rerum Bohemicarum, ed. J. Emler et al., 6 tomów, Praha 1871-1907

GL

Gedimino Laiškai, ed. W. T. Paszuto i I. Štal, Vilnius 1966

GVNiP

Gramoty Velikogo Novgoroda i Pskova, ed. S. N. Valk, Moskva-Leningrad 1949

HW

Herman z Wartbergu, Chronicon Livoniae, SRP, II, s. 21-116

IORIaS

Izvestia otdelenia russkogo iazyka i slovesnosti Imperatorskoi Akademii Nauk, Sankt Petersburg 1896-1927

ILKI

Iš Lietuviu Kultūros Istorijos, Vilnius 1958-

JBS

Journal of Baltic Studies, 1972 – [wydawany przez Association for the Advancement of Baltic Studies]

KDKDW

Kodeks dyplomatyczny Katedry i diecezji wileńskiej, ed. J. Fijałek i W. Semkowicz, Kraków 1948

KDWP

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, 5 tomów, ed. F. Piekosiński, Poznań 1877-1908

KH

Kwartalnik Historyczny, Lwów-Warszawa 1887-

KSIIMK

Kratkie Soobshchenia Instituta istorii materialnoi kultury, Moskva 1939-

LAMMDI

Lietuvos TSR Aukštųjų Mokyklų Mokslo Darbai: Istorija, Vilnius 1958- [zazwyczaj skracane do Istorija]

LMADA

Lietuvos TSR Mokslų Akademijos Darbai. Serija A, Vilnius 1955- [obecnie Lituanistica]

L1, L2, L3

Redakcje „Latopisu litewskiego”, PSRL, XXXV, Moskva 1980 i XXXII, Moskva 1975

LR

Livländische Reimchronik, ed. L. Meyer, Paderborn 1876. Przekład angielski J. C. Smitha i W. L. Urbana, The Livonian Rhymed Chronicle, Indiana University Publications: Uralic and Altaic Series, CXXVIII, 1977

LU

Liv- Esth- und Kurländisches Urkundenbuch, nebst Regesten, ed. F. G. von Bunge, 6 tomów, Reval-Riga 1853-1871; Aalen 1967-1974

MM

Acta Patriarchatus Constantinopolitani, ed. F. Miklosich i J. Müller, 2 tomy, Wien 1862

MGH SRG

Monumenta Germaniae Historica. Scriptores Rerum Germanicarum, 32 tomy, Hanover-Leipzig-Hahn 1826-1934; nowa seria w 12 tomach, Berlin-Weimar 1922-

MPH

Monumenta Poloniae Historica: Pomniki dziejowe Polski, ed. A. Bielowski et. al., 6 tomów, Lwów 1864-1893; nowa seria, Kraków-Warszawa 1946-

MPV

Analecta Vaticana (1202-1306), ed. J. Ptaśnik, Monumenta Poloniae Vaticana, III, Kraków 1914

NL

Novgorodskaia Pervaia Letopis’, starshego i mladshego izvodov, ed. A. N. Nasonow, Moskva-Leningrad 1950

OF

Ordens Folianten, manuskrypty w tajnym archiwum krzyżackim w Królewcu, obecnie w PKKA, w Berlinie

OSP

Oxford Slavonic Papers, Oxford 1950-

PD

Piotr z Dusburga, Chronica terrae Prussiae, SRP, I, s. 3-219

PG i PL

Patrologiae cursus completus … series graecus, ed. J. P. Migne, 161 tomów, Paris 1857-1866 oraz … series latina, ed. J. P. Migne, 217 tomów, Paris 1844-1855

PG

Polotskie Gramoty XIII – nachalo XVIvv., ed. A. L. Choroszkiewicz, 3 tomy, Moskva 1977-1980

PH

Przegląd Historyczny, Warszawa 1905-

PKKA

Geheimes Staatsarchiv, Preussischer Kulturbesitz, archiwum królewieckie, obecnie w Berlinie

PL

Pskovskie Letopisi, ed. A. N. Nasonow, 2 tomy, Moskva-Leningrad 1941-1955

PSRL

Polnoe Sobranie Russkikh Letopisei, Sankt Petersburg-Moskva 1841-

PU

Preussisches Urkundenbuch, 6 tomów, ed. M. Hein, E. Maschke, K. Conrad et al., Königsberg-Marburg 1882-1986

PVL

Povest’ vremennykh let, ed. D. S. Lichaczew, 2 tomy, Moskva-Leningrad 1950

RAU

Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział historyczno-filozoficzny, 25 + 47 tomów, Kraków 1866-1952

RIB

Pamiatniki drevnerusskogo kanonicheskogo prava, ed. A. S. Pawłow, Russkaia Istoricheskaia Biblioteka, VI, Sankt Petersburg 1880

RLA

Russko-Livonskie Akty, ed. K. E. Napierski, Sankt Petersburg 1868

Sof.

Sofiiskaia Pervaia Letopis’, PSRL, V, Sankt Petersburg 1851

SRP

Scriptores Rerum Prussicarum, ed. T. Hirsch, M. Töppen i E. Strehlke, 5 tomów, Leipzig 1861-1874; wydanie 2, Frankfurt-am-Main 1965, z dodanym tomem VI

TrRHS

Transactions of the Royal Historical Society, seria 6, London 1873-

TL

Troitskaia Letopis’: rekonstruktsia teksta, ed. M. D. Prisełkow, Moskva 1950

TODRL

Trudy Otdela Drevnerusskoi Literatury, Moskva 1934-

VMPL

Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia, ed. A. Theiner, I, Roma 1860

Wig.

Wigand z Marburga, Cronica nova Prutenica, SRP, II, s. 429-662

ZH

Zapiski Historyczne, Toruń 1908-

ZfO

Zeitschrift für Ostforschung: Länder und Völker im östlichen Mitteleuropa, Marburg/Lahn 1952-

ZhMNP

Zhurnal Ministerstva Narodnogo Prosveshchenia, 362 + 72 tomy, Sankt Petersburg 1834-1917

SŁOWNIK TERMINÓW OBCYCH

Baskak – tatarski urzędnik, poborca podatków

Bajor-as/ai; bojar – szlachcic/-ice

Druzhina – drużyna książęca

Grivna – sztabka srebra

Jarłyk – przywilej, patent upoważniający do objęcia tronu lub diecezji wydany przez chana tatarskiego

Kunigaikštis – litewski książę, odpowiednik ruskiego kniazia

Kunigas – litewski kapłan, początkowo również przywódca polityczny

Namestnik – gubernator, namiestnik (reprezentujący księcia lub biskupa)

Posadnik – burmistrz (Nowogrodu, Pskowa)

Prigorod – placówka obronna miasta; miasto zależne od większego miasta

Rejza – kampania wojenna prowadzona przez Krzyżaków, zazwyczaj przy pomocy katolickich książąt i rycerzy z Europy Zachodniej

Svod – zbiór kronik

Tysiącznik – dowódca milicji, szef policji

Veche – zgromadzenie ludowe, które w dużej mierze miało oligarchiczny charakter

MAPY

TABLICE GENEALOGICZNE

ROZDZIAŁ I EUROPA ŚRODKOWA I WSCHODNIA, 1290-1320

Konflikty i zmiany oraz przyoblekanie się nowych reżimów w porzucone szaty starego ładu są cechami charakterystycznymi każdej epoki. Kiedy w 1300 roku rozpoczęło się nowe stulecie, dynastie i narody, które zdominowały Europę, przy czym wiele z nich uczyniło to już przed początkiem drugiego tysiąclecia chrześcijaństwa, przeszły wielką restrukturyzację. Jedna z nowych liderek środkowej i wschodniej Europy, Litwa Giedyminowiczów, której dynastia panująca miała objąć rządy w Polsce, na Rusi, w Czechach i na Węgrzech przed 1500 rokiem, powoli wychodziła z izolacji. Zanim dokładniej zbadamy rozwój pogańskiego państwa Giedyminowiczów i sposób, w jaki zdołało się włączyć w splot rywalizujących ambicji ekonomicznych, religijnych, militarnych i politycznych w środkowej i wschodniej Europie, musimy się nieco zaznajomić ze światem najbliższych sąsiadów Litwy, znajdujących się w cieniu cesarstwa i papiestwa: królestwa Polski, księstwa Mazowsza, państwa zakonu krzyżackiego w Prusach i Inflantach oraz nadbałtyckiej sfery migracji Niemców i Duńczyków. „Wspólnota” bizantyjska i Ruś stykały się z katolicyzmem na terenach Wielkiego Księstwa (zob. mapę 1).

