Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944-1956 ebook

Krzysztof Szwagrzyk

Prawnicy czasu bezprawia

Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Krzysztof Szwagrzyk

Prawnicy czasu bezprawia Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944 -1956

Kraków - Wrocław 2005

Recenzenci

Prof. dr hab. Włodzimierz Suleja

Prof. dr hab. Ryszard Terlecki

© Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu & Krzysztof Szwagrzyk & Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana”, Kraków-Wrocław 2005

Na okładce: kadra WSO nr IV, WPO nr IV we Wrocławiu oraz WSG w Poznaniu

i WSG w Łodzi, Wrocław 1950 r. Stoją od lewej: Władysław Monarcha, Zbigniew Grabowski, Stanisław Kowal, Jan Maciejko; siedzą od lewej: Alojzy Górny, Kazimierz Tasiemski, