Potop ebook

Henryk Sienkiewicz

Potop

Tom pierw­szy

Wstęp

Był na Żmu­dzi[1] ród moż­ny Bil­le­wi­czów, od Men­do­ga[2] się wy­wo­dzą­cy, wiel­ce sko­li­ga­co­ny[3] i w ca­łym Ro­sień­skiem[4] nad wszyst­kie in­ne sza­no­wa­ny. Do urzę­dów wiel­kich ni­g­dy Bil­le­wi­czo­wie nie do­szli, co naj­wię­cej po­wia­to­we pia­stu­jąc, ale na po­lu Mar­sa[5] nie­po­ży­te kra­jo­wi od­da­li usłu­gi, za któ­re róż­ny­mi cza­sa­mi hoj­nie by­wa­li na­gra­dza­ni. Gniaz­do ich ro­dzin­ne ist­nie­ją­ce do dziś zwa­ło się tak­że Bil­le­wi­cze, ale prócz nich po­sia­da­li wie­le in­nych ma­jęt­no­ści i w oko­li­cy Ro­sień, i da­lej ku Kra­ki­no­wu[6], we­dle Lau­dy, Szoi, Nie­wia­ży[7] – aż hen, jesz­cze za Po­nie­wie­żem[8]. Po­tem roz­pa­dli się na kil­ka do­mów, któ­rych człon­ko­wie po­tra­ci­li się z oczu. Zjeż­dża­li się wszy­scy wów­czas tyl­ko, gdy w Ro­sie­niach, na rów­ni­nie zwa­nej Sta­ny, od­by­wał się po­pis po­spo­li­te­go ru­sze­nia żmudz­kie­go. Czę­ścio­wo spo­ty­ka­li się tak­że pod cho­rą­gwia­mi li­tew­skie­go kom­pu­tu[9] i na sej­mi­kach, a że by­li za­moż­ni, wpły­wo­wi, więc li­czyć się z ni­mi mu­sie­li sa­mi na­wet wszech­po­tęż­ni na Li­twie i Żmu­dzi Ra­dzi­wił­ło­wie.

Za pa­no­wa­nia Ja­na Ka­zi­mie­rza pa­triar­chą wszyst­kich Bil­le­wi­czów był He­ra­kliusz Bil­le­wicz, puł­kow­nik lek­kie­go zna­ku, pod­ko­mo­rzy upic­ki. Ten nie miesz­kał w gnieź­dzie ro­dzin­nym, któ­re dzier­żył pod owe cza­sy To­masz, miecz­nik ro­sień­ski; zaś do He­ra­kliu­sza na­le­ża­ły Wo­dok­ty, Lu­bicz i Mi­tru­ny, le­żą­ce w po­bli­żu Lau­dy na­okół ja­ko­by mo­rzem zie­mia­mi drob­nej szlach­ty ob­la­ne.

Prócz Bil­le­wi­czów bo­wiem kil­ka by­ło tyl­ko więk­szych do­mów w oko­li­cy, ja­ko Soł­ło­hu­by, Mon­twił­ło­wie, Schyl­lin­go­wie, Ko­ry­zno­wie, Si­ciń­scy (choć i drob­nej bra­ci tych­że na­zwisk nie bra­kło), zresz­tą ca­łe po­rze­cze Lau­dy usia­ne by­ło gę­sto tak zwa­ny­mi „oko­li­ca­mi” al­bo mó­wiąc zwy­czaj­nie: za­ścian­ka­mi za­miesz­ka­ły­mi przez sław­ną i gło­śną w dzie­jach Żmu­dzi szlach­tę lau­dań­ską.

W in­nych oko­li­cach kra­ju ro­dy bra­ły na­zwę od za­ścian­ków al­bo za­ścian­ki od ro­dów ja­ko by­wa­ło na Pod­la­siu; tam zaś, wzdłuż lau­dań­skie­go po­rze­cza, by­ło ina­czej. Tam miesz­ka­li w Mo­re­zach Sta­kja­no­wie, któ­rych swe­go cza­su Ba­to­ry osa­dził za mę­stwo oka­za­ne pod Psko­wem. W Woł­mon­to­wi­czach na do­brej gle­bie ro­ili się Bu­try­mo­wie, naj­dłuż­sze chło­py z ca­łej Lau­dy, słyn­ni z ma­ło­mów­no­ści i cięż­kiej rę­ki, któ­rzy cza­su sej­mi­ków, za­jaz­dów lub wo­jen mu­rem w mil­cze­niu iść zwy­kli. Zie­mie w Dro­żej­ka­nach i Mo­zgach upra­wia­li licz­ni Do­ma­sze­wi­czo­wie, słyn­ni my­śli­wi; ci pusz­czą Zie­lon­ką aż do Wił­ko­mie­rza tro­pem niedź­wie­dzim cha­dza­li. Gasz­tow­to­wie sie­dzie­li w Pa­cu­ne­lach; pan­ny ich sły­nę­ły pięk­no­ścią, tak iż w koń­cu wszyst­kie gład­kie dziew­czę­ta w oko­li­cy Kra­ki­no­wa, Po­nie­wie­ża i Upi­ty[10] pa­cu­nel­ka­mi na­zy­wa­no. Soł­ło­hu­bo­wie Ma­li by­li bo­ga­ci w ko­nie i by­dło wy­bor­ne, na le­śnych pa­stwi­skach ho­do­wa­ne; zaś Go­ście­wi­cze w Gosz­czu­nach smo­łę w la­sach pę­dzi­li, od któ­re­go za­ję­cia zwa­no ich Go­ście­wi­cza­mi Czar­ny­mi al­bo Dym­ny­mi.

By­ło i wię­cej za­ścian­ków, by­ło i wię­cej ro­dów. Wie­lu z nich na­zwy ist­nie­ją jesz­cze, ale po więk­szej czę­ści i za­ścian­ki nie le­żą tak, jak le­ża­ły, i lu­dzie in­ny­mi w nich imio­na­mi się wo­ła­ją. Przy­szły woj­ny, nie­szczę­ścia, po­ża­ry, od­bu­do­wy­wa­no się nie za­wsze na daw­nych po­go­rze­li­skach, sło­wem: zmie­ni­ło się wie­le. Ale cza­su swe­go kwit­nę­ła[11] jesz­cze sta­ra Lau­da w pier­wot­nym by­cie i szlach­ta lau­dań­ska do naj­więk­szej do­szła wzię­to­ści, gdyż przed nie­wie­lą la­ty, czy­niąc pod Ło­jo­wem[12] prze­ciw zbun­to­wa­ne­mu ko­zac­twu, wiel­ką się sła­wą pod wo­dzą Ja­nu­sza Ra­dzi­wił­ła[13] okry­ła.

Słu­ży­li zaś wszy­scy lau­dań­scy w cho­rą­gwi sta­re­go He­ra­kliu­sza Bil­le­wi­cza; więc bo­gat­si ja­ko to­wa­rzy­sze na dwa ko­nie, uboż­si na jed­ne­go, naj­uboż­si w pocz­to­wych[14]. W ogó­le szlach­ta to by­ła wo­jen­na i w za­wo­dzie ry­cer­skim szcze­gól­nie roz­mi­ło­wa­na. Na­to­miast na tych spra­wach, któ­re zwy­kłą ma­te­rię sej­mi­ków sta­no­wi­ły, mniej się zna­li. Wie­dzie­li, że król jest w War­sza­wie, Ra­dzi­wiłł i pan Hle­bo­wicz, sta­ro­sta, na Żmu­dzi, a pan Bil­le­wicz w Wo­dok­tach na Lau­dzie. To im wy­star­cza­ło i gło­so­wa­li tak, jak ich pan Bil­le­wicz na­uczył, w prze­ko­na­niu, że on te­go chce, cze­go i pan Hle­bo­wicz, ten znów z Ra­dzi­wił­łem idzie w or­dyn­ku[15], Ra­dzi­wiłł jest rę­ką kró­lew­ską na Li­twie i Żmu­dzi, król zaś mał­żon­kiem Rze­czy­po­spo­li­tej i oj­cem rze­szy szla­chec­kiej.

Pan Bil­le­wicz był zresz­tą wię­cej przy­ja­cie­lem niż klien­tem po­tęż­nych oli­gar­chów na Bir­żach[16] – i to wiel­ce ce­nio­nym, bo na każ­de za­wo­ła­nie miał ty­siąc gło­sów i ty­siąc sza­bel lau­dań­skich, a sza­bel w rę­kach Sta­kja­nów, Bu­try­mów, Do­ma­sze­wi­czów lub Gasz­tow­tów nie lek­ce­wa­żył jesz­cze w tym cza­sie nikt w świe­cie. Póź­niej do­pie­ro zmie­ni­ło się wszyst­ko, wła­śnie wów­czas, gdy pa­na He­ra­kliu­sza Bil­le­wi­cza nie sta­ło.

Nie sta­ło zaś te­go oj­ca i do­bro­dzie­ja szlach­ty lau­dań­skiej w ro­ku 1654. Roz­pa­li­ła się wów­czas wzdłuż ca­łej wschod­niej ścia­ny Rze­czy­po­spo­li­tej strasz­na woj­na. Pan Bil­le­wicz już na nią nie po­szedł, bo nie po­zwo­lił mu na to wiek i głu­cho­ta, ale lau­dań­scy po­szli. Owóż, gdy przy­szła wieść, że Ra­dzi­wiłł po­bi­ty zo­stał pod Szkło­wem, a lau­dań­ska cho­rą­giew w ata­ku na na­jem­ną pie­cho­tę fran­cu­ską pra­wie w pień wy­cię­ta – sta­ry puł­kow­nik, ra­żo­ny apo­plek­sją[17], du­szę od­dał.

Wieść tę przy­wiózł nie­ja­ki pan Mi­chał Wo­ło­dy­jow­ski, mło­dy, ale bar­dzo wsła­wio­ny żoł­nierz, któ­ren w za­stęp­stwie pa­na He­ra­kliu­sza lau­dań­skim z ra­mie­nia Ra­dzi­wił­ła prze­wo­dził. Reszt­ki ich przy­by­ły tak­że do za­gród oj­czy­stych, znę­ka­ne, po­gnę­bio­ne, zgło­dzo­ne i śla­dem ca­łe­go woj­ska na het­ma­na wiel­kie­go na­rze­ka­ją­ce, że uf­ny w gro­zę swe­go imie­nia, w urok zwy­cięz­cy, z ma­łą si­łą na dzie­sięć­kroć licz­niej­szą po­tę­gę się rzu­cił, a przez to po­grą­żył woj­sko, kraj ca­ły.

Lecz wśród ogól­nych na­rze­kań ani je­den głos nie pod­niósł się prze­ciw mło­de­mu puł­kow­ni­ko­wi, pa­nu Je­rze­mu Mi­cha­ło­wi Wo­ło­dy­jow­skie­mu. Ow­szem, ci, co uszli z po­gro­mu, wy­sła­wia­li go pod nie­bio­sa, cu­da opo­wia­da­jąc o je­go do­świad­cze­niu woj­sko­wym i czy­nach. I je­dy­ną to by­ło po­cie­chą dla lau­dań­skich nie­do­bit­ków wspo­mi­nać o prze­wa­gach, któ­rych pod prze­wo­dem pa­na Wo­ło­dy­jow­skie­go do­ko­na­li: ja­ko w ata­ku prze­bi­li się ni­by przez dym przez pierw­sze ku­py po­śled­niej­sze­go żoł­nie­rza; jak po­tem na fran­cu­skich na­jem­ni­ków wpadł­szy, ca­ły re­gi­ment[18] naj­przed­niej­szy w puch na sza­blach roz­nie­śli, przy czym pan Wo­ło­dy­jow­ski wła­sną rę­ką ściął te­goż re­gi­men­tu obe­rsz­ta[19]; ja­ko na ko­niec, oto­cze­ni i w czte­ry ognie wzię­ci, sal­wo­wa­li się po de­spe­rac­ku z za­mę­tu, gę­stym tru­pem pa­da­jąc i nie­przy­ja­cie­la ła­miąc.

Słu­cha­li z ża­lem, ale i du­mą owych opo­wia­dań ci z lau­dań­skich, któ­rzy woj­sko­wo w kom­pu­cie li­tew­skim nie słu­żąc, obo­wią­za­ni by­li tyl­ko w po­spo­li­tym ru­sze­niu sta­wać. Spo­dzie­wa­no się też po­wszech­nie, że po­spo­li­te ru­sze­nie, osta­tecz­na kra­ju obro­na, wkrót­ce zo­sta­nie zwo­ła­ne. By­ła już z gó­ry umo­wa, że w ta­kim ra­zie pan Wo­ło­dy­jow­ski zo­sta­nie ob­ra­ny lau­dań­skim rot­mi­strzem, bo choć się do miej­sco­we­go oby­wa­tel­stwa nie li­czył, nie by­ło odeń mię­dzy miej­sco­wym oby­wa­tel­stwem sław­niej­sze­go. Nie­do­bit­ko­wie mó­wi­li jesz­cze o nim, że sa­me­go het­ma­na z to­ni wy­rwał. To­też ca­ła Lau­da na rę­ku go pra­wie no­si­ła, a oko­li­ca wy­dzie­ra­ła oko­li­cy. Kłó­ci­li się zwłasz­cza Bu­try­mi, Do­ma­sze­wi­cze i Gasz­tow­to­wie, u któ­rych ma zo­stać naj­dłu­żej go­ści­ną. On zaś tak so­bie ową bit­ną szlach­tę upodo­bał, że gdy okru­chy wojsk ra­dzi­wił­łow­skich cią­gnę­ły do Birż, by tam ja­ko ta­ko po klę­sce przyjść do spra­wy – on z in­ny­mi nie od­szedł, ale jeż­dżąc z za­ścian­ku do za­ścian­ku, w Pa­cu­ne­lach u Gasz­tow­tów wresz­cie sta­łą re­zy­den­cję za­ło­żył, u pa­na Pa­ko­sza Gasz­tow­ta, któ­ry nad wszyst­ki­mi w Pa­cu­ne­lach miał zwierzch­ność.

Co praw­da nie mógł­by był pan Wo­ło­dy­jow­ski żad­ną mia­rą do Birż je­chać, gdyż za­cho­ro­wał ob­łoż­nie: na­przód przy­szły nań złe go­rącz­ki, po­tem od kon­tu­zji, któ­rą był pod Cy­bi­cho­wem jesz­cze otrzy­mał, od­ję­ło mu pra­wą rę­kę. Trzy pan­ny Pa­ko­szów­ny, słyn­ne z uro­dy pa­cu­nel­ki, wzię­ły go w czu­łą opie­kę i po­przy­się­gły tak sław­ne­go ka­wa­le­ra do pier­wot­ne­go zdro­wia do­pro­wa­dzić, szlach­ta zaś, kto żyw był, za­ję­ła się po­grze­bem daw­ne­go swe­go wo­dza, pa­na He­ra­kliu­sza Bil­le­wi­cza.