KONFLIKT POMIĘDZY PAPIEŻEM I CESARZEM

W chwilach kryzysu w relacjach pomiędzy dwiema potężnymi, ponadnarodowymi instytucjami można uznać śmierć przywódcy jednej ze stron za fortunne wydarzenie. Kiedy umierają obaj główni protagoniści, zamiast spokoju powstaje chaos. Zachodni świat chrześcijański stanął w obliczu takiego scenariusza w drugiej dekadzie XIV wieku. W 1313 roku cesarz Henryk VII zmarł w chwili, gdy jego konflikt z papieżem Klemensem V o władzę doczesną we Włoszech sięgnął zenitu. Wcześniej papież powtórnie ogłosił swoją „wyższość nad cesarstwem, którą niewątpliwie posiadamy”5 i podkreślił swoje prawo do rządzenia cesarstwem w okresie jakiegokolwiek bezkrólewia, lecz nim minął rok od śmierci Henryka Klemens również spoczął w grobie. Spór o władzę pomiędzy papiestwem i cesarstwem był daleki od wygaśnięcia i przybrał na sile, kiedy inni rywalizujący książęta opowiedzieli się po jednej ze stron. Syn Henryka, Jan Luksemburski, król Czech, zrezygnował z roszczeń do objęcia sukcesji po ojcu jako cesarz i zamiast tego poparł księcia bawarskiego Ludwika Wittelsbacha. Ludwik został uznany za lepszego kandydata od drugiego najważniejszego pretendenta, Fryderyka Habsburga, ponieważ jego posiadłości ziemskie były małe, a jego krewni sprzyjali elekcji Habsburga. Spodziewano się, że będzie uległy; źle go oceniono. Ludwik IV przejął władzę w 1314 roku pomimo nieustannego oporu ze strony Habsburga, nie zważając na Stolicę Apostolską, która wakowała przez kolejne dwa lata.

Nowy papież, Jan XXII (1316-1334), był wątłym człowiekiem „o zapalczywym temperamencie”, który zazdrośnie strzegł prerogatyw papieskich i jak zwykło czynić zbyt wielu scholastyków, ubóstwiał przepisy prawne. W swojej korespondencji z książętami, którzy nie byli katolikami, Jan wielokrotnie, niemal nadmiernie podkreślał nadrzędną pozycję następców św. Piotra, którzy posiadali władzę związywania i rozwiązywania, rozstrzygania sporów pomiędzy świeckimi władcami6. W pierwszych miesiącach swego pontyfikatu ogłosił swoją neutralność w sporze pomiędzy dwoma kandydatami do tronu niemieckiego, wzywając obu do przedłożenia sprawy do rozpatrzenia papieżowi. Z punktu widzenia Jana tron cesarstwa był pusty, a prawo do zarządzania nim należało do niego. Ludwik Bawarski obstawał jednak przy prawomocności swojej kwestionowanej elekcji i odmówił przedłożenia swoich roszczeń do zatwierdzenia papieżowi. Ludwik i papież zyskali poparcie książąt zaangażowanych w spory na terenie całego świata chrześcijańskiego, od Szkocji do Polski i Prus. Początkowo król czeski Jan poparł Ludwika i liczył, że dzięki temu zostanie wynagrodzony na Śląsku i w Królestwie Polskim. Książę polski Władysław Łokietek postanowił poprzeć papiestwo. Inna wielka potęga katolicka na wschodnim pograniczu świata katolickiego, Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (lepiej znany jako zakon krzyżacki lub Krzyżacy), stawała się coraz ściślej, lecz nie zawsze zdecydowanie związana z Ludwikiem7. Decydującym czynnikiem w sporach rozsądzanych przez Jana XXII stały się relacje księcia z cesarzem niemieckim. Było tak w przypadku Polski, której korona stała się przedmiotem sporu pomiędzy Łokietkiem a Janem, królem Czech.

Notitiae Episcopatuum eccles. constantinop. 17. Cambridge, Biblioteka Uniwersytetu, MS. Dd.II51 fol. 187ʳ (w formacie 4ᴼ, papier, XIV w.). Zdjęcie: za zgodą syndyków Biblioteki Uniwersytetu w Cambridge.

KRÓLESTWO POLSKI

Przez dużą część XII i XIII wieku królestwo Polski istniało jedynie w sercach i wspomnieniach różnych polskich prałatów i książąt. W owych latach królestwo rozpadło się na pięć skonfliktowanych ze sobą księstw, a każdym z nich władała inna linia królewskiego rodu Piastów. Na zachodzie i północy księstwa znajdowały się pod coraz większym wpływem swoich sąsiadów z Niemiec i Czech, zwłaszcza na Śląsku. W wyniku skomplikowanego splotu małżeństw dynastycznych królowie czescy z dynastii Przemyślidów uważali się za prawowitych władców Polski. Wacław II, który zasiadał na polskim tronie w latach 1300-1305, tymczasowo zrealizował tą ambicję. Kiedy męska linia dynastii Przemyślidów wygasła w chwili śmierci Wacława III w 1306 roku, jej następcy, a zwłaszcza Jan Luksemburski, który sprawował rządy w Pradze od 1310 roku, odziedziczyli roszczenia do korony polskiej. Tymczasem niemiecka dynastia askańska przejęła całkowitą kontrolę nad księstwem lubuskim, które stało się częścią cesarskiej Nowej Marchii Brandenburskiej. Pomimo tego ideał zjednoczonego Regnum Polonie nie popadł w całkowite zapomnienie wśród książąt z dynastii Piastów8.

Władysław Łokietek, książę Łęczycy w południowo-wschodniej części kraju lub Małopolsce, ostatecznie urzeczywistnił to marzenie. Po wygaśnięciu konkurencyjnych roszczeń jego krewnych ze Śląska i Wielkopolski i sześciu latach czeskich rządów w 1306 roku Łokietek był najpotężniejszym księciem w Polsce. Niemniej jednak jego władza nie była powszechnie uznawana. Kiedy miasto Gdańsk zbuntowało się przeciw Łokietkowi w 1308 roku, a Askańczycy najechali Pomorze (zob. mapę 5 a), polski pretendent w desperacji zwrócił się o pomoc do obcej potęgi: zakonu krzyżackiego. Chociaż rycerze zdołali znieść oblężenie garnizonu Gdańska we wrześniu, nie chcieli opuścić miasta. Pod koniec 1311 roku kontrolowali nie tylko Gdańsk, lecz również całe Pomorze Wschodnie i rozpoczął się długi i zażarty spór pomiędzy Polakami a Niemcami o kontrolę nad wybrzeżem Bałtyku9.

Do 1314 roku wszystkie najważniejsze tereny czternastowiecznej Polski znalazły się w rękach Łokietka lub krewnych, którzy popierali jego ambicje. Zdobywszy poparcie większości szlachty i duchowieństwa, Łokietek potrzebował już tylko papieskiego błogosławieństwa, aby zostać królem. Wydaje się prawdopodobne, że w 1316 roku argumenty Polaków na rzecz przyznania korony Łokietkowi przez papieża, a zwłaszcza zapewnienie, że Łokietek ochraniał chrześcijaństwo przed schizmatyckimi Rusinami i pogańskimi Litwinami, skłoniły Jana XXII do napisania do książąt Rusi i Litwy 3 lutego 1317 roku i zasugerowania, aby nawrócili się na katolicyzm10. Innymi słowy, papież próbował rozwiązać wschodni problem Polski bez obierania polityki, którą zaproponowali ludzie Łokietka. Bulla, którą wydał na rzecz Łokietka w 1319 roku, podkreśla, że Stolica Apostolska nie tylko rozumie zagrożenie ze strony pogan i schizmatyków, ale również bierze pod uwagę czeskie roszczenia do korony polskiej11. To pełne skrupułów wzbranianie się przed poparciem roszczeń któregoś ze skonfliktowanych książąt, z których każdy był na swój sposób użyteczny dla Stolicy Apostolskiej, jest typowe dla polityki Jana. Możemy przypomnieć opieszałość, z jaką uznał Roberta Bruce’a za króla Szkocji, pomimo deklaracji z Arbroath, ponieważ nie chciał urazić Edwarda I z Anglii12 [w momencie wydania deklaracji z Arbroath, 6 kwietnia 1320 roku, królem Anglii był już Edward II – przyp. tłum.].

Łokietek nie ustępował, a jego rywal się nie wycofał. W 1318 roku biskup włocławski Gerward wyruszył do Awinionu z petycją od całego królestwa, duchownych, mieszczan i szlachciców, którzy błagali papieża o uznanie Łokietka za króla i przypominali mu o walce ze schizmatyckimi Rusinami, Tatarami i pogańskimi Litwinami oraz o bezpiecznym zbieraniu papieskich podatków. W otwartej odpowiedzi na prośbę Polaków, wydanej 20 sierpnia 1319 roku, tak jak poprzednio papież uznał zarówno cnoty księcia Polski, jak i prawa Jana z Czech. 11 września papież przyznał księciu Łokietkowi roczny odpust dla tych, którzy walczyli z poganami i schizmatykami13. Papież pozostał niewzruszony, mając nadzieję, że zasady będą przestrzegane i problem sam się rozwiąże. Wydaje się jednak, że coraz bliższe związki Czecha z Ludwikiem Bawarskim w 1318 i 1319 roku skłoniły papieża do dokonania wyboru14. Pod koniec września biskup Gerward wyruszył do domu z tajnymi listami w sakiewce, z których Łokietek i polscy biskupi dowiedzieli się, że papież raczył się przychylić do prośby biskupów, duchowieństwa i szlachty polskiej, którą przedłożył mu biskup Gerward. W liście Jan nie określił dokładnego charakteru negocium, które rozważył „ze starannym namysłem”15 . Wkrótce wszystko stało się jasne. 20 stycznia 1320 roku Łokietek został ukoronowany na króla Polski jako Władysław I w katedrze na Wawelu w Krakowie. Odtąd Awinion tytułował Łokietka Rex Polonie.

