Poprzednie życie ebook

Pro­log

W wieku od około pięt­na­stu do trzy­dzie­stu lat pi­sy­wa­łem prozę i nie­skrom­nie uwa­ża­łem się za praw­dzi­wego pi­sa­rza. „Praw­dziwy pi­sarz”, jak to so­bie wtedy wy­obra­ża­łem, to wcale nie był ktoś, kto wci­ska czy­tel­ni­kom so­cre­ali­styczny kit, otrzy­muje od par­tii or­dery i ściąga na sie­bie swo­imi utwo­rami za­słu­żone kpiny mło­dzieży szkol­nej. „Praw­dziwy pi­sarz”, jak mnie­ma­łem, to nie­do­ce­niony ge­niusz, któ­rego w każ­dym spo­łe­czeń­stwie mało kto ro­zu­mie i który zy­skuje praw­dziwe uzna­nie do­piero po śmierci.

Na szczę­ście miesz­ka­łem we Lwo­wie, gdzie nie bra­ko­wało po­dob­nych ge­niu­szy, a za­tem czu­li­śmy się w swoim kręgu dość do­brze, sza­nu­jąc sie­bie na­wza­jem i z ca­łej du­szy gar­dząc ota­cza­jącą nas sow­de­pią. Moja ów­cze­sna proza, jak przy­pusz­czam, była nie­zła, bo nie tylko chęt­nie słu­chano jej w kuch­niach pod­czas pry­wa­tek, lecz także prze­ka­zy­wano w od­bit­kach, od­cią­ga­jąc tym sa­mym uwagę funk­cjo­na­riu­szy KGB od dużo waż­niej­szych spraw, któ­rymi w końcu mo­gli się za­jąć do­piero po uzy­ska­niu nie­pod­le­gło­ści.

Na po­czątku lat osiem­dzie­sią­tych coś jed­nak stało się z moim pi­sar­skim ner­wem – usechł, czyli za­nikł, a być może po pro­stu do­ro­słem i zro­zu­mia­łem róż­nicę mię­dzy prozą po pro­stu do­brą a ge­nialną. W każ­dym ra­zie uczci­wie speł­ni­łem przy­ka­za­nie Hry­ho­rija Czu­baja, które wła­śnie – jak zro­zu­mia­łem póź­niej – było nie przy­ka­za­niem, tylko sa­mo­uspra­wie­dli­wie­niem i sa­mo­uspo­ko­je­niem: „Mo­żesz nie pi­sać – nie pisz”.

Nerw za­nikł, lecz bóle fan­to­mowe po­zo­stały. Stłu­mi­łem swoją gra­fo­mań­ską ener­gię, kie­ru­jąc ją po czę­ści w kry­tykę li­te­racką, po czę­ści w pu­bli­cy­stykę, a po czę­ści na­wet w ja­kieś qu­asi-na­ukowe tek­sty pi­sane w ję­zyku an­giel­skim. Jako stricte li­te­racki ga­tu­nek zo­sta­wi­łem dla sie­bie jed­nak ese­istykę – ob­szar swo­istego po­gra­ni­cza mię­dzy prozą ar­ty­styczną a całą resztą, mię­dzy sztywną struk­turą a ni­czym nie­ogra­ni­czoną i nie­kon­tro­lo­waną amor­ficz­no­ścią.

Gdy prze­czy­ta­łem swego czasu Lwa Wy­got­skiego, zro­zu­mia­łem, że utwór ar­ty­styczny różni się od nie­ar­ty­stycz­nego (li­te­ra­tura od dzien­ni­kar­stwa, po­ezja od ry­mo­wa­nego beł­kotu) obec­no­ścią lub – od­wrot­nie – bra­kiem ka­thar­sis. Ka­thar­sis może być głę­bo­kie jak w tra­ge­dii kla­sycz­nej albo sub­telne jak w Cze­cho­wow­skiej (lub Mau­pas­san­tow­skiej) aneg­do­cie, ale ko­niecz­nie po­winno być obecne w każ­dym utwo­rze li­te­rac­kim – przy­naj­mniej w tym sen­sie, w któ­rym pi­sze o nim psy­cho­log Wy­got­ski – jako ostre, gwał­towne, chwi­lowe i jed­no­cze­sne prze­ży­wa­nie prze­ciw­nych emo­cji, swo­iste ich ga­sze­nie (nie po­go­dze­nie), i do­łą­cze­nie w ten spo­sób do pełni bytu w jego nie­prze­jed­na­nych (i dla­tego tra­gicz­nych lub od­wrot­nie – ko­micz­nych) sprzecz­no­ściach.

Ka­thar­sis, jak uważa Wy­got­ski, opiera się na „prze­ciw­od­czu­wa­niu”. Praw­dziwe dzieło li­te­rac­kie wy­wo­łuje u czy­tel­nika nie­jedną emo­cję, a co naj­mniej dwie – prze­ciwne; mak­sy­mal­nie roz­ciąga je w prze­ciwne strony – jak łuk i cię­ciwę – aby zga­sić na­pię­cie mo­men­tal­nym strza­łem, krót­kim spię­ciem, gwał­tow­nym przej­ściem od yin do yang – i od­wrot­nie. Ra­dość i smu­tek, na­dzieja i roz­pacz, triumf i roz­cza­ro­wa­nie są ostro prze­ży­wane w pew­nej klu­czo­wej chwili jako czę­ści jed­nej ca­ło­ści, bę­dące w tym sen­sie so­bie toż­same. Esej w isto­cie ma układ so­netu: teza – an­ty­teza – syn­teza.

Nie je­stem pe­wien, czy wła­śnie w ten spo­sób udaje mi się zbu­do­wać każdy mój tekst. Ale cał­kiem szcze­rze pró­buję to ro­bić, łą­cząc pod jed­nym da­chem eseju krótką no­welę, pa­mięt­nik, dow­cip, pam­flet po­li­tyczny, kul­tu­ro­znaw­czą re­cen­zję, re­flek­sję fi­lo­zo­ficzną – a może na­wet so­net. To wszystko zło­żyło się wła­śnie na tę książkę, a do­kład­niej dwie – opu­bli­ko­wane w ję­zyku ukra­iń­skim Po­przed­nie ży­cie (2013) i Sto aneg­dot (2014), które są po­łą­czone w jedną, znacz­nie uszczu­ploną dla pol­skiego czy­tel­nika.

Są to głów­nie tek­sty z lat 2006–2014 obej­mu­jące jed­nak dużo szer­szy od­ci­nek czasu – „po­przed­nie ży­cie” nar­ra­tora uka­zane w se­rii po­ucza­ją­cych i zaj­mu­ją­cych hi­sto­rii z ży­cia, na­zy­wa­nych przez sta­ro­żyt­nych Gre­ków sło­wem ανέκδοτα.

My­koła Riab­czuk

Al­bum ro­dzinny

Roz­mowy ro­dzinne

Moja te­ściowa każ­dego ranka do­kład­nie o ósmej te­le­fo­nuje do swo­jego syna, a mo­jego szwa­gra. Ich roz­mowy nie ce­chuje ja­kaś szcze­gólna róż­no­rod­ność. Wła­ści­wie w ogóle się nie róż­nią: „Dzień do­bry… Jak leci?… Jak zdro­wie?.. Ma­cie co jeść? No to w po­rządku… Idzie­cie do pracy? (je­śli nie jest to dzień wolny)… W domu nie jest zimno? (je­śli nie jest to lato)… Dbaj­cie o sie­bie…”.

Od­po­wie­dzi szwa­gra, jak ro­zu­miem, rów­nież są stan­dar­dowe. Pew­nego razu do­ra­dzi­łem mu, aby na­grał na au­to­ma­tyczną se­kre­tarkę ze­staw przy­dat­nych wy­po­wie­dzi, żeby nie od­ry­wać się o ósmej rano od spa­nia czy in­nych waż­nych spraw, na przy­kład seksu. Tyle że on nie do­ce­nił mo­jego hu­moru. Jest wszakże sy­nem, nie zię­ciem.

Po­pro­sił ją na­to­miast, by nie dzwo­niła tak rano, przy­naj­mniej w dni wolne. Te­raz te­ściowa dzwoni kwa­drans po ósmej.

Ja zaś od czasu do czasu pa­trzę na swoje dzieci i za­sta­na­wiam się – na ra­zie bez prze­ra­że­nia, ale z cie­ka­wo­ścią – czy rów­nież do­żyję wieku, kiedy wy­miana zdań ze mną sta­nie się dla nich nud­nym obo­wiąz­kiem i kiedy cała ta moja ga­da­nina bę­dzie wy­wo­ły­wać u nich po­błaż­liwy uśmiech lub, co gor­sza, słabo ukrytą iry­ta­cję? Czy tak samo będę wy­dzwa­niał do nich każ­dego ranka, aby tylko przy­po­mnieć, że wciąż żyję – przy­po­mnieć na­wet nie im i nie tyle sa­memu so­bie, ile Panu Bogu, aby nie wy­kre­ślił mnie choćby jesz­cze dzi­siaj ze swo­jej Księgi?

Na ra­zie sta­ram się nie dzwo­nić do swo­ich do­ro­słych dzieci bez po­trzeby.

I nie ob­ra­żam się, kiedy nie dzwo­nią do mnie. No news is good news.

Zresztą, prze­waż­nie pi­szemy do sie­bie ma­ile.

Pan Bóg też o tym wie.

Prze­cią­że­nie

Moja żona uważa, że mamy za dużo ksią­żek – i ma ra­cję. Książki za­peł­niają wszyst­kie ściany mo­jego ga­bi­netu od pod­łogi po su­fit w dwóch rzę­dach, leżą na po­sadzce pod re­ga­łami, wi­szą nad drzwiami, wpeł­zają na pa­ra­pet, na biurko, pod biurko i na­wet na ka­lo­ry­fer. Pró­buję z nimi wal­czyć, roz­da­jąc je na prawo i lewo i ni­gdy nie za­pi­su­jąc (ani nie za­pa­mię­tu­jąc), komu co po­ży­czy­łem. Z ja­kie­goś jed­nak po­wodu ksią­żek jest co­raz wię­cej.

Od pew­nego czasu prze­sta­łem ku­po­wać książki ro­syj­skie, ale ich miej­sce sta­now­czo za­jęły te w ję­zyku an­giel­skim i pol­skim. Za­nie­cha­łem ku­po­wa­nia li­te­ra­tury pięk­nej, ogra­ni­czyw­szy się do wy­daw­nictw fa­cho­wych, mimo to be­le­try­styki nie jest mniej z ra­cji pre­zen­tów od przy­ja­ciół, zna­jo­mych, czę­ściowo zna­nych i zu­peł­nie nie­zna­nych mi au­to­rów. Wresz­cie wy­rzu­ci­łem kilka pó­łek ukra­iń­skich cza­so­pism z wła­snymi pu­bli­ka­cjami, jed­nakże miej­sce po nich wkrótce zo­stało za­peł­nione przez cza­so­pi­sma za­gra­niczne, któ­rych wy­rzu­cać na ra­zie nie po­zwala mi su­mie­nie. Cho­ciaż, do­prawdy, nie wiem, jaką mam ko­rzyść, oprócz wąt­pli­wego łech­ta­nia wła­snej próż­no­ści, od spo­glą­da­nia na swoje ar­ty­kuły w szwedz­kim „Ord & Bil­dzie”, ru­muń­skiej „Al­te­rze” czy ho­len­der­skim „NRC-Han­dels­bla­dzie”.

Ostat­nio zde­cy­do­wa­łem się jed­nak zro­bić przy­jem­ność żo­nie i w cza­sie, kiedy wy­je­chała w de­le­ga­cję, wy­bra­łem kil­ka­set ksią­żek i od­da­łem je do bi­blio­teki Aka­de­mii Mo­hy­lań­skiej. Z Aka­de­mii z ja­kie­goś po­wodu po­de­słano oso­bówkę, w związku z czym nie udało się zmie­ścić wszyst­kich pu­deł i pa­czek w ba­gaż­niku i na tyl­nym sie­dze­niu, kie­rowca mu­siał za­tem zro­bić do­dat­kowy kurs. Przy tej oka­zji do­rzu­ci­łem ko­lejne pa­rę­set ksią­żek – i z dumą za­pro­si­łem żonę, gdy tylko wró­ciła, do swego przy­stro­jo­nego ga­bi­netu.

Zmiany w bi­blio­tece nie zro­biły na niej żad­nego wra­że­nia. Chyba w ogóle ich nie za­uwa­żyła.

– To co żeś stąd wy­wiózł? – za­py­tała. – Ja­koś nie wi­dzę żad­nej róż­nicy.

– Dwa sa­mo­chody oso­bowe – od­par­łem z dumą. – Cały ba­gaż­nik i tylne sie­dze­nie.

– Trzeba ci było wziąć cię­ża­rówkę – do­ra­dziła żona.

– I ka­ra­wan – do­da­łem.

– Do­bra, do­bra – wtrą­ciła po­jed­naw­czo córka. – Cię­ża­rówkę za­mó­wimy po ka­ra­wa­nie.

Wa­ha­dło Fo­ucaulta

By­łem gdzieś da­leko i nie udało mi się do­trzeć na ślub bra­ta­nicy, dla­tego też przy naj­bliż­szej oka­zji przy­je­chała do Ki­jowa z ca­łym al­bu­mem zdjęć ślub­nych. Al­bum obej­rze­li­śmy szybko i, rzecz ja­sna, z cie­ka­wo­ścią, cho­ciaż więk­szo­ści uczest­ni­ków tej uro­czy­sto­ści ni­gdy wcze­śniej nie wi­dzia­łem i wąt­pię, bym kie­dy­kol­wiek jesz­cze zo­ba­czył. Byli tam jed­nak moi bli­scy krewni, któ­rych nie wi­dzia­łem już od roku czy dwóch lat; przy­glą­da­łem się więc zdję­ciom z do­cie­kli­wo­ścią an­tro­po­loga: su­kienki, gar­ni­tury, fry­zury do­bit­nie świad­czyły o wzro­ście do­bro­bytu ukra­iń­skich lu­dzi pracy, cho­ciaż nie­które inne ce­chy wska­zy­wały na to, że nasi lu­dzie pracy na ra­zie jesz­cze nie prze­szli od ilo­ścio­wego etapu przy­swo­je­nia dóbr cy­wi­li­za­cyj­nych do etapu ja­ko­ścio­wego.

Zer­ka­łem na ich za­kola, brzu­chy oraz pod­bródki i – przy­znaję – nie bez zło­śli­wej sa­tys­fak­cji my­śla­łem o tym, że wszy­scy wy­glą­dają sta­rzej ode mnie, mimo że tak na­prawdę są młodsi. Cho­ciaż, być może, po pro­stu im za­zdro­ści­łem i chcia­łem, aby w rze­czy­wi­sto­ści wszystko było na od­wrót.

Na szczę­ście, moja bra­ta­nica brała ślub we Lwo­wie, nie było więc żad­nego skła­da­nia kwia­tów przy so­wiec­kich po­mni­kach, od­był się za to cał­kiem po­rządny ob­rzęd w cer­kwi grec­ko­ka­to­lic­kiej, daw­nym ko­ściele do­mi­ni­kań­skim prze­ro­bio­nym przez So­wie­tów na mu­zeum ate­izmu. Pra­co­wa­łem tam ćwierć wieku temu, albo przy­naj­mniej uda­wa­łem, że pra­cuję; pod skle­pie­niem ko­ścioła wi­siało ol­brzy­mie wa­ha­dło Fo­ucaulta, które wraz z ko­legą rano przed otwar­ciem mu­zeum wpro­wa­dza­li­śmy w ruch – wa­ha­dło ko­ły­sało się, stop­niowo zmie­nia­jąc płasz­czy­znę swo­ich od­chy­leń i tym sa­mym, jak wy­ja­śniali opro­wa­dza­cze, na­ocz­nie po­twier­dzało fakt ob­ra­ca­nia się Ziemi. Prawdę mó­wiąc, ten zwią­zek mię­dzy zmianą płasz­czy­zny wa­hań a ob­ra­ca­niem się Ziemi nie był by­naj­mniej na­oczny ani też dla wszyst­kich zro­zu­miały. Wa­ha­dło miało jed­nak w so­bie pewną ma­je­sta­tycz­ność, ja­kąś ma­gię, to­też ża­łuję, że za­brano je z ko­ścioła wraz z in­nym ate­istycz­nym ba­dzie­wiem – Fo­ucault nie jest ni­czemu wi­nien, a poza tym gdzie jesz­cze znaj­dziemy ta­kie ładne, wy­so­kie i dźwięczne skle­pie­nie?