Po po­grze­bie otwar­to te­sta­ment nie­bosz­czy­ka, z któ­re­go po­ka­za­ło się, iż sta­ry puł­kow­nik dzie­dzicz­ką ca­łej for­tu­ny, z wy­jąt­kiem wsi Lu­bi­cza, uczy­nił wnucz­kę swą Alek­san­drę Bil­le­wi­czów­nę, łow­czan­kę upic­ką, opie­kę zaś nad nią, do­pó­ki by za mąż nie po­szła, po­wie­rzył ca­łej szlach­cie lau­dań­skiej.

„…Któ­rzy, ja­ko mnie życz­li­wy­mi by­li (gło­sił te­sta­ment) i mi­ło­ścią za mi­łość pła­ci­li, niech­że i sie­ro­cie tak bę­dą, a w tych cza­siech ze­psu­cia i prze­wrot­no­ści, gdy przed swa­wo­lą i zło­ścią ludz­ką nikt bez­pie­czen ani pró­żen bo­jaź­ni być nie mo­że – nie­chaj sie­ro­ty przez pa­mięć mo­ją od przy­go­dy strze­gą.

Ba­czyć tak­że ma­ją, aby for­tu­ny w bez­piecz­no­ści za­ży­wa­ła z wy­jąt­kiem wsi Lu­bi­cza, któ­rą pa­nu Kmi­ci­co­wi, mło­de­mu cho­rą­że­mu or­szań­skie­mu, da­wam, da­ro­wu­ję i za­pi­su­ję, aby w tym prze­szko­dy ja­kiej nie miał. Kto by zaś się tej przy­chyl­no­ści mo­jej dla W-ne­go An­drze­ja Kmi­ci­ca dzi­wo­wał al­bo w tym krzyw­dę wnucz­ki mo­jej uro­dzo­nej Alek­san­dry upa­try­wał, wie­dzieć ma i po­wi­nien, iżem od oj­ca uro­dzo­ne­go Ję­drze­ja Kmi­ci­ca, jesz­cze z mło­dych lat aż do dnia śmier­ci, przy­jaź­ni i zgo­ła bra­ter­skie­go afek­tu do­zna­wał. Z któ­rym woj­ny od­pra­wo­wa­łem i ży­cie mi po wie­le­kroć ra­to­wał, a gdy złość i in­vi­dia[20] pa­nów Si­ciń­skich wy­drzeć mi for­tu­nę chcia­ły – i do niej mi do­po­mógł. Te­dy ja, He­ra­kliusz Bil­le­wicz, pod­ko­mo­rzy upic­ki, a ra­zem grzesz­nik nie­god­ny, przed sro­gim są­dem bo­żym dziś sto­ją­cy, przed czte­re­ma la­ty (żyw jesz­cze i no­ga­mi po ni­zi­nie ziem­skiej cho­dząc) do pa­na Kmi­ci­ca oj­ca, miecz­ni­ka or­szań­skie­go, się uda­łem, aby wdzięcz­ność i przy­jaźń sta­tecz­ną ślu­bo­wać. Tam­że za wspól­ną zgo­dą po­sta­no­wi­li­śmy oby­cza­jem daw­nym szla­chec­kim i chrze­ści­jań­skim, że dzie­ci na­sze, a mia­no­wi­cie syn je­go An­drzej z wnucz­ką mo­ją Alek­san­drą, łow­czan­ką, sta­dło uczy­nić ma­ją, aby z nich po­tom­stwo na chwa­łę bo­żą i po­ży­tek Rze­czy­po­spo­li­tej wy­ro­sło. Cze­go so­bie naj­moc­niej ży­czę i wnucz­kę mo­ją Alek­san­drę do po­słu­szeń­stwa tu wy­pi­sa­nej wo­li obo­wią­zu­ję, chy­ba­by pan cho­rą­ży or­szań­ski (cze­go Bóg nie daj) szpet­ny­mi uczyn­ka­mi sła­wę swą spla­mił i be­zec­nym był ogło­szo­ny. A je­śli­by sub­stan­cję[21] swą ro­dzin­ną utra­cił, co przy tam­tej ścia­nie we­dle Or­szy[22] łac­nie zda­rzyć się mo­że, te­dy go ma pod bło­go­sła­wień­stwem za mę­ża mieć, choć­by też i od Lu­bi­cza od­padł, nic na to nie zwa­żać.

Wsze­la­ko je­śli­by za szcze­gól­ną ła­ską Bo­ga wnucz­ka mo­ja chcia­ła na chwa­łę Je­go pa­nień­stwo swe ofia­ro­wać i za­kon­ny ha­bit przy­wdziać, te­dy wol­no jej to uczy­nić, al­bo­wiem chwa­ła bo­ża przed ludz­ką iść po­win­na…”

W ta­ki to spo­sób roz­po­rzą­dził for­tu­ną i wnucz­ką pan He­ra­kliusz Bil­le­wicz, cze­mu nikt się bar­dzo nie dzi­wił. Pan­na Alek­san­dra z daw­na wie­dzia­ła, co ją cze­ka, i szlach­ta z daw­na o przy­jaź­ni mię­dzy Bil­le­wi­czem a Kmi­ci­ca­mi sły­sza­ła – zresz­tą umy­sły w cza­sach klę­ski czym in­nym by­ły za­ję­te, tak że wkrót­ce i mó­wić o te­sta­men­cie prze­sta­no.

Mó­wio­no tyl­ko o Kmi­ci­cach nie­ustan­nie we dwo­rze w Wo­dok­tach, a ra­czej o pa­nu An­drze­ju, bo sta­ry miecz­nik nie żył już tak­że. Młod­szy pod Szkło­wem z wła­sną cho­rą­giew­ką i or­szań­ski­mi wo­len­ta­rza­mi[23] sta­wał. Póź­niej znik­nął z oczu, ale nie przy­pusz­cza­no, że­by zgi­nął, gdyż śmierć tak znacz­ne­go ka­wa­le­ra pew­nie by nie uszła nie­po­strze­że­nie. Fa­mi­lian­ci[24] to bo­wiem by­li w Or­szań­skiem Kmi­ci­ce i pa­no­wie znacz­nych for­tun, ale tam­te stro­ny pło­mień woj­ny znisz­czył. Po­wia­ty i zie­mie ca­łe zmie­nia­ły się w głu­che po­la, kru­szy­ły się for­tu­ny, gi­nę­li lu­dzie. Po zła­ma­niu Ra­dzi­wił­ła nikt już sil­niej­sze­go opo­ru nie da­wał. Go­siew­ski, het­man po­lny, sił nie miał; ko­ron­ni het­ma­no­wie wraz z woj­ska­mi na Ukra­inie ostat­kiem wojsk wal­czy­li i wspo­móc go nie mo­gli, rów­nież jak i Rzecz­po­spo­li­ta przez woj­ny ko­zac­kie wy­czer­pa­na. Fa­la za­le­wa­ła kraj co­raz da­lej, gdzie­nie­gdzie tyl­ko o wa­row­ne mu­ry się od­bi­ja­jąc, ale i mu­ry pa­da­ły jed­ne za dru­gi­mi, jak upadł Smo­leńsk[25]. Wo­je­wódz­two smo­leń­skie, w któ­rym le­ża­ły for­tu­ny Kmi­ci­ców, uwa­ża­no za stra­co­ne. W po­wszech­nym za­mie­sza­niu, w po­wszech­nej trwo­dze roz­pro­szy­li się lu­dzie jak li­ście wi­chrem ro­ze­gna­ne i nikt nie wie­dział, co się z mło­dym cho­rą­żym or­szań­skim sta­ło.

Ale że do sta­ro­stwa żmudz­kie­go woj­na jesz­cze nie do­szła, ochło­nę­ła z wol­na szlach­ta lau­dań­ska po klę­sce szkłow­skiej. „Oko­li­ce” po­czę­ły się zjeż­dżać i na­ra­dzać tak o rze­czy pu­blicz­nej, jak o spra­wach pry­wat­nych. Bu­try­mo­wie, naj­skor­si do bo­ju, prze­bą­ki­wa­li, że trze­ba bę­dzie na con­gres­sus[26] po­spo­li­te­go ru­sze­nia do Ro­sień je­chać, a po­tem do Go­siew­skie­go, by po­mścić szkłow­ską prze­gra­ną; Do­ma­sze­wi­cze My­śli­wi po­czę­li się za­pusz­czać la­sa­mi, Pusz­czą Ro­gow­ską, aż pod za­stę­py nie­przy­ja­ciel­skie, wie­ści z po­wro­tem przy­wo­żąc; Go­ście­wi­cze Dym­ni w dy­mach mię­so na przy­szłą wy­pra­wę wę­dzi­li. W spra­wach pry­wat­nych po­sta­no­wio­no by­wa­łych i do­świad­czo­nych lu­dzi na od­szu­ka­nie pa­na An­drze­ja Kmi­ci­ca po­słać.

Skła­da­li owe ra­dy star­si lau­dań­scy pod prze­wo­dem Pa­ko­sza Gasz­tow­ta i Ka­sja­na Bu­try­ma, dwóch pa­triar­chów oko­licz­nych – wszyst­ka zaś szlach­ta, któ­rej uf­ność, ja­ką w niej po­ło­żył zmar­ły pan Bil­le­wicz, wiel­ce po­chle­bi­ła, po­przy­się­gła so­bie wier­nie stać przy li­te­rze te­sta­men­tu i pan­nę Alek­san­drę pra­wie ro­dzi­ciel­ską opie­ką oto­czyć. To­też gdy cza­su woj­ny, na­wet w stro­nach, do któ­rych woj­na nie do­szła, zry­wa­ły się nie­sna­ski i za­wi­chrze­nia, na brze­gach Lau­dy wszyst­ko po­zo­sta­ło spo­koj­nie. Żad­nych dy­fe­ren­cji[27] nie pod­nie­sio­no, nie by­ło żad­ne­go wo­ry­wa­nia się w gra­ni­ce ma­jęt­no­ści mło­dej dzie­dzicz­ki; nie po­prze­sy­py­wa­no kop­ców, nie wy­cię­to ce­cho­wa­nych so­sen na ru­bie­żach la­sów, nie za­je­cha­no pa­stwisk. Ow­szem, wspo­ma­ga­no za­sob­ną sa­mą przez się dzie­dzicz­kę, czym któ­ra „oko­li­ca” mo­gła. Więc Sta­kja­no­wie nad­rzecz­ni do­sy­ła­li ry­by so­lo­nej, z Woł­mon­to­wicz od mru­kli­wych Bu­try­mów przy­cho­dzi­ły zbo­ża, sia­no od Gasz­tow­tów, zwie­rzy­na od Do­ma­sze­wi­czów My­śli­wych, smo­ła i dzie­gieć[28] od Go­ście­wi­czów Dym­nych. O pan­nie Alek­san­drze nikt ina­czej w za­ścian­kach nie mó­wił, jak „na­sza pan­na”, a pięk­ne pa­cu­nel­ki wy­glą­da­ły pa­na Kmi­ci­ca bog­daj tak sa­mo nie­cier­pli­wie jak i ona.

Tym­cza­sem przy­szły wi­ci zwo­łu­ją­ce szlach­tę – więc po­czę­to ru­szać się na Lau­dzie. Kto z pa­cho­lę­cia wy­rósł na mę­ża, ko­go nie po­chy­lił wiek, ten na koń sia­dać mu­siał. Jan Ka­zi­mierz przy­był do Grod­na i tam miej­sce je­ne­ral­ne­go zbio­ru na­zna­czył. Tam też cią­gnię­to. Ru­szy­li w mil­cze­niu pierw­si Bu­try­mo­wie, za ni­mi in­ni, a Gasz­tow­to­wie na ostat­ku, jak za­wsze czy­ni­li, bo im od pa­cu­ne­lek żal by­ło od­jeż­dżać. Szlach­ta z in­nych stron kra­ju w ma­łej tyl­ko sta­wi­ła się licz­bie i kraj po­zo­stał bez obro­ny, ale Lau­da po­boż­na sta­nę­ła w ca­ło­ści.

Pan Wo­ło­dy­jow­ski nie ru­szył, bo nie mógł jesz­cze rę­ką wła­dać, więc wła­śnie ja­ko­by woj­ski[29] mię­dzy pa­cu­nel­ka­mi po­zo­stał. Opu­sto­sza­ły „oko­li­ce” i je­no star­cy z bia­ło­gło­wa­mi za­sia­da­li wie­czo­rem przy ogni­skach. Ci­cho by­ło w Po­nie­wie­żu i Upi­cie – cze­ka­no wszę­dy na no­wi­ny.

Pan­na Alek­san­dra rów­nież za­mknę­ła się w Wo­dok­tach, ni­ko­go prócz sług i swych opie­ku­nów lau­dań­skich nie wi­du­jąc.

Roz­dział I

Przy­szedł no­wy rok 1655. Sty­czeń był mroź­ny, ale su­chy; zi­ma tę­ga przy­kry­ła Żmudź[30] świę­tą gru­bym na ło­kieć bia­łym ko­żu­chem; la­sy gię­ły się i ła­ma­ły pod ob­fi­tą oki­ścią[31], śnieg olśnie­wał oczy w dzień przy słoń­cu, a no­cą przy księ­ży­cu mi­go­ta­ły ja­ko­by iskry nik­ną­ce po stę­ża­łej od mro­zu po­wierzch­ni; zwierz zbli­żał się do miesz­kań ludz­kich, a ubo­gie, sza­re ptac­two stu­ka­ło dzio­ba­mi do szyb sze­dzią i śnież­ny­mi kwia­ta­mi okry­tych.

Pew­ne­go wie­czo­ra sie­dzia­ła pan­na Alek­san­dra w izbie cze­lad­nej wraz z dziew­czę­ta­mi dwor­ski­mi. Daw­ny to był zwy­czaj Bil­le­wi­czów, że gdy go­ści nie by­ło, to z cze­la­dzią spę­dza­li wie­czo­ry, śpie­wa­jąc pie­śni po­boż­ne i przy­kła­dem swym pro­stac­two bu­du­jąc. Tak też czy­ni­ła i pan­na Alek­san­dra, a to tym łac­niej, że mię­dzy jej dziew­ka­mi dwor­ski­mi sa­me by­ły pra­wie szlach­cian­ki, sie­ro­ty bar­dzo ubo­gie. Te ro­bo­tę wszel­ką, choć­by naj­grub­szą, speł­nia­ły i przy pa­niach słu­żeb­ny­mi by­ły, a w za­mian za to ćwi­czy­ły się w oby­czaj­no­ści, lep­sze­go do­zna­jąc od pro­stych dzie­wek trak­to­wa­nia. By­ły jed­nak mię­dzy ni­mi i chłop­ki, mo­wą głów­nie się róż­nią­ce, bo wie­le z nich po pol­sku nie umia­ło.