Błędem byłoby uznanie triumfu, jakim była koronacja w Krakowie, za koniec dwudziestodwuletniej walki Łokietka o przywrócenie Regnum Polonie. Zarówno na polu bitwy, jak i przed trybunałami papieskimi nowy król nadal zabiegał o zwrot Pomorza, „ziemi, która należy do królestwa Polski od starożytności” (jak głoszą akta procesu polsko-krzyżackiego)16. 11 września 1319 roku Jan XXII polecił papieskim śledczym zapewnić zadośćuczynienie Łokietkowi na przekór zakonowi krzyżackiemu, który nie zgodził się z ustaleniami poprzednich śledztw w sprawie roszczeń Polski i Rygi pod adresem rycerzy. W marcu 1320 roku rozstrzygnął polsko-krzyżacki spór o Pomorze na korzyść Polski. Krzyżacy zignorowali rozkaz zwrócenia Pomorza i Gdańska Koronie polskiej. Łokietek niestrudzenie pracował nad ponownym wcieleniem do Regnum księstw, które wciąż pozostawały poza jego kontrolą17. Poprzez politykę zawierania małżeństw i prowadzenia wspólnych działań wojennych z Karolem Robertem, królem Węgier, a ostatecznie również z królem czeskim Janem, Łokietek wywierał nacisk na Krzyżaków i cesarstwo, czasami łącząc siły z Danią i wschodnimi księstwami cesarstwa. Jego następca Kazimierz zawarł poczwórne przymierze z Czechami, Węgrami i południowo-zachodnią Rusią w 1337 roku18. Aby powetować sobie straty na rzecz Niemców na północy i zachodzie, Łokietek dążył do rozszerzenia terytorium Polski na wschód, w głąb południowo-zachodniej Rusi. Usiłując zrealizować te ambicje, stanął twarzą w twarz z wielkim księciem Giedyminem, z którym w końcu zawarł sojusz antykrzyżacki.

Jako książę i król Łokietek otworzył szlaki handlowe w swoim królestwie dla niemieckich i ruskich kupców i osadników, jednocześnie zakładając nowe miasta i wioski, zwłaszcza na południu, lecz również w Wielkopolsce19. Te kroki, które mają swoje odpowiedniki w całej Europie Środkowej, a zwłaszcza w Czechach i na Węgrzech, pomogły zniwelować straszliwe efekty głodu, który panował w Polsce (i na całym kontynencie) w latach 1316-1319. Książęta południowo-zachodniej Rusi przyznali przywileje kupcom krakowskim w 1320 roku i jakiś czas wcześniej, o czym świadczą dokumenty pochodzące z dworów Andrzeja i Lwa Juriewiczów20.

MAZOWSZE

We wschodniej Polsce księstwo Mazowsza próbowało iść własną drogą poza odbudowanym Królestwem Polskim. Zajmowało bardzo ważną pozycję geograficzno-handlową pomiędzy ziemiami zakonu krzyżackiego a południową Polską i zachodnią Rusią. Jego książęta wspierali handel i osadnictwo miejskie w swoim państwie. W 1311 i 1313 roku zaprosili na swoje ziemie niemieckich i polskich kupców, nadając nowym osadom statuty prawa niemieckiego. Mazowsze było potencjalnym szlakiem dla kupców z Torunia i Chełmna zmierzających do Krakowa oraz dla Sasów pragnących handlować z Litwą21. Ta pozycja pośrednika stwarzała potrzebę lub przynajmniej okazję do utrzymywania dobrych stosunków z Krzyżakami i książętami zachodniej Rusi. Więzi pomiędzy dynastią mazowiecką a władcami południowo-zachodniej Rusi z dynastii Rurykowiczów stanowiły podstawę polskich roszczeń do księstw Halicza i Wołynia, kiedy lokalna linia została zlikwidowana przez Litwinów w 1323 roku22.

Aby zwiększyć siłę i niezależność swojego księstwa, mazowieccy Piastowie nawiązali bliskie stosunki z potęgą, która rodziła się na ich wschodnich granicach. W 1279 roku Bolesław II Mazowiecki poślubił Gaudemundę (która na chrzcie przyjęła imię Zofia), córkę wielkiego księcia litewskiego Trojdena. Związek ten zachęcił Litwinów do zaprzestania najazdów na terytorium Mazowsza i sprzyjał rozwojowi handlu23. W 1295 roku Krzyżacy zrównali z ziemią miasto Bolesława, Wiznę, aby uniemożliwić poganom wykorzystywanie jej w charakterze bazy wypadowej do urządzania najazdów w głąb Prus24. Po śmierci Bolesława w 1313 roku sojusz nie przetrwał bez szwanku, podobnie jak i księstwo, które zostało podzielone pomiędzy jego trzech synów: Siemowit II otrzymał Rawę (na południu), a jego brat Trojden wschodni region Czerska. Ich przyrodni brat Wacław, owoc drugiego małżeństwa Bolesława z Kunegundą czeską, zyskał Płock, który znajdował się przy zachodniej granicy z Krzyżakami. Trojden, który poślubił Marię Juriewnę z Halicza w 1308 roku, i Siemowit postanowili się sprzymierzyć z Rusią i zakonem krzyżackim przeciwko Litwinom, których zachodnie ambicje budziły obawy u wszystkich trzech stron25. Przypuszcza się, że podczas mazowieckiej wojny domowej w 1316 roku Giedymin opowiedział się po stronie Wacława z Płocka przeciwko starszym braciom, próbując wznowić politykę Trojdena wobec Mazowsza. W tym czasie mogło zostać zawarte małżeństwo Wacława z córką Giedymina, Elżbietą. Siły litewskie z pewnością wsparły Wacława w sporach wewnętrznych w Polsce w latach dwudziestych XIV wieku, zwłaszcza przeciwko księciu Dobrzynia26. Poganie nie tknęli Płocka, kiedy ziemie Siemowita II, Trojdena i biskupa Floriana zostały spustoszone w 1324 roku. Kiedy książęta ci wspólnie z Krzyżakami oskarżyli Litwinów o perfidię w 1324 roku, Wacław nie wziął udziału w całej sprawie27. Często zwraca się uwagę na to, że w 1321 roku Wacław zawarł z zakonem traktat, obiecując, że nie będzie przeszkadzał Krzyżakom, kiedy przemaszerują przez jego ziemie, aby zaatakować Litwę, i powiadomi zakon o wszelkich planach ataku pogan na Prusy przez Płock. Niemniej jednak traktat ten nie jest wyraźnie antylitewski, podobnie jak inny sojusz zawarty w 1326 roku. W istocie wydaje się, że układ z 1321 roku był wymierzony w Łokietka, ponieważ Wacław szukał sojusznika, który również sprzeciwiał się podjętej przez króla próbie narzucenia nowej stawki świętopietrza na jego terytorium28. Włodarski słusznie sugeruje, że traktat ten nie miał większego wpływu na stosunki litewsko-płockie i Giedymin mógł nawet wiedzieć o jego zawarciu. Mniej znanym faktem jest to, że w 1320 roku, przed rozprawą sądu papieskiego przeciwko Krzyżakom w Inowrocławiu, Wacław zeznawał na rzecz Łokietka przeciw zakonowi krzyżackiemu29. Nieelegancka prawda jest taka, że dla Wacława dogodne było wykorzystywanie kilku wzajemnie sobie wrogich sojuszników w walce o utrzymanie kontroli nad swoimi ziemiami. Historycy na ogół nie dostrzegają wystarczająco wyraźnie różnic w polityce (zwłaszcza wobec Litwy) trzech synów Bolesława II. Każde państwo we wschodniej i środkowej Europie, czy to katolickie, pogańskie, czy prawosławne, musiało się asekurować poprzez poszukiwanie tych, z którymi łączyły je wspólne interesy, a nie przyjaźnie. W swoich ambicjach Mazowszanie znajdowali się w zawieszeniu pomiędzy Koroną polską a równie niebezpiecznymi wrogami spoza Polski. Niektórzy zwiększyli swoją potęgę poprzez sojusze z Niemcami i Rusinami, a inni poprzez współpracę z Litwą (a nawet, choć niechętnie, z Czechami). Pomiędzy wszystkimi stronnictwami w ówczesnej Europie Środkowej i Wschodniej utrzymywało się napięcie dyplomatyczne. Nie było żadnej monolitycznej równowagi „wielkich” sił. Litwa przetrwała, ponieważ również i ona nauczyła się zasad gry.