Oprócz al­bumu bra­ta­nica przy­wio­zła jesz­cze mnó­stwo zdjęć na pły­cie, a za­tem dzięki sprzę­towi kom­pu­te­ro­wemu udało się nam do­kład­nie obej­rzeć kro­ple rosy na płat­kach róż w rę­kach panny mło­dej, wy­myślne wzory na jej la­kie­ro­wa­nych pa­znok­ciach oraz imię pana mło­dego, wy­gra­we­ro­wane na we­wnętrz­nej stro­nie ob­rączki. Po obej­rze­niu około czte­ry­stu pięć­dzie­się­ciu ujęć za­trzy­ma­li­śmy się – przed nami było ko­lej­nych dwie­ście.

– Mo­żesz mi po­da­ro­wać to zdję­cie? – za­py­ta­łem, wra­ca­jąc od tań­ców, sto­łów i go­ści z mi­kro­fo­nem na po­czą­tek – do wy­lud­nio­nej fo­to­gra­fii z wnę­trzem ko­ścioła, wierz­choł­kiem oł­ta­rza i frag­men­tem ko­puły.

– Pew­nie, że tak – od­po­wie­działa bra­ta­nica – ale prze­cież tu ni­kogo nie ma!

– Tu­taj było wa­ha­dło – wy­ja­śni­łem. – Wa­ha­dło Fo­ucaulta.

– To samo, co u Umberto Eco? – za­py­tała by­stra dziew­czyna.

– To samo – po­twier­dzi­łem.

Raj

Ludz­kość za­wsze miała kło­poty z ra­jem. To zna­czy, nie tylko z tym, by ja­koś tam tra­fić (wia­domo, że ła­twiej jest wiel­błą­dowi przejść przez ucho igielne itd.), lecz także z tym, by w ja­kiś spo­sób to bło­go­sła­wione miej­sce opi­sać. Za­równo ma­la­rze i po­eci – włącz­nie z ge­nial­nym Dan­tem – o niebo le­piej ra­dzili so­bie z pie­kłem. Nie ma się czemu dzi­wić: ży­cie co­dzienne do­star­czało dla tych opi­sów dużo bo­gat­szego i barw­niej­szego ma­te­riału.

Nie po­wiem, że rów­nież dla mnie to miej­sce jest cał­kiem zro­zu­miałe, przy­naj­mniej w sen­sie me­ta­fi­zycz­nym, cho­ciaż wi­zu­al­nie wy­obra­żam je so­bie bar­dzo do­kład­nie, wy­raź­nie i kon­kret­nie. Ko­ja­rzy mi się z sa­dem mo­jego dziadka, do­kład­niej zaś z pew­nym nie­po­zor­nym, ale, jak to czę­sto bywa, nie­za­po­mnia­nym epi­zo­dem z dzie­ciń­stwa.

A więc mam lat 10–12, sie­dzę na wierz­chołku du­żej roz­kła­da­nej dra­biny i zry­wam jabłka do za­wie­szo­nego obok ko­szyka. Star­sza o rok sio­stra sie­dzi na dole na po­przeczce dra­biny, młod­szy brat wy­biera jabłka z trawy i, jak praw­dziwy Ukra­iniec, nad­gryza każde z nich i wy­rzuca. Sio­stra, jak za­wsze, wpada na ja­kiś po­mysł, gwał­tow­nie się pod­rywa, rów­no­waga zo­staje za­bu­rzona, dra­bina chyli się na bok, ja zaś, aby nie gruch­nąć ra­zem z nią, ze­ska­kuję w prze­ciwną stronę i lecę w li­ście ja­błoni, ob­ła­mu­jąc ga­łę­zie, odra­pu­jąc gołe nogi, aż na­resz­cie spa­dam okra­kiem na dolną ga­łąź, ni­czym na ko­nia, prze­krę­cam się i lą­duję w ule­wie ja­błek na zie­lo­nej, zie­lo­nej tra­wie.

Przez ja­kiś czas leżę z za­mknię­tymi oczami, prze­ko­nu­jąc się, że żyję. Chyba na­wet się nie ska­le­czy­łem; po­tem otwie­ram nieco po­wieki i wi­dzę śmier­tel­nie prze­ra­żo­nych sio­strę i brata, któ­rzy po­chy­lają się nade mną, ob­sy­pa­nym jabł­kami. Uj­rzaw­szy to wszystko, nie mo­głem po­wstrzy­mać się od śmie­chu, po­dob­nie jak oni; re­cho­ta­li­śmy jak sza­leni, by­li­śmy nie­wy­mow­nie szczę­śliwi – jak w raju – gdyż wie­dzie­li­śmy, że je­ste­śmy żywi, je­ste­śmy obok sie­bie, wi­dzimy sie­bie i mamy przed sobą wiel­kie i piękne, jak tam­ten sad, ży­cie.

Pie­kło

Kon­stan­tin Kie­drow, który pod ko­niec lat sie­dem­dzie­sią­tych wy­kła­dał nam w mo­skiew­skim In­sty­tu­cie Li­te­rac­kim teo­rię folk­loru, miał skłon­ność do ry­zy­kow­nych, jak na so­wiec­kie czasy, wy­cie­czek w re­jony me­ta­fi­zyczne albo na­wet wy­raź­nie teo­lo­giczne. Przy­kła­dowo, po­wo­łu­jąc się na Lwa Toł­stoja, wy­ja­śniał, że pie­kło to nie jest coś nie­tu­tej­szego, od­da­lo­nego w prze­strzeni i cza­sie, a wręcz na od­wrót: to jest coś, co ist­nieje tu i te­raz, za­wsze i wszę­dzie; jego za­świa­to­wość wcale nie ozna­cza usy­tu­owa­nia poza świa­tem na­szej rze­czy­wi­sto­ści, tylko poza świa­tem na­szego poj­mo­wa­nia. In­nymi słowy, wy­ja­śniał Kie­drow (czy przy­naj­mniej tak go ro­zu­mia­łem), my wszy­scy w pew­nym sen­sie po­ten­cjal­nie znaj­du­jemy się w pie­kle (rów­nie do­brze jak w raju), po­nie­waż nie ist­nieje ono ni­g­dzie in­dziej, tylko obok, wo­kół nas, a za­tem stop­niowo czy też gwał­tow­nie za­nu­rzamy się weń (lub od­wrot­nie – ucie­kamy), aby osta­tecz­nie po­zo­stać (lub nie po­zo­stać) w nim na za­wsze.

Pa­ra­fra­zu­jąc te­goż Toł­stoja, mo­żemy po­wie­dzieć, że każdy czło­wiek ma swój raj i pie­kło, przy czym wszyst­kie te raje są dość po­dobne, pod­czas gdy pie­kła istot­nie się róż­nią.

Moje pie­kło otwo­rzyło się przede mną kil­ka­na­ście lat temu w Ba­ry­szówce, gdy pew­nego po­god­nego dnia za­pro­wa­dzi­łem dzieci – sied­mio­let­nią córkę i trzy­let­niego syna – ką­pać się nad staw. Staw był nie­duży i płytki – na sa­mym środku woda le­dwo się­gała mi brody; dla dzieci była to praw­dziwa roz­kosz: ba­wiły się na pły­ciź­nie i śmiały, cho­ciaż za­ra­zem rzu­cały za­zdro­sne spoj­rze­nia w stronę miej­sco­wych chło­pa­ków ska­czą­cych do wody na środku stawu z wła­sno­ręcz­nie skle­co­nej tra­twy.

Pod­da­łem się bła­ga­niom dzieci i za­nio­słem je po ko­lei na tra­twę, aby rów­nież one mo­gły po czę­ści do­łą­czyć do tej or­gii ha­ła­su­ją­cych nad sta­wem nur­ków. Po tym, jak moje dzieci po­pły­wały tro­chę na chy­bo­czą­cej się tra­twie, rzecz ja­sna, rów­nież ze­chciały sko­czyć do wody. Sta­łem tuż obok, to­też gdy córka za­wo­łała: „Tato, łap!”, tylko się uśmiech­ną­łem, chwy­ci­łem ją w wo­dzie pod pa­chy i po­nio­słem do brzegu. Kiedy już pra­wie do­tar­łem na pły­ci­znę, rap­tem usły­sza­łem z tyłu głos syna: „Tato, łap!”. Z prze­ra­że­niem obej­rza­łem się za sie­bie i zo­ba­czy­łem go już w po­wie­trzu, w od­le­gło­ści ja­kichś dzie­się­ciu me­trów; za­nim, de­spe­racko młó­cąc wodę, do­pły­ną­łem do tra­twy, on znik­nął jak ka­mień pod wodą, po­zo­sta­wia­jąc na jej męt­nej po­wierzchni je­dy­nie bańki po­wie­trza.

Moje pie­kło na chwilę się otwo­rzyło – i od razu za­trza­snęło. Syn wy­sko­czył z wody ni­czym ko­rek, roz­chla­pu­jąc wo­kół bry­zgi i plu­jąc; od razu chwy­ci­łem go na ręce; on chyba na­wet nie zro­zu­miał, co się stało, dla­czego tata klnie ani dla­czego na brzegu szlo­cha sio­stra, która – za­nim sama wy­do­stała się na brzeg – na­ły­kała się brud­nej wody dużo wię­cej.

Czy­ściec

Pra­wo­sła­wie, w od­róż­nie­niu od ka­to­li­cy­zmu, nie uznaje czyśćca i chyba ma ra­cję. Je­żeli bo­wiem pie­kło i raj to nie gdzieś i kie­dyś, tylko tu i te­raz, czyli nie są to miej­sca, tylko stany du­szy, to tak zwany czy­ściec miałby się znaj­do­wać nie gdzieś w za­świa­tach, tylko w na­szym ży­ciu co­dzien­nym ze wszyst­kimi jego wzlo­tami, upad­kami i zma­ga­niami.

Moja kuma Ira nie jest chrze­ści­janką – ra­czej bud­dystką, w każ­dym ra­zie nie wie­rzy, że zba­wie­nie można osią­gnąć po­przez mo­dli­twy i post – prę­dzej przez co­dzienne sprawy; jest to bar­dziej cią­gły pro­ces niż osta­teczny wy­nik.

– Ro­zu­miesz – wy­ja­śnia Ira – miesz­kamy wszy­scy na ma­łym skrawku lądu, który ze­wsząd co­raz bar­dziej ota­cza chaos i ciem­ność. Dla­tego też po­win­ni­śmy na co dzień bro­nić swo­jego te­ry­to­rium, chro­nić go przed cha­osem dla nas ze­wnętrz­nym, jak i we­wnętrz­nym.

Wy­daje mi się, że ją ro­zu­miem, gdyż wi­dzia­łem, jak Ho­len­drzy wal­czą o swoją zie­mię z mo­rzem, a Izra­el­czycy z pu­sty­nią. Ale skąd wziąć tylu Ukra­iń­ców, któ­rzy po­tra­fi­liby co­kol­wiek wy­wal­czyć? Naj­waż­niej­sze zaś: co ro­bić z tym cha­osem, który jest nie na ze­wnątrz, tylko w środku?

Ira zdaje się zna­la­zła swój spo­sób. Od czasu do czasu w to­wa­rzy­stwie po­dob­nych dzi­wa­ków wy­ru­sza na wy­spę Tru­cha­niw, aby zbie­rać śmieci. Po­nadto co ty­dzień sprząta klatkę scho­dową – po tym, jak wszy­scy inni miesz­kańcy ho­no­rowo od­mó­wili ro­bie­nia tego po ko­lei, jak też zrzu­ca­nia się na ten cel. A jesz­cze do tego sa­dzi na bal­ko­nie kwiatki, aby cho­ciaż tro­chę zrów­no­wa­żyć obec­ność roz­pa­no­szo­nych na są­sied­nich bal­ko­nach bok­se­rek i sło­ików z ma­ry­na­tami.

– Mar­nie się sta­rasz – mó­wię do niej. – Wsioki, tak czy owak, wszystko spar­tolą. Zo­bacz tylko, co po­tra­fią zro­bić z Chresz­cza­ty­kiem w je­den week­end!

– To są ich pro­blemy – od­po­wiada Ira.

– Ty po­win­naś miesz­kać w Ja­po­nii – mó­wię. – Tam, jak czy­ta­łem, w cza­sie mi­strzostw świata w piłce noż­nej ki­bice przy­cho­dzili na sta­dion z pla­sti­ko­wymi tor­bami, aby po­sprzą­tać nie tylko po so­bie, lecz także po ki­bi­cach z in­nych kra­jów.

– Ja­po­nia jest tu – ri­po­stuje Ira, pu­ka­jąc się pal­cem w czoło. – A je­śli jej tu nie ma, gdzie­kol­wiek po­je­dziesz – bę­dzie to samo.

Ko­lek­cja pry­watna

Od czasu do czasu sio­stra prosi mnie o roz­mowę z jej sy­nem, a moim sio­strzeń­cem, po­nie­waż jest prze­ko­nana, że mam na niego wpływ. Ostat­nim ra­zem chciała, abym znie­chę­cił go do ko­lek­cjo­no­wa­nia ta­bli­czek z róż­nymi ab­sur­dal­nymi na­pi­sami w ro­dzaju „Strefa za­ka­zana”, „Do­tknię­cie grozi śmier­cią” oraz „Pań­stwowa Ad­mi­ni­stra­cja Po­dat­kowa”.

Po pierw­sze, na­rzeka sio­stra, ta­bliczki te za­gra­cają miesz­ka­nie i już nie miesz­czą się na ścia­nach po­koju syna, kuchni oraz ubi­ka­cji. Je­dy­nym wyj­ściem jest za­wie­sze­nie czę­ści z nich na ze­wnątrz tych po­miesz­czeń. Jedna z nich – „Tram­waj wraca do za­jezdni” – tra­fiła na­wet za szybę wy­cho­dzącą na ulicę. Po dru­gie zaś, i to mar­twi sio­strę naj­bar­dziej, młody jako praw­dziwy my­śliwy po­luje wy­łącz­nie na „żywe” ta­bliczki, to zna­czy zdej­muje je wy­łącz­nie z praw­dzi­wych, czyn­nych obiek­tów. Sio­stra cze­muś wie­rzy, że pew­nego dnia wła­ści­ciele wszyst­kich tych ta­bli­czek z Pań­stwową Ad­mi­ni­stra­cją Po­dat­kową na czele przyjdą do jej miesz­ka­nia, by za­brać swoje mie­nie, a chło­paka wy­pro­wa­dzą w kaj­da­nach lub wy­niosą za­wie­szo­nego na drągu jak niedź­wie­dzia ze zwią­za­nymi rę­kami i no­gami.

Chęt­nie bym po­roz­ma­wiał z sio­strzeń­cem, aby do­go­dzić sio­strze, jed­nakże w jego wieku sam ko­lek­cjo­no­wa­łem po­dobne graty – co no­ta­bene w tych cza­sach było dużo bar­dziej nie­bez­pieczne za­równo ze względu na ko­deks karny osten­ta­cyj­nie trosz­czący się o wła­sność so­cja­li­styczną, jak i na po­ten­cjal­nie an­ty­ra­dziecką treść za­wie­szo­nych ta­bli­czek, a do­kład­niej ich po­łą­cze­nia. Tak oto na moim klo­ze­cie wi­siał szyld „Ko­mi­tet Kom­so­mołu”, a obok – perła mo­jej ko­lek­cji, zgar­nięta z kli­niki „OCHMAT­DYT” ta­bliczka „Sala dla wcze­śnia­ków”. W oknie, obok któ­rego prze­cho­dzili moi go­ście i są­sie­dzi, też mia­łem nie­zły eg­zem­plarz z mu­zeum: „Eks­po­nat od­dano do kon­ser­wa­cji”.