Pan­na Alek­san­dra wraz z krew­ną swą pan­ną Kul­wie­ców­ną sie­dzia­ły w po­środ­ku, a dziew­czę­ta po bo­kach na ła­wach; wszyst­kie ką­dziel[32] przę­dły. Na po­tęż­nym ko­mi­nie ze zwie­szo­nym oka­pem pa­li­ły się kło­dy so­sno­we i kar­py[33], to przy­ga­sa­jąc, to znów strze­la­jąc ja­snym, wiel­kim pło­mie­niem lub skra­mi, w mia­rę jak sto­ją­cy we­dle ko­mi­na wy­ro­stek przy­rzu­cał drob­niej­szych brzeź­nia­ków[34] i łu­czy­wa[35]. Gdy pło­mień strze­lił ja­śniej, wi­dać by­ło ciem­ne drew­nia­ne ścia­ny ogrom­nej izby z nad­zwy­czaj ni­skim, bel­ko­wa­nym su­fi­tem. U be­lek wi­sia­ły na ni­ciach róż­no­ko­lo­ro­we gwiazd­ki uczy­nio­ne z opłat­ków, krę­cą­ce się w cie­ple, a zza be­lek wy­glą­da­ły mot­ki cze­sa­ne­go lnu, zwie­sza­ją­ce się na obie stro­ny jak­by tu­rec­kie zdo­bycz­ne buń­czu­ki[36]. Ca­ły nie­mal pu­łap był ni­mi za­ło­żo­ny. Po ścia­nach ciem­nych błysz­cza­ły ja­ko­by gwiaz­dy stat­ki cy­no­we, więk­sze i mniej­sze, sto­ją­ce lub po­opie­ra­ne na dłu­gich pół­kach dę­bo­wych.

W głę­bi, przy drzwiach, ku­dła­ty Żmu­dzin hu­czał gwał­tow­nie żar­na­mi[37], mru­cząc pod no­sem pieśń mo­no­ton­ną, pan­na Alek­san­dra prze­su­wa­ła w mil­cze­niu pa­cior­ki ró­żań­ca, prząd­ki przę­dły, nic jed­na do dru­giej nie mó­wiąc.

Świa­tło pło­mie­nia pa­da­ło na ich mło­de, ru­mia­ne twa­rze, one zaś z rę­ko­ma wznie­sio­ny­mi ku ką­dzie­lom, le­wą pod­szczy­pu­jąc len mięk­ki, pra­wą krę­cąc wrze­cio­na, przę­dły gor­li­wie jak­by na wy­ści­gi, su­ro­wy­mi spoj­rze­nia­mi pan­ny Kul­wie­ców­ny pod­nie­ca­ne. Cza­sem też spo­glą­da­ły na się by­stry­mi oczka­mi, a cza­sem na pan­nę Alek­san­drę jak­by w ocze­ki­wa­niu, ry­chło-li Żmu­dzi­no­wi mleć za­ka­że i pieśń po­boż­ną roz­pocz­nie; ale z ro­bo­tą nie usta­wa­ły i przę­dły, przę­dły; wi­ły się ni­ci, war­cza­ły wrze­cio­na, mi­go­ta­ły dru­ty w rę­ku pan­ny Kul­wie­ców­ny, a ku­dła­ty Żmu­dzin w żar­na hu­czał.

Chwi­la­mi jed­nak prze­ry­wał ro­bo­tę, wi­docz­nie coś się w żar­nach psu­ło, bo jed­no­cze­śnie roz­le­gał się je­go gniew­ny głos:

– Pa­dłas!

Pan­na Alek­san­dra pod­no­si­ła gło­wę jak­by roz­bu­dzo­na ci­szą, któ­ra na­stę­po­wa­ła po okrzy­kach Żmu­dzi­na; wów­czas pło­mień oświe­cał jej bia­łą twarz i po­waż­ne, błę­kit­ne oczy pa­trzą­ce spod brwi czar­nych.

By­ła to uro­dzi­wa pan­na o pło­wych wło­sach, bla­da­wej ce­rze i de­li­kat­nych ry­sach. Mia­ła pięk­ność bia­łe­go kwia­tu. Ża­łob­na suk­nia do­da­wa­ła jej po­wa­gi. Sie­dząc przed tym ko­mi­nem, by­ła tak w my­ślach po­grą­żo­na jak w śnie; za­pew­ne nad do­lą wła­sną roz­my­śla­ła, gdyż lo­sy jej by­ły w za­wie­sze­niu.

Te­sta­ment prze­zna­czał ją na żo­nę czło­wie­ka, któ­re­go nie wi­dzia­ła od lat dzie­się­ciu, a że do­bie­ga­ła do­pie­ro dwu­dzie­stu, więc po­zo­sta­ło jej tyl­ko nie­ja­sne wspo­mnie­nie dzie­cin­ne ja­kie­goś burz­li­we­go wy­rost­ka, któ­ry za cza­su swe­go po­by­tu z oj­cem w Wo­dok­tach wię­cej z rusz­ni­cą[38] po ba­gnach la­tał, niż na nią pa­trzył.

„Gdzie on jest i ja­ki on jest te­raz?” – oto py­ta­nia, któ­re ci­snę­ły się na myśl po­waż­nej pan­nie.

Zna­ła go wpraw­dzie jesz­cze z opo­wia­dań nie­bosz­czy­ka pod­ko­mo­rze­go, któ­ry na czte­ry la­ta przed śmier­cią przed­się­wziął był da­le­ką i trud­ną po­dróż do Or­szy[39]. Otóż, we­dle tych opo­wia­dań, miał to być „wiel­kiej fan­ta­zji ka­wa­ler, choć go­rącz­ka okrut­ny”. Po owym ukła­dzie o mał­żeń­stwo dzie­ci, za­war­tym mię­dzy sta­rym Bil­le­wi­czem a Kmi­ci­cem oj­cem, miał ów ka­wa­ler przy­je­chać za­raz do Wo­dok­tów ako­mo­do­wać[40] się pan­nie; tym­cza­sem wy­bu­chła wiel­ka woj­na i ka­wa­ler za­miast do pan­ny po­cią­gnął na po­la be­re­stec­kie[41]. Tam po­strze­lon, le­czył się w do­mu; po­tem oj­ca scho­rza­łe­go i bli­skie­go śmier­ci pil­no­wał; po­tem znów by­ła woj­na – i tak ze­szły owe czte­ry la­ta. Te­raz od śmier­ci sta­re­go puł­kow­ni­ka upły­nął już ka­wał cza­su, a o Kmi­ci­cu słuch prze­padł.

Mia­ła te­dy o czym roz­my­ślać pan­na Alek­san­dra, a mo­że tę­sk­ni­ła do nie­zna­ne­go. W ser­cu czy­stym, wła­śnie dla­te­go, że jesz­cze mi­ło­ści nie za­zna­ło, no­si­ła wiel­ką go­to­wość do ko­cha­nia. Iskry tyl­ko trze­ba by­ło, że­by na tym ogni­sku roz­pa­lił się pło­mień spo­koj­ny, ale ja­sny, rów­ny, sil­ny i jak znicz li­tew­ski nie ga­sną­cy.

Więc nie­po­kój ogar­niał ją, cza­sem lu­by, a cza­sem przy­kry, i du­sza jej cią­gle za­da­wa­ła so­bie py­ta­nia, na któ­re nie by­ło od­po­wie­dzi, a ra­czej do­pie­ro mia­ła na­dejść z pól da­le­kich. Więc pierw­sze py­ta­nie by­ło: za­li[42] on z do­brej wo­li ją za­ślu­bi i go­to­wo­ścią na jej go­to­wość do ko­cha­nia od­po­wie? W owych cza­sach ukła­dy ro­dzi­ciel­skie o mał­żeń­stwo dzie­ci by­wa­ły rze­czą zwy­kłą, a dzie­ci, choć­by po śmier­ci ro­dzi­ców, zwią­za­ne pod bło­go­sła­wień­stwem do­trzy­my­wa­ły naj­czę­ściej ukła­du. W sa­mym więc za­swa­ta­niu jej nie wi­dzia­ła pa­nien­ka nic nad­zwy­czaj­ne­go, ale że do­bra wo­la nie za­wsze z obo­wiąz­kiem cho­dzi w pa­rze, więc i ta tro­ska ob­cią­ży­ła pło­wą głów­kę pan­ny: „Czy on mnie po­ko­cha?” I po­tem już sta­do my­śli opa­dło ją, jak sta­do pta­stwa opa­da drze­wa sa­mot­nie na roz­le­głych po­lach sto­ją­ce: „Ktoś ty jest? Ja­kiś jest? Żyw cho­dzisz po świe­cie? Czy mo­że już gdzie tam po­le­głeś?… Da­le­koś ty? Czy bli­sko?…” Otwar­te ser­ce pan­ny jak drzwi otwar­te na przy­ję­cie mi­łe­go go­ścia, mi­mo wo­li wo­ła­ło ku da­le­kim stro­nom, ku la­som i po­lom śnież­nym no­cą przy­kry­tym: „By­waj, ju­na­ku! Bo nie masz nic gor­sze­go w świe­cie nad ocze­ki­wa­nie!”

Wtem, jak­by w od­po­wiedź wo­ła­niu, z ze­wnątrz, wła­śnie z owych śnież­nych da­le­ko­ści no­cą po­kry­tych, do­szedł głos dzwon­ka.

Pan­na drgnę­ła, lecz oprzy­tom­niaw­szy, wnet przy­po­mnia­ła so­bie, że to z Pa­cu­ne­lów przy­sy­ła­no każ­de­go pra­wie wie­czo­ra do ap­tecz­ki po le­ki dla mło­de­go puł­kow­ni­ka; myśl tę po­twier­dzi­ła pan­na Kul­wie­ców­na mó­wiąc:

– To od Gasz­tow­tów po dria­kiew[43].

Nie­re­gu­lar­ny głos dzwon­ka tar­ga­ne­go przy dy­sz­lu brzmiał co­raz wy­raź­niej; na ko­niec ucichł na­gle, wi­docz­nie san­ki za­trzy­ma­ły się przed do­mem.

– Obacz, kto przy­je­chał – rze­kła pan­na Kul­wie­ców­na do ob­ra­ca­ją­ce­go żar­na Żmu­dzi­na.

Żmu­dzin wy­szedł z cze­lad­nej, lecz po ma­łej chwi­li po­ja­wił się z po­wro­tem i bio­rąc znów za drąg od ża­ren, rzekł z fleg­mą:

– Pa­nas Kmi­tas.

– A sło­wo sta­ło się cia­łem! – wy­krzyk­nę­ła pan­na Kul­wie­ców­na.

Prząd­ki ze­rwa­ły się na rów­ne no­gi; ką­dzie­le i wrze­cio­na po­spa­da­ły na zie­mię.

Pan­na Alek­san­dra wsta­ła tak­że; ser­ce jej bi­ło jak mło­tem, na twarz wy­stę­po­wa­ły ru­mień­ce, a po nich bla­dość; ale od­wró­ci­ła się umyśl­nie od ko­mi­na, że­by wzru­sze­nia nie oka­zać.

Wtem we drzwiach po­ja­wi­ła się wy­nio­sła ja­kaś po­stać w szu­bie[44] i czap­ce fu­trza­nej na gło­wie. Mło­dy męż­czy­zna po­stą­pił na śro­dek izby i po­znaw­szy, że się znaj­du­je w cze­lad­nej, spy­tał dźwięcz­nym gło­sem, nie zdej­mu­jąc czap­ki:

– Hej! A gdzie to wa­sza pan­na?

– Je­stem – od­po­wie­dzia­ła dość pew­nym gło­sem Bil­le­wi­czów­na.

Usły­szaw­szy to, przy­by­ły zdjął czap­kę, rzu­cił ją na zie­mię i skło­niw­szy się rzekł:

– Jam jest An­drzej Kmi­cic.

Oczy pan­ny Alek­san­dry spo­czę­ły bły­ska­wi­cą na twa­rzy Kmi­ci­ca, a po­tem znów wbi­ły się w zie­mię; przez ten czas jed­nak zdo­ła­ła pa­nien­ka doj­rzeć pło­wą jak ży­to, moc­no pod­go­lo­ną czu­pry­nę, sma­głą ce­rę, si­we oczy by­stro przed się pa­trzą­ce, ciem­ny wąs i twarz mło­dą, or­li­ko­wa­tą, a we­so­łą i ju­nac­ką.

On się zaś w bok ujął le­wą rę­ką, pra­wą do wą­sa pod­niósł i tak mó­wił:

– Jesz­czem w Lu­bi­czu nie był, je­no tu pta­kiem śpie­szy­łem do nóg pan­ny łow­czan­ki się po­kło­nić. Pro­sto z obo­zu mnie tu wiatr przy­wiał, daj Bo­że, szczę­śli­wy.

– Wać­pan wie­dzia­łeś o śmier­ci dzia­du­sia pod­ko­mo­rze­go? – spy­ta­ła pan­na.

– Nie wie­dzia­łem, alem go łza­mi rzew­ny­mi opła­kał, do­bro­dzie­ja mo­je­go, gdym się o je­go zgo­nie od owych sza­racz­ków do­wie­dział, któ­rzy z tych stron do mnie przy­by­li. Szcze­ry to był przy­ja­ciel, nie­le­d­wie brat me­go nie­bosz­czy­ka ro­dzi­ca. Pew­nie wać­pan­nie wia­do­mo do­brze, że przed czte­re­ma la­ty aż pod Or­szę do nas przy­był. Wte­dy mi to wać­pan­nę obie­cał i kon­ter­fekt[45] po­ka­zał, do któ­re­go po no­cach wzdy­cha­łem. Był­bym tu wcze­śniej przy­je­chał, ale woj­na nie mat­ka: ze śmier­cią je­no lu­dzi swa­ta.

Zmie­sza­ła nie­co pa­nien­kę ta śmia­ła mo­wa, więc chcąc ją na co in­ne­go od­wró­cić, rze­kła:

– To wać­pan jesz­cze swo­je­go Lu­bi­cza nie wi­dział?

– Czas na to bę­dzie. Tu pierw­sze służ­by i droż­szy le­gat[46], któ­ry na­przód chciał­bym odzie­dzi­czyć. Je­no mi się wać­pan­na tak od ko­mi­na od­wra­casz, żem do­tąd i w oczy spoj­rzeć nie mógł. Ot tak! Od­wróć się wać­pan­na, a ja od ko­mi­na zaj­dę! – Ot – tak!

To rze­kł­szy, śmia­ły żoł­nierz chwy­cił nie spo­dzie­wa­ją­cą się ta­kie­go po­stęp­ku Oleń­kę za rę­ce i ku ogni­sku od­wró­cił, tak nią jak fry­gą[47] za­krę­ciw­szy.

Ona zaś zmie­sza­ła się jesz­cze bar­dziej i na­kryw­szy oczy dłu­gi­mi rzę­sa­mi, sta­ła tak świa­tłem i wła­sną pięk­no­ścią za­wsty­dzo­na. Kmi­cic pu­ścił ją wresz­cie i ude­rzył się po kon­tu­szu.