Biskup płocki Florian, którego biskupstwo obejmowało całe Mazowsze, wspierał starszych synów Bolesława w ich polityce zbliżenia z Krzyżakami. Nie trzeba dodawać, że rozwścieczyło to Litwinów, którzy wielokrotnie atakowali ziemie i katedrę biskupa. Atak na diecezję płocką nie musiał stanowić zagrożenia dla Wacława, ponieważ katedra znajdowała się w Pułtusku, poza jego niedawno utworzonym księstwem. W 1312 i 1316 roku ziemie diecezji w Pomezanii i Michałowie, na obszarach znajdujących się pod ścisłą kontrolą Krzyżaków, zostały wymienione na wioski przy granicy Mazowsza z Chełmnem. Na tej wymianie, którą być może należałoby postrzegać jako uporządkowanie ziem kościelnych przez dwie ważne, lokalne instytucje kościelne, skorzystali szczególnie Krzyżacy, którzy skonsolidowali swoje posiadłości na południowych granicach Prus30.

PAŃSTWO ZAKONU KRZYŻACKIEGO

Krzyżacy byli nowymi przybyszami w regionie Bałtyku, gdzie zawdzięczali swoje pierwsze posiadłości polityce Mazowsza. Ci rycerze krzyża zostali zaproszeni do Prus w 1230 roku przez księcia Konrada Mazowieckiego, który nie był w stanie powstrzymać najazdów pogan na swoje ziemie w latach dwudziestych XIII wieku31. Oprócz twierdz w północnej Syrii, zakon miał domy w północnych i środkowych Niemczech oraz w Niderlandach. Do 1237 roku podbił większość zachodnich Prus i wchłonął ziemie i braci innego zakonu rycerskiego, kawalerów mieczowych z Inflant. Zakon krzyżacki składał się zatem z dwóch części, zakonu inflanckiego, którym rządził jego własny landmarszałek, i zakonu pruskiego, odgrodzonego od swojego odpowiednika korytarzem ziem litewskich i semigalskich (zob. mapę 5). Od 1309 roku wielki mistrz kierował obiema gałęziami zakonu ze swojej siedziby w Malborku w Prusach, zamiast z Wenecji, co odzwierciedla zarówno wzrost zaangażowania zakonu nad Bałtykiem po zagarnięciu Pomorza, jak i obawę przed władzą doczesną na Zachodzie wynikającą z grabieży, jakiej dopuszczono się podczas procesów templariuszy we Francji32.

Historię Inflant i Prus w XIII wieku zdominowało wykorzenienie lub przymusowe przesiedlenie plemion bałtyckich, które nie zaliczały się ani do Słowian, ani do Teutonów, przez uzbrojonych mnichów33. Niemcy z łatwością dzielili i rządzili swoimi podbitymi wrogami. Estończycy podporządkowali się Danii w latach dwudziestych XIII wieku. W 1283 roku, kiedy Jaćwingowie lub Sudowowie poddali się Krzyżakom, większość Prus i Inflant była zdominowana przez zakon i skoncentrowano się na siłowym nawracaniu Litwinów i Zemgalów. W 1290 roku połowa Zemgalów, których ziemie stanowiły pomost pomiędzy Prusami a Inflantami, uznała zwierzchnictwo Krzyżaków, podczas gdy druga połowa poszła w ślady innych plemion i udała się na wygnanie na Litwę, skąd kontynuowała walkę o wyparcie krzyżowców ze swoich ziem34. Krzyżacki kronikarz Piotr z Dusburga zanotował pod 1283 rokiem, że „w tym czasie, kiedy od wojny wszczętej przeciwko narodowi Prusów upłynęło już osiemdziesiąt lat, a wszystkie plemiona w tej ziemi zostały pokonane i wyniszczone, tak iż nie pozostało ani jedno, które by w pokorze nie poddało swojego karku w jarzmo Przenajświętszego Kościoła Rzymskiego, bracia ze wspomnianego domu niemieckiego w następujący sposób wszczęli wojnę przeciwko narodowi potężnemu, odznaczającemu się nader twardym karkiem i doświadczonemu w walce, który sąsiadował z ziemią pruską i mieszkał na ziemi litewskiej nad rzeką Niemen”35.

Aby móc kontynuować misję wojskową przeciwko Litwinom, Krzyżacy poświęcili się sprowadzeniu osadników w celu eksploatowania swoich nowych ziem i wynagradzaniu pruskich plemion, które dowiodły swej lojalności. Sami Krzyżacy mieszkali w ufortyfikowanych klasztorach, które zostały strategicznie rozmieszczone na ich ziemiach, lecz bracia byli nieliczni, być może nigdy nie było ich więcej niż dwustu. Społeczność Krzyżaków w pojedynczym klasztorze liczyła zazwyczaj około trzynastu ludzi36. Liczyły one, że ich szeregi zasilą bracia świeccy oraz zastępy zachodnioeuropejskich rycerzy z Niemiec, Francji, Flandrii, Anglii, Szkocji i Holandii, którzy w XIV wieku przybywali do Prus niemal każdego lata i zimy, aby wziąć udział w kampanii lub Reise. Krzyżacy prowadzili werbunek na krucjatę ze swoich domów w całej Europie i tak jak w syryjskich kampaniach zakonu, w dużej mierze polegano na opłacanych oddziałach37.

Należy uznać skolonizowanie Inflant i Prus przez cudzoziemskich rzemieślników, braci świeckich w stanie spoczynku i na nowo osiedlonych rdzennych mieszkańców za jedno z największych osiągnięć zakonu. W Prusach zakon zasiedlił nieużytki na granicy z Litwą (tzw. „dzicz”) kolonistami, którzy cieszyli się przywilejami prawa niemieckiego. Krzyżacy powiększyli już istniejące miasta, takie jak polskie miasta Toruń i Gdańsk, oraz założyli nowe na prawie niemieckim38. Zachowało się niemal 500 przywilejów z lat 1283-1341, które zostały wydane w rejonach wiejskich przez mistrzów zakonu w Prusach i lokalnych ordynariuszy, takich jak biskup Pomezanii39. W zamian za ziemię często oczekiwano od osadników dostarczenia ludzi, koni i broni dla Krzyżaków toczących wojnę z poganami. Wymagano od rdzennych kolonistów „lekkiego rynsztunku” pruskiego, platendyst i brunie, podczas gdy Niemiec mógł dostarczyć wałachy albo napierśniki40. Rolnicy mieli utrzymywać umocnienia, budować mosty i dbać o drogi41. Na ogół byli to ludzie pochodzenia niemieckiego, chociaż polscy, a nawet ruscy osadnicy nie należeli do rzadkości. Na Wschodzie w rejonie Sambii (Labiawa, Sambia, Elbląg) nadano ziemie wielu członkom plemion pruskich42.

Nie tylko Bałtom nie podobał się wzrost potęgi zakonu. Katoliccy książęta, a zwłaszcza Łokietek, patrzyli krzywym okiem na ekspansję Krzyżaków. Należy jednak podkreślić, że ich położenie geograficzne zapewniło im również sojuszników. Usadowiwszy się pomiędzy Danią i Szwecją, które nie cieszyły się względami papieża, a Polską oraz pomiędzy Rusią, Polską i cesarstwem, Krzyżacy zdołali wykorzystać trudności rywalizujących autorytetów na Zachodzie. Jan XXII obawiał się ich urazić, aby nie porzucili jego interesów na rzecz wrogów papieża, a zwłaszcza Ludwika IV. W istocie cieszyli się pełnym poparciem cesarza z dynastii Wittelsbachów. Kiedy papież nie rozstrzygnął sporu zakonu z Rygą na jego korzyść w 1332 roku, Ludwik przyznał zakonowi pełne prawa w Inflantach43. Zakon był jedynym niezachwianym sojusznikiem Ludwika w polityce międzynarodowej i czasami cesarz był najwierniejszym przyjacielem Krzyżaków, jak sam siebie nazywał.

Należy wziąć pod uwagę również rywalizację polityczną, ekonomiczną i kościelną pomiędzy niemieckimi i duńskimi kolonistami a zakonem. W swoich kontaktach z Krzyżakami i duńskimi kolonistami w Estonii król Danii Eryk VI polecił swoim kolonistom, aby wspierali Krzyżaków w walce z Litwinami, lecz nalegał, aby zachowali neutralność w sporze zakonu z arcybiskupem ryskim. Stolica Apostolska nie zwróciła uwagi na nieprawidłowości, które można było dostrzec w kontaktach Duńczyków z biskupstwem rewelskim, jako dopuszczalne u kogoś, kto bronił wiary przed pogańskimi Bałtami i schizmatyckimi Rusinami44.