Tamta ko­lek­cja nie­stety się nie za­cho­wała, ale nie­dawno przy­wio­złem spe­cjal­nie dla sio­strzeńca dwie ta­bliczki z No­wego Jorku. Jedną skub­ną­łem z uni­wer­sy­tec­kiej ka­wiarni, a do­kład­niej z to­a­lety: „Pra­cow­nicy po­winni umyć ręce” (do dziś nie wiem, dla­czego ten pro­sty wy­móg do­ty­czy tylko pra­cow­ni­ków). Drugą zaś, jesz­cze lep­szą, po­de­bra­łem w knaj­pie na rogu Broad­wayu i 106 ulicy. Wła­ści­wie, nie jest to na­wet ta­bliczka, tylko ety­kieta, którą można wziąć u bar­mana i za­wie­sić na swoim nie­do­pi­tym ku­flu piwa czy szklance whi­sky, wy­cho­dząc, po­wiedzmy, do ła­zienki. Aby kel­ner przy­pad­kiem nie sprząt­nął two­jego do­bra. Ety­kieta in­for­muje więc aku­rat o tym: „Wy­sze­dłem/wy­szłam na siu­siu. Zo­staw mój na­pój w spo­koju”.

Sio­stra chyba do­my­śliła się, skąd po­cho­dzą te ta­bliczki w ko­lek­cji syna. Nie prosi już wię­cej, abym wpły­nął na mło­dego. Cho­ciaż, przy­pusz­czam, jest jesz­cze sporo in­nych dzie­dzin, w któ­rych mój wpływ może oka­zać się nie mniej do­bro­czynny.

Nasi idole

Moja te­ściowa już kil­ka­na­ście razy py­tała mnie, czy by­łem w Ka­nio­wie na gro­bie Szew­czenki. Przez całe ży­cie uczyła w szkole ukra­iń­skiego i wciąż to robi na­wet na eme­ry­tu­rze – przy każ­dej nada­rza­ją­cej się oka­zji.

Ni­gdy nie by­łem w Ka­nio­wie, dla­tego też otwar­cie od­po­wia­dam te­ścio­wej „nie”, na co za­wsze otrzy­muję od niej tę samą radę:

– Ko­niecz­nie trzeba po­je­chać. Tam przy­jeż­dżają na­wet z Ja­po­nii. I z Chin!

W od­róż­nie­niu ode mnie mój dzie­więt­na­sto­letni syn nie wy­kręca się z tego ro­dzaju te­ma­tów, a wręcz od­wrot­nie – wbija szpilkę:

– Ja też nie mam nic prze­ciwko temu, by po­je­chać do Ja­po­nii – mówi za­dzior­nie. – Na grób Aku­ta­gawy.

Bab­cia nie zna się na żar­tach, zwłasz­cza gdy do­ty­czą świę­to­ści na­ro­do­wych.

– Szew­czenko to ge­niusz – od­po­wiada ob­ra­żo­nym to­nem, a jej głos za­czyna drżeć. – Jego utwory są prze­tłu­ma­czone na wszyst­kie ję­zyki świata!

Żona, wy­czu­wa­jąc, że sprawa się kom­pli­kuje, pró­buje skie­ro­wać roz­mowę na inne tory:

– Ra­dzę ci pójść w so­botę na El­tona Johna – mówi mło­demu, na co ten tylko mru­czy coś po­gar­dli­wie. Słu­cha praw­dzi­wego rocka, nie ja­kie­goś tam popu, choćby na­wet an­giel­skiego.

– On ma ory­gi­nalny głos – mówi żona – i w ogóle trzyma się zna­ko­mi­cie i świet­nie brzmi!

– Słu­chaj – nie wy­trzy­muje syn – ty je­steś już cał­kiem jak baba ze swoim Szew­czenką!

– No wła­śnie! – wtrą­cam się, groź­nie zer­ka­jąc na żonę. – A czy ty by­łaś w Sta­nach na gro­bie Johna Len­nona?!

Całe szczę­ście, że bab­cia nie­do­sły­szy i dla­tego ła­go­dząco koń­czy na­szą dys­ku­sję:

– Ko­niecz­nie – po­wta­rza – ko­niecz­nie trzeba po­je­chać do Ka­niowa!

Kształt jest wszyst­kim

Z przy­czyn cał­kiem zro­zu­mia­łych nie ku­puję win droż­szych niż kil­ka­na­ście euro. Dla­tego, gdy nada­rza się oka­zja skosz­to­wa­nia wina war­tego kil­ka­dzie­siąt lub kil­ka­set, rzecz ja­sna, nie od­ma­wiam. Wy­cieczka do win­nic wo­kół Bor­de­aux, na którą po­je­cha­li­śmy z córką w wolną po­kon­fe­ren­cyjną so­botę, prze­wi­dy­wała de­gu­sta­cję na­prawdę do­brych win, a także za­bawne opo­wie­ści o hi­sto­rii uprawy wi­no­ro­śli na tych te­re­nach, o tech­no­lo­gii pro­duk­cji wina oraz, co naj­waż­niej­sze, o ro­dza­jach wina i umie­jęt­no­ści ich sma­ko­wa­nia.

Córka jako pro­fe­sjo­nalna so­cjo­lożka z za­chwy­tem słu­chała o oce­nia­niu ren­tow­no­ści win­nic po wy­stroju lo­kal­nych ko­ścio­łów i od­no­to­wy­wa­nym w księ­gach ko­ściel­nych wie­kiem dziew­cząt idą­cych do oł­ta­rza – im póź­niej, tym od­po­wied­nio go­rzej szły in­te­resy ich ro­dzi­com. Ja zaś bar­dziej przy­słu­chi­wa­łem się opo­wie­ściom o tren­dach no­wego czasu – sca­la­niu dzia­łek, uprosz­cze­niu tech­no­lo­gii oraz wy­ku­py­wa­niu nie­ru­cho­mo­ści przez ro­syj­skich i chiń­skich oli­gar­chów.

Po­my­lić Ro­sja­nina z Chiń­czy­kiem na ogół nie jest ła­two, mnie jed­nak to się udało z ra­cji kiep­skiej zna­jo­mo­ści fran­cu­skiego: kiedy opro­wa­dza­jąca po­in­for­mo­wała, że wła­ści­cie­lem tej aku­rat po­sia­dło­ści jest „le szin”, od razu wy­obra­zi­łem so­bie sław­nego syna Tia­nxii – „Chine” po fran­cu­sku ozna­cza bo­wiem Chiny. Oka­zało się jed­nak, że wła­ści­cie­lem zamku jest w rze­czy­wi­sto­ści syn in­nego pod­nieb­nego im­pe­rium, po­ło­żo­nego bli­żej nas i chyba da­lej od nieba – go­spo­din Le­szin lub, praw­do­po­dob­nie, Lesz­czin – wła­ści­ciel ja­kiejś fa­bryki świec w No­wo­ogło­bli­nie, klubu pił­kar­skiego w Luk­sem­burgu oraz, rzecz ja­sna, szczery sym­pa­tyk fran­cu­skich idei li­be­ral­nych w su­we­ren­nym wcie­le­niu LDPR Wła­di­mira Ży­ri­now­skiego.

Ja­koś od razu ode­chciało mi się wina, cho­ciaż, jak wy­ja­śniła opro­wa­dza­jąca, nowi wła­ści­ciele z re­guły sami nie zaj­mują się biz­ne­sem wi­niar­skim, prze­ka­zu­jąc wszyst­kie sprawy fa­cho­wym me­ne­dże­rom. Pod ko­niec tra­fi­li­śmy jed­nak do praw­dzi­wej fran­cu­skiej piw­nicy win­nej, któ­rej wła­ści­ciele nie za­ty­kają be­czek kor­kami z two­rzywa i nie pom­pują w nie tlenu w celu przy­spie­sze­nia fer­men­ta­cji. Otrzy­ma­li­śmy swoje lampki i szczę­śli­wie za­po­mnie­li­śmy o god­nych po­ża­ło­wa­nia dziew­czy­nach, nie­uro­dzaj­nych la­tach, od­ra­ża­ją­cych oli­gar­chach oraz de­struk­cyj­nych glo­ba­li­stycz­nych ten­den­cjach. Po­zo­stało wy­so­kie niebo, dźwięczne gru­dniowe po­wie­trze, po­kryte szro­nem win­nice oraz cierp­kawy tru­nek, który roz­draż­niał i za­ra­zem ła­go­dził pod­nie­bie­nie.

– Wy­obra­ża­cie to so­bie?! – z za­chwy­tem opo­wia­dała w domu córka. – Tam nie tylko grunt ma zna­cze­nie i nie tylko na­sło­necz­nie­nie lub ja­kość drewna, z któ­rego zro­biono beczkę. Li­czy się na­wet jej kształt: wino z po­dłuż­nej beczki sma­kuje ina­czej niż to samo z ku­li­stej!

– Nic dziw­nego – od­po­wie­dział syn. – Ta sama mu­zyka brzmi ina­czej na róż­nych in­stru­men­tach, za­leż­nie od ich kształtu, a nie tylko od ma­te­riału czy tego, kto gra. Weź cho­ciażby moje bębny.

– A i ow­szem – do­dała żona – kształt jest wszyst­kim. Je­śli spor­tow­com da się okrą­głą piłkę, będą grali w nogę, a je­śli owalną – to w rugby.

Roz­la­łem bor­de­aux z bu­telki do lam­pek i wznio­słem to­ast za nas wszyst­kich – za córkę, która po­trafi szczę­śli­wie wszyst­kim się za­chwy­cać, za żonę, która po­trafi ni­czemu się nie dzi­wić, oraz za syna, który cza­sami bywa praw­dzi­wym po­etą, cho­ciaż w ży­ciu z wła­snej woli nie prze­czy­tał żad­nego wier­sza.

Ping-pong

Gdyby mój młody był ja­kimś po­słem Zwa­ry­czem, mógłby spo­koj­nie po­dać w swo­ich oświad­cze­niach, że po­bie­rał na­uki w Oks­for­dzie. Bo rze­czy­wi­ście je tam po­bie­rał. Co prawda miał wtedy dwa­na­ście lat i cho­dził do zwy­kłej szkoły.

Miesz­ka­łem z nim pra­wie w cen­trum, przy Nor­ham Gar­dens, w dość spo­rej man­sar­dzie, któ­rej wy­naj­mo­wa­nie zja­dało więk­szą część mo­jego sty­pen­dium ba­daw­czego. W za­sa­dzie nie po­trze­bo­wa­li­śmy tej ogrom­nej prze­strzeni, ale spo­dzie­wa­łem się przy­jazdu żony z córką. Przy­jazd prze­su­wał się jed­nak z mie­siąca na mie­siąc; w końcu przy­je­chały na Syl­we­stra, ale wkrótce wy­je­chały. Córka koń­czyła szkołę i nie mo­gła na dłu­żej opu­ścić klasy ma­tu­ral­nej.

Na­sze ży­cie ka­wa­ler­skie było mało uroz­ma­icone. Ja od rana do wie­czora nad­ra­bia­łem brak praw­dzi­wego oks­fordz­kiego wy­kształ­ce­nia, syn zaś – brak w jego ki­jow­skim ży­ciu do­brego kom­pu­tera. Był wtedy wiel­kim fa­nem gier kom­pu­te­ro­wych.

Ow­szem, w week­endy wy­bie­ra­li­śmy się do Lon­dynu, gdzie wa­łę­sa­li­śmy się po mu­ze­ach, od­wie­dza­li­śmy zna­jo­mych albo po pro­stu spa­ce­ro­wa­li­śmy po mie­ście. Mu­zea syna nie po­cią­gały. Je­śli już coś go po­cią­gało, to ra­czej sceny ba­ta­li­styczne i kor­pu­lentne ru­ben­sow­skie ma­trony. Wy­gląda na to, że naj­więk­sze wra­że­nie wy­wie­rały na nim naj­zwy­klej­sze budki te­le­fo­niczne, całe ob­le­pione wi­zy­tów­kami róż­no­ra­kich pa­nie­nek w niby ero­tycz­nych, w ich mnie­ma­niu, po­zach, z naj­wy­raź­niej prze­sa­dzo­nymi obiet­ni­cami nie­ziem­skiej roz­ko­szy. Za­uro­czony młody za­trzy­my­wał się przy każ­dej budce i mu­sia­łem cią­gnąć go za sobą ni­czym nie­sfor­nego szcze­niaka. Zresztą, też kie­dyś mia­łem dwa­na­ście lat i do­brze go ro­zu­mia­łem.

Oprócz wspól­nych śnia­dań, ko­la­cji i spraw­dza­nia pracy do­mo­wej mie­li­śmy je­den ry­tuał, który sta­ra­li­śmy się wy­ko­ny­wać co­dzien­nie. Każ­dego wie­czoru wy­bie­ra­li­śmy się do bu­dynku po­ło­żo­nego tuż obok Green Col­lege. Bra­li­śmy od do­zorcy klucz, wcho­dzi­li­śmy skrzy­pią­cymi scho­dami na pię­tro za­byt­ko­wej przy­bu­dówki pod jesz­cze bar­dziej za­byt­ko­wym ob­ser­wa­to­rium astro­no­micz­nym i gra­li­śmy przez go­dzinę lub pół­to­rej w te­nisa sto­ło­wego.

Na po­czątku uży­wa­łem le­wej ręki, aby dać mło­demu szansę grać ze mną jak równy z rów­nym. Po­tem mu­sia­łem prze­ło­żyć ra­kietkę do pra­wej ręki. A pod ko­niec na­szego po­bytu młody grał już lewą – aby nie koń­czyć gry z fa­tal­nym dla mnie wy­ni­kiem.

Nie wiem, czy wy­star­czało mu, dwu­na­sto­lat­kowi, tych na­szych nie­wy­myśl­nych roz­ry­wek. I w ogóle, czy poza swoją cią­głą pracą po­świę­ca­łem do­sta­tecz­nie uwagi i jemu, i córce, i żo­nie. Ale pew­nego razu prze­czy­ta­łem jego szkolne wy­pra­co­wa­nie, w któ­rym trzeba było udzie­lić od­po­wie­dzi na nieco in­fan­tylne py­ta­nie: „Do kogo chcesz być po­dobny w swoim ży­ciu?”. On na­pi­sał: do ojca. I wtedy ja, stary, zgorzk­niały cy­nik, wzru­szy­łem się pra­wie do łez.

Chyba nie miał na my­śli gry w ping-ponga. Cho­ciaż, być może, w ping-ponga też.

Dziew­czyna na Sz

Szcze­rze za­zdrosz­czę mo­jej żo­nie, która od lat mło­do­ści pe­dan­tycz­nie składa prze­różne spisy i wy­kazy: co na­leży zro­bić dzi­siaj, ju­tro i za ty­dzień, co ku­pić, do kogo za­dzwo­nić i ja­kie rze­czy spa­ko­wać do wa­lizki. Ni­gdy nie po­tra­fi­łem tak do­sko­nale or­ga­ni­zo­wać swo­jej cza­so­prze­strzeni, cho­ciaż wiele razy za­czy­na­łem coś za­pi­sy­wać, pla­no­wać, a na­wet pro­wa­dzić pa­mięt­nik.

Do­my­ślam się, że cho­dzi tu nie o pe­dan­te­rię, gdyż sam pod wie­loma in­nymi wzglę­dami je­stem nie mniej­szym pe­dan­tem niż ona. Chyba po pro­stu na­leżę do tego ro­dzaju lu­dzi, któ­rzy w spo­sób pod­świa­domy sta­wiają opór pre­sji czasu bio­lo­gicz­nego i de­spe­racko sta­rają się obyć bez oku­la­rów, cho­ciaż oczy już nie­do­wi­dzą, bez la­ski, cho­ciaż nogi już się plą­czą, i na­wet bez via­gry, cho­ciaż i w tych istot­nych aspek­tach wcze­śniej czy póź­niej po­ja­wiają się pro­blemy.

Spo­rzą­dza­nie list i pla­nów jest swo­istą ka­pi­tu­la­cją przed cza­sem, uzna­niem bez­sil­no­ści wła­snej pa­mięci w ob­li­czu dużo bar­dziej po­tęż­nego ry­wala – za­po­mnie­nia. Pew­nego razu by­łem bli­sko ta­kiej ka­pi­tu­la­cji, gdy w pew­nej in­sty­tu­cji bez­sku­tecz­nie pró­bo­wa­łem przy­po­mnieć so­bie na­zwi­sko pra­cow­nicy, z którą po­przed­nio uzgod­ni­łem wszyst­kie do­ku­menty i te­raz trzeba było je tylko za­twier­dzić.