– Jak mi Bóg mi­ły, ra­ry­tet[48]! Dam na sto mszy po mo­im do­bro­dzie­ju, że mi cię za­pi­sał. Kie­dy ślub?

– Jesz­cze nie­pręd­ko, jesz­czem nie wać­pa­na – od­rze­kła Oleń­ka.

– Ale bę­dziesz, choć­bym ten dom miał pod­pa­lić! Na Bo­ga! My­śla­łem, że kon­ter­fekt po­chle­bio­ny, ale to, wi­dzę, ma­larz wy­so­ko mie­rzył, a chy­bił. Sto bi­zu­nów[49] ta­kie­mu – i pie­ce mu ma­lo­wać, nie one spe­cja­ły, któ­ry­mi oczy pa­sę. Mi­łoż to ta­ki le­gat do­stać, niech mnie ku­le bi­ją!

– Do­brze nie­bosz­czyk dzia­duś mi po­wia­dał, żeś wać­pan go­rącz­ka.

– Ta­cy u nas wszy­scy w Smo­leń­skiem, nie jak wa­si Żmu­dzi­ni. Raz-dwa! – I mu­si być, jak chce­my, a nie, to śmierć!

Oleń­ka uśmiech­nę­ła się i rze­kła już pew­niej­szym gło­sem, pod­no­sząc na ka­wa­le­ra oczy:

– Ej! To chy­ba Ta­ta­rzy u was miesz­ka­ją?

– Wszyst­ko jed­no! A wać­pan­na mo­ją je­steś z wo­li ro­dzi­ców i po ser­cu.

– Po ser­cu, to jesz­cze nie wiem.

– Nie­chbyś nie by­ła, to bym się no­żem pchnął!

– Śmie­ją­cy się to wać­pan mó­wisz… ależ my to jesz­cze w cze­lad­nej!… Pro­szę do kom­nat. Po dłu­giej dro­dze pew­nie się i wie­cze­rza przy­go­dzi – pro­szę!

Tu Oleń­ka zwró­ci­ła się do pan­ny Kul­wie­ców­ny:

– Cio­tuch­na pój­dzie z na­mi?

Mło­dy cho­rą­ży spoj­rzał by­stro:

– Cio­tuch­na? – spy­tał. – Ja­ka cio­tuch­na?

– Mo­ja, pan­na Kul­wie­ców­na.

– A to i mo­ja – od­parł za­bie­ra­jąc się do rąk ca­ło­wa­nia. – Dla Bo­ga! Toż ja mam w cho­rą­gwi to­wa­rzy­sza, któ­ry się zwie Kul­wiec-Hip­po­cen­tau­rus[50]. Czy nie krew­niak, pro­szę?

– To z tych sa­mych! – od­rze­kła dy­ga­jąc sta­ra pan­na.

– Do­bry chłop, ale wi­cher jak i ja! – do­dał Kmi­cic.

Tym­cza­sem wy­ro­stek uka­zał się ze świa­tłem, więc prze­szli do sie­ni, gdzie pan An­drzej szu­bę z sie­bie zrzu­cił, a po­tem na dru­gą stro­nę, do kom­nat go­ścin­nych.

Za­raz po ich odej­ściu prząd­ki zbi­ły się w cia­sną gro­mad­kę i nuż jed­na przez dru­gą ga­dać a uwa­gi czy­nić. Stroj­ny mło­dzian po­do­bał się im bar­dzo, więc i nie szczę­dzi­ły mu słów, wza­jem­nie się w po­chwa­łach prze­sa­dza­jąc.

– Łu­na od nie­go bi­je – mó­wi­ła jed­na. – Kie­dy wszedł, my­śla­łam, że kró­le­wicz.

– A oczy ma jak ryś, aż ni­mi kłu­je – od­rze­kła dru­ga. – Ta­kie­mu się nie prze­ciw!

– Naj­go­rzej się prze­ciw­iać! – od­po­wie­dzia­ła trze­cia.

– Pan­ną jak wrze­cio­nem okrę­cił! Ale już to znać, że mu się uda­ła bar­dzo, bo i ko­muż by się ona nie uda­ła?

– Ale i on nie gor­szy, nie bój się! Że­by ci się ta­ki zda­rzył, po­szła­byś i do Or­szy, choć to po­dob­no na koń­cu świa­ta.

– Szczę­śli­wa pan­na!

– Bo­ga­tym za­wsze le­piej na świe­cie. Ej, ej! Zło­toż to, nie ry­cerz!

– Mó­wi­ły pa­cu­nel­ki, że i ten rot­mistrz, któ­ren jest w Pa­cu­ne­lach u sta­re­go Pa­ko­sza, pięk­ny ka­wa­ler.

– Nie wi­dzia­łam ja go, ale gdzie je­mu do pa­na Kmi­ci­ca! Już ta­kie­go chy­ba na świe­cie nie ma!

– Pa­dłas! – za­wo­łał na­gle Żmu­dzin, któ­re­mu znów się coś w żar­nach po­psu­ło.

– A nie pój­dziesz, ty ku­dła­ty, ze swo­imi wy­my­sła­mi! Daj­że już spo­kój, bo się i do­sły­szeć nie moż­na!… Tak, tak! Trud­no lep­sze­go niż pan Kmi­cic na ca­łym świe­cie zna­leźć! Pew­nie i w Kiej­da­nach[51] ta­kie­go nie ma!

– Ta­ki to się i przy­śni!

– Niech­by się choć przy­śnił…

W ta­ki to spo­sób roz­pra­wia­ły ze so­bą szlach­cian­ki w cze­lad­nej. Tym­cza­sem na­kry­wa­no co du­chu w izbie sto­ło­wej, a w go­ścin­nej sie­dzia­ła pan­na Alek­san­dra sam na sam z Kmi­ci­cem, bo ciot­ka Kul­wie­ców­na po­szła krzą­tać się we­dle wie­cze­rzy.

Pan An­drzej nie zdej­mo­wał wzro­ku z Oleń­ki i oczy iskrzy­ły mu się co­raz bar­dziej, na ko­niec rzekł:

– Są lu­dzie, któ­rym ma­jęt­ność nad wszyst­ko mil­sza, in­ni za zdo­by­czą na woj­nie go­nią, in­ni się w ko­niach ko­cha­ją, ale ja bym wać­pan­ny za żad­ne skar­by nie od­dał! Da­li­bóg, im wię­cej pa­trzę, tym więk­sza ocho­ta do że­niacz­ki, że­by choć i ju­tro! Już tę brew to chy­ba wać­pan­na kor­kiem przy­pa­lo­nym ma­lu­jesz?

– Sły­sza­łam, że tak pło­che czy­nią, ale jam nie ta­ka.

– A oczy ja­ko­by z nie­ba! Od kon­fu­zji[52] słów mnie bra­ku­je.

– Nie bar­dzoś wać­pan skon­fun­do­wa­ny, gdy tak ob­ce­sem[53] na mnie na­sta­jesz, aż mnie i dziw­no.

– To też oby­czaj nasz smo­leń­ski: do nie­wiast czy w ogień śmia­ło iść. Mu­sisz, kró­lo­wo, do te­go przy­wyk­nąć, bo tak za­wsze bę­dzie.

– Mu­sisz wać­pan od­wyk­nąć, bo nie mo­że tak być.

– Mo­że się i pod­dam, niech mnie usie­ką! Wierz, wać­pan­na, nie wierz, a rad bym ci nie­ba przy­chy­lić! Dla cie­bie, mój kró­lu, go­tó­wem się i oby­cza­jów in­nych uczyć, bo wiem to do sie­bie, żem żoł­nierz pro­stak i w obo­zie wię­cej by­wa­łem niź­li na po­ko­jach dwor­skich.

– Ej­że, nic to nie szko­dzi, bo i mój dzia­duś żoł­nie­rzem był, ale dzię­ku­ję za do­brą chęć! – od­rze­kła Oleń­ka i oczy jej spoj­rza­ły tak słod­ko na pa­na An­drze­ja, że mu od ra­zu ser­ce jak wosk stop­nia­ło i od­rzekł:

– Wać­pan­na mnie na nit­ce bę­dziesz wo­dzić!

– Oj, nie­po­dob­ny wać­pan do ta­kich, któ­rych na nit­ce wo­dzą! Naj­trud­niej to z nie­sta­tecz­ny­mi.

Kmi­cic uka­zał bia­łe ja­ko­by wil­cze zę­by w uśmie­chu.

– Jak to? – rzekł. – Ma­łoż to oj­co­wie na­ła­ma­li na mnie ró­zeg w kon­wen­cie[54], abym do stat­ku[55] przy­szedł i róż­ne pięk­ne mak­sy­my spa­mię­tał, prze­wod­nicz­ki ży­wo­ta…

– A któ­rą­żeś naj­le­piej spa­mię­tał?

– „Kie­dy ko­chasz, pa­daj do nóg” – ot tak!

To rze­kł­szy, pan Kmi­cic już był na ko­la­nach, pa­nien­ka zaś wo­ła­ła, cho­wa­jąc no­gi pod sto­łek:

– Dla Bo­ga! Te­go w kon­wen­cie nie uczy­li! Daj wać­pan spo­kój, bo się roz­gnie­wam… i ciot­ka za­raz przyj­dzie…

On zaś, klę­cząc cią­gle, pod­niósł gło­wę w gó­rę i w oczy jej pa­trzył.

– A niech i ca­ła cho­rą­giew cio­tek nad­cią­gnie, nie za­prę się ocho­ty!

– Wstań­że wać­pan.

– Już wsta­ję.

– Sia­daj wać­pan.

– Już sie­dzę.

– Zdraj­ca z wać­pa­na, Ju­dasz!

– A nie­praw­da, bo jak ca­łu­ję, to szcze­rze!… Chcesz się prze­ko­nać?

– Ani się wać­pan waż!

Pan­na Alek­san­dra śmia­ła się jed­nak, a od nie­go aż łu­na bi­ła mło­do­ści i we­so­ło­ści. Noz­drza mu la­ta­ły jak mło­de­mu źreb­co­wi szla­chet­nej krwi.

– Aj! Aj! – mó­wił. – Co to za oczki, ja­kie licz­ko! Ra­tuj­cież mnie, wszy­scy świę­ci, bo nie usie­dzę!

– Nie trze­ba wszyst­kich świę­tych wzy­wać. Sie­dzia­łeś wać­pan czte­ry la­ta, aniś tu zaj­rzał, to siedź i te­raz!

– Ba! Zna­łem je­no kon­ter­fekt. Ka­żę te­go ma­la­rza w smo­łę, a po­tem w pie­rze wsa­dzić i po ryn­ku w Upi­cie bi­czem pę­dzać. Już po­wiem wszyst­ko szcze­rze: chcesz wać­pan­na, to prze­bacz! – Nie, to szy­ję utnij! My­śla­łem so­bie te­dy na ów kon­ter­fekt po­glą­da­jąc: gład­ka ga­dzi­na, bo gład­ka, ale gład­kich nie brak na świe­cie – mam czas! Oj­ciec nie­bosz­czyk na­pę­dzał, że­by to je­chać, a ja za­wsze jed­no: Mam czas! Że­niacz­ka nie prze­pad­nie! Pan­ny na woj­nę nie cho­dzą i nie gi­ną. Nie prze­ciw­i­łem się ze wszyst­kim wo­li oj­cow­skiej, Bóg mi świa­dek, ale chcia­łem wpierw woj­ny za­żyć, ja­koż na wła­snej skó­rze prak­ty­ko­wa­łem. Te­raz do­pie­ro po­zna­ję, żem był głu­pi, bo mo­głem i że­nia­ty na woj­nę iść, a tu mnie de­li­cje cze­ka­ły. Chwa­ła Bo­gu, że cał­kiem mnie nie usie­kli. Po­zwól wać­pan­na rącz­ki uca­ło­wać.

– Le­piej nie po­zwo­lę.

– Te­dy nie bę­dę py­tał. U nas w Or­szań­skiem mó­wią: „Proś, a nie da­ją, to sam weź!”

Tu pan An­drzej przy­pił się do rącz­ki pa­nien­ki i ca­ło­wać ją po­czął, a pa­nien­ka nie wzbra­nia­ła za­nad­to, że­by nie­życz­li­wo­ści nie oka­zać.

Wtem we­szła pan­na Kul­wie­ców­na i wi­dząc, co się dzie­je, pod­nio­sła oczy do gó­ry. Nie zda­ła jej się ta kon­fi­den­cja[56], ale nie śmia­ła stro­fo­wać, na­to­miast za­pro­si­ła na wie­cze­rzę.

Po­szli te­dy obo­je, wziąw­szy się pod rę­ce jak­by ro­dzeń­stwo, do ja­dal­nej izby, w któ­rej stał stół na­kry­ty, a na nim wszel­kich po­traw ob­fi­cie, zwłasz­cza wę­dlin wy­bor­nych, i omsza­ły gą­sio­rek wi­na moc da­ją­ce­go. Do­brze by­ło ze so­bą mło­dym, raź­no i we­so­ło. Pan­na już by­ła po wie­cze­rzy, więc tyl­ko pan Kmi­cic za­siadł i jeść po­czął z tą sa­mą ży­wo­ścią, z ja­ką przed­tem roz­ma­wiał.

Oleń­ka spo­glą­da­ła nań z bo­ku, ra­da, że je i pi­je, po­tem zaś, gdy na­sy­cił pierw­szy głód, za­czę­ła znów wy­py­ty­wać:

– To wać­pan nie spod Or­szy je­dziesz?

– Bo ja wiem skąd?!… Dziś tu by­wa­łem, ju­tro tam! Ta­kem pod nie­przy­ja­cie­la pod­cho­dził ja­ko wilk pod owce i co tam moż­na by­ło urwać, tom ury­wał.

– A żeś się to wać­pan wa­żył ta­kiej po­tę­dze opo­no­wać, przed któ­rą sam het­man wiel­ki mu­siał ustą­pić?

– Żem się wa­żył? Jam na wszyst­ko go­tów, ta­ka już we mnie na­tu­ra!

– Mó­wił to i nie­bosz­czyk dzia­duś… Szczę­ście, żeś wać­pan nie zgi­nął.

– Ej! Na­kry­wa­li mnie tam czap­ką i rę­ką ja­ko pta­ka w gnieź­dzie, ale co na­kry­li, tom usko­czył i gdzie in­dziej uką­sił. Na­przy­krzy­łem się tak, że jest ce­na na mo­ją gło­wę… Wy­bor­ny ten pół­gę­sek[57]!

– W imię Oj­ca i Sy­na! – za­wo­ła­ła z nie­uda­nym prze­ra­że­niem Oleń­ka, spo­glą­da­jąc jed­no­cze­śnie z uwiel­bie­niem na te­go mło­dzia­na, któ­ry ra­zem mó­wił o ce­nie na swą gło­wę i o pół­gę­sku.

– Chy­baś miał wać­pan po­tę­gę wiel­ką do obro­ny?