Chociaż estońskie biskupstwo rewelskie znajdowało się pod kontrolą Danii, wydaje się, że Krzyżacy próbowali wprowadzić swoich własnych ludzi do kapituły rewelskiej na długo przed tym, jak wielki mistrz kupił całe terytorium od króla duńskiego w 1346 roku. W Inflantach ambicje terytorialne były bardziej cyniczne i bezwstydne. Inflancka gałąź zakonu kontrolowała jedynie część ziemi w Inflantach; duże regiony i pewne bardzo zamożne miasta handlowe znajdowały się pod kontrolą miejscowego biskupa i jego kapituły pod jurysdykcją lokalnego metropolity, arcybiskupa ryskiego45. Stopniowo Krzyżacy przejęli kontrolę nad biskupstwami i kapitułami na swoich terenach w Inflantach i Prusach. Wcześnie podjęli próbę wywierania wpływu na pruskich biskupów: Sambii, Pomezanii i Warmii. Biskupstwa te znajdowały się w prowincji ryskiej. W 1300 roku Krzyżacy kontrolowali dwie trzecie obszaru każdego z nich46. Krzyżacy zacieśnili kontrolę nad swoim terytorium poprzez wykupienie ziem panów z innych obszarów47. Krzyżacy zachowywali się w Inflantach tak samo, jak w Prusach i na północnych terenach odebranych Polsce, wywierając nacisk na swoich duchownych kolegów, biskupów Ozylii, Kurlandii i Dorpatu, aby prowadzili politykę prokrzyżacką. Kupili ziemie od świeckich książąt, którzy aż nazbyt chętnie oddali je w zastaw. Kupili posiadłości, które inne zakony desperacko chciały sprzedać. W ten sposób w 1305 roku przejęli od cystersów z Dyjamentu u klasztor, który strzegł dostępu do rzeki pomiędzy Rygą a wybrzeżem. Przemienili go w jeden ze swoich fortów48. Możemy zobaczyć, jak bardzo autor Execrabilis, bulli, która potępiała posiadanie więcej niż jednego beneficjum oraz ingerencję książąt w nominacje kościelne, musiał być zainteresowany tymi oskarżeniami o brudną grę w trakcie elekcji północnych biskupów i kanoników. W latach 1318-1323 Jan XXII zbadał wszystkie elekcje biskupie w inflanckich biskupstwach (i uznał je za prawomocne)49. Podobnie Krzyżacy usiłowali kontrolować organy kierownicze lokalnych kapituł regularnych, tak jak w przypadku Chełmna od lat pięćdziesiątych XIII wieku50. Kiedy arcybiskup ryski lub świeccy panowie znad Bałtyku wysuwali oskarżenia pod adresem zakonu, Krzyżacy powoływali obrońców spośród pruskich franciszkanów, dominikanów i cystersów, a ci uzgadniali swoją linię obrony zakonu z pruskimi biskupami. Było tak w przypadku śledztw z 1310 i z 1323-1324 w sprawie okrucieństw, jakich rzekomo dopuścili się bracia zakonu krzyżackiego51.

Począwszy od przełomu XIII i XIV wieku, kiedy Krzyżacy usiłowali przejąć kontrolę nad samą Rygą, ta obrona stawała się coraz ważniejsza. Żądano ustępstw terytorialnych, ingerowano w elekcje dokonywane przez kapituły i atakowano przedstawicieli arcybiskupa. Arcybiskupi twierdzili, że Krzyżacy uniemożliwiali innym regularnym duchownym głoszenie kazań poganom i zakłócali handel pomiędzy Rygą a Litwą, jednocześnie sprzedając poganom broń i żywność. Kiedy w 1298 roku wybuchła wojna pomiędzy Krzyżakami i mieszkańcami Rygi, ryżanie przyjęli litewską ofertę umieszczenia pogańskiego garnizonu w obrębie murów miejskich52.

Po tym, jak franciszkanin z Moraw, Fryderyk von Pernstein, były spowiednik papieski, został arcybiskupem, spędził więcej czasu na wygnaniu w Awinionie i oskarżaniu Krzyżaków przed obliczem papieża niż w Rydze. Kiedy próbował wkroczyć do swojej prowincji w 1305 roku, Krzyżacy ostrzegli go, że nie ma żadnego protektora z wyjątkiem papieża, a dla nich wystarczającym papieżem jest miecz53. Przedstawiano papieżowi oskarżenia pod adresem zakonu niemal nieprzerwanie od 1305 roku. W 1310 roku Klemens V wydał wyrok na korzyść Rygi, a w 1312 wysłał nad Bałtyk specjalną komisję papieską, na czele której stał Franciszek z Moliano. W wyniku tego śledztwa w sprawie ryskich i polskich zarzutów pod adresem Krzyżaków zakon został ekskomunikowany, co jednak nic nie dało54. W 1317 roku Jan XXII zaapelował do obu stron, aby żyły w pokoju i nie gorszyły pogan swoim złym przykładem; Fryderyk nadal sprowadzał do Awinionu świadków, którzy mieli potępić Krzyżaków55. Giedymin wykorzystał skargi Rygi do wzmocnienia swoich własnych zarzutów pod adresem Krzyżaków, chociaż wkrótce zdał sobie sprawę, że popełnił poważny błąd, wybierając sojusznika, „który nie potrafi się nawet bronić, gdyż spędził dobrych dwanaście lat w kurii rzymskiej zajmując się swoimi sprawami, a mimo to nie zdołał ich doprowadzić do końca”56.

WSPÓLNOTA BIZANTYJSKA

Obraz katolicyzmu, który naszkicowaliśmy, to ogrom małostkowej rywalizacji pomiędzy królami, książętami i mnichami w krajach, których granice polityczne były przedmiotem sporu. We wschodnim świecie chrześcijańskim panowały podobne warunki, zwłaszcza w imperiach bałkańskich i na Rusi. Podczas gdy zachodni patriarcha i cesarz spierali się o swoją jurysdykcję, w XIV wieku w chrześcijańskim Cesarstwie Wschodnim doszło do pojednania pomiędzy Kościołem a państwem w Konstantynopolu, a w Azji Mniejszej i na Bałkanach zapanował chaos. Życie w Bizancjum i jego oikumene nie było ani spokojne, ani łatwe, ponieważ osmańscy gazi podjeżdżali coraz bliżej.

Andronik II Paleolog (1282-1332) stanął w obliczu coraz bardziej kategorycznych żądań ze strony dawnych prowincji cesarstwa na Bałkanach, które domagały się uznania ich za imperialne potęgi posiadające Kościoły niezależne od Konstantynopola. Drugie imperium bułgarskie pod kontrolą dynastii Szyszmanowiczów uzyskało wsparcie ze strony Bizancjum przeciwko rosnącej potędze Serbii, zanim uległo temu państwu w 1330 roku. Wykorzystując wojnę domową pomiędzy Andronikiem II a jego wnukiem Andronikiem III, która wybuchła w latach dwudziestych XIV wieku, Bułgarzy zmusili cesarstwo do ustępstw. Kościół bułgarski funkcjonował niezależnie od Konstantynopola pod kierownictwem swojego własnego patriarchy w Tyrnowie57. W Serbii klan Nemaniczów dążył do stworzenia swojego własnego imperium i patriarchatu. Miejscowi władcy zaprosili niemieckich osadników na swoje ziemie, aby budowali miasta i kopalnie. Niektórzy z nich, a zwłaszcza Stefan Urosz III (1321-1331), rozważali przejście na katolicyzm w celu zyskania uznania za granicą i wysoko postawionego prałata. W 1346 roku król Stefan Duszan ogłosił się cesarzem Serbów, Greków, Bułgarów i Albańczyków i został na niego uroczyście ukoronowany przez arcybiskupa Peci, którego „cesarz” wyniósł do rangi patriarchy58. Autorytet i przykład tych samozwańczych patriarchatów zaczął wywierać wpływ na pretensje kościelne Litwinów i odpowiedź Bizantyjczyków na żądania pogan.

W latach dwudziestych XIV wieku Andronik II rozważał zjednoczenie Kościoła bizantyjskiego z Rzymem, kiedy stanął w obliczu groźby inwazji sił weneckich i genueńskich oraz innych krzyżowców. Andronik wykorzystał nadzieje papieża na zjednoczenie w cieniu zachodniej misji. Kiedy specjalni delegaci papiescy przybyli do Konstantynopola, aby omówić te sprawy z cesarzem twarzą w twarz w 1327 roku, Andronik nieszczerze oświadczył, że nigdy nie wyraził pragnienia nawrócenia na wiarę rzymską. Chociaż Andronik zdawał sobie sprawę z potrzeby zwodzenia katolickich książąt i prałatów, był oddany własnemu Kościołowi59.