– Nowa pra­cow­nica – mam­ro­ta­łem – młoda ładna dziew­czyna… wy­soka… bru­netka… Na­zwi­sko ma chyba na Sz…

W in­sty­tu­cji tej jed­nakże nie było ani sta­rych, ani no­wych pra­cow­nic o ta­kim na­zwi­sku.

Prze­kli­na­łem swój zwy­czaj po­le­ga­nia na słab­ną­cej pa­mięci, przy­się­ga­łem, że od dziś za­cznę wszystko za­pi­sy­wać, ale w jed­nej chwili do­sta­łem olśnie­nia. Przy­po­mnia­łem so­bie na­zwi­sko!

– Mi­sze­nina! – za­wo­ła­łem ra­do­śnie.

– Rze­czy­wi­ście, na Sz – ra­do­śnie zgo­dzili się moi roz­mówcy.

A za­tem do dziś nie za­bra­łem się za spo­rzą­dza­nie list i no­ta­tek. Cho­ciaż, szcze­rze mó­wiąc, poza wszyst­kimi swo­imi stricte psy­cho­lo­gicz­nymi uspra­wie­dli­wie­niami mam także jedno cał­kiem ży­ciowe: do­kładne li­sty nie bar­dzo po­ma­gają mo­jej żo­nie, która za­po­mina i myli różne rze­czy na­wet czę­ściej ode mnie.

Srebrne we­sele

Kilka dni temu za­dzwo­niła bli­ska przy­ja­ciółka, win­szu­jąc mi i żo­nie z oka­zji srebr­nych go­dów. Czyli po pro­stu zło­żyła ży­cze­nia, my zaś przez długi czas nie mo­gli­śmy po­jąć, z ja­kiej oka­zji. Nie to że­by­śmy trak­to­wali sam fakt za­war­cia związku mał­żeń­skiego jako coś nie­istot­nego. Po pro­stu je­ste­śmy przy­zwy­cza­jeni do ob­cho­dów cał­kiem in­nego dnia, który wy­daje się mo­jej żo­nie waż­niej­szy, czyli bar­dziej sym­bo­liczny.

Spraw­dzi­łem stem­pel w do­wo­dzie i prze­ko­na­łem się, że przy­ja­ciółka ma ra­cję. Jej pa­mięć o nas była na­prawdę wzru­sza­jąca. Bądź co bądź była świad­kiem na na­szym ślu­bie. We­sela wła­ści­wie nie mie­li­śmy. Dwa­dzie­ścia pięć lat temu by­łem bun­tow­ni­kiem czy też, jak mi się wy­da­wało, non­kon­for­mi­stą, a za­tem sama myśl o bur­żu­azyj­nym we­selu – z dzie­siąt­kami nie­zna­nych i nie­po­trzeb­nych mi osób, z idio­tyczną mu­zyką i jesz­cze bar­dziej idio­tycz­nymi to­a­stami, z ob­żar­stwem, pi­jań­stwem i ca­ło­wa­niem się pod wrza­ski „gorzko!” – wy­wo­ły­wała we mnie głę­boki wstręt. Wi­dzia­łem w tym wszyst­kim mie­szankę po­gań­skiego bar­ba­rzyń­stwa i miesz­czań­skiego ki­czu.

Na szczę­ście moja przy­szła żona my­ślała po­dob­nie. A za­tem udało się nam prze­ko­nać ro­dzi­ców (mo­ich zur­ba­ni­zo­wa­nych – bez więk­szego wy­siłku; jej ru­sty­kal­nych – nie bez trudu), aby zre­zy­gno­wali ze skost­nia­łego ry­tu­ału i ogra­ni­czyli się do ko­la­cji na dwa­na­ście osób w do­brej re­stau­ra­cji dla rze­czy­wi­ście naj­bliż­szej ro­dziny i kil­korga przy­ja­ciół. Wszystko od­było się jak naj­le­piej – bez in­fan­tyl­nego we­lonu, ca­ło­wa­nia się na żą­da­nie pi­ja­nych go­ści oraz głu­pa­wych zdjęć ro­bio­nych przez zwin­nych pseu­do­pro­fe­sjo­nal­nych fo­to­gra­fów.

Na­wet dziś nie ża­łuję, że prze­for­so­wa­łem wła­śnie taką, „cy­wilną” wer­sję ślubu, która była dla mnie wtedy sy­no­ni­mem ucy­wi­li­zo­wa­nia. Z wie­kiem zro­bi­łem się jed­nak bar­dziej po­błaż­liwy lub, jak uwa­żają nie­któ­rzy, bar­dziej kon­for­mi­styczny. Może dla­tego, że zda­łem so­bie sprawę z nie­znisz­czal­no­ści ki­czu, który, wła­ści­wie, jest istotą ludz­kiego ży­cia, a tym bar­dziej śmierci.

Ka­len­darz

Wcze­snym świ­tem, jak za­wsze, te­ściowa dzwoni do mo­jego szwa­gra, a swo­jego syna, i składa mu ży­cze­nia uro­dzi­nowe.

– Uro­dzi­łeś się w Bia­ło­polu w ob­wo­dzie sum­skim – opo­wiada – o szó­stej nad ra­nem. Był piękny sło­neczny dzień. Ży­czę ci za­tem, by twoje ży­cie było tak samo piękne i sło­neczne.

Pa­trzę na ze­ga­rek – po­ka­zuje szó­stą rano, do­kład­nie jak 57 lat temu, gdy mój przy­szły szwa­gier przy­szedł na świat. Do­brze jed­nak, że nie zro­bił tego o dru­giej czy trze­ciej w nocy.

– Tu w moim ka­len­da­rzu – kon­ty­nu­uje te­ściowa – są in­for­ma­cje o wszyst­kich dniach świą­tecz­nych. Dzi­siaj jest Dzień Pra­cow­ni­ków Or­ga­ni­za­cji Mię­dzy­na­ro­do­wych. No to skła­dam ci ży­cze­nia także z tej oka­zji.

Prawdę mó­wiąc, mój szwa­gier żad­nych po­wią­zań z tym dniem nie ma, je­śli nie li­czyć faktu, że swego czasu ukoń­czył stu­dia eko­no­miczne na wy­dziale sto­sun­ków mię­dzy­na­ro­do­wych, a po­tem zre­ali­zo­wał kilka pro­jek­tów dla Banku Świa­to­wego.

Ka­len­darz uko­cha­nej babci dała w pre­zen­cie na­sza córka, mą­dre dziecko. Za­bra­kło tam jed­nak do­kład­nej in­for­ma­cji o świę­tach ko­ściel­nych i imie­ni­nach, a za­tem szwa­gier w końcu nie do­wie­dział się, przy­naj­mniej w tym roku, że uro­dził się w dniu ja­kie­goś świę­tego Onu­frego, Do­ry­me­donta lub Paw­si­ka­kju­sza. Ani nie do­stał od­po­wied­nich ży­czeń z tej oka­zji.

Mógł­bym sam zaj­rzeć do ka­len­da­rza te­ścio­wej i do­wie­dzieć się, z ja­kiej do­dat­ko­wej oka­zji złoży mi ży­cze­nia w dniu mo­ich uro­dzin za kilka mie­sięcy. Być może bę­dzie to Dzień Pra­cow­ni­ków Go­spo­darki Ryb­nej albo Dzień Pre­ze­sów Wspól­nych Przed­się­biorstw i Spółek z Ogra­ni­czoną Od­po­wie­dzial­no­ścią. Ja zaś będę długo się za­sta­na­wiać, jak to się ma do mo­jej wąt­pli­wej ka­riery za­wo­do­wej i jesz­cze bar­dziej wąt­pli­wych osią­gnięć po­za­za­wo­do­wych.

Nie ro­bię tego jed­nak, gdyż bez tego wiem od swo­jej babci, że uro­dzi­łem się w dniu Świę­tego Krzyża. Nie za­py­ta­łem jej swego czasu, co to ozna­czało, a te­raz już nie za­py­tam. Jed­nakże w każde ko­lejne uro­dziny wspo­mi­nam, że to jest święto Świę­tego Krzyża i wspo­mi­nam swoją bab­cię.

Są­dzę, że te­raz mój szwa­gier, sły­sząc zwrot „or­ga­ni­za­cje mię­dzy­na­ro­dowe”, bę­dzie przy­wo­ły­wał w pa­mięci nie ONZ, nie NATO i na­wet nie Bank Świa­towy, tylko swoją matkę, która lu­biła skła­dać mu ży­cze­nia uro­dzi­nowe o szó­stej rano.

Pa­mięt­nik

Kiedy mój młody miał sie­dem lat, pro­wa­dził pa­mięt­nik. Tak bo­wiem ro­biła jego star­sza sio­stra. Za­uwa­żyw­szy pew­nego razu, że po­chwa­lono ją za na­pi­sany wiersz, sam za­brał się do ukła­da­nia wier­szy. W wy­niku tego w pa­mięt­niku po­ja­wił się za­pis: „Dzi­siaj na­pi­sa­łem 19 wier­szy. Ła­twi­zna!”.

Wię­cej wier­szy już nie pi­sał, no bo pro­sta sprawa – po co ro­bić coś aż tak ła­twego?

Ob­fi­cie na­to­miast zdo­bił dzien­nik ilu­stra­cjami, wśród któ­rych przo­do­wały ob­razki z po­pu­lar­nych wów­czas gum do żu­cia – sa­mo­chody i mo­to­cy­kle, bo­ha­te­ro­wie ko­mik­sów i kre­skó­wek, a także lub wła­ści­wie przede wszyst­kim – pulchne da­mulki, w róż­nym stop­niu po­cią­ga­jące i ro­ze­brane.

Sam bym tego nie za­uwa­żył, gdyż za­sad­ni­czo nie czy­tam cu­dzych li­stów i pa­mięt­ni­ków – przy­naj­mniej za­nim nie zo­staną opu­bli­ko­wane. Żona wy­ka­zała na­to­miast na­tu­ralną mat­czyną cie­ka­wość wszyst­kiego, czym zaj­mują się dzieci, i pod­su­nęła mi otwarty pa­mięt­nik syna. „Zo­bacz, ja­kie ma roz­rywki!” – oznaj­miła za­nie­po­ko­jona.

Ko­men­ta­rze syna wy­dały mi się o wiele cie­kaw­sze niż same ob­razki.

„Ta cio­cia jest wy­spor­to­wana!” – pi­sał na jed­nej stro­nie.

„Te cycki są oho ho!” – pi­sał na dru­giej, au­ten­tycz­nie prze­jęty ilo­ścią im­plan­to­wa­nego si­li­konu.

– Nor­malna re­ak­cja – po­wie­dzia­łem żo­nie. – Go­rzej by­łoby, gdyby go to w ogóle nie in­te­re­so­wało. To do­piero byłby po­wód do zmar­twie­nia.

I rze­czy­wi­ście po kilku la­tach syn za­ra­ził się pa­sją do gier kom­pu­te­ro­wych, póź­niej do ro­weru spor­to­wego, a jesz­cze póź­niej do gry na per­ku­sji. Nie tra­cąc przy tym umiar­ko­wa­nego i cał­kiem zdro­wego za­in­te­re­so­wa­nia oso­bami prze­ciw­nej płci.

Dziś jed­nak, czy­ta­jąc jedną z naj­wy­bit­niej­szych an­ty­kry­zy­so­wych ustaw Rady Naj­wyż­szej – o walce z por­no­gra­fią – mar­twię się, czy nie pod­pada cza­sem pa­mięt­nik syna pod ja­kiś ar­ty­kuł ko­deksu kry­mi­nal­nego i czy nie za­graża cza­sem nam z żoną kilka lat wię­zie­nia za jego prze­cho­wy­wa­nie.

– Por­no­gra­fia za­czyna się tam, gdzie znika po­czu­cie hu­moru – mą­drze stwier­dza żona.

– Do­kład­nie – zga­dzam się i z re­zy­gna­cją zer­kam w okno, w stronę rzą­do­wych gma­chów na wzgó­rzach Pie­czer­skich.

2009

Pro­gnoza po­gody

Co­dzien­nie do­kład­nie o pią­tej moja te­ściowa za­siada przed te­le­wi­zo­rem i włą­cza Ka­nał 5. Na­zywa to „pro­gnozą po­gody”, cho­ciaż tak na­prawdę ogląda wia­do­mo­ści i wszystko, co leci tuż po nich, aż do szó­stej, a na­wet dłu­żej. „Pro­gnoza po­gody” jest dla niej jed­nak swo­istą osią wszyst­kich pro­gra­mów i, w pew­nym sen­sie, ży­cia. „Nie usły­sza­łam dziś pro­gnozy po­gody” – mówi z au­ten­tyczną roz­pa­czą w te wy­jąt­kowe dni, kiedy Ka­nał 5 z ja­kie­goś po­wodu szwan­kuje.

Naj­więk­szy pa­ra­doks po­lega na tym, że nie wy­cho­dzi na ulicę już od kilku lat i na­wet po­ru­sza­nie się po miesz­ka­niu za­czyna jej spra­wiać kło­pot. Tak na do­brą sprawę po­goda na ze­wnątrz po­winna mieć dla niej nie więk­sze zna­cze­nie niż erup­cja wul­kanu gdzieś na Jo­wi­szu. W rze­czy­wi­sto­ści to wła­śnie ta wir­tu­al­ność łą­czy ją ze świa­tem ze­wnętrz­nym, a za­ra­zem z ro­dziną. Al­bo­wiem nikt z nas tak na­prawdę po­godą się nie in­te­re­suje. No, chyba że przed wy­jaz­dem za­glą­damy do ser­wisu BBC, aby do­wie­dzieć się, czy bę­dzie śnie­żyło w To­ronto, czy bę­dzie pa­dało w Pa­ryżu i czy za­brać ze sobą ką­pie­lówki, ja­dąc na kon­fe­ren­cję do Bar­ce­lony. O po­go­dzie w Ki­jo­wie można się do­wie­dzieć, zer­ka­jąc po pro­stu za okno.

Utra­ci­li­śmy łącz­ność z przy­rodą, a za­ra­zem z po­godą wtedy, gdy za­miesz­ka­li­śmy w mie­ście. Nie mu­simy my­śleć o sie­wie, o żni­wach, a na­wet o ko­pa­niu ziem­nia­ków. Brzydka po­goda jest dla nas je­dy­nie kwe­stią ubra­nia i obu­wia, a nie ży­cia i śmierci.

Dla­tego po­win­ni­śmy być wdzięczni te­ścio­wej, która co­dzien­nie nas ostrzega: „Ubie­raj­cie się cie­plej – ju­tro na­stąpi ochło­dze­nie” albo: „Za­bierz­cie pa­ra­sole – bę­dzie pa­dało”. Nie dla­tego, że wszyst­kie te ostrze­że­nia mają prak­tyczny sens, gdyż nikt na nie z re­guły nie zwraca uwagi – tylko dla­tego, że przy­po­mi­nają nam o in­nym świe­cie, w któ­rym po­goda była czymś bez wąt­pie­nia waż­nym, po­dob­nie jak lu­dzie, któ­rzy się na niej znali.

Mi­ko­łaj

Dzia­dek Mróz, po­wia­dają, zo­stał wy­my­ślony przez so­wiec­kich pro­pa­gan­dy­stów jako ate­istyczna al­ter­na­tywa dla bur­żu­azyjno-ob­sku­ranc­kiego Santa Clausa czy też, po na­szemu, świę­tego Mi­ko­łaja. Chyba wie­dzieli, wła­śnie z do­świad­czeń chrze­ści­jań­stwa, że wy­ko­rze­nić po­gań­skie wie­rze­nia i ob­rzędy wcale nie jest ła­two. Pro­ściej za­stą­pić je no­wymi, po­dob­nymi.