– Mia­łem dwie­ście swo­ich dra­go­ni­ków[58], bar­dzo przed­nich, ale mi się w mie­siąc wy­kru­szy­li. Po­tem z wo­len­ta­rza­mi cho­dzi­łem, któ­rych zbie­ra­łem, gdziem mógł, nie prze­bre­dza­jąc. Do­brzy pa­choł­ko­wie do bi­twy, ale ło­try nad ło­tra­mi! Ci, co nie po­gi­nę­li, prę­dzej póź­niej pój­dą wro­nom na fry­ka­sy[59]…

To rze­kł­szy, pan An­drzej znów się roz­śmiał, wy­chy­lił kie­lich wi­na i do­dał:

– Ta­kich dra­pi­chru­stów jesz­cześ wać­pan­na w ży­ciu nie wi­dzia­ła. Niech im kat świe­ci! Ofi­cy­je­ro­wie – wszyst­ko szlach­ta z na­szych stron, fa­mi­lian­ci, god­ni lu­dzie, ale pra­wie na każ­dym jest kon­dem­nat­ka[60]. Sie­dzą te­raz w Lu­bi­czu, bo co mia­łem in­ne­go z ni­mi ro­bić?

– To wać­pan z ca­łą cho­rą­gwią do nas przy­cią­gnął?…

– Tak jest. Nie­przy­ja­ciel za­mknął się w mia­stach, bo zi­ma okrut­na! Moi lu­dzie też się zdar­li ja­ko mio­tły od cią­głe­go za­mia­ta­nia, więc mi ksią­żę wo­je­wo­da hi­ber­ny[61] w Po­nie­wie­żu na­zna­czył. Da­li­bóg, do­brze to za­słu­żo­ny od­po­czy­nek!

– Jedz wać­pan, pro­szę.

– Ja bym dla wać­pan­ny i tru­ci­znę zjadł!… Zo­sta­wi­łem te­dy część mo­jej ho­ło­ty w Po­nie­wie­żu, część w Upi­cie, a god­niej­szych kom­pa­nio­nów do Lu­bi­czam w go­ści­nę za­pro­sił… Ci przy­ja­dą wać­pan­nie czo­łem bić.

– A gdzież wać­pa­na lau­dań­scy lu­dzie zna­leź­li?

– Oni mnie zna­leź­li, gdym i tak już do Po­nie­wie­ża na hi­ber­ny szedł. Był­bym i bez nich tu przy­cią­gnął.

– Pij no wać­pan…

– Ja bym dla wać­pan­ny i tru­ci­znę wy­pił…

– Ale o śmier­ci dzia­du­sia i o te­sta­men­cie to lau­dań­scy do­pie­ro wać­pa­nu po­wie­dzie­li?

– A, o śmier­ci to oni. Pa­nie, świeć nad du­szą me­go do­bro­dzie­ja! Czy to wać­pan­na wy­sła­łaś do mnie tych lu­dzi?

– Te­go so­bie wać­pan nie myśl. O ża­ło­bie my­śla­łam i mo­dli­twie, wię­cej o ni­czym…

– Oni też to sa­mo mó­wi­li… Ho! Har­de ja­kieś sza­ra­ki!… Chcia­łem im dać na­gro­dę za fa­ty­gę, to jesz­cze się na mnie żach­nę­li i nuż przy­ma­wiać, że to mo­że or­szań­ska szlach­ta munsz­tu­łu­ki[62] bie­rze, ale lau­dań­ska nie! Bar­dzo mi szpet­nie przy­ma­wia­li! Co ja sły­sząc, my­ślę so­bie tak: nie chce­cie pie­nię­dzy, ka­żę wam dać po sto bi­zu­nów.

Na to pan­na Alek­san­dra chwy­ci­ła się za gło­wę.

– Je­zus Ma­ria! I wać­pan to uczy­nił?

Kmi­cic spoj­rzał zdzi­wio­ny.

– Nie prze­stra­szaj się wać­pan­na… Nie uczy­ni­łem, choć się du­sza za­wsze we mnie na ta­kich szla­chet­ków prze­wra­ca, któ­rzy rów­ny­mi nam się być mie­nią. Alem so­bie po­my­ślał: okrzy­czą mnie nie­win­nie w oko­li­cy za gwał­tow­ni­ka i jesz­cze przed wać­pan­na ob­mó­wią.

– Wiel­kie to szczę­ście! – rze­kła od­dy­cha­jąc głę­bo­ko Oleń­ka – bo ina­czej na oczy bym wać­pa­na wi­dzieć nie mo­gła.

– A to ja­kim spo­so­bem?

– Ma­ła to szlach­ta, ale sta­ro­żyt­na i sław­na. Dzia­duś nie­bosz­czyk za­wsze się w nich ko­chał i na woj­nę z ni­mi cho­dził. Wiek ży­cia ra­zem prze­słu­ży­li, a cza­su po­ko­ju w dom ich przyj­mo­wał. Sta­ra to do­mu na­sze­go przy­jaźń, któ­rą wać­pan sza­no­wać mu­sisz. Masz prze­cie ser­ce i nie po­psu­jesz tej świę­tej zgo­dy, w któ­rej ży­li­śmy do­tąd!

– To ja o ni­czym nie wie­dzia­łem! Niech mnie usie­ką, je­ślim wie­dział! A przy­zna­ję, że ta bo­sa szla­chet­czy­zna ja­koś mi nie idzie do gło­wy. U nas: kto chłop, to chłop, a szlach­ta wszyst­ko fa­mi­lian­ci, któ­rzy po dwóch na jed­ną ko­by­łę nie sia­da­ją… Da­li­bóg, że ta­kim sze­re­pet­kom[63] nic do Kmi­ci­ców ani do Bil­le­wi­czów, jak pi­sko­rzom nic do szczuk, choć i to, i to ry­ba.

– Dzia­duś po­wia­dał, że sub­stan­cja[64] nic nie sta­no­wi, je­no krew i po­czci­wość, a to po­czci­wi lu­dzie, ina­czej by ich dzia­duś opie­ku­na­mi mo­imi nie czy­nił.

Pan An­drzej zdu­miał się i otwo­rzył sze­ro­ko oczy.

– Ich? Opie­ku­na­mi wać­pan­ny dzia­duś uczy­nił? Wszyst­ką szlach­tę lau­dań­ską?…

– Tak jest. Wać­pan się nie marszcz, bo nie­bosz­czy­ka wo­la świę­ta. Dziw­no mi to, że wy­słań­cy te­go wać­pa­nu nie po­wie­dzie­li?

– Był­bym ich… Ale nie mo­że to być! Prze­cie tu jest kil­ka­na­ście za­ścian­ków… Wszy­scyż to oni nad wać­pan­ną sej­mu­ją? Za­li i na­de mną bę­dą sej­mi­ko­wać, czym po ich my­śli, czy nie?… Ej! Nie żar­tuj no wać­pan­na, bo się we mnie krew bu­rzy!

– Pa­nie An­drze­ju, ja nie żar­tu­ję… Świę­tą i szcze­rą praw­dę mó­wię. Nie bę­dą oni sej­mi­ko­wa­li nad wać­pa­nem; ale je­śli im oj­cem za przy­kła­dem dzia­du­sia bę­dziesz, je­śli ich nie ode­pchniesz, py­chy nie oka­żesz, to nie tyl­ko ich, ale i mnie za ser­ce uj­miesz. Bę­dę ra­zem z ni­mi wać­pa­nu dzię­ko­wa­ła, ca­łe ży­cie… ca­łe ży­cie, pa­nie An­drze­ju…

Głos jej brzmiał jak proś­ba pie­ści­wa, ale on nie roz­marsz­czał brwi i chmur­ny był. Gnie­wem wpraw­dzie nie wy­buch­nął, choć chwi­la­mi prze­la­ty­wa­ły mu jak­by bły­ska­wi­ce po twa­rzy, ale od­rzekł z wy­nio­sło­ścią i du­mą:

– Te­gom się nie spo­dzie­wał! Sza­nu­ję wo­lę nie­bosz­czy­ka i tak my­ślę, że pan pod­ko­mo­rzy mógł ten dro­biazg szla­chec­ki do cza­su me­go przy­by­cia opie­ku­na­mi wać­pan­ny uczy­nić, ale gdym tu już raz no­gą sta­nął, nikt in­ny prócz mnie opie­ku­nem nie bę­dzie. Nie tyl­ko owe sza­ra­ki, ale i sa­mi Ra­dzi­wił­ło­wie bir­żań­scy nic tu do opie­ki nie ma­ją!

Pan­na Alek­san­dra spo­waż­nia­ła i od­rze­kła po krót­kiej chwi­li mil­cze­nia:

– Źle wać­pan czy­nisz, że się du­mą uno­sisz. Kon­dy­cje[65] dzia­da nie­bosz­czy­ka al­bo trze­ba wszyst­kie przy­jąć, al­bo wszyst­kie od­rzu­cić – ra­dy in­nej nie wi­dzę. Lau­dań­scy nie bę­dą się przy­krzyć ani też na­rzu­cać, bo to god­ni lu­dzie i spo­koj­ni. Te­go wać­pan nie przy­pusz­czaj, że­by oni ci cięż­cy by­li. Gdy­by tu ja­kieś nie­sna­ski po­wsta­ły, te­dy­by mo­gli sło­wo rzec, ale tak mnie­mam, że wszyst­ko pój­dzie zgod­nie i spo­koj­nie, a wte­dy ta­ka to bę­dzie opie­ka, jak­by jej nie by­ło…

On po­mil­czał jesz­cze chwi­lę, po­tem rę­ką kiw­nął i rzekł:

– Praw­dać to, że ślub wszyst­ko za­koń­czy. Nie ma się o co spie­rać, niech je­no sie­dzą spo­koj­nie i nie wtrą­ca­ją się do mnie, bo da­li­bóg, nie dam so­bie w wą­sy dmu­chać; zresz­tą mniej­sza o nich! Przy­zwól wać­pan­na na ślub pręd­ki, to bę­dzie naj­le­piej!

– Nie wy­pa­da te­raz o tym mó­wić w cza­sie ża­ło­by…

– Aj! A dłu­go bę­dę mu­siał cze­kać?

– Sam dzia­duś na­pi­sał, że­by nie dłu­żej jak pół ro­ku.

– Wy­schnę do te­go cza­su jak trza­ska[66]. Ale się już nie gnie­waj­my. Ju­żeś wać­pan­na tak za­czę­ła na mnie su­ro­wie spo­glą­dać jak na wi­no­waj­cę. Bog­daj­że cię, mój kró­lu zło­ty! Com ja wi­nien, kie­dy na­tu­ra we mnie ta­ka: gdy mnie gniew na ko­go uchwy­ci, to bym go roz­darł, a gdy przej­dzie, to bym zszył!

– Strach z ta­kim żyć – od­rze­kła już we­se­lej Oleń­ka.

– No! Zdro­wie wać­pan­ny! Do­bre to wi­no, a u mnie sza­bla i wi­no to grunt. Ja­ki tam strach ze mną żyć! Wać­pan­na to mnie usi­dlisz swo­imi ocza­mi i w nie­wol­ni­ka ob­ró­cisz, mnie, któ­rym ni­ko­go nad so­bą zno­sić nie chciał. Ot i te­raz! Wo­la­łem z cho­rą­giew­ką na wła­sną rę­kę cho­dzić niż pa­nom het­ma­nom się kła­niać… Mój kró­lu zło­ty! Je­ślić się co we mnie nie spodo­ba, to i prze­bacz, bom się ma­nier pod har­ma­ta­mi[67] uczył, nie we frau­cy­me­rach[68] – w zgieł­ku żoł­nier­skim, nie przy lut­ni. U nas tam nie­spo­koj­na stro­na, sza­bli z rę­ki nie po­puść. To­też, choć tam i kon­dem­nat­ka ja­ka na kim cię­ży, choć go i wy­ro­ka­mi ści­ga­ją – nic to! Lu­dzie go sza­nu­ją, by­le fan­ta­zję miał ka­wa­ler­ską. Exem­plum[69]: moi kom­pa­nio­no­wie, któ­rzy gdzie in­dziej daw­no by w wie­żach[70] sie­dzie­li… swo­ją dro­gą god­ni ka­wa­le­ro­wie! Na­wet bia­ło­gło­wy u nas w bu­tach i przy sza­bli cho­dzą i par­tiom het­ma­nią, ja­ko pa­ni Ko­ko­siń­ska, stryj­na me­go po­rucz­ni­ka, czy­ni­ła, któ­ra te­raz ka­wa­ler­ską śmier­cią po­le­gła, a sy­no­wiec pod mo­ją ko­men­dą za nią się mścił, choć jej za ży­cia nie ko­chał. Gdzie nam dwor­no­ści się uczyć, choć­by naj­więk­szym fa­mi­lian­tom? Ale to ro­zu­mie­my: woj­na – to sta­wać, sej­mik – to gar­dło­wać, a ma­ło ję­zy­ka – to da­lej­że sza­blą! Ot, co jest! Ta­kie­go mnie nie­bosz­czyk pod­ko­mo­rzy po­znał i ta­kie­go dla wać­pan­ny wy­brał!

– Jam za­wsze za wo­lą dzia­du­sia szła chęt­nie – od­par­ła spusz­cza­jąc oczy pa­nien­ka.

– A daj­że jesz­cze rą­czy­ny uca­ło­wać, mo­ja słod­ka dziew­czy­no! Da­li­bóg, okrut­nieś mi do ser­ca przy­pa­dła. Tak mnie sen­ty­ment ro­ze­brał, że nie wiem, jak do owe­go Lu­bi­cza tra­fię, któ­re­gom jesz­cze nie wi­dział.

– Dam wać­pa­nu prze­wod­ni­ka.

– Ej, obej­dzie się. Już ja przy­wy­kłem tłuc się po no­cach. Mam pa­choł­ka z Po­nie­wie­ża, któ­ry po­wi­nien dro­gę znać. A tam mnie Ko­ko­siń­ski z kom­pa­na­mi cze­ka… Wiel­cy to fa­mi­lian­ci u nas Ko­ko­siń­scy, któ­rzy się Pyp­ką pie­czę­tu­ją… Te­go nie­win­nie be­zec­nym ogło­szo­no za to, że pa­nu Or­pi­szew­skie­mu dom spa­lił i dziew­kę po­rwał, a lu­dzi wy­ciął… God­ny to­wa­rzysz!… Daj­że jesz­cze rą­czy­ny. Czas, wi­dzę, je­chać!

Wtem pół­noc po­czę­ła bić z wol­na na wiel­kim gdań­skim ze­ga­rze w ja­dal­nej izbie sto­ją­cym.

– Dla Bo­ga! Czas! Czas! – za­wo­łał Kmi­cic. – Nic tu już nie wskó­ram! Mi­łu­je­szże mnie choć na ob­wi­nię­cie pal­ca?

– Kie­dy in­dziej od­po­wiem. Prze­cie bę­dziesz mnie wać­pan od­wie­dzał?