Chociaż Kościół bizantyjski cieszył się patronatem Andronika, patriarchowie z pierwszego trzydziestolecia XIV wieku byli na ogół słabymi ludźmi, których jeszcze bardziej osłabiał poważny charakter problemów, którym musieli stawić czoło. Długie śledztwa w sprawie nadużywania władzy noszącego znamiona symonii, które zdominowały obrady synodu za pontyfikatu patriarchy Nifona I (1310-1314), dotyczyły Rusi i zakończyły się złożeniem patriarchy z urzędu za to samo przestępstwo60. Ogólniej rzecz biorąc, doszło do dużego przetasowania w hierarchii, kiedy biskupi niegdyś potężnych prowincji zostali pozbawieni swych ziem przez nacierających Osmanów. Z inicjatywy Andronika po raz pierwszy od dwustu lat sporządzono tabelę godności biskupich. Te Notitiae odzwierciedlają wzrost znaczenia stolic niektórych metropolii i upadek innych. Na liście 112 metropolii figuruje 15 nowo utworzonych. Biskupstwa, które przetrwały, takie jak Bursa, Janina i Apamea, zostały wyniesione do rangi metropolii, co miało odzwierciedlać ich lojalność wobec cesarza lub fakt, że przetrwały dłużej niż poprzednie prałatury61. Przyznanie takiego statusu miało również (tak jak w przypadku Bursy) podnieść morale na obszarach narażonych na ataki Osmanów. W Monemwasii nowy status kościelny odzwierciedlał zasługi morskie tego miasta w obronie cesarstwa62. Na Rusi, największej, najbogatszej i generalnie najlojalniejszej prowincji kościelnej, patriarchowie Atanazy I, Nifon i Jan XIII Glykys musieli walczyć z ingerowaniem w sprawy kościelne wschodzących potęg świeckich na północnym wschodzie (Włodzimierz-Moskwa), południowym zachodzie (Halicz-Wołyń) i północnym zachodzie (Litwa)63.

RUŚ

Metropolia Kijowa i Wszechrusi była nagrodą Bizancjum. W XII i XIII wieku Ruś, która została połączona w jedną metropolię, stała się zlepkiem odrębnych księstw pod egidą seniora dynastii Rurykowiczów. Książę ten przyjął tytuł i prawa wielkiego księcia kijowskiego. Nieład i bratobójcza rywalizacja dynastyczna, które charakteryzują życie polityczne na Rusi w latach 1125-1359, odzwierciedlają podobny chaos w Polsce. Kiedy Tatarzy najechali Ruś ze wschodnich stepów w latach 1237-1240 i spustoszyli już i tak osłabiony region Kijowa, siedziba władz centralnych od ponad stu lat mieściła się w północno-wschodnim mieście Włodzimierzu „za lasami”, a nie na południu. Dzięki współpracy księcia Aleksandra Newskiego z chanami tatarskimi w latach pięćdziesiątych XIII wieku wielkie księstwo włodzimierskie pozostało głównym ośrodkiem politycznym Rusi64. W XIII wieku południowe księstwa Halicza i Wołynia, w większym lub mniejszym stopniu odcięte od Włodzimierza przez Tatarów i północne lasy, stały się odrębnym państwem, które katolicy znali jako regnum (Galicie et) Ladomerie. W 1299 roku metropolita Maksym, głowa Kościoła ruskiego, przeniósł swoją siedzibę z Kijowa, którego gospodarka nie mogła już utrzymać wysoko postawionego prałata, do Włodzimierza.

Tatarzy nie sprawowali bezpośrednich rządów na Rusi. Zamiast tego wykorzystywali miejscowych książąt do ściągania trybutu pod nadzorem tatarskich urzędników. Chan przyznał seniorowi dynastii Rurykowiczów swój patent na rządzenie (jarłyk), bez którego wielki książę Włodzimierza i Wszechrusi nie mógł stać na czele książąt ruskich. Za panowania chana Ozbega (Uzbega) (1312-1342) Złota Orda znalazła się u szczytu potęgi, przeniosła swoją administrację centralną do Saraj Berke nad brzegami Wołgi i przeszła na mahometanizm65. Na Litwie nie było jednak żadnych osad tatarskich. Pierwszy wiarygodny dowód na osiedlanie się Tatarów na Litwie, jaki posiadamy, to przypadek sojuszników Tochtamysza, którzy szukali schronienia u Witolda w 1398 roku. Legenda o osiedleniu się Tatarów na Litwie w 1324 roku jest fałszywa66.

Kiedy ostatni syn Aleksandra Newskiego, Andrzej, zmarł w 1304 roku, książęta Moskwy i Tweru, wnukowie Newskiego i jego brata Jarosława, rywalizowali o tron wielkiego księstwa włodzimierskiego67. Chociaż Michał Jarosławowicz z Tweru posiadał tradycyjne prawo do sukcesji przysługujące najstarszemu męskiemu członkowi dynastii Rurykowiczów, jego kuzyn Jerzy Daniłowicz z Moskwy był jego konkurentem do tronu. W trakcie swoich rządów wielkoksiążęcych w latach 1304-1318 Michał był na tyle nierozważny, że zraził do siebie kilka ważnych części społeczeństwa ruskiego, w tym metropolitę Wszechrusi, Piotra, któremu trudno było rezydować na terenie patrymonium Michała.

Wydaje się, że Michał szukał wsparcia dla swojej władzy w sąsiednich krajach. Kiedy chan skazał go na śmierć w 1318 roku, jednym z zarzutów, jakie mu postawiono, był zamiar przekazania swojego skarbca Niemcom. Zachowane źródła nie potwierdzają prawdziwości tego oskarżenia, lecz nie ma niczego nieprawdopodobnego w tym, że wielki książę, podobnie jak książęta południowej Rusi, mógł chcieć się sprzymierzyć z Krzyżakami przeciwko Tatarom68. Wydaje się pewne, że utrzymywał bliskie stosunki z Litwinami i mógł odegrać wielką rolę w ustanowieniu prawosławnej hierarchii niezależnej od metropolity Piotra w litewskim Nowogródku. W 1320 roku syn Michała, Dymitr, poślubił córkę Giedymina, Marię, co było zgodne z jego próbą odzyskania jarłyku od Moskwy69. Sojusz litewsko-twerski przeciwko Moskwie zdominował życie polityczne na Rusi aż do XV wieku.

Kiedy chan Ozbeg zamordował Michała za cichym przyzwoleniem Moskwy, Jerzy Daniłowicz z Moskwy (zm. 1325), który ożenił się z siostrą chana, został wielkim księciem włodzimierskim (1318-1322). Chociaż synowie Michała Jarosławowicza, Dymitr i Aleksander, odzyskali jarłyk od swoich moskiewskich kuzynów w 1322 i 1326 roku, szanse Tweru na zachowanie tego patentu bardzo zmalały w wyniku powstania w Twerze w 1327 roku, w trakcie którego kuzyn i namiestnik chana, Czoł-chan, i wszyscy Tatarzy w mieście zostali zamordowani. Iwan Daniłowicz, brat Jerzego, przedstawił chanowi zemstę mieszkańców za ekscesy Tatarów w Twerze jako wiarołomstwo syna Michała, wielkiego księcia Aleksandra70. Iwan, który otrzymał przydomek Kalita („Sakiewka”) z powodu swojej działalności dobroczynnej (lub skuteczności, jaką się wykazał jako rentier Tatarów), nakłonił chana do przyznania mu pełnego jarłyku w 1331 roku. Przez poprzednie trzy lata dzierżył połowę wielkiego księstwa, którą otrzymał na okres próbny. Iwan (wielki książę od 1331 do swojej śmierci w 1340 roku) zainicjował konsolidowanie północno-wschodnich księstw ruskich wokół Moskwy71. Księstwa na zachodzie znajdowały się jednak poza kontrolą Moskwy lub, w przypadku Nowogrodu, wybrały wyższą przynależność polityczną.

W XII i na początku XIII wieku zachodnie księstwa przeżyły rozkwit jako ruskie okna (i drzwi) na świat katolicki. W XIII wieku miasta na Rusi Czarnej, Grodno i Nowogródek, znalazły się pod kontrolą Litwinów, kiedy ich rodzime dynastie osłabły i wymarły. Połock był centralnym punktem największego księstwa na zachodniej Rusi, które obejmowało inne godne uwagi ośrodki miejskie, takie jak Mińsk, Zasław i Witebsk. W regionie tym krzyżowały się trzy główne szlaki rzeczne: szlak dnieprowski prowadzący na południe do Kijowa i Konstantynopola, Łować zapewniająca połączenie z Nowogrodem, wielkim ośrodkiem handlowym na północy, oraz szlak dźwiński (Düna, Dauguva) prowadzący do rozwijających się targów nadbałtyckich i niemieckich w Inflantach i Saksonii. Książęta tego regionu założyli placówki handlowe wśród łotewskich plemion nad Dźwiną w Koknese (Kokenhausen/Kokenhusen) i Jersice. W 1208 i 1214 roku przejęli je niemieccy kupcy. Miejscowy książę Konstantyn nadał inflanckim osadnikom ziemie wokół jeziora Łubań. Odzwierciedleniem wzrostu wymiany handlowej na południu są duże znaleziska tanich, importowanych towarów z Bizancjum (wyrobów szklanych, małych, przenośnych ikon itp.) oraz architektura kościołów i katedr w Połocku, Witebsku i Nowogródku72. Poczynając od połowy XIII wieku, owe miasta i ich ziemie stopniowo padały ofiarą ekspansjonizmu Litwy. Kiedy król Litwy Mendog początkowo nawrócił się na katolicyzm, w 1253 roku poprosił papieża o przyznanie mu praw do wszelkich (zachodnich) ziem ruskich, jakie mogły zostać podbite przez jego poddanych73.