Od dziecka lu­bi­łem Mi­ko­łaja i nie da­rzy­łem zbyt­nią sym­pa­tią Dziadka Mroza – wcale nie dla­tego, że by­łem za­de­kla­ro­wa­nym chrze­ści­ja­ni­nem czy, tym bar­dziej, wro­giem wła­dzy so­wiec­kiej i gło­szo­nego przez nią świa­to­po­glądu na­ukowo-ma­te­ria­li­stycz­nego. Po pro­stu róż­nica mię­dzy tymi dwiema po­sta­ciami była ko­lo­salna.

Mi­ko­łaj był nie­wi­dzialny. Po­ja­wiał się w nocy i zo­sta­wiał pod po­duszką pre­zenty, któ­rych nie wy­my­śliłby ża­den byle jak ucha­rak­te­ry­zo­wany Dzia­dek Mróz ze szkoły czy przed­szkola: łyżwy, ra­kietki do te­nisa, al­bum do znacz­ków pocz­to­wych, a na­wet – po pro­stu nie do wiary – rę­ka­wice ze wszyst­kimi pię­cioma pal­cami, jak te Wićki Ni­ki­tina z domu z na­prze­ciwka.

Je­stem wdzięczny ro­dzi­com, któ­rzy za­cho­wali tę tra­dy­cję. Oboje z żoną, jak długo się dało, rów­nież pod­trzy­my­wa­li­śmy u dzieci mit o świę­tym Mi­ko­łaju, uzu­peł­niony ame­ry­kań­skim zwy­cza­jem pi­sa­nia li­stów do Santa Clausa z wy­ka­zem naj­bar­dziej ocze­ki­wa­nych pre­zen­tów oraz uza­sad­nie­niem, dla­czego aku­rat ten, a nie inny pre­zent jest szcze­gól­nie po­żą­dany i – last but not le­ast – za­słu­żony.

Dzieci jed­nak do­ra­stają, a za­tem mu­sie­li­śmy, po­dob­nie jak kie­dyś nasi ro­dzice, w pew­nym mo­men­cie od­po­wia­dać na nie­wy­godne py­ta­nia: „Czy święty Mi­ko­łaj na­prawdę ist­nieje?”.

I od­po­wia­da­li­śmy dy­plo­ma­tycz­nie – tak samo jak nasi ro­dzice: „Dla tych, któ­rzy wie­rzą – ist­nieje”.

Ale jak być z tymi, któ­rzy nie wie­rzą?

Na­sze dzieci do­ro­śleją i na­gle, tak jak my kie­dyś, od­kry­wają pod swoją po­duszką pustkę, któ­rej już ni­czym – do końca ży­cia – się nie wy­pełni.

Ka­mer­ton

Moja bab­cia śpie­wała w chó­rze cer­kiew­nym, który pro­wa­dził mój dzia­dek. W nie­dziele, kiedy nie było z kim zo­sta­wić mnie w domu, za­bie­rali mnie ze sobą na na­bo­żeń­stwo. Li­tur­gia trwała nad­zwy­czaj długo. Sie­dzia­łem z chó­rzy­stami na cia­snym kli­ro­sie i przy­pa­try­wa­łem się grze świa­teł na wi­tra­żach i ścia­nach cer­kwi. Pro­mie­niom słońca i ma­lo­wi­dłom wo­kół, po­dob­nie jak mo­no­ton­nym re­cy­ta­ty­wom i śpie­wom, bra­ko­wało dy­na­miki. Pró­bo­wa­łem sam tę dy­na­mikę wy­two­rzyć, ze­śli­zgu­jąc się z ławki i wy­glą­da­jąc poza prze­gródki kli­rosu. Pod sro­gim spoj­rze­niem babci jed­nak wra­ca­łem, uda­wa­łem, że się uspo­ko­iłem, po czym ci­cha­czem wy­su­pły­wa­łem srebrne nitki z cer­kiew­nych tka­nin.

We wszyst­kich tych nud­nych ry­tu­ałach była jed­nak pewna rzecz, która mnie au­ten­tycz­nie za­chwy­cała, a wręcz ocza­ro­wy­wała. Był to ka­mer­ton, przy po­mocy któ­rego dzia­dek po­da­wał chó­rzy­stom wła­ściwy dźwięk. Trzy­mał go w fu­te­ra­liku w szu­fla­dzie biurka i nie po­zwa­lał mi nim się ba­wić. Do­sta­wa­łem się jed­nak ukrad­kiem do ka­mer­tonu, ude­rza­łem go i słu­cha­łem prze­dziw­nego brzę­cze­nia. To tak wła­śnie – wy­da­wało mi się – mia­łaby wy­glą­dać różdżka. W grun­cie rze­czy wła­dza dziadka nad chó­rzy­stami ko­ja­rzyła się w mo­jej wy­obraźni aku­rat z tym ma­gicz­nym na­rzę­dziem.

Póź­niej po­pro­si­łem bab­cię o dwie rze­czy na pa­miątkę po dziadku: ka­mer­ton i, Bóg wie jak oca­lały, pierw­szy tom trzy­to­mo­wej ukra­iń­skiej en­cy­klo­pe­dii wy­da­nej w 1930 roku w Ko­ło­myi. En­cy­klo­pe­dię prze­cho­wuję do dziś, a ka­mer­ton po­sta­no­wi­łem po­da­ro­wać sy­nowi, gdy ten na po­waż­nie za­jął się mu­zyką. Przed­miot ten nie wy­wo­łał w nim jed­nak żad­nego en­tu­zja­zmu.

– Wiesz cho­ciaż, co to jest? – spraw­dzi­łem.

– Pew­nie, że wiem – uśmiech­nął się. – Dźwięk A oktawy raz­kreśl­nej, 440 her­ców. Ale ja mam tu­ner. Przy jego po­mocy wszystko da się na­stroić dużo do­kład­niej, na­wet nie ma­jąc słu­chu.

Wy­gląda na to, że spóź­ni­łem się ze swoją różdżką.

Albo przy­sze­dłem z nią za wcze­śnie.

Ry­tuał

Trzy­dzie­ści lat temu, gdy uro­dziła się moja córka i mia­łem ją ode­brać z od­działu po­ro­do­wego, te­ściowa, nie wie­dzieć dla­czego, za­żą­dała, abym za­ło­żył białą ko­szulę. Nie wiem, po co to było. Może w jej stro­nach ist­niała taka tra­dy­cja. A może po pro­stu uro­iła so­bie, że tak ma być.

Z tego jed­nak po­wodu, że w tym wieku bar­dziej mnie po­cią­gało bu­rze­nie tra­dy­cji niż ich kon­ty­nu­acja, sta­now­czo od­mó­wi­łem. Być może biała ko­szula ko­ja­rzyła mi się ze znie­na­wi­dzo­nym pio­nier­skim kra­wa­tem, a być może z ja­kąś ofi­cjałką. Albo po pro­stu dzia­łał duch nie­zgody, który na­ka­zuje nam w pew­nym wieku po­wstać i bun­to­wać się, nie­ważne prze­ciwko czemu.

W każ­dym ra­zie po­je­cha­łem wtedy do szpi­tala po żonę i córkę w zwy­kłych wy­tar­tych dżin­sach, wy­strzę­pio­nych tramp­kach i wy­bla­kłej od pra­nia ko­szulce zJi­mim Hen­dri­xem na pier­siach. Te­ściowa dą­sała się przez kilka dni, po­tem zła­god­niała i wresz­cie cał­kiem prze­ba­czyła albo, być może, po pro­stu za­po­mniała. Do bia­łych ko­szul ni­gdy się jed­nak nie przy­zwy­cza­iłem, po­dob­nie jak do kra­wa­tów i gar­ni­tu­rów wie­czo­ro­wych. Cho­ciaż cza­sami, cóż zro­bić, wkła­dam je, uspo­ka­ja­jąc sie­bie, że na­wet dawny dy­sy­dent Adam Mich­nik ja­koś wło­żył buty za­miast wy­god­nych san­da­łów, gdy przyj­mo­wał or­der od pre­zy­denta. A na­wet, po­wia­dają, do słyn­nych dżin­sów za­ło­żył ma­ry­narkę i kra­wat, wy­bie­ra­jąc się na au­dien­cję do bry­tyj­skiej kró­lo­wej.

Z wie­kiem bun­tow­nicy stają się kon­for­mi­stami, a bu­rzy­ciele tra­dy­cji – ich obroń­cami. Być może do­ciera do nich, że bunt rów­nież dość czę­sto bywa ki­czem. A może po pro­stu po­sta­na­wiają za­cho­wać nie­liczne ab­sur­dalne tra­dy­cje dla przy­szłych bun­tow­ni­ków.

Nie­dawno po­now­nie uda­łem się na od­dział po­ro­dowy – tym ra­zem aby od­wie­dzić córkę i nowo na­ro­dzoną wnuczkę. Wy­do­by­łem jed­nak z głębi szafy i za­ło­ży­łem na sie­bie białą ko­szulę. Cho­ciaż wie­dzia­łem, że córka tego na­wet nie za­uważy. Te­ściowa, ku na­szemu wiel­kiemu ża­lowi, też – niech jej zie­mia lekką bę­dzie.

2015

Sem­per fi­de­lis

Moja książka

Kie­dyś, w pią­tej czy szó­stej kla­sie, przy­pro­wa­dzono do nas no­wego ucznia – był ca­luśki ład­niutki i schludny, jakby żyw­cem wy­jęty z ra­dziec­kich pod­ręcz­ni­ków szkol­nych, pla­ka­tów i in­nych ilu­stro­wa­nych opo­wie­ści o na­szym szczę­śli­wym dzie­ciń­stwie. Mie­li­śmy aku­rat lek­cję an­giel­skiego, a za­tem na­uczy­cielka od razu go za­py­tała:

– What’s your name?

Chłop­czyk wstał i od­rzekł:

– My book.

Na­uczy­cielka na­chmu­rzyła się i za­py­tała jesz­cze raz, wy­raź­nie ar­ty­ku­łu­jąc sy­laby:

– What is your name?

– Maj buk – znowu od­po­wie­dział chłop­czyk.

Ucznio­wie w kla­sie za­chi­cho­tali, a ci naj­bar­dziej współ­czu­jący za­częli pod­po­wia­dać:

– Jak się na­zy­wasz?! Na­zwi­sko, na­zwi­sko!

Chłop­czyk jed­nak nie ustę­po­wał:

– Maj buk.

Na­uczy­cielka go­towa już była ro­ze­rwać go na ka­wałki, cała klasa za­no­siła się re­cho­tem, aż wresz­cie pani wpa­dła na po­mysł, żeby jed­nak przejść na ukra­iń­ski:

– Py­tam cię, jak się na­zy­wasz – po­wie­działa.

– My­ro­sław Maj­buk – od­rzekł chłop­czyk.

W kla­sie za­pa­no­wała nie­zręczna ci­sza, na twa­rzy na­uczy­cielki po­ja­wił się sztuczny uśmiech – jak u le­ka­rza, który ze­tknął się z rzadką cho­robą.

– Dzię­kuję. Sia­daj – po­wie­działa, nie ry­zy­ku­jąc przej­ścia na fe­ralny an­giel­ski.

Na­stęp­nego dnia chłop­czyk się nie po­ja­wił. Wła­ści­wie już go nie zo­ba­czy­li­śmy.

Chyba nie spodo­bała mu się na­sza szkoła – tak wów­czas uzna­li­śmy. Do­piero póź­niej po­my­śla­łem, że ten chło­pak, być może, wła­śnie dla­tego się po­ja­wił, aby nas spraw­dzić. Przy­nieść ja­kieś prze­sła­nie, które bę­dziemy mo­gli zro­zu­mieć do­piero z upły­wem czasu.

Ży­ciowa mą­drość

Pew­nego razu pod­czas wy­stę­pów go­ścin­nych w Wi­teb­sku przy­padł mi za­szczyt dzie­le­nia miesz­ka­nia ze zna­nym ak­to­rem ko­micz­nym, który, cho­ciaż nie był jesz­cze pod­ów­czas „ar­ty­stą lu­do­wym ze­te­se­rer”, to jed­nak był już dość za­słu­żony, za­równo w sen­sie do­słow­nym, jak i sym­bo­licz­nym. Ja z ko­lei by­łem zwy­kłym elek­try­kiem oświe­tle­niow­cem, czyli kimś, na kogo więk­szość ak­to­rów, nie­ko­niecz­nie po­sia­da­ją­cych ty­tuły ho­no­rowe „lu­do­wych” czy „za­słu­żo­nych”, zwraca taką samą uwagę jak na bu­ta­fo­ryjne me­ble roz­rzu­cone na we­wnętrz­nym po­dwórku te­atru i w jego ko­ry­ta­rzach.

Ak­tor ten za­cho­wy­wał się do­syć de­mo­kra­tycz­nie: czę­sto­wał mnie pi­wem, dzie­lił się mą­dro­ścią ży­ciową i po­zwa­lał zwra­cać się do sie­bie po imie­niu, mimo że miał wtedy lat około czter­dzie­stu i był pra­wie dwa razy ode mnie star­szy. Naj­bar­dziej jed­nak in­te­re­su­jącą jego ce­chą było nie­po­ha­mo­wane, nie­po­wstrzy­mane i nie­prze­mi­ja­jące za­in­te­re­so­wa­nie płcią prze­ciwną. A naj­waż­niej­sze, że za­in­te­re­so­wa­nie to, jak wszystko wska­zy­wało, było wza­jemne: ko­biety w róż­nym wieku, o róż­nych roz­mia­rach i roz­ma­itym uspo­so­bie­niu jak ćmy le­ciały do jego złud­nego świa­tła, i mimo że ak­tor by­naj­mniej nie był Apol­li­nem, wręcz od­wrot­nie – nie­wy­soki, opa­sły, o ró­żo­wych po­licz­kach i no­sie jak kar­to­fel bar­dziej przy­po­mi­nał Dio­ni­zosa czy sa­tyra. W każ­dym ra­zie z wy­ro­zu­mia­ło­ścią pod­cho­dzi­łem do jego ma­rze­nia, żeby cho­ciażby w ży­ciu za­grać tę rolę, któ­rej jako ko­mi­kowi nie da­wano mu na sce­nie – ro­man­tycz­nego amanta, po­że­ra­cza dam­skich serc, po­staci li­rycz­nej albo dra­ma­tycz­nej.

A za­tem każ­dego wie­czora, kiedy przy­pro­wa­dzał ko­lejną śliczną pa­nienkę, na­gle przy­po­mi­na­łem so­bie o ja­kichś pa­lą­cych spra­wach i wy­no­si­łem się z miesz­ka­nia, aby prze­spa­ce­ro­wać się po noc­nym Wi­teb­sku lub wy­chy­lić kie­li­szek z miesz­ka­ją­cymi po są­siedzku ko­le­gami elek­try­kami. Gdy wra­ca­łem, ak­tor z re­guły był już sam; cały ru­miany wy­cho­dził spod prysz­nica, na­le­wał piwa do szklanki i dzie­lił się ze mną ko­lejną mą­dro­ścią ży­ciową – za każ­dym ra­zem tą samą:

– Co­kol­wiek by mó­wić, My­koło, wła­sna żona jest naj­lep­sza.

Da­li­bóg, w ży­ciu nie spo­tka­łem bar­dziej od­da­nego męża.

Spo­łe­czeń­stwo oby­wa­tel­skie

W ma­tu­ral­nej kla­sie zo­sta­li­śmy bez wy­cho­waw­czyni, która w środku roku szkol­nego na­gle prze­szła do in­nej szkoły. Na­sza klasa uwa­żana był za trudną, a za­tem w celu jej po­skro­mie­nia na no­wego wy­cho­wawcę po­wo­łano wu­efi­stę He­na­dija Pe­tro­wy­cza Paw­łowa, któ­rego za ple­cami na­zy­wa­li­śmy po pro­stu „He­na­di­jem”, i który nie wia­domo dla­czego lu­bił roz­wo­dzić się o tym, że tak na­prawdę nie jest żad­nym Paw­ło­wem, a ja­kimś Paw­lo­pu­lo­sem czy Paw­lo­du­po­sem, jed­nym sło­wem – Gre­kiem. „Grek” stał się za­tem jego dru­gim prze­zwi­skiem, które nie mo­gło jed­nak zrów­nać się z „Henką” czy „He­na­di­jem”, po­nie­waż w swoim spo­so­bie by­cia wu­efi­sta był bar­dziej zwy­kłym „Henką” niż „Gre­kiem”.