– Co dzień! Chy­ba­by się zie­mia po­de mną roz­pa­dła. Niech mnie usie­ką!…

To rze­kł­szy Kmi­cic wstał i wy­szli obo­je do sie­ni. San­ki cze­ka­ły już przed gan­kiem, więc ubrał się w szu­bę i że­gnać ją po­czął, pro­sząc, by do kom­nat wró­ci­ła, bo z gan­ku zim­no le­ci.

– Do­bra­noc, kró­lo­wo mi­ła – mó­wił – śpij smacz­no, bo ja to chy­ba oka nie zmru­żę, o two­jej gład­ko­ści roz­my­śla­jąc!

– By­leś wać­pan cze­go szpet­ne­go nie upa­trzył. Ale le­piej dam wać­pa­nu czło­wie­ka z ka­gan­kiem[71], bo to i wil­ków pod Woł­mon­to­wi­cza­mi nie brak.

– A cóż to ja ko­za, że­bym się wil­ków miał bać? Wilk żoł­nie­rzo­wi przy­ja­ciel, bo czę­sto się z je­go rę­ki po­ży­wi. Wzię­ło się też i ban­do­le­cik[72] do sa­nek. Do­bra­noc, naj­mil­sza, do­bra­noc!

– Z Bo­giem!

To rze­kł­szy, Oleń­ka cof­nę­ła się, a pan Kmi­cic ru­szył ku gan­ko­wi. Ale po dro­dze, w szpa­rze uchy­lo­nych drzwi do cze­lad­nej, doj­rzał kil­ka par oczu dziew­cząt, któ­re spać się nie po­kła­dły, aby go uj­rzeć raz jesz­cze. Tym po­słał pan Ję­drzej żoł­nier­skim oby­cza­jem ca­łu­sa od ust rę­ką i wy­szedł. Po chwi­li za­brzę­czał dzwo­nek i jął brzę­czeć zra­zu gło­śno, po­tem co­raz bar­dziej mdle­ją­cym dźwię­kiem, co­raz sła­biej, wresz­cie ustał.

Ci­cho się zro­bi­ło w Wo­dok­tach, aż ta ci­sza zdzi­wi­ła pan­nę Alek­san­drę; w uszach jej jesz­cze brzmia­ły sło­wa pa­na An­drze­ja, sły­sza­ła jesz­cze je­go śmiech szcze­ry, we­so­ły, w oczach sta­ła buj­na po­stać mło­dzień­ca, a te­raz po tej bu­rzy słów, śmie­chu i we­so­ło­ści ta­kie dziw­ne na­sta­ło mil­cze­nie. Pa­nien­ka nad­sta­wi­ła uszu, czy nie do­sły­szy jesz­cze choć te­go dzwon­ka od sa­nek. Ale nie! Już on tam dzwo­nił gdzieś w la­sach, pod Woł­mon­to­wi­cza­mi. Więc moc­na tę­sk­no­ta ogar­nę­ła dziew­czy­nę – i ni­g­dy nie czu­ła się tak sa­mot­ną na świe­cie.

Z wol­na wziąw­szy świe­cę, prze­szła do izby sy­pial­nej i klę­kła do pa­cie­rzy. Za­czy­na­ła je z pięć ra­zy, nim wszyst­kie z na­le­ży­tą po­wa­gą od­mó­wi­ła. Ale po­tem jej my­śli jak­by na skrzy­dłach po­gna­ły do tych sa­nek i do tej po­sta­ci w nich sie­dzą­cej… Bór z jed­nej stro­ny, bór z dru­giej, w środ­ku sze­ro­ka dro­ga, a on so­bie je­dzie… Pan An­drzej! Tu Oleń­ce wy­da­ło się, że wi­dzi jak na ja­wie pło­wą czu­pry­nę, si­we oczy i śmie­ją­ce sią usta, w któ­rych błysz­cza­ły bia­łe jak u mło­de­go psia­ka zę­by. Trud­no bo­wiem mia­ła przed so­bą za­pie­rać po­waż­na pan­na, że jej się okrut­nie po­do­bał ów roz­hu­ka­ny ka­wa­ler. Za­nie­po­ko­ił ją tro­chę, tro­chę prze­stra­szył, ale jak­że po­cią­gnął za­ra­zem wła­śnie tą fan­ta­zją, tą we­so­łą swo­bo­dą i szcze­ro­ścią.Aż się wsty­dzi­ła, że jej się po­do­bał na­wet ze swo­jej py­chy, kie­dy to na wzmian­kę o opie­ku­nach gło­wę jak­by tu­rec­ki dzia­net[73] pod­niósł i mó­wił: „Sa­mi na­wet Ra­dzi­wił­ło­wie bir­żań­scy nic tu do opie­ki nie ma­ją…” To nie nie­wie­ściuch, to mąż praw­dzi­wy! – mó­wi­ła so­bie pan­na. – Żoł­nierz jest, ja­kich dzia­duś naj­wię­cej mi­ło­wał… Bo i war­to!

Tak roz­my­śla­ła pa­nien­ka – i to ją ogar­nia­ła bło­gość ni­czym nie­zmą­co­na, to nie­po­kój, ale i ten nie­po­kój był ja­kiś lu­by. Po­tem za­czę­ła się roz­bie­rać, gdy drzwi skrzyp­nę­ły i we­szła ciot­ka Kul­wie­ców­na ze świe­cą w rę­ku.

– Strasz­nie­ście dłu­go sie­dzie­li! – rze­kła. – Nie chcia­łam mło­dym prze­szka­dzać, że­by­ście się sa­mi pierw­szym ra­zem na­ga­da­li – Grzecz­ny wy­da­je się ka­wa­ler. A to­bie jak się udał?

Pan­na Alek­san­dra zra­zu nic nie od­po­wie­dzia­ła, je­no bo­sy­mi już nóż­ka­mi przy­bie­gła do ciot­ki, za­rzu­ci­ła jej rę­ce na szy­ję, a zło­żyw­szy swą ja­sną gło­wę na jej pier­siach, rze­kła piesz­czo­tli­wym gło­sem:

– Cio­tuch­na, aj, cio­tuch­na!

– Oho! – mruk­nę­ła sta­ra pan­na pod­no­sząc w gó­rę oczy i świe­cę.

Roz­dział II

We dwo­rze w Lu­bi­czu, gdy przedeń pan An­drzej za­je­chał, okna go­rza­ły i gwar do­cho­dził aż na po­dwó­rze. Cze­ladź, usły­szaw­szy dzwo­nek, wy­pa­dła przed sień, by pa­na wi­tać, bo wie­dzia­no od kom­pa­nio­nów, że przy­je­dzie. Wi­ta­no go za­tem po­kor­nie, ca­łu­jąc po rę­kach i po­dej­mu­jąc pod no­gi. Sta­ry wło­darz Zni­kis stał w sie­ni z chle­bem i so­lą i bił po­kło­ny czo­łem; wszy­scy po­glą­da­li z nie­po­ko­jem i cie­ka­wo­ścią, jak też przy­szły pan wy­glą­da. On zaś kie­skę z ta­la­ra­mi na ta­cę rzu­cił i o to­wa­rzy­szów py­tał, zdzi­wio­ny, że ża­den na­prze­ciw je­go go­spo­dar­skiej mo­ści nie wy­szedł.

Ale oni nie mo­gli wyjść, bo już ze trzy go­dzi­ny by­li za sto­łem, za­ba­wia­jąc się kie­li­cha­mi i mo­że na­wet nie za­uwa­ży­li brzę­cze­nia dzwon­ków za oknem. Gdy jed­nak wszedł do izby, ze wszyst­kich pier­si wy­rwał się grom­ki okrzyk: „Ha­eres[74]! Ha­eres przy­je­chał!” – i wszy­scy kom­pa­nio­no­wie, ze­rwaw­szy się z miejsc, po­czę­li iść do nie­go z kie­li­cha­mi. On zaś wziął się pod bo­ki i śmiał się, po­znaw­szy, ja­ko so­bie już da­li ra­dy w je­go do­mu i zdą­ży­li pod­pić, nim przy­je­chał. Śmiał się co­raz moc­niej, wi­dząc, że prze­wra­ca­ją zy­dle po dro­dze i sła­nia­ją się, i idą z po­wa­gą pi­jac­ką. Przed in­ny­mi szedł ol­brzy­mi pan Ja­ro­mir Ko­ko­siń­ski, Pyp­ką się pie­czę­tu­ją­cy, żoł­nierz i bur­da sław­ny, ze strasz­li­wą bli­zną przez czo­ło, oko i po­li­czek, z jed­nym wą­sem krót­szym, dru­gim dłuż­szym, po­rucz­nik i przy­ja­ciel pa­na Kmi­ci­ca, „god­ny kom­pa­nion”, ska­za­ny na utra­tę czci i gar­dła w Smo­leń­skiem za po­rwa­nie pan­ny, za­bój­stwo i pod­pa­le­nie. Je­go to te­raz osła­nia­ła przed ka­rą woj­na i pro­tek­cja pa­na Kmi­ci­ca, któ­ry był mu ró­wie­śni­kiem i for­tu­ny ich w Or­szań­skiem[75], pó­ki swo­jej pan Ja­ro­mir nie prze­hu­lał, le­ża­ły o mie­dzę. Szedł on te­dy te­raz trzy­ma­jąc w obu rę­kach roz­tru­cha­nik[76], uszniak, dąb­nia­kiem wy­peł­nio­ny. Za nim szedł pan Ra­nic­ki, her­bu Su­che Kom­na­ty, ro­dem z wo­je­wódz­twa mści­sław­skie­go, z któ­re­go był ba­ni­tem[77] za za­bój­stwo dwóch szlach­ty po­se­sjo­na­tów[78]. Jed­ne­go w po­je­dyn­ku usiekł, dru­gie­go bez bo­ju z rusz­ni­cy za­strze­lił. Mie­nia nie po­sia­dał, choć znacz­ne zie­mie po oj­cach odzie­dzi­czył. Woj­na go tak­że przed ka­tem chro­ni­ła. Za­wa­dia­ka to był, w ręcz­nym spo­tka­niu nie­zrów­na­ny. Trze­ci z ko­lei szedł Re­kuć-Le­li­wa, na któ­rym krew nie cię­ży­ła, chy­ba nie­przy­ja­ciel­ska. For­tu­nę on za to w ko­ści prze­grał i prze­pił – od trzech lat przy pa­nu Kmi­ci­cu się wie­szał. Z nim szedł czwar­ty, pan Uhlik, tak­że Smo­leńsz­cza­nin, za roz­pę­dze­nie try­bu­na­łu be­zec­nym ogło­szo­ny i na gar­dło ska­za­ny. Pan Kmi­cic go ochra­niał, gdyż na cze­ka­ni­ku[79] pięk­nie gry­wał. Był prócz nich i pan Kul­wiec-Hip­po­cen­tau­rus, wzro­stem Ko­ko­siń­skie­mu rów­ny, si­łą jesz­cze go prze­wyż­sza­ją­cy – i Zend, ka­wal­ka­tor[80], któ­ry zwie­rza i wszel­kie ptac­two uda­wać umiał, czło­wiek nie­pew­ne­go po­cho­dze­nia, choć się szlach­ci­cem kur­landz­kim po­wia­dał; bę­dąc bez for­tu­ny, ko­nie Kmi­ci­co­we ujeż­dżał, za co la­fę[81] po­bie­rał.

Ci te­dy oto­czy­li śmie­ją­ce­go się pa­na An­drze­ja; Ko­ko­siń­ski pod­niósł uszniak do gó­ry i za­in­to­no­wał:

In­ni po­wtó­rzy­li chó­rem, po czym pan Ko­ko­siń­ski wrę­czył Kmi­ci­co­wi uszniak, a je­mu sa­me­mu po­dał za­raz in­ny pu­cha­rek pan Zend.

Kmi­cic pod­niósł w gó­rę roz­tru­chan i za­krzyk­nął:

– Zdro­wie mo­jej dziew­czy­ny!

– Vi­vat! Vi­vat! – krzyk­nę­ły wszyst­kie gło­sy, aż szy­by po­czę­ły drżeć w oło­wia­nych opra­wach.

– Vi­vat! Przej­dzie ża­ło­ba, bę­dzie we­se­li­sko!

Py­ta­nia po­czę­ły się sy­pać:

– A ja­koż wy­glą­da? Hej! Ję­druś! Bar­dzo gład­ka? Czy ta­ka jak so­bie ima­gi­no­wa­łeś? Jest-li dru­ga ta­ka w Or­szań­skiem?

– W Or­szań­skiem? – za­wo­łał Kmi­cic. – Ko­mi­ny przy niej na­szy­mi or­szań­ski­mi pan­na­mi za­ty­kać!… Do stu pio­ru­nów! Nie masz ta­kiej dru­giej na świe­cie!

– Te­go­śmy dla cię chcie­li! – od­po­wie­dział pan Ra­nic­ki. – Ano, kie­dy we­se­le?

– Jak się ża­ło­ba skoń­czy.

– Fur­da[82] ża­ło­ba! Dzie­ci się czar­ne nie ro­dzą, je­no bia­łe!

– Jak bę­dzie we­se­le, to nie bę­dzie ża­ło­by. Ostro, Ję­dru­siu!

– Ostro, Ję­dru­siu! – po­czę­li wo­łać wszy­scy ra­zem.

– Już tam cho­rą­żę­tom or­szań­skim tę­sk­no z nie­ba na zie­mię! – krzyk­nął Ko­ko­siń­ski.

– Nie daj cze­kać nie­bo­żę­tom!

– Mo­ści pa­no­wie! – rzekł cien­kim gło­sem Re­kuć-Le­li­wa – po­pi­jem się na we­se­lu jak nie­bo­skie stwo­rze­nia!

– Moi mi­li ba­ran­ko­wie – od­po­wie­dział Kmi­cic – po­fol­guj­cie mi al­bo le­piej mó­wiąc: idź­cie do stu dia­błów, niech­że się po mo­im do­mu obej­rzę!

– Na nic to! – od­parł Uhlik. – Ju­tro oglę­dzi­ny, a te­raz po­spo­łu do sto­łu; jesz­cze tam pa­rę gą­sior­ków z peł­ny­mi brzu­cha­mi stoi.

– My tu już za cie­bie oglę­dzi­ny od­pra­wi­li. Zło­te jabł­ko ten Lu­bicz! – rzekł Ra­nic­ki.

– Staj­nia do­bra! – wy­krzyk­nął Zend. – Jest dwa bach­ma­ty[83], dwa hu­sar­skie[84] przed­nie, pa­ra żmu­dzi­nów[85] i pa­ra kał­mu­ków[86], i wszyst­kie­go po pa­rze jak oczu w gło­wie. Stad­ni­nę ju­tro obej­rzym.

Tu Zend za­rżał jak koń, a oni się dzi­wi­li, że tak do­sko­na­le uda­je, i śmie­li się.

– Ta­kież tu po­rząd­ki? – spy­tał ura­do­wa­ny Kmi­cic.