Historia Połocka w XIII wieku jest znana jedynie częściowo i okoliczności najazdów litewskich pozostają niejasne. Książę Konstantyn, który ofiarował region Łubania zakonowi, jest nieznany, lecz mógł być synem Dawida ze Smoleńska. Z pewnością nie jest to książę Konstantyn (Rościsławowicz) wspomniany w Latopisie nowogrodzkim pod rokiem 1264, którego niektórzy historycy błędnie uznali za syna księcia Towciwiłła, Litwina, który rządził Połockiem od ok. 1250 do 1263 roku. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że synem Towciwiłła był książę August, którego nowogrodzianie wysłali do Pskowa w 1271 roku74. W latach 1264-1267, po zamordowaniu Towciwiłła i ucieczce jego syna do Nowogrodu, miastem rządził książę Herden (Gierden) z Nalszczan, litewskiego terytorium, które graniczyło z ziemią połocką. Posiadamy jedynie ogólnikowe informacje na temat władców Połocka po śmierci Herdena w 1267 roku, chociaż wydaje się, że po 1307 roku księstwo niemal nieprzerwanie znajdowało się pod kontrolą Litwinów. Brak stabilnej lokalnej dynastii w drugiej połowie XIII wieku zachęcił miejscowego biskupa i bojarów do zwiększenia swojej władzy kosztem księcia, co nie uległo zmianie pod rządami Litwinów75.

Witebsk, który również znalazł się pod władzą Litwinów w połowie XIII wieku i handlował z poganami, zwłaszcza niewolnikami, w latach osiemdziesiątych XIII wieku za panowania księcia Michała Konstantynowicza, lawirował między Połockiem a Smoleńskiem. Zachowało się kilka umów handlowych z drugiej połowy XIII wieku, które powstały w tych ostatnich miastach, lecz objęły również Witebsk, Rygę i Lubekę. Od 1229 roku Smoleńsk również był domem społeczności kupców niemieckich. Jego położenie nad Dnieprem sprzyjało rozwojowi jego handlu z Inflantami przez Połock, z Kijowem i południem oraz z bogatymi ziemiami północno-wschodniej Rusi. Czasami Litwini wykorzystywali walki dynastyczne w Smoleńsku do rozszerzania swoich wpływów handlowych i militarnych na wschód. Na początku XIV wieku członkowie jednej z gałęzi dynastii panującej, potomkowie księcia Aleksandra, sprzymierzyli się z Giedyminem76.

Na północnym zachodzie dominującą potęgą ekonomiczną i polityczną była archidiecezja nowogrodzka, która obejmowała księstwa Nowogrodu i Pskowa oraz mniejsze miasta nad jeziorem Ładoga i na Rusi Kijowskiej. Nowogród posiadał również kolonie daleko na północy, nad Morzem Białym, oraz na wschodzie w Permie, gdzie kraj obfitował w futra. Poczynając od lat pięćdziesiątych XII wieku, obywatele Nowogrodu wybierali własnego księcia, aby bronił ich przed atakiem z zewnątrz, lecz nie pozwalali mu mieszkać w mieście ani ustanowić w regionie rządów dynastycznych. Wiec lub oligarchiczna rada obywateli wybierała posadnika77 i dowódcy pospolitego ruszenia (tysiącznika). Wiec zachował prawo do wybierania nominalnej głowy państwa, arcybiskupa. Pomimo tego, że początkowo Nowogród był blisko związany ze swoim młodszym kolegą, Pskowem, pskowianie zazdrośnie strzegli swojej niezależności. W XIV wieku często zdarzało się, że obywatele obu miast niezależnie od siebie zwracali się do Litwy z prośbą o zapewnienie miastom ochrony militarnej przed Szwedami78, prowadzącymi krucjatę Krzyżakami i spustoszeniami, jakie mogliby wyrządzić inni książęta ruscy. Od 1322 do około 1400 roku Psków był praktycznie klientem wielkiego księcia litewskiego. Wielki książę moskiewski zazdrościł bogactwa Nowogrodowi i zawsze próbował zapewnić Moskwie przyczółek w tym mieście. Miejscowi bojarzy dzielili się na stronnictwa, które popierały sojusz z Litwą lub Moskwą jako najlepszy sposób na zabezpieczenie swoich szlaków handlowych. Nowogród był najważniejszą placówką handlową w północnej Europie z mieszkającą tam społecznością niemieckich kupców w dworze św. Piotra. Pod kierownictwem potężnych arcybiskupów, takich jak Wasyl Kalika (1331-1352), Nowogród wykorzystywał swoich potężnych sąsiadów do własnych celów. Moskiewscy historycy, którzy opisują pozornie „nieunikniony” wzrost znaczenia Moskwy, nie zwracają uwagi na tę równowagę napięcia79.

Południoworuskie królestwo halicko-wołyńskie, które, jak zdążyliśmy się już przekonać, zostało odcięte od wpływu wielkich książąt włodzimierskich przez inwazję Mongołów, szukało przywódców w środkowej Europie, zwłaszcza w wyniku kilku małżeństw pomiędzy Rusinami a węgierską dynastią królewską w XII i XIII wieku (zob. tablicę genealogiczną 1). W latach 1254-1256 Daniel Romanowicz doprowadził do dwuletniego zbliżenia politycznego z papiestwem w celu uzyskania korony królewskiej. Daniel otrzymał łacińską koronę i berło, lecz odmówił przejścia na katolicyzm. Pomimo tego używał tytułu korol’ (król), co w ruskiej chronografii było terminem zarezerwowanym dla zachodnich władców, a nie kniaz’ (książę). W 1309 roku Jerzy Lwowicz, wnuk Daniela, wydalił misję papieską ze swoich ziem po tym, jak ją zainicjował, ponieważ zdołał już uzyskać hierarchę dla swojego Kościoła od Konstantynopola w celu wyrwania się spod wpływu metropolity kijowskiego, który mieszkał wówczas we Włodzimierzu80.

Książęta z południowego zachodu dali się uwikłać w kłopoty polityczne swoich polskich sąsiadów. W 1290 roku Lew Daniłowicz (1264/1269-1300) dokonał zbrojnej interwencji we wschodniej Polsce, aby pomóc Łokietkowi i Bolesławowi Mazowieckiemu przeciwstawić się rządom Czechów w Krakowie. Jego wnukowie, Andrzej i Lew Juriewicze (1309-1323), utrzymywali bliskie stosunki z Polską i zakonem krzyżackim. Rycerz Sieghard von Schwarzburg, który pojawia się jako consanguineus noster dilectus w traktatach zawartych przez Lwa i Andrzeja (a później przez Bolesława Jerzego II), był kuzynem ojca książąt. Niejeden raz pełnił funkcję pośrednika w kontaktach pomiędzy zakonem a książętami południowo-zachodniej Rusi81. Ich tronu pożądali spadkobiercy dalekich krewnych na Węgrzech, którzy wywodzili swoje roszczenia od rodzeństwa Konstancji węgierskiej, babki Lwa i Andrzeja. Ich ciotka Anastazja została wydana za Siemowita z Dobrzynia, a ich siostra była żoną Trojdena z Mazowsza82.To drugie małżeństwo spowinowaciło ich z Trojdenem, ostatnim potężnym wielkim księciem litewskim, który nie pochodził z linii Giedymina 83, a jego owocem był ostatni niezależny książę halicko-wołyński. Bolesław Jerzy II doszedł do władzy w 1324 roku w wyniku układu pomiędzy Polską, Mazowszem i Litwą w sprawie losu południowego sąsiada.

W 1259 roku zaproszono niemieckich i polskich rzemieślników (rolników, wytwórców łuków i strzał, kowali i złotników) do nowego miasta Chełma w Regnum Galicie et Lodomerie, aby ocalić gospodarkę południowo-zachodniej Rusi przed następstwami inwazji Mongołów84. W 1320 roku Andrzej Juriewicz przyznał krakowskim i toruńskim kupcom i rzemieślnikom przywileje, jakie wiązały się z podleganiem prawu niemieckiemu, oraz rekompensatę za złe traktowanie ze strony urzędników podatkowych. Podobne przywileje zostały zawarte w statucie dla nowego miasta Sanoka, który Bolesław Jerzy II wydał w 1339 roku. Wypadają one dobrze w porównaniu ze swoimi odpowiednikami na Węgrzech, w Serbii lub Czechach. W 1320 roku grosz praski był w obiegu zarówno na południowo-zachodniej Rusi, jak i w sąsiedniej Polsce85.