Już na pierw­szej go­dzi­nie wy­cho­waw­czej Henka oznaj­mił, że z po­łowy z nas „zrobi gar­ba­tych, a z po­łowy piąt­ko­wych”. Mó­wił wy­łącz­nie po ro­syj­sku, cho­ciaż działo się to wszystko we Lwo­wie i szkoła była, jak się wy­da­wało, ukra­iń­ska. Dy­rek­cja na to ła­ma­nie za­sad pa­trzyła przez palce – na pewno dla­tego, że bała się oskar­żeń o „ukra­iń­ski bur­żu­azyjny na­cjo­na­lizm”, a może też dla­tego, że nie miała złu­dzeń co do zdol­no­ści in­te­lek­tu­al­nych wu­efi­stów i w ogóle spor­tow­ców w za­kre­sie opa­no­wa­nia in­nych ję­zy­ków, a szcze­gól­nie ukra­iń­skiego.

He­na­dij był nie­wiel­kiego wzro­stu, co naj­wi­docz­niej tylko po­głę­biało jego kom­pleksy psy­cho­lo­giczne. Swoje opo­wie­ści o rze­komo grec­kim po­cho­dze­niu uzu­peł­niał fan­ta­stycz­nymi hi­sto­riami o nie­zli­czo­nej licz­bie po­ko­na­nych prze­zeń chu­li­ga­nów, o ko­nek­sjach wśród sze­fo­stwa mi­li­cji, gdzie zresztą za­mie­rzał pod­jąć pracę (Na­da­jeła mnie eta ra­gul­skaja szkoła!)1, a także o pod­stęp­nych ban­de­row­cach, któ­rzy prze­ni­kają na­wet do grona pe­da­go­gicz­nego (póź­niej oka­zało się, że na do­miar wszyst­kiego był ka­pu­siem KGB, który skro­bał do­nosy na wszyst­kich wo­kół, a w pierw­szej ko­lej­no­ści na na­szą szkolną bi­blio­te­karkę).

Na każ­dej prze­rwie Henka wpa­dał do klasy, aby „na­uczyć ro­zumu” tego czy in­nego urwisa lub dwój­ko­wi­cza. Apo­te­ozą jego dzia­łal­no­ści było mie­rze­nie li­nijką dłu­go­ści dziew­czę­cych spód­ni­czek: zgod­nie z jego roz­po­rzą­dze­niem, mo­gły koń­czyć się nie wy­żej niż 15 cen­ty­me­trów nad ko­la­nami.

Ka­riera „Paw­lo­pu­losa” na sta­no­wi­sku wy­cho­wawcy za­koń­czyła się tak samo gwał­tow­nie, jak roz­po­częła. Na jed­nej z przerw ude­rzył Sławka Ma­ka­lon­drę, Sła­wek od­dał cios, dziew­czyny za­częły wrzesz­czeć, a wszy­scy chłopcy zgod­nie rzu­cili się na „Greka” ni­czym psy na dzika i, prze­wró­ciw­szy go, kilka razy wsa­dzili mu twarz w za­ku­rzoną pod­łogę.

Henka wy­rwał się i do klasy już nie wró­cił. Prze­stra­szeni wła­snym wy­czy­nem, zna­leź­li­śmy jed­nak naj­mą­drzej­sze wyj­ście: pod­pi­sa­li­śmy się wszy­scy pod pe­ty­cją do dy­rek­cji, w któ­rej opi­sa­li­śmy ostatni kon­flikt i wszyst­kie po­przed­nie oraz po­pro­si­li­śmy o zmianę wy­cho­wawcy. Z trwogą ocze­ki­wa­li­śmy od­po­wie­dzi, która przy­szła dość szybko. Dy­rek­tor i wi­ce­dy­rek­tor za­trzy­mali nas po lek­cjach, in­for­mu­jąc, że po­dobną pe­ty­cję otrzy­mali od Paw­łowa, i obie­cali dać nam no­wego wy­cho­wawcę pod wa­run­kiem, że o tym ostat­nim zda­rze­niu nie do­wie się nikt poza na­szą klasą, a tym bar­dziej poza szkołą.

Cie­szy­li­śmy się jak dzieci – zresztą wciąż by­li­śmy dziećmi; ści­ska­li­śmy so­bie ręce, rzu­ca­li­śmy się so­bie w ra­miona i omal nie pła­ka­li­śmy. Nie wie­dzie­li­śmy jesz­cze, że na­sze kon­flikty z sow­de­pią do­piero się za­czy­nają. I że by­naj­mniej nie wszę­dzie bę­dzie nas tak wielu jak tu i by­naj­mniej nie za­wsze bę­dziemy – tak jak te­raz – zwarci i nie­po­ko­nani.

Po­wrót

Moja bab­cia zmarła w wieku 96 lat nie­długo po tym, jak wró­ci­łem ze Sta­nów. Tak wła­śnie mó­wiła przez ostat­nie dwa lata swo­jego ży­cia: „Pora już umie­rać, ale mu­szę do­cze­kać, aż My­kołka wróci”.

Może nie trzeba było mi wra­cać.

W za­sa­dzie mia­łem kilka nie­złych pro­po­zy­cji pracy – z „zie­loną kartą” i per­spek­tywą na­tu­ra­li­za­cji. Po­nadto ma­jąc czter­dzie­ści lat na karku, za­cho­wa­łem w so­bie wy­star­cza­jąco du­cha awan­tur­ni­czego, aby prze­pro­wa­dzić nad sobą ko­lejny eks­pe­ry­ment – ot, tak po pro­stu, z cie­ka­wo­ści. Na szczę­ście jed­nak moja mą­dra żona po­wie­działa zde­cy­do­wane „nie” – i wró­ci­li­śmy. Mnie było wszystko jedno, a jej na tym rze­czy­wi­ście za­le­żało, dla­tego na­wet nie dys­ku­to­wa­łem. Szcze­rze mó­wiąc, po opusz­cze­niu Lwowa na po­czątku lat osiem­dzie­sią­tych wszę­dzie czuję się na emi­gra­cji – za­równo w Ki­jo­wie, jak i w No­wym Jorku. Cho­ciaż można to ująć ina­czej: wszę­dzie czuję się w domu: czy w Ki­jo­wie, czy w No­wym Jorku, czy w War­sza­wie, czy w Lon­dy­nie. Lwów zaś po­zo­stał w in­nym ży­ciu, z cał­kiem in­nym My­kołą Riab­czu­kiem, do któ­rego nie ma już po­wrotu.

Tak czy owak, je­stem wdzięczny żo­nie za jej de­ter­mi­na­cję, za przy­wią­zy­wa­nie wagi do oto­cze­nia, do wszyst­kiego tego, co zwiemy świa­tem ze­wnętrz­nym – w prze­ci­wień­stwie do we­wnętrz­nego. Wiem, że świat ze­wnętrzny to złu­dze­nie, coś w ro­dzaju gry kom­pu­te­ro­wej, gdzie sta­ramy się zwy­cię­żyć, a cza­sami na­wet zwy­cię­żamy, z tym że nie mamy za­pa­so­wego ży­cia, tylko roz­ma­ite bo­nusy, które w tej grze po­zo­stają.

Gdyby nie żona, do końca ży­cia re­da­go­wał­bym ja­kieś cza­so­pi­smo emi­gra­cyjne albo wy­kła­dał sla­wi­stykę („wy­mowę ro­syj­ską”, jak sar­ka­stycz­nie ma­wia Boh­dan Rub­czak) na pro­win­cjo­nal­nym uni­wer­sy­te­cie. Coś w ro­dzaju kosz­maru Na­bo­kowa, który sub­li­ma­cyj­nie wy­obra­żał so­bie Go­gola „skro­bią­cego po ma­ło­ro­syj­sku je­den tom za dru­gim Di­kańki i Mir­go­rody”.

Dzi­siaj gram tylko w te gry, które mi się po­do­bają. Albo nie gram wcale. To chyba na tym wła­śnie po­lega we­wnętrzna wol­ność, o ile na tym świe­cie w ogóle da się ją osią­gnąć, nie ła­miąc prawa przy­cią­ga­nia oraz in­nych ziem­skich praw.

Moja dzie­więć­dzie­się­cio­sze­ścio­let­nia bab­cia świet­nie znała się na tych pra­wach. I wie­działa, że wrócę, bo wszy­scy – wcze­śniej czy póź­niej – wra­camy.

Dia­lek­tyka

Uliczka mo­jego dzie­ciń­stwa bie­gła obok daw­nych pol­skich ko­szar za­mie­nio­nych przez So­wie­tów w za­kład na­prawy sa­mo­cho­dów. Za­kład, po­dob­nie jak wszystko inne w tam­tym kraju, był woj­skowy i z tego po­wodu utaj­niony. Ofi­cjal­nie miał tylko nu­mer – dwa­dzie­ścia osiem, dla­tego też naj­czę­ściej tak wła­śnie go na­zy­wa­li­śmy – na przy­kład, kiedy trzeba było wy­ja­śnić, gdzie pra­cują ro­dzice („w dwu­dzie­stce ósemce”) albo co dzi­siaj leci w ki­nie, to zna­czy w za­kła­do­wym domu kul­tury, gdzie w każdą nie­dzielę cho­dzi­li­śmy na dzienny se­ans oglą­dać filmy dla dzieci za dzie­sięć ko­pie­jek.

Wej­ście na te­ren za­kładu i dom kul­tury znaj­do­wały się na in­nej, bar­dziej cen­tral­nej ulicy, my­śmy na­to­miast mieli do czy­nie­nia głów­nie z jego ty­łami. Do­słow­nie po obu stro­nach na­szych do­mów dud­niły hale, dy­miły ko­miny i coś beł­ko­tały za­kła­dowe gło­śniki. Na na­sze po­dwórka od czasu do czasu prze­do­sta­wały się z za­kładu ja­kieś kwa­sowe sub­stan­cje, mo­bi­li­zu­jące na­szych ro­dzi­ców do zbie­ra­nia pod­pi­sów pod pe­ty­cjami do Wyż­szego Kie­row­nic­twa.

Dla nas, chło­pa­ków, za­kład był naj­więk­szą atrak­cją – ta­kim Dzi­kim Za­cho­dem, Di­sney­lan­dem, do­mem stra­chu i do­mem śmie­chu w jed­nym. Lu­bi­li­śmy prze­do­sta­wać się na jego te­ren ogro­dzony czte­ro­me­tro­wym pło­tem i, omi­ja­jąc do­zor­ców, szpe­rać w za­kła­do­wych za­ka­mar­kach, wy­szu­ku­jąc tam roz­ma­itych skar­bów. Było ich co nie­miara, to­też pod­bie­ra­li­śmy wszystko, co się dało – rurki i dru­ciki, aku­mu­la­tory i gaź­niki, opony i kie­row­nice, a zwłasz­cza sie­dze­nia cię­ża­ró­wek, które ce­niono naj­wy­żej.

By­łem zbyt mały, żeby udźwi­gnąć ta­kie luk­susy, dla­tego szcze­rze za­zdro­ści­łem star­szym chło­pa­kom, któ­rzy na wła­snych po­dwór­kach hy­cali na tych sie­dze­niach obi­tych imi­ta­cją skóry i krę­cili kie­row­ni­cami, za­wzię­cie przy tym wy­da­jąc dźwięki klak­sonu. Pew­nego razu jed­nak zna­la­złem coś, czego nikt z nich w ży­ciu nie wi­dział: wełnę szklaną. To zna­czy na­zwy tej jesz­cze wtedy nie zna­łem, po pro­stu tra­fi­łem na to coś na da­chu są­sied­niej hali – wcze­śniej wpa­dłem na po­mysł, by wejść tam po ru­rze. Było to coś wy­strza­ło­wego – z wy­glądu mięk­kie jak praw­dziwa wełna czy sztuczny śnieg; można było ozdo­bić nim cho­inkę albo po pro­stu dać chło­pa­kom do­tknąć. Sub­stan­cja oka­zała się nie­ocze­ki­wa­nie kłu­jąca, mimo że wy­glą­dała na miękką i pu­szy­stą. Na­pcha­łem so­bie pełne kie­sze­nie tej wełny, scho­wa­łem za pa­zu­chę i po­tem gar­ściami roz­da­wa­łem chło­pa­kom przy wtó­ru­ją­cych ich za­zdro­snych i za­chwy­co­nych okrzy­kach.

Za wszystko jed­nak trzeba pła­cić. Wełna szklana wgry­zła się w moje ciało i już po po­łu­dniu nie mo­głem so­bie miej­sca zna­leźć. Na do­miar złego ro­dzice, za­miast oka­zać współ­czu­cie, zbesz­tali mnie, po­tę­gu­jąc je­dy­nie moje fi­zyczne i du­chowe cier­pie­nie. I tylko bab­cia, do któ­rej w końcu, wy­ką­pany i prze­brany, po­sze­dłem się po­ża­lić, z nie­wzru­szo­nym spo­ko­jem po­wie­działa:

– I tak oto masz przez całe ży­cie: my­ślisz, że to wełna, a w końcu oka­zuje się, że szkło.

Ni­ki­tin

Stary Ni­ki­tin miał w zwy­czaju pra­wie każ­dego ranka wy­bie­gać na bal­kon swego domu i ma­chać rę­koma ni­czym śmi­głami. Prze­chod­niom mo­gło się wy­da­wać, że wy­ko­nuje po­ranne ćwi­cze­nia. Żeby wy­pro­wa­dzić ich z błędu, Ni­ki­tin od czasu do czasu wy­krzy­ki­wał:

– Dzwoń­cie na po­go­to­wie!

Pra­wie każ­dego ranka Ni­ki­ti­nowi na kacu wy­da­wało się, że za­trzy­muje mu się serce, dla­tego też ma­chał rę­koma, aby po­bu­dzić krą­że­nie krwi. Nam, oko­licz­nym chło­pa­kom, wy­da­wało się to śmieszne, ale z cza­sem zro­zu­mia­łem, że Ni­ki­tin na swój spo­sób miał ra­cję. W ja­kimś cza­so­pi­śmie me­dycz­nym wy­czy­ta­łem, że na­szą krew pom­puje nie tylko serce, lecz także wszyst­kie mię­śnie na­szego ciała. Dla­tego im mniej się po­ru­szamy, tym bar­dziej obar­czamy pracą na­sze biedne serce – i na od­wrót.

Ni­ki­tin po­ru­szał się mało – pra­co­wał jako pa­lacz w ko­tłowni ga­zo­wej, gdzie można było tylko grać w karty i chlać wódę, lub czę­ściej ja­bola, we­spół z rów­nie mało ru­chli­wymi kum­plami. Co ja­kiś czas upi­jał się do cał­ko­wi­tego znie­ru­cho­mie­nia i wtedy Wowka Ni­ki­tin, jego syn, zwo­ły­wał chło­pa­ków i pro­wa­dził nas, aby za­brać sta­rego spod ja­kiejś po­bli­skiej knajpy, za­nim go nie za­brała mi­li­cja.

Za­da­nie to było żmudne – stary wy­śli­zgi­wał się nam z rąk i, co gor­sza, z ubra­nia, mu­sie­li­śmy więc cały czas się za­trzy­my­wać, ła­pać od­dech, pod­cią­gać sta­remu spodnie i po­pra­wiać fu­fajkę. Za­pewne wy­glą­da­li­śmy jak mrówki krzą­ta­jące się wo­kół ol­brzy­miej gą­sie­nicy. Ni­ki­tin wpraw­dzie był dość cher­lawy – ale prze­cież my, dzie­się­cio­lat­ko­wie, też nie by­li­śmy osił­kami.

Ni­gdy nie od­ma­wia­li­śmy Wowce, cho­ciaż nie bar­dzo nam to za­ję­cie się po­do­bało. W na­grodę Wowka za­bie­rał nas do ko­tłowni swego sta­rego – do przy­ciem­nio­nej piw­nicy, w któ­rej coś groź­nie ło­mo­tało, sy­czało, dy­miło i mi­go­tało pie­kiel­nym pło­mie­niem.