– I piw­nicz­ka ja­ko się pa­trzy – za­pisz­czał Re­kuć – an­ka­ry smo­li­ste i gą­sio­ry sple­śnia­łe ja­ko­by cho­rą­gwie w or­dyn­ku sto­ją.

– To chwa­ła Bo­gu! Sia­daj­my do sto­łu!

– Do sto­łu! Do sto­łu!

Ale za­le­d­wie sie­dli i po­na­le­wa­li kie­li­chy, gdy Ra­nic­ki znów ze­rwał się.

– Zdro­wie pod­ko­mo­rze­go Bil­le­wi­cza!

– Głu­pi! – od­parł Kmi­cic. – Jak­że to? Nie­bosz­czy­ka zdro­wie pi­jesz?

– Głu­pi! – po­wtó­rzy­li in­ni. – Zdro­wie go­spo­dar­skie!

– Wa­sze zdro­wie!…

– By nam się w tych kom­na­tach do­brze dzia­ło!

Kmi­cic rzu­cił mi­mo wo­li okiem po izbie ja­dal­nej i uj­rzał na po­czer­nia­łej ze sta­ro­ści mo­drze­wio­wej ścia­nie rząd oczu su­ro­wych w sie­bie utkwio­nych. Oczy te pa­trzy­ły ze sta­rych por­tre­tów bil­le­wi­czow­skich wi­szą­cych ni­sko, na dwa łok­cie od zie­mi, bo i ścia­na by­ła ni­ska. Nad ob­ra­za­mi dłu­gim, jed­no­staj­nym sze­re­giem wi­sia­ły czasz­ki żu­brze, je­le­nie, ło­sie, w ko­ro­nach z ro­gów, nie­któ­re już sczer­nia­łe, wi­docz­nie bar­dzo sta­re, in­ne po­ły­sku­ją­ce bia­ło­ścią. Wszyst­kie czte­ry ścia­ny by­ły ni­mi ubra­ne.

– Ło­wy tu mu­szą być przed­nie, bo wi­dzę i zwie­rza do­sta­tek! – rzekł Kmi­cic.

– Ju­tro za­raz po­je­dziem al­bo po­ju­trze. Trze­ba i oko­li­cę po­znać – od­parł Ko­ko­siń­ski. – Szczę­śli­wyś ty, Ję­dru­siu, że masz gdzie gło­wę przy­tu­lić!

– Nie tak jak my! – jęk­nął Ra­nic­ki.

– Wy­pij­my na po­cie­sze­nie! – rzekł Re­kuć.

– Nie! Nie na po­cie­sze­nie! – od­po­wie­dział Kul­wiec-Hip­po­cen­tau­rus – ale jesz­cze raz za zdro­wie Ję­dru­sia, na­sze­go rot­mi­strza ko­cha­ne­go! On to, moi mo­ści pa­no­wie, przy­tu­lił nas tu w swo­im Lu­bi­czu, nas, bied­nych exu­lów[87], bez da­chu nad gło­wą.

– Słusz­nie mó­wi! – za­wo­ła­ło kil­ka gło­sów. – Nie ta­ki głu­pi Kul­wiec, jak się wy­da­je.

– Cięż­ka na­sza do­la! – pisz­czał Re­kuć. – W to­bie ca­ła na­dzie­ja, że nas za wro­ta, sie­rot bied­nych, nie wy­go­nisz.

– Daj­cie spo­kój! – mó­wił Kmi­cic – co mo­je, to i wa­sze!

Na to po­wsta­li wszy­scy ze swych miejsc i po­czę­li go w ra­mio­na brać. Łzy roz­czu­le­nia pły­nę­ły po tych twa­rzach sro­gich i pi­jac­kich.

– W to­bie ca­ła na­dzie­ja, Ję­dru­siu! – wo­łał Ko­ko­siń­ski – choć na gro­cho­wi­nach po­zwól się prze­spać, nie wy­ga­niaj!

– Daj­cie spo­kój! – po­wta­rzał Kmi­cic.

– Nie wy­ga­niaj! I tak nas wy­gna­li, nas, szlach­tę i fa­mi­lian­tów! – wo­łał ża­ło­śnie Uhlik.

– Do stu ka­du­ków! Któż was wy­ga­nia? Jedz­cie, pij­cie, śpij­cie, cze­go, u dia­bła, chce­cie?

– Nie przecz, Ję­dru­siu – mó­wił Ra­nic­ki, na któ­re­go twarz wy­stą­pi­ły cęt­ki jak na skó­rze ry­sia – nie przecz, Ję­dru­siu, prze­pa­dli­śmy z kre­te­sem…

Tu się za­ciął, przy­ło­żył pa­lec do czo­ła, jak­by gło­wę wy­si­lał i na­gle rzekł, spoj­rzaw­szy ba­ra­ni­mi oczy­ma na obec­nych:

– Chy­ba, że się for­tu­na od­mie­ni!

A wszy­scy za­wrza­śli za­raz chó­rem:

– Co się nie ma od­mie­nić!

– Jesz­cze za swo­je za­pła­ci­my.

– I do for­tun doj­dziem.

– I do god­no­ści!

– Bóg nie­win­nym bło­go­sła­wi. Do­bra na­sza, mo­ści pa­no­wie!

– Zdro­wie wa­sze! – za­wo­łał Kmi­cic.

– Świę­te two­je sło­wa, Ję­dru­siu! – od­parł Ko­ko­siń­ski, nad­sta­wia­jąc mu swe pu­co­ło­wa­te po­licz­ki. – Bog­daj nam się le­piej dzia­ło!

Zdro­wia za­czę­ły krą­żyć, czu­pry­ny dy­mić. Ga­da­li wszy­scy je­den przez dru­gie­go, a każ­dy sie­bie tyl­ko słu­chał z wy­jąt­kiem pa­na Re­ku­cia, bo ten gło­wę spu­ścił na pier­si i drze­mał. Po chwi­li Ko­ko­siń­ski jął śpie­wać: „Len mę­dli­ła na mę­dli­cy!” – co wi­dząc pan Uhlik do­był z za­na­drza cze­ka­ni­ka i nuż wtó­ro­wać, a pan Ra­nic­ki, wiel­ki fech­mistrz, fech­to­wał się go­łą rę­ką z nie­wi­dzial­nym prze­ciw­ni­kiem, po­wta­rza­jąc pół­gło­sem:

– Ty tak, ja tak! Ty tniesz, ja mach! Raz! Dwa! Trzy! – Szach!

Ol­brzy­mi Kul­wiec-Hip­po­cen­tau­rus wy­trzesz­czał oczy i przy­pa­try­wał się pil­nie czas ja­kiś Ra­nic­kie­mu, na ko­niec kiw­nął rę­ką i rzekł:

– Kiep[88] z cie­bie! Ma­chaj zdrów, a tak i Kmi­ci­co­wi na sza­ble nie do­trzy­masz.

– Bo je­mu nikt nie do­trzy­ma; ale ty się spró­buj!

– I ze mną na pi­sto­le­ty nie wy­grasz.

– O du­kat strzał!

– O du­kat! A gdzie i do cze­go?

Ra­nic­ki po­wlókł wzro­kiem na­oko­ło, na ko­niec wy­krzyk­nął, uka­zu­jąc na czasz­ki:

– Mię­dzy ro­gi! O du­kat!

– O co? – spy­tał Kmi­cic.

– Mię­dzy ro­gi! O dwa du­ka­ty! O trzy! Da­waj­cie pi­sto­le­ty!

– Zgo­da! – krzyk­nął pan An­drzej. – Niech idzie o trzy. Zend! Po pi­sto­le­ty!

Po­czę­li krzy­czeć wszy­scy co­raz gło­śniej i tar­go­wać się ze so­bą; tym­cza­sem Zend wy­szedł do sie­ni i po ma­łej chwi­li wró­cił z pi­sto­le­ta­mi, wor­kiem kul i ro­giem z pro­chem.

Ra­nic­ki chwy­cił za pi­sto­let.

– Na­bi­ty? – spy­tał.

– Na­bi­ty!

– O trzy! Czte­ry! Pięć du­ka­tów! – wrzesz­czał pi­ja­ny Kmi­cic.

– Ci­cho! Chy­bisz, chy­bisz!

– Utra­fię, pa­trz­cie!… At! Do tej czasz­ki, mię­dzy ro­gi… raz, dwa!…

Wszy­scy zwró­ci­li uwa­gę na po­tęż­ną czasz­kę ło­sią wi­szą­cą wprost Ra­nic­kie­go; on zaś wy­cią­gnął rę­kę. Pi­sto­let chwiał mu się w dło­ni.

– Trzy! – wy­krzyk­nął Kmi­cic.

Strzał huk­nął, izba na­peł­ni­ła się dy­mem pro­cho­wym.

– Chy­bił, chy­bił! Ot, gdzie dziu­ra! – wo­łał Kmi­cic, uka­zu­jąc rę­ką na ciem­ną ścia­nę, z któ­rej ku­la odłu­pa­ła wiór ja­śniej­szy.

– Do dwóch ra­zy sztu­ka!

– Nie!… Da­waj mnie! – wo­łał Kul­wiec.

W tej chwi­li wpa­dła na od­głos strza­łu prze­ra­żo­na cze­ladź.

– Precz! Precz! – krzyk­nął Kmi­cic. – Raz! Dwa! Trzy!…

Znów huk­nął strzał, tym ra­zem drza­zgi po­sy­pa­ły się z ko­ści.

– A daj­cie i nam pi­sto­le­ty! – za­krzyk­nę­li wszy­scy na­raz.

I ze­rwaw­szy się, po­czę­li grzmo­cić pię­ścia­mi po kar­kach pa­choł­ków, chcąc ich do po­śpie­chu za­chę­cić. Nim upły­nął kwa­drans, ca­ła izba grzmia­ła wy­strza­ła­mi. Dym prze­sło­nił świa­tło świec i po­sta­cie strze­la­ją­cych. Hu­kom wy­strza­łów to­wa­rzy­szył głos Zen­da, któ­ry kra­kał jak kruk, kwi­lił jak so­kół, wył jak wilk, ry­czał jak tur. Co chwi­la prze­ry­wał mu świst kul; drza­zgi le­cia­ły z cza­szek, wió­ry ze ścian i z ram por­tre­tów; w za­mie­sza­niu po­strze­la­no i Bil­le­wi­czów, a Ra­nic­ki, wpadł­szy w fu­rię, siekł ich sza­blą.

Zdu­mio­na i wy­lę­kła cze­ladź sta­ła jak­by w obłą­ka­niu, po­glą­da­jąc wy­trzesz­czo­ny­mi oczy­ma na tę za­ba­wę, któ­ra do na­pa­du ta­tar­skie­go by­ła po­dob­na. Psy po­czę­ły wyć i szcze­kać. Ca­ły dom ze­rwał się na no­gi. Na po­dwó­rzu ze­bra­ły się kup­ki lu­dzi. Dziew­ki dwor­skie bie­gły pod okna i przy­kła­da­jąc twa­rze do szyb, płasz­cząc no­sy, spo­glą­da­ły, co się dzie­je we środ­ku.

Doj­rzał je na ko­niec pan Zend; świst­nął tak prze­raź­li­wie, że aż w uszach wszyst­kim za­dzwo­ni­ło, i krzyk­nął:

– Mo­ści pa­no­wie! Si­kor­ki pod okna­mi! Si­kor­ki!

– Si­kor­ki! Si­kor­ki!

– Da­lej w plą­sy! – wrzesz­cza­ły nie­sfor­ne gło­sy.

Pi­ja­na cze­re­da sko­czy­ła przez sień na ga­nek. Mróz nie otrzeź­wił głów dy­mią­cych. Dziew­czę­ta, krzy­cząc wnie­bo­gło­sy, roz­bie­gły się po ca­łym po­dwó­rzu; oni zaś go­ni­li je i każ­dą schwy­ta­ną od­pro­wa­dza­li do izby. Po chwi­li po­czę­ły się plą­sy wśród dy­mu, złam­ków ko­ści, wió­rów, wo­kół sto­łu, na któ­rym po­roz­le­wa­ne wi­no utwo­rzy­ło ca­łe je­zio­ra.

Tak to ba­wi­li się w Lu­bi­czu pan Kmi­cic i je­go dzi­ka kom­pa­nia.

Roz­dział III

Przez na­stęp­ne dni kil­ka co­dzien­nie by­wał pan An­drzej w Wo­dok­tach i co dzień wra­cał wię­cej roz­ko­cha­ny, i co­raz bar­dziej po­dzi­wiał swo­ją Oleń­kę. Przed kom­pa­nio­na­mi też ją pod nie­bio­sa wy­chwa­lał, aż pew­ne­go dnia rzekł im:

– Moi mi­li ba­ran­ko­wie, po­je­dzie­cie dziś czo­łem bić, po­tem zaś umó­wi­li­śmy się z dziew­czy­ną, że do Mi­tru­nów wszy­scy wy­ru­szy­my, aby san­ny[89] w la­sach za­żyć i tę trze­cią ma­jęt­ność oba­czyć. Ona też nas tam po­dej­mo­wać bę­dzie go­ścin­nie, a wy się przy­stoj­nie za­cho­waj­cie, bo na bi­gos po­sie­kam, któ­ren by jej w czym­kol­wiek uchy­bił…

Ka­wa­le­ro­wie chęt­nie sko­czy­li się ubie­rać i wkrót­ce czte­ry pa­ry sa­ni wio­zło ocho­czą mło­dzież do Wo­dok­tów. Pan Kmi­cic sie­dział w pierw­szych, bar­dzo ozdob­nych, kształt niedź­wie­dzia sre­brzy­ste­go ma­ją­cych. Cią­gnę­ło je trzy kał­mu­ki zdo­bycz­ne w pstrą uprząż przy­bra­ne, we wstąż­ki i pió­ra pa­wie, we­dle mo­dy w Smo­leń­skiem, któ­rą od dal­szych są­sia­dów Smo­leńsz­cza­nie prze­ję­li. Po­wo­ził pa­cho­łek sie­dzą­cy w szyi niedź­wie­dziej. Pan An­drzej, przy­bra­ny w zie­lo­ną ak­sa­mit­ną be­kie­szę[90], spi­na­ną na zło­te pę­tli­ce a pod­bi­tą so­bo­la­mi i w so­bo­li koł­pa­czek z cza­plim wi­chrem, we­sół był, ocho­czy i tak mó­wił do sie­dzą­ce­go obok pa­na Ko­ko­siń­skie­go:

– Słu­chaj, Ko­kosz­ko! Pod­swa­wo­li­li­śmy po­no przez te wie­czo­ry nad mia­rę, a zwłasz­cza pierw­sze­go, gdy się to czasz­kom i por­tre­tom do­sta­ło. Ba, dziew­czę­ta by­ły jesz­cze gor­sze. Za­wsze dia­beł Zen­da pod­nie­ci, a po­tem na kim się skru­pi? – Na mnie! Bo­ję się, że­by lu­dzie nie roz­ga­da­li, bo tu cho­dzi o mo­ją re­pu­ta­cję.