Na początku XIV wieku Europa była zlepkiem nowych państw kościelnych i książęcych, walczących o spełnienie swoich pragnień w ogólnej próżni władzy – bez względu na to, czy znajdowały się na obrzeżach kontynentu, czy też w jego sercu. Wielkie znaczenie miała zdolność do wykorzystania rozbieżności pomiędzy cesarzem niemieckim a papieżem, papiestwem a patriarchatem Konstantynopola i pretendentami do tronu cesarskiego w środkowej Europie i Bizancjum. Gospodarka niemal każdego państwa europejskiego wymagała resuscytacji po epidemii i głodzie, które dotknęły kontynent w drugiej dekadzie stulecia. Podobnie jak w mniej odległych czasach, wydawało się, że problemy te zostaną rozwiązane przez niemiecką technologię i siłę roboczą. W środkowej Europie stare dynastie Przemyślidów i Arpadów wygasły, pozostawiając ambicje terytorialne nowym przybyszom, których pozycja była zagrożona przez niezadowoloną szlachtę w kraju oraz ambicje ich sąsiadów za granicą. Należało zawrzeć kompromis z odrestaurowaną monarchią Piastów w Polsce, aby rozstrzygnąć spory pomiędzy Węgrami a Polską o południowo-zachodnią Ruś oraz pomiędzy Polską a Czechami o polskie terytoria. Pogańskie imperium litewskie stopniowo coraz bardziej wikłało się w sieć sojuszy dynastycznych i politycznych na granicach Polski i Mazowsza, państwa zakonu krzyżackiego i Rusi, po stronie imperium Wittelsbachów i zakonu krzyżackiego lub przeciwko nim. Tymczasem Cesarstwo Wschodnie borykało się z trudnościami gospodarczymi i obcą okupacją. Wenecjanie, Genueńczycy i Osmanowie zagrażali królowej miast, Konstantynopolowi. W najbogatszej prowincji Kościoła bizantyjskiego książęta Moskwy, Tweru, Halicza-Wołynia i Litwy dążyli do podźwignięcia ziem okupowanych przez Tatarów. Chaos szerzący się w krzyżujących się monarchiach środkowej Europy nie jest niezwiązany z naszym tematem. Podziały w łonie chrześcijańskich dynastii zmniejszyły szansę na przypuszczenie skoordynowanego i wspólnego ataku na Litwę. Siedząc na granicach wojujących państw, Litwini mogli wybierać sojuszników i eliminować wrogów. Nieprzypadkowo z tego tygla zmagań politycznych i ekonomicznych w obrębie i pomiędzy dwiema połówkami świata chrześcijańskiego wyłoniło się silne państwo pogańskie, dokładnie w czasie, gdy Litwa nauczyła się przezwyciężać tarcia wewnętrzne i wykorzystywać brak jedności wśród swoich wrogów.

ROZDZIAŁ II ŹRÓDŁA

Jest kilka powodów, dla których nie poświęca się historii Litwy w średniowieczu uwagi, na jaką zasługuje, zważywszy na potęgę, rozmiar i wpływy Wielkiego Księstwa. Najbardziej uderzający problem akademicki to domniemany brak źródeł i wysokie wymagania językowe, które musi spełnić badacz ze względu na różnorodność świadectw. Zbiór danych istotnych dla badań nad Wielkim Księstwem Litewskim za panowania Giedymina może być złożony, lecz często brakuje mu głębi. Rozproszenie źródeł po całej Europie i języki, w których zostały spisane, sprawiają, że zbadanie zachowanego materiału jest trudniejsze niż mogłoby być. Pomocne może się okazać zwykłe wymienienie głównych krajów, z których pochodzą nasze źródła: Litwa, Inflanty, Ruś, Polska i Prusy; Stolica Apostolska, Bizancjum, Niderlandy i Francja. Posiadamy dane z Węgier i Czech, Szwajcarii i Hiszpanii, Irlandii i Anglii. Największą zaletą tego rozproszenia dokumentów jest to, że zmusza historyka do przyjrzenia się Litwie ze wszystkich stron, zamiast krótkowzrocznego oparcia się wyłącznie na zapiskach pochodzących z tego kraju. Całkowicie od siebie niezależne źródła często potwierdzają się nawzajem. Można wykorzystać ruskie kroniki do ustalenia chronologii niedokładnie datowanych inflanckich tekstów dyplomatycznych, a czasami polska kronika spisana po łacinie pozwala poprawić błędne interpretacje w litewsko-ruskiej genealogii86. Dokładniejsza analiza bibliograficzna wszystkich najważniejszych źródeł z poszczególnych krajów znajduje się w innym miejscu87. Zamierzamy tutaj zwrócić uwagę na rodzaje materiału, jakim dysponujemy, problemy, które wynikają z niektórych z nich, oraz rodzaje tekstów historycznych, które możemy dzięki nim napisać.

Zachowały się kroniki i roczniki z całej środkowej i wschodniej Europy, chociaż chronografia na terenie samej Litwy rozwinęła się dopiero na początku XV wieku. Kroniki, materiały, którymi niesłusznie gardzą badacze mający dostęp do stert biurokratycznych dokumentów, stanowią podstawę badań nad dziejami Litwy, Rusi, a w mniejszym stopniu również Polski. Ogólnie rzecz biorąc, dokumenty te mają bardziej annalistyczny niż dyskursywny charakter i najlepsze z nich powstały na dworach książąt, biskupów, wielkich mistrzów oraz w instytucjach mieszczańskich na terenie Wszechrusi, Polski i Prus-Inflant. Dotyczą Litwinów, ponieważ mieli oni wpływ na sprawy wewnętrzne. W państwach katolickich również korzystamy z pism sporządzonych przez poszczególne zakony. Najważniejsze z nich, Chronica terrae Prussiae Piotra z Dusburga, to nie tylko historia osadnictwa krzyżackiego w Prusach, ale również wytłumaczenie i usprawiedliwienie działań Krzyżaków88. Stosunki Litwy z Inflantami, gdzie zakon krzyżacki dzielił się władzą z miejscowymi biskupami, opisał westfalski ksiądz Herman z Wartbergu89. Obficie korzystamy z dzieła piętnastowiecznego kronikarza polskiego Jana Długosza, nie tylko dlatego, że zawiera informacje zaczerpnięte z roczników, które zaginęły, lecz również dlatego, że gromadząc materiały z Prus, Litwy i Polski Długosz zlecił przetłumaczenie kilku tekstów na łacinę90. Wiele z tych przekładów zachowało się w lepszym stanie niż oryginały. Dobrym przykładem jest Cronica nova Prutenica Wiganda z Marburga91.

Największy zbiór źródeł pochodzi od pewnej grupy autorów: franciszkanów. Zapiski franciszkanów odzwierciedlają charakter ich autorów: grupy kaznodziejów rozproszonych po całym świecie chrześcijańskim, którzy wykorzystywali swoją historię jako usprawiedliwienie w obliczu oskarżeń o herezję i skarbnicę przykładów podczas głoszenia kazań. Zupełnie inaczej ma się sprawa w przypadku innych braci żebrzących, dominikanów, którzy nie pozostawili po sobie żadnych kronik ani dokumentów dotyczących misji na Litwie, pomimo obecności zakonników w Wilnie. W latach czterdziestych XIV wieku pewien franciszkanin w Szwajcarii spisał relację naocznego świadka wydarzeń na Litwie w 1323 roku; zakonnicy z Hiszpanii i Irlandii uwzględnili Litwę w traktatach geograficznych, a angielscy franciszkanie Roger Bacon i Bartłomiej wykorzystali przykłady znad Bałtyku w swojej teorii krucjat i historii powszechnej. Na samej Litwie przez cały XIV wiek franciszkanie pełnili funkcję skrybów i sekretarzy wielkiego księcia. Polscy i niemieccy zakonnicy spisali roczniki, które mają pewną wartość, zwłaszcza w Lubece, Gnieźnie i Toruniu92.

Wiele informacji z kronik spisanych przez pruskich księży i braci żebrzących pochodzi ze źródeł dyplomatycznych. Wartość kroniki Dusburga wynika z tego, że jako oficjalny kronikarz miał dostęp do archiwum wielkich mistrzów w Malborku. Pojawia się pokusa uznania niektórych z jego najbardziej rażących błędów i najbardziej przekonujących opisów zwyczajów pogan za rezultat korzystania z dokumentów takich jak pokój litewsko-inflancki z 1323 roku i traktat dzierzgoński z 1249 w archiwum93. Współczesny historyk ma dostęp do resztek tego samego archiwum i tych samych dokumentów – Tajnego Archiwum zakonu, które niegdyś znajdowało się w Królewcu, a obecnie znajduje się w Berlinie. Jego skarby zostały w większości wydane w kodeksach i Urkundenbücher Dogiela i Voigta, von Bungego, Maschkego, Heina i Conrada94.