Pew­nego ranka stary Ni­ki­tin wszakże zmarł – czyli, jak przy­pusz­czam, wzniósł się wresz­cie, wy­ma­chu­jąc rę­koma ni­czym śmi­głami, nad swoją pod­ziemną ko­tłow­nią i po­szy­bo­wał do ja­kichś da­le­kich nie­biań­skich knajp, z któ­rych już go nie za­bie­rze żadna mi­li­cja.

Ce­sar­ski las

Ład­nych dzie­sięć albo na­wet je­de­na­ście lat ży­cia miesz­ka­łem obok Ce­sar­skiego lasu, gu­bi­łem się w jego gę­stwi­nie, wdra­py­wa­łem się na jego stoki i – przy­znaję – nie wie­dzia­łem, że jest ce­sar­ski. Na­zy­wa­li­śmy go jak wszy­scy lwo­wia­nie „Kaj­zer­wal­dem”; czu­li­śmy, że wy­raz ten jest po­cho­dze­nia ob­cego, praw­do­po­dob­nie nie­miec­kiego – ja­kąś po­zo­sta­ło­ścią sprzed wojny, chyba au­striacką. Ma­jąc jed­nak po dzie­sięć lat, nie za­sta­na­wia­li­śmy się nad tym – po pro­stu ucie­ka­li­śmy tam z lek­cji, aby ła­pać za­skrońce i, jak się uda, przy­nieść ich kilka do klasy albo po pro­stu po­wy­grze­wać się ra­zem z nimi na wio­sen­nym słońcu na kaj­zer­waldz­kich wzgó­rzach, spo­glą­da­jąc na czer­wo­nawe da­chy sta­rego mia­sta w do­li­nie.

Do­piero póź­niej za­czę­li­śmy od­dzie­lać słowa od przed­mio­tów, a zna­cze­nia od sa­mych słów; w na­szych oczach świat utra­cił swoją in­te­gral­ność czy też, jak mó­wią an­tro­po­lo­dzy, syn­kre­tycz­ność. Wtedy wła­śnie się do­wie­dzia­łem, a do­kład­niej za­uwa­ży­łem, że „wald” to las, a „kaj­zer” to ka­iser, czyli król, czyli ce­sarz – ten sam, który wła­dał kie­dyś tym la­sem, tym mia­stem i tą Ga­li­cją, ten sam, któ­rego, jak wkrótce do­wie­dzia­łem się z po­wie­ści Ha­ška, ob­sry­wały – tak wła­śnie tam było na­pi­sane – nie­wdzięczne wschod­nio­eu­ro­pej­skie mu­chy.

Na te­mat roli much w hi­sto­rii Eu­ropy Wschod­niej można by­łoby na­pi­sać osobny trak­tat; ja ogra­ni­czę się do wy­da­rzeń nie­hi­sto­rycz­nych – zmiany na­zwy Kaj­zer­waldu na Szew­czen­kow­ski Gaj z jed­no­cze­sną bu­dową na jego te­re­nie Mu­zeum Ar­chi­tek­tury Lu­do­wej i Ży­cia Co­dzien­nego, ogro­dze­niem te­ry­to­rium i zbu­do­wa­niem dróg as­fal­to­wych do wo­że­nia wy­soko po­sta­wio­nych go­ści. Pa­trio­tyczna spo­łecz­ność lo­kalna wdzięcz­nie przy­jęła od sow­de­pii ten da­naj­ski dar – jak zresztą zmianę na­zwy hi­sto­rycz­nego Sta­ni­sła­wowa na zgrzy­tliwy Iwano-Fran­kiwsk.

Zmie­nia­jąc w mie­ście dzie­siątki nazw na po­czątku lat dzie­więć­dzie­sią­tych – w imię „od­no­wie­nia spra­wie­dli­wo­ści hi­sto­rycz­nej” i „oczysz­cze­nia ze spu­ści­zny to­ta­li­tar­nej” – nikt z miej­sco­wych po­li­ty­ków na­wet nie za­jąk­nął się o tym, że do­brze by­łoby przy­wró­cić Ce­sar­skiemu la­sowi jego praw­dziwą na­zwę.

Ta na­zwa jed­nak na­gle uka­zała się moim oczom w po­staci szyldu nad po­pu­larną knajpą, gdzie nie­jed­no­krot­nie za­glą­da­łem wraz z kum­plami, aby roz­pra­co­wać flaszkę, na którą się zło­ży­li­śmy w są­sied­nim spo­żyw­czaku; knajpa wów­czas na­zy­wała się „Pel­mie­niar­nia” czy „Pie­ro­gar­nia”, a może na­wet „Szasz­ły­kar­nia”; my­śmy z ko­lei mię­dzy sobą na­zy­wali ją „Mumu”, po­nie­waż obok znaj­do­wał się za­kład szko­le­niowo-pro­duk­cyjny To­wa­rzy­stwa Głu­cho­nie­mych i wielu z nich, po­dob­nie jak my, wpa­dało tu­taj, aby się ogrzać.

Te­raz była tu re­stau­ra­cja aspi­ru­jąca do miana trendy – z „eu­ro­re­mon­tem”, któ­rego w Eu­ro­pie nikt nie robi, i wrza­skliwą mo­skiew­ską „po­psą”, któ­rej w Eu­ro­pie, rzecz na­tu­ralna, nikt nie słu­cha. Lo­kal świe­cił pust­kami, co było wy­raźną oznaką kiep­skiej kuchni, wy­so­kich cen lub po pro­stu ba­nal­nego pra­nia brud­nych pie­nię­dzy.

– Ładną ma­cie mu­zykę – zwró­ci­łem się do kel­nerki. – Rzewną.

– Za­ma­wiaj pan – od­po­wie­działa kel­nerka gniew­nym to­nem.

– „Mumu” – po­wie­dzia­łem.

– Czego panu trzeba?

Rzu­ci­łem zmę­czone spoj­rze­nie na ulicę. Pod oknem, żywo ge­sty­ku­lu­jąc, szło dwóch głu­cho­nie­mych.

„Knajpa! – prze­mknęło mi przez głowę. – Po­winni prze­cież mieć ja­kąś swoją knajpę! Tyle że… jak ich o nią za­py­tać?!”.

Le­opo­lis

Po raz pierw­szy od kilku ostat­nich lat Lwów wy­dał mi się czyst­szy niż Ki­jów. Nie wiem, czy to lwo­wia­nie na­uczyli się wresz­cie nie za­śmie­cać wła­snego mia­sta, czy ra­czej na od­wrót – miesz­kańcy Ki­jowa wy­zbyli się ha­mul­ców. Tak czy ina­czej, spę­dzi­li­śmy tam z żoną rze­czy­wi­ście piękny week­end, po raz pierw­szy za­trzy­mu­jąc się w ho­telu, a nie u licz­nej ro­dziny. Ho­tel „Le­opo­lis” nie­opo­dal Rynku oka­zał się wy­jąt­kowo przy­ja­zny, bez żad­nych oznak ra­dziec­ko­ści, czego nie da się po­wie­dzieć na­wet o naj­bar­dziej luk­su­so­wych ho­te­lach ki­jow­skich, gdzie, dla przy­kładu, gbu­ro­wata ob­sługa w ża­den spo­sób nie może na­uczyć się od­po­wia­dać ukra­iń­skim go­ściom w ich ję­zyku i w ogóle – być dla go­ści, a nie na od­wrót.

Spa­ce­ro­wa­li­śmy po mie­ście, pra­wie na każ­dym kroku spo­ty­ka­jąc zna­jo­mych albo cza­sami za­ga­du­jąc nie­zna­jo­mych lub po pro­stu na­słu­chu­jąc ich roz­mów – na ulicy, w tram­waju, w ka­wiarni. I prze­ko­ny­wa­li­śmy się jed­nak, że jest to rze­czy­wi­ście jedna ro­dzina, la fa­mi­glia, ma­fia, jak pi­sał An­dru­cho­wycz. Coś po­dob­nego od­czu­wa­łem w mia­stach śród­ziem­no­mor­skich od Tbi­lisi po Bar­ce­lonę, gdzie wszy­scy wszyst­kich znają, a je­śli na­wet nie, to za­cho­wują się tak, jak gdyby się znali, i dla­tego też cały czas tro­chę po­zują, od­gry­wają role. Je­den wielki te­atr, w któ­rym wszy­scy po tro­sze „szwej­kują” – tacy so­bie bo­ha­te­ro­wie Hra­bala czy Wyn­ny­czuka, wspól­nota wy­obra­żona, która nie­spo­dzie­wa­nie się zma­te­ria­li­zo­wała.

Naj­bar­dziej jed­nak ude­rzyło nas przy­pad­kowe zda­nie wy­po­wie­dziane przez przy­jezd­nego, a do­kład­niej przy­jezdną. Pa­dło za na­szymi ple­cami na Placu Ha­łyc­kim, gdy mi­ja­li­śmy po­mnik konny króla Da­niela, i brzmiało nie­sa­mo­wi­cie te­atral­nie, jak gdyby było spe­cjal­nie in­sce­ni­zo­wane.

– Mój Boże, jakże je­stem szczę­śliwa, że miesz­kam we Lwo­wie! – nie­śpiesz­nie, ale pa­te­tycz­nie zwró­ciła się w ję­zyku ro­syj­skim do to­wa­rzy­szą­cego jej męż­czy­zny ja­kaś pani w na­szym wieku. – To, że tu­taj się prze­pro­wa­dzi­łam, jest bo­dajże naj­waż­niej­szym wy­da­rze­niem w moim ży­ciu!

Nie mo­gli­śmy z żoną po­wstrzy­mać się przed obej­rze­niem się za sie­bie. Wy­po­wiedź, co­kol­wiek by mó­wić, brzmiała cał­kiem fan­ta­stycz­nie – w sa­mym le­go­wi­sku ukra­iń­skich bur­żu­azyj­nych na­cjo­na­li­stów, gdzie nie­szczę­snych Ro­sjan, jak twier­dzą „Izwie­stija” i „Pier­wyj Ka­nał”, pra­wie że żyw­cem je­dzą upiorni ban­de­rowcy, re­agu­jąc na każde ro­syj­skie słowo do­kład­nie tak, jak na ukra­iń­skie w Se­wa­sto­polu.

Skrę­ci­li­śmy w boczną uliczkę – chcia­łem jesz­cze po­ka­zać żo­nie dom, w któ­rym kie­dyś miesz­ka­łem. Par­ter te­raz był za­jęty przez chiń­ski fast food. We­szli­śmy na klatkę, aby do­stać się na pię­tro. Na ko­ry­ta­rzu stał Chiń­czyk w ku­chen­nym far­tu­chu i, za­miast pa­lić pa­pie­rosa, ćwi­czył z han­tlami.

– Chyba też jest szczę­śliwy, że mieszka we Lwo­wie – po­wie­działa pół­żar­tem żona. – Być może na­wet jest to naj­waż­niej­sze wy­da­rze­nie w jego ży­ciu.

– I w ży­ciu lwo­wian też – do­da­łem. – Cho­ciaż oni jesz­cze o tym nie wie­dzą.

Pio­senki The Be­atles

Moja ame­ry­kań­ska przy­ja­ciółka na­pi­sała, że pa­mięta do­kład­nie dzień, w któ­rym po raz pierw­szy zo­ba­czyła Be­atle­sów: 14 wrze­śnia 1964 roku. Było to na sta­dio­nie w Cle­ve­land, do­kąd ro­dzice za­brali ją na kon­cert jako je­de­na­sto­latkę. „Póź­niej – na­pi­sała – czę­sto pusz­cza­li­śmy tę mu­zykę w domu, aby na­sze dzieci chło­nęły ją przez skórę, za­nim pójdą wła­snymi dro­gami w swo­ich upodo­ba­niach mu­zycz­nych”.

Nie mogę, nie­stety, przy­po­mnieć so­bie, kiedy po raz pierw­szy zo­ba­czy­łem Be­atle­sów – ma się ro­zu­mieć, nie na żywo, po­nie­waż fi­zycz­nie ich sow­de­pia na­wet w po­bliże nie do­pusz­czała. Przy­pusz­czam jed­nak, że to rów­nież mo­gło się zda­rzyć 14 wrze­śnia 1964 roku, bo to aku­rat mniej wię­cej wtedy mój są­siad i ko­lega z klasy – Lońka – w dro­dze do szkoły opo­wie­dział mi o cu­da­kach z Za­chodu, któ­rzy rwą struny na gi­ta­rach i roz­trza­skują pia­nino, wrzesz­cząc przy tym wnie­bo­głosy.

Lońka wy­czy­tał to chyba w sa­ty­rycz­nym pi­śmie „Pe­reć” albo „Kro­ko­dił”, albo usły­szał w te­le­wi­zji czy też, co bar­dziej praw­do­po­dobne, do­wie­dział się od ro­dzi­ców. Jego ro­dzice byli „wschod­nia­kami” oraz, co ma w tej hi­sto­rii zna­cze­nie szcze­gólne, „par­tyj­nia­kami”. To wła­śnie od nich, przy­pusz­czam, Lońka przy­no­sił do klasy różne ab­sur­dalne opo­wie­ści o „tu­byl­cach”, któ­rzy chcą wbić nóż w plecy – w do­słow­nym sen­sie – so­wiec­kiej wła­dzy, to zna­czy ostrzą noże, oli­wią er­ka­emy i roz­bu­do­wują sieci kon­spi­ra­cyjne z nie­do­bit­kami ounow­skiego przy­wódz­twa na czele. Moi ro­dzice rów­nież byli po сzę­ści „wschod­nia­kami”, a mama, bie­daczka, na­wet człon­ki­nią KPZR, a mimo to ni­gdy od nich ta­kiej KGB-owskiej blagi nie sły­sza­łem.

Je­sie­nią roku 1968 Lońka jako je­dyny w kla­sie uspra­wie­dli­wiał wkro­cze­nie so­wiec­kich wojsk do Cze­cho­sło­wa­cji i, są­dzę, cał­kiem szcze­rze prze­ko­ny­wał nas, że jesz­cze tro­chę i wy­prze­dzi­liby nas Niemcy z Ame­ry­ka­nami. No bo że niby stali już na gra­nicy przy­go­to­wani do in­wa­zji i tylko dzięki dziel­nym so­wiec­kim stir­lit­zom udało się nie­szczę­snych Cze­cho­sło­wa­ków ura­to­wać.

Skoń­czył Lońka cał­kiem kiep­sko: po stu­diach na uni­wer­sy­te­cie po­szedł do pracy w KGB i, jak po­wia­dają, zmarł w ja­kimś mia­steczku re­jo­no­wym na atak serca. Albo, jak uwa­żają nie­któ­rzy, od przedaw­ko­wa­nia.

W każ­dym ra­zie nie do­żył ani przy­jazdu Paula McCart­neya do Ki­jowa, ani na­wet po­ja­wie­nia się cięż­kiego rocka, w po­rów­na­niu z któ­rym śpiewy be­atle­sow­skie wy­dają się wręcz aniel­ską mu­zyką. „I tego oni nam za­ka­zy­wali?!” – mo­głaby dziś po­wie­dzieć jedna z bo­ha­te­rek Wo­ło­dy­myra Di­browy, au­tora ge­nial­nego cy­klu opo­wia­dań Pio­senki The Be­atles.

No ja­sne, za­ka­zy­wali, cóż mieli ro­bić? Oni po pro­stu nie mieli pod skórą tej mu­zyki i dla­tego za­wsze i wszę­dzie po­zo­sta­wali nie­szczę­śni­kami – na­wet od­la­tu­jąc pod wpły­wem skon­fi­sko­wa­nej pod­czas kon­troli cel­nej he­ro­iny lub na­wet wię­cej – nie­ogra­ni­czo­nej krem­low­skiej wła­dzy, for­tuny Ju­kosu, trój­barw­nej im­pe­rial­nej flagi, słów Mi­chał­kowa i mu­zyki Alek­san­drowa, w do­datku spo­dzie­wa­jąc się – w odu­rze­niu – „złą­czyć nas na wieki” ca­łym tym szaj­sem.

Wy­naj­dy­wa­nie tra­dy­cji

Cał­kiem nie­dawno moja lwow­ska szkoła ob­cho­dziła swoje stu­le­cie. Przy­pusz­czam, że nie jest to wcale mało, zwłasz­cza w na­szej czę­ści świata, gdzie z re­guły bu­rze­nie do­mi­nuje nad two­rze­niem, a za­po­mnie­nie nad pa­mię­cią.