– Po­wieś­że się na two­jej re­pu­ta­cji, bo na nic in­ne­go nie­zdat­na, tak jak i na­sze.

– A kto te­mu wi­nien, je­śli nie wy? Pa­mię­taj, Ko­kosz­ko, że to i w Or­szań­skiem mie­li mnie przez was za nie­spo­koj­ne­go du­cha i ję­zy­ki na mnie ostrzy­li ja­ko no­że na oseł­ce.

– A kto pa­na Tum­gra­ta na mro­zie przy ko­niu pro­wa­dził? Kto owe­go ko­ro­nia­rza usiekł, któ­ren się py­tał, czy w Or­szań­skiem już na dwóch no­gach cho­dzą, czy­li jesz­cze na czte­rech? Kto pa­nów Wy­ziń­skich, oj­ca i sy­na, po­szczer­bił? Kto sej­mik ostat­ni roz­pę­dził?

– Sej­mik roz­pę­dzi­łem w Or­szań­skiem, nie gdzie in­dziej, to do­mo­wa rzecz. Pan Tum­grat od­pu­ścił mi, umie­ra­jąc, a co do resz­ty to nie wy­ma­wiaj, gdyż po­je­dy­nek naj­nie­win­niej­sze­mu się zda­rzy.

– Jam ci też wszyst­kich nie wy­mie­nił, o in­kwi­zy­cjach woj­sko­wych tak­że nie wspo­mnia­łem, któ­rych dwie cię w obo­zie cze­ka.

– Nie mnie, ale was, bom ja ty­le je­no wi­nien, żem wam oby­wa­te­lów ra­bo­wać do­zwo­lił. Ale mniej­sza z tym. Stul­że pysk, Ko­kosz­ko, i nie po­wia­daj o ni­czym sło­wa Oleń­ce, ani o po­je­dyn­kach, ani zwłasz­cza o owym strze­la­niu do por­tre­tów i o dziew­czę­tach. Gdy­by się wy­da­ło, na was wi­nę zło­żę. Cze­la­dzi już wspo­mnia­łem i dziew­kom, że niech­by któ­re sło­wem wspo­mnia­ło, ka­żę pa­sy drzeć[91].

– Każ się pod­kuć, Ję­dru­siu, kie­dy się tak dziew­czy­ny bo­isz. In­ny ty by­łeś w Or­szań­skiem. Wi­dzę to już, wi­dzę, że bę­dziesz na pa­sku cho­dził, a to na nic! Któ­ryś fi­lo­zof sta­ro­żyt­ny po­wia­da: „Jak nie ty Kach­nę, to Kach­na cie­bie!” Da­łeś się już we wszyst­kim usi­dlić.

– Głu­piś, Ko­kosz­ko! A co do Oleń­ki, bę­dziesz i ty z no­gi na no­gę prze­stę­po­wał, jak ją zo­ba­czysz, bo bia­ło­gło­wy z tak grzecz­nym umy­słem dru­giej nie zna­leźć. Co do­bre, to ona wraz po­chwa­li, a co złe, te­go zga­nić nie omiesz­ka, bo we­dle cno­ty są­dzi i w niej ma go­to­wą mia­rę. Tak ją już nie­bosz­czyk pod­ko­mo­rzy wy­cho­wał. Ze­chcesz przed nią fan­ta­zję ka­wa­ler­ską oka­zać i po­chwa­lisz się, żeś pra­wo zdep­tał, to ci po­tem jesz­cze wstyd: bo za­raz rzek­nie, że za­cny oby­wa­tel te­go czy­nić nie po­wi­nien, gdyż to jest prze­ciw oj­czyź­nie… Tak ona rzek­nie, a to­bie jak­by kto w pysk dał i aż ci dziw­no, żeś wprzó­dy sam te­go nie ro­zu­miał… Tfu! Wstyd! War­cho­li­li­śmy się okrut­nie, a te­raz trze­ba przed cno­tą i nie­win­no­ścią ocza­mi świe­cić… Naj­gor­sze by­ły te dziew­czę­ta!…

– Wca­le nie by­ły naj­gor­sze. Sły­sza­łem, że tu po za­ścian­kach szlach­cian­ki ja­ko krew z mle­kiem i po­dob­no zgo­ła nie­opor­ne.

– Kto ci to po­wia­dał? – spy­tał ży­wo Kmi­cic.

– Kto po­wia­dał? Kto, je­śli nie Zend! Wczo­raj dzia­ne­ta de­re­szo­wa­te­go[92] pró­bu­jąc, po­je­chał do Woł­mon­to­wicz; prze­je­chał je­no dro­gą, ale wi­dział si­ła si­ko­rek, bo z nie­szpo­rów wra­ca­ły. „My­śla­łem – po­wia­da – że z ko­nia zle­cę, tak chę­do­gie i gład­kie.” A co na któ­rą spoj­rzał, to mu za­raz wszyst­kie zę­by po­ka­za­ła. I nie dziw! Co tęż­sze chło­py mię­dzy szlach­tą to do Ro­sień po­szli, a si­kor­kom przy­krzy się sa­mym.

Kmi­cic trą­cił ku­ła­kiem w bok to­wa­rzy­sza:

– Po­je­dzie­my, Ko­kosz­ko, kie­dy wie­czo­rem, ni­by zbłą­dziw­szy – co?

– A two­ja re­pu­ta­cja?

– O, do dia­bła! Stul­że gę­bę! Jedź­cie sa­mi, kie­dy tak; al­bo le­piej za­nie­chaj­cie i wy! Nie obe­szło­by się bez ha­ła­sów, a z tu­tej­szą szlach­tą chcę zgod­nie żyć, bo ich opie­ku­na­mi Oleń­ki nie­bosz­czyk pod­ko­mo­rzy wy­zna­czył.

– Mó­wi­łeś o tym, alem nie chciał wie­rzyć. Skąd mu ta­ka kon­fi­den­cja z sza­ra­ka­mi?

– Bo na woj­nę z ni­mi cha­dzał i to sły­sza­łem jesz­cze w Or­szy, jak ma­wiał, że cno­tli­wa krew w tych lau­dań­skich. Ale że­by ci praw­dę, Ko­kosz­ko, po­wie­dzieć, to i mnie zra­zu dziw­no by­ło, bo to tak, ja­ko­by ich stró­ża­mi na­de mną uczy­nił.

– Mu­sisz się im ako­mo­do­wać i do wiech­ciów w bu­tach kła­niać.

– Wpierw ich po­wie­trze wy­du­si. Ci­cho bądź, bo mi gniew­no! Oni to bę­dą mi się kła­nia­li i słu­ży­li. Cho­rą­giew to go­to­wa na każ­de za­wo­ła­nie.

– Już tam kto in­ny bę­dzie tej cho­rą­gwi rot­mi­strzo­wał. Po­wia­da Zend, że tu jest ja­kiś puł­kow­nik mię­dzy ni­mi… Za­po­mnia­łem prze­zwi­ska… Wo­ło­dy­jow­ski czy kto? On pod Szkło­wem im przy­wo­dził. Do­brze po­dob­no sta­wa­li, ale ich tam i wy­cze­sa­no!

– Sły­sza­łem ja o ja­kimś Wo­ło­dy­jow­skim, sław­nym żoł­nie­rzu… Ale oto Wo­dok­ty już wi­dać.

– Hej, do­brze tu lu­dziom na tej Żmu­dzi, bo wszę­dy okrut­ne po­rząd­ki. Sta­ry mu­siał być za­wo­ła­ny go­spo­darz… I dwór, wi­dzę, jak się pa­trzy. Ich tu rza­dziej nie­przy­ja­ciel pa­li, to się i bu­do­wać mo­gą.

– My­ślę, że o tej swa­wo­li w Lu­bi­czu nie mo­że ona jesz­cze wie­dzieć – rzekł jak­by do sie­bie sa­me­go Kmi­cic.

Po czym zwró­cił się do to­wa­rzy­sza:

– Mo­ja Ko­kosz­ko, za­po­wia­dam to­bie, a ty po­wtórz jesz­cze raz in­nym, że tu mu­si­cie się przy­stoj­nie za­cho­wać, a niech któ­ry so­bie w czym­kol­wiek po­fol­gu­je, jak mi Bóg mi­ły, na siecz­kę po­tnę.

– No! Ależ cię osio­dła­li!

– Osio­dła­li, nie osio­dła­li – to­bie za­się[93]!

– Nie patrz mi na Ka­się, bo ci do niej za­się – rzekł fleg­ma­tycz­nie Ko­ko­siń­ski.

– Pal z ba­ta! – krzyk­nął na woź­ni­cę Kmi­cic.

Pa­cho­łek, sto­ją­cy w szyi sre­brzy­ste­go niedź­wie­dzia, za­krę­cił ba­tem i wy­strze­lił bar­dzo spraw­nie, in­ni woź­ni­ce po­szli za je­go przy­kła­dem i za­je­cha­li wśród trza­ska­nia, raź­no, we­so­ło, ja­ko­by ku­lig.

Wy­siadł­szy z sa­nek, we­szli na­przód do sie­ni ogrom­nej jak spichrz, nie­bie­lo­nej, a stąd pro­wa­dził pan Kmi­cic do ja­dal­nej izby, przy­bra­nej jak w Lu­bi­czu w czasz­ki po­bi­tych zwie­rząt. Tu się za­trzy­ma­li, po­glą­da­jąc pil­nie i cie­ka­wie na drzwi do są­sied­niej kom­na­ty, z któ­rej wyjść mia­ła pan­na Alek­san­dra. Tym­cza­sem, ma­jąc wi­docz­nie w pa­mię­ci ostrze­że­nie pa­na Kmi­ci­ca, roz­ma­wia­li ze so­bą tak ci­cho jak w ko­ście­le.

– Tyś chłop mow­ny – szep­tał pan Uhlik do Ko­ko­siń­skie­go – ty po­wi­tasz od nas wszyst­kich.

– Ukła­da­łem so­bie przez dro­gę – od­rzekł pan Ko­ko­siń­ski – ale nie wiem, czy­li bę­dzie dość gład­ko, bo mi Ję­druś do kon­cep­tu prze­szka­dzał.

– By­le z fan­ta­zją! Co ma być, niech bę­dzie! Ot, idzie już!…

Pan­na Alek­san­dra we­szła rze­czy­wi­ście i za­trzy­ma­ła się tro­chę u pro­ga jak­by zdzi­wio­na tak licz­ną kom­pa­nią, a i pan Kmi­cic stał przez chwi­lę jak wry­ty od po­dzi­wu nad jej uro­dą, bo ją do­tąd tyl­ko wie­czo­ra­mi wi­dy­wał, a przy dniu wy­da­wa­ła się jesz­cze pięk­niej­sza. Oczy jej mia­ły bar­wę cha­bru, czar­na brew nad ni­mi od­bi­ja­ła od bia­łe­go czo­ła jak he­ban, a pło­wy włos lśnił się jak­by ko­ro­na na gło­wie kró­lo­wej. I pa­trzy­ła śmia­ło, oczu nie spusz­cza­jąc, ja­ko pa­ni w swo­im do­mu go­ści przyj­mu­ją­ca, z ja­sną twa­rzą, od­bi­ja­ją­cą jesz­cze ja­śniej od czar­nej jub­ki[94] ob­ra­mo­wa­nej gro­no­sta­ja­mi. Tak po­waż­nej i wy­nio­słej pan­ny nie wi­dzie­li jesz­cze ci za­bi­ja­ko­wie przy­wy­kli do in­ne­go po­kro­ju nie­wiast, to­też sta­li sze­re­giem ja­ko­by na po­pi­sie cho­rą­gwi i szur­ga­jąc no­ga­mi, kła­nia­li się tak­że sze­re­giem, a pan Kmi­cic su­nął na­przód i uca­ło­waw­szy kil­ka­na­ście ra­zy rę­kę pa­nien­ki, rzekł:

– Otom ci przy­wiózł, mój klej­no­cie, ko­mi­li­to­nów[95] mo­ich, z któ­ry­mi ostat­nią woj­nę od­by­wa­łem.

– Ho­nor to dla mnie nie­ma­ły – od­rze­kła Bil­le­wi­czów­na – przyj­mo­wać w do­mu tak god­nych ka­wa­le­rów, o któ­rych cno­cie i wy­bor­nych oby­cza­jach już od pa­na cho­rą­że­go sły­sza­łam.

To po­wie­dziaw­szy uchwy­ci­ła się ko­niusz­ka­mi pal­ców za suk­nię i pod­no­sząc ją nie­co, dy­gnę­ła z nad­zwy­czaj­ną po­wa­gą, a pan Kmi­cic war­gi przy­gryzł, ale jed­no­cze­śnie aż po­kra­śniał, że tak je­go dziew­czy­na mó­wi­ła śmia­ło.

God­ni ka­wa­le­ro­wie, szur­ga­jąc wciąż no­ga­mi, trą­ca­li jed­no­cze­śnie pa­na Ko­ko­siń­skie­go.

– Haj­da! Wy­stąp!

Pan Ko­ko­siń­ski po­su­nął się krok na­przód, chrząk­nął i tak roz­po­czął:

– Ja­śnie wiel­moż­na pan­no pod­ko­mo­rzan­ko…

– Łow­czan­ko – po­pra­wił Kmi­cic.

– Ja­śnie wiel­moż­na pan­no łow­czan­ko, a nam wiel­ce mi­ło­ści­wa do­bro­dziej­ko! – po­wtó­rzył zmie­sza­ny pan Ja­ro­mir. – Wy­bacz wać­pan­na, je­że­lim się w god­no­ści po­my­lił…

– Nie­win­na to omył­ka – od­rze­kła pan­na Alek­san­dra – i nic ona tak wy­mow­ne­mu ka­wa­le­ro­wi nie uj­mie…

– Ja­śnie wiel­moż­na pan­no łow­czan­ko do­bro­dzi­ko, a nam wiel­ce mi­ło­ści­wa pa­ni!… Nie wiem, co mi w imie­niu ca­łe­go Or­szań­skie­go wię­cej wy­sła­wiać przy­stoi, czy nad­zwy­czaj­ną wać­pan­ny do­bro­dzi­ki uro­dę i cno­tę, czy nie­wy­po­wie­dzia­ną szczę­śli­wość rot­mi­strza i ko­mi­li­to­na na­sze­go, pa­na Kmi­ci­ca, bo cho­ciaż­bym się wzbił pod ob­ło­ki, cho­ciaż­bym sa­mych ob­ło­ków do­się­gnął… sa­mych, mó­wię, ob­ło­ków…

– A zleź­że już raz z tych ob­ło­ków! – za­krzyk­nął Kmi­cic.

Na to ka­wa­le­ro­wie par­sk­nę­li jed­nym ogrom­nym śmie­chem i na­gle, wspo­mniaw­szy na przy­kaz Kmi­ci­ca, chwy­ci­li się rę­ko­ma za wą­sy.