Nie­stety, by­łem pod­ów­czas zbyt da­leko i nie mo­głem przy­być na uro­czy­sto­ści. Do­sta­łem za to gu­stow­nie wy­dany pro­spekt za­wie­ra­jący mię­dzy in­nymi zdję­cie szkoły z 1922 roku – skromny pię­trowy bu­dy­nek, któ­rego nie zdą­żono jesz­cze roz­bu­do­wać o pię­tro na gó­rze i dwa do­dat­kowe kor­pusy z tyłu.

Były tam także zdję­cia i krót­kie bio­gramy wszyst­kich po­wo­jen­nych dy­rek­to­rów – jed­nego z nich za­pa­mię­ta­łem dość do­brze, a za­tem ła­two mogę so­bie wy­obra­zić całą resztę: ka­dry, jak ma­wiał ich so­wiecki wódz, de­cy­dują o wszyst­kim. O wiele cie­ka­wiej, rzecz ja­sna, by­łoby do­wie­dzieć się o pe­da­go­gach sprzed wojny, kie­ru­ją­cych szkołą za cza­sów Au­strii i Pol­ski. A także pod­czas krót­ko­trwa­łej, ale dość owoc­nej oku­pa­cji Lwowa przez ar­mię ro­syj­ską w 1915 roku, kiedy to pra­wo­sławni wy­zwo­li­ciele po­tra­fili w ciągu kilku mie­sięcy znisz­czyć wszyst­kie ukra­iń­skie in­sty­tu­cje, splą­dro­wać bi­blio­teki i za­aresz­to­wać wszyst­kich bar­dziej wy­kształ­co­nych Ukra­iń­ców, któ­rzy nie byli, ich zda­niem, wy­star­cza­jąco lo­jalni wo­bec wszech­ru­skiego Bi­zan­cjum.

W cza­sach przed­wo­jen­nych szkoła no­siła imię Bar­tło­mieja Zi­mo­ro­wica, sie­dem­na­sto­wiecz­nego po­ety ba­ro­ko­wego, który pi­sy­wał po­ważne po­ematy w au­to­ry­ta­tyw­nym wów­czas ję­zyku ła­ciń­skim oraz mniej po­ważne wier­sze – sie­lanki i sa­tyry – po pol­sku. Naj­pierw po­my­śla­łem, że to pol­skie wła­dze na­rzu­ciły ukra­iń­skiej szkole swego pa­trona – po­dob­nie jak ich so­wieccy na­stępcy na­rzu­cali wszyst­kim swo­ich Le­ni­nów-Sta­li­nów i Paw­li­ków Mo­ro­zo­wów. Oka­zało się jed­nak, że nie.

Ukra­ińcy, nie mniej niż Po­lacy, mieli po­wód, by sza­no­wać pana Bar­tło­mieja, gdyż, jak się oka­zuje, nie tylko przez całe swoje osiem­dzie­się­cio­let­nie ży­cie miesz­kał we Lwo­wie, lecz także kilka razy był wy­bie­rany na bur­mi­strza. Bur­mi­strzem zaś był dość do­brym, jak się te­raz mówi – go­spo­dar­nym. Zresztą oca­lił Lwów przed znisz­cze­niem przez Ko­za­ków, któ­rych po­ko­jo­wość wów­czas mało róż­niła się od ta­tar­skiej czy dzi­siej­szej ro­syj­skiej.

Po­nadto wier­sze pana Bar­tło­mieja pod wzglę­dem tre­ści były ukra­iń­skie – w tym mniej wię­cej sen­sie co opo­wia­da­nia Go­gola. Je­den z jego to­mi­ków tak wła­śnie się na­zy­wał: Sie­lanki nowe ru­skie. (Drobna uwaga dla wiel­bi­cieli wszech­ru­skiego mira: Ru­skimi wów­czas byli Ukra­ińcy; Ro­sjan na­zy­wano Mo­skwi­tami.) Bur­mistrz, co oczy­wi­ste, nie mógł dru­ko­wać lek­ko­myśl­nych wier­szy pod swoim imie­niem, dla­tego pod­pi­sy­wał się imie­niem swego przed­wcze­śnie zmar­łego młod­szego brata Szy­mona – no­ta­bene, rów­nież do­brego po­ety.

Nie wiem, na ile ważne i znane dla dzi­siej­szych lwo­wian są lo­kalne tra­dy­cje oraz w ja­kim stop­niu po­tra­fią ce­nić i sza­no­wać swoje stu­let­nie szkoły, ze­społy ar­chi­tek­to­niczne czy bur­mi­strzów po­etów. Wiem jed­nak, że bez tego będą tak samo da­leko od Eu­ropy, jak dzi­siejsi miesz­kańcy Ka­li­nin­gradu od miesz­kań­ców Kró­lewca – współ­cze­snych Im­ma­nu­ela Kanta.

Wszyst­kie tra­dy­cje są w pew­nym sen­sie wy­my­ślone, łącz­nie z kil­tami – rze­komo „na­ro­do­wymi” szkoc­kimi spód­nicz­kami, które w rze­czy­wi­sto­ści przed XVIII wie­kiem nie ist­niały. Jed­nakże bez tra­dy­cji nie mogą ist­nieć sta­bilne wspól­noty – ani te pier­wotne, ro­dowe, z ich mi­tami i ry­tu­ałami, ani te współ­cze­sne, na­ro­dowe, z ich „re­li­gią oby­wa­tel­ską”.

Swego czasu w Le­nin­gra­dzie, któ­remu aku­rat wtedy, na po­czątku lat dzie­więć­dzie­sią­tych, przy­wró­cono na­zwę Pe­ters­burg, by­łem świad­kiem roz­mowy dwóch ko­le­gów.

– Je­den dia­beł; jak­kol­wiek zmieni się na­zwę, do praw­dzi­wego Sankt Pe­ters­burga jest mu da­leko – po­wie­dział je­den, ma­jąc na my­śli skost­niałą so­wiec­kość, która głę­boko wgry­zła się w wy­gląd mia­sta, ale także spo­sób za­cho­wa­nia oraz my­śle­nia jego miesz­kań­ców.

– Ale mimo wszystko – za­prze­czył drugi – mia­sto o na­zwie Pe­ters­burg ma szansę na to, by zo­stać kie­dyś praw­dzi­wym Pe­ters­bur­giem, pod­czas gdy mia­sto o na­zwie Le­nin­grad praw­dzi­wym Pe­ters­bur­giem nie zo­sta­nie ni­gdy.

Szkoła an­na­łów

Przy­ja­ciel hi­sto­ryk po prze­czy­ta­niu jed­nego z mo­ich fe­lie­to­nów oświad­czył, że opi­sana w nim Hi­sto­ria pi­jań­stwa w cza­sach PRL Krzysz­tofa Ko­siń­skiego jest kla­sycz­nym przy­kła­dem mi­kro­hi­sto­rii oraz że tego ro­dzaju stu­dia, sku­pia­jące się na co­dzien­no­ści, na zwy­kłym ży­ciu pro­stych lu­dzi, a nie na waż­nych wy­da­rze­niach, już od dawna stały się na Za­cho­dzie normą – jesz­cze z cza­sów Marca Blo­cha i jego le­gen­dar­nego cza­so­pi­sma „An­na­les d’hi­sto­ire éco­no­mi­que et so­ciale”.

Oczy­wi­ście czy­ta­łem Blo­cha i Fe­bvre’a, i całą szkołę „An­na­les”, ale przy­kład Ko­siń­skiego wy­dał mi się szcze­gól­nie bli­ski – praw­do­po­dob­nie dla­tego, że sam pod­świa­do­mie chciał­bym na­pi­sać coś w tym ro­dzaju – gdy­bym był hi­sto­ry­kiem i gdy­bym wie­dział tro­chę mniej o szkole „An­na­les” i ogól­nym roz­rze­dze­niu na­szej prze­strzeni kul­tu­ro­wej, ar­chi­walno-do­ku­men­tal­nej oraz wszel­kiej in­nej.

Swego czasu we Lwo­wie, jesz­cze za So­wie­tów, wiel­kie wra­że­nie zro­biła na mnie we­wnętrzna re­cen­zja wy­daw­ni­cza po­wie­ści hi­sto­rycz­nej mo­jego zna­jo­mego, który sam mi tę re­cen­zję po­ka­zał. Ak­cja po­wie­ści to­czyła się w cza­sie wojny, a za­tem re­cen­zja, po­dob­nie jak sama po­wieść, za­wie­rała zwy­kłą papkę ide­olo­giczną. Było tam jed­nak kilka zna­ko­mi­tych stron, gdzie re­cen­zent wy­ja­śniał au­to­rowi, że na stro­nie ta­kiej a ta­kiej bo­ha­te­ro­wie nie mo­gli pić ko­niaku, po­nie­waż na­poju tego we Lwo­wie w 1943 roku nie było, mo­gli na­to­miast pić schnapps, any­żówkę, be­che­ro­vkę itd., itp. – li­sta roz­wi­jała się na kil­ka­dzie­siąt nazw; po­dobne uwagi do­ty­czyły także ele­men­tów ubrań, usy­tu­owa­nia ka­mie­nic, cen ar­ty­ku­łów na czar­nym rynku, wy­ra­żeń żar­go­no­wych etc.

Re­cen­zent ewi­dent­nie ro­bił so­bie jaja. Za Pol­ski i Niem­ców, po­wia­dają, pro­wa­dził wła­sną karczmę, co otwie­rało mu po woj­nie pro­stą drogę do gu­łagu za „ko­la­bo­ra­cję”. Wy­brał za­tem ko­la­bo­ra­cję z So­wie­tami, zo­sta­jąc pro­fe­sjo­nal­nym wo­jow­ni­kiem prze­ciwko „ukra­iń­skiemu bur­żu­azyj­nemu na­cjo­na­li­zmowi” – au­to­rem pa­skud­nych pro­pa­gan­do­wych po­wie­ści i jesz­cze bar­dziej pa­skud­nej KGB-owskiej pu­bli­cy­styki.

Po­wia­dają, że gdy zdrowo po­pił, po­kle­py­wał ko­legę pi­sa­rza, zna­nego ka­pu­sia, po ra­mie­niu i mó­wił: „Ty, Pe­tro, je­steś swo­łocz i ja je­stem swo­łocz. Aleś ty jed­nak więk­sza swo­łocz!”.

Lwo­wia­nie po­gar­dzali jego pi­sa­niną, a jed­nak ją czy­tali. Była ab­so­lut­nie kłam­liwa we wszyst­kim oprócz jed­nego: szcze­góły ży­cia co­dzien­nego mię­dzy­wo­jen­nego Lwowa były uka­zane w jego książ­kach do­kład­nie, so­czy­ście i au­ten­tycz­nie.

W be­le­try­styce owa au­ten­tycz­ność nie jest zu­peł­nie ko­nieczna, po­nie­waż tam li­czą się cał­kiem inna do­kład­ność i au­ten­tyzm. Gdy jed­nak ża­den hi­sto­ryk w kraju nie wie, co mógł (i czego nie mógł) ku­pić so­bie Ta­ras Szew­czenko w naj­bliż­szej pe­ters­bur­skiej knajpce w dniu 6 marca 1861 roku lub ile kosz­to­wał bi­let z Ki­jowa do Po­łtawy je­sie­nią roku 1904, albo jak wy­wo­żono śmieci, czy roz­no­szono pocztę w Char­ko­wie w cza­sach NEP-u, kraj ten ska­zany jest na ży­cie w mi­tycz­nym świe­cie bo­gów i he­ro­sów sła­wio­nych przez śle­pego Ho­mera.

W ta­kim wła­śnie kraju ży­jemy. Z tym że he­ro­sów w nim każdy ma swo­ich, a bo­gów, jak się wy­daje, w ogóle nie ma.

Droga do szkoły

W ostat­nią nie­dzielę sierp­nia, wiele lat temu, oj­ciec za­brał mnie na spa­cer, aby po­ka­zać drogę do szkoły. Wła­ści­wie to ja mia­łem mu po­ka­zać, że sam znam drogę, a naj­waż­niej­sze – że wiem, gdzie i jak prze­cho­dzić przez ulicę.

Mimo że szkoła znaj­do­wała się do­słow­nie po prze­ciw­nej stro­nie ulicy, przej­ście było skom­pli­ko­wane, po­nie­waż nie było tam świa­teł ani na­wet pa­sów. Dla­tego też mu­sia­łem naj­pierw przejść przez tory tram­wa­jowe („pa­trzysz naj­pierw w lewo, po­tem w prawo” – in­stru­ował oj­ciec), po­tem przez jezd­nię dla sa­mo­cho­dów o dość na­tę­żo­nym już wów­czas ru­chu („znowu pa­trzysz w lewo i znowu w prawo”).

Pod­czas gdy oj­ciec stał po jed­nej stro­nie ulicy, spek­ta­ku­lar­nie prze­kro­czy­łem ją kilka razy tam i z po­wro­tem, ści­śle prze­strze­ga­jąc jego wska­zó­wek.

– Naj­waż­niej­sze, abyś nie prze­bie­gał ulicy przed au­tami – mó­wił oj­ciec. A więc nie prze­bie­ga­łem.

Nie prze­strze­ga­łem na­to­miast in­nej jego wska­zówki: nie cho­dzić przez park. Przez park było kró­cej, a naj­waż­niej­sze – cie­ka­wiej. Był po czę­ści dziki, z za­nie­dba­nymi alej­kami, roz­bi­tymi la­tar­niami i po­ła­ma­nymi ław­kami. Wie­czo­rami w tym parku ucznio­wie star­szych klas po­pi­jali wino, a za dnia, wa­ga­ru­jąc, grali na pie­nią­dze w „szajbę” wiel­kimi od­la­nymi z oło­wiu szaj­bami, za­bie­ra­jąc przy oka­zji drobne ma­ło­la­tom, któ­rzy mieli czel­ność zna­leźć się w po­bliżu.

Mimo wszystko lu­bi­łem ten park za jego uro­czą pa­gór­ko­watą rzeźbę te­renu świet­nie się na­da­jącą, jak oka­zało się póź­niej, do jazdy na nar­tach i ro­we­rach, a przede wszyst­kim za to, że był po­ło­żony na wy­so­kim wzgó­rzu. Każ­dego ranka, wy­cho­dząc z parku, wi­dzia­łem w dole nie tylko swoją szkołę, lecz także całe mia­sto za­lane słoń­cem aku­rat z tej strony, od któ­rej nad­cho­dzi­łem.

Dla tej wła­śnie chwili by­łem go­tów skra­dać się okręż­nymi alej­kami, omi­ja­jąc gra­czy w „szajbę” i ści­śle prze­strze­gać za­sad ru­chu dro­go­wego, rów­nie jak wszyst­kich in­nych za­sad, po­nie­waż jedną, naj­waż­niej­szą za­sadę – nie cho­dzić przez park – już zła­ma­łem.

Kry­zys

Ma na imię My­ron, cho­dzi­li­śmy kie­dyś do rów­no­le­głych klas – przy­naj­mniej tak twier­dzi. Nie przy­po­mi­nam so­bie tego, gdyż po czter­dzie­stu la­tach rze­czy­wi­ście mo­głem o wszyst­kim za­po­mnieć. Na­wet o po­de­szwie od buta, którą rze­komo ode­rwał mi przez przy­pa­dek, gdy gra­li­śmy w piłkę.

Pod­szedł do mnie na ulicy i po­pro­sił pięć hry­wien. Nie wy­glą­dał naj­le­piej.

– Wiesz, ja te­raz w za­kła­dzie pra­cuję – wy­ja­śnił. – Za­mó­wień nie ma, wy­płaty wstrzy­mane. Kry­zys, no wiesz.

Oczy­wi­ście, że wiem i bez słowa wy­cią­gam pięć hry­wien.

– Tylko nie pij róż­nego ba­dzie­wia – mó­wię. – Weź bu­telkę piwa.

– Nie o to cho­dzi – od­po­wiada nieco za­że­no­wany. – Tylko se nie po­myśl cze­goś ta­kiego. Zna­la­złem już pracę. Po świę­tach jadę do Ro­sji, mam tam staż gór­ni­czy na sie­wie­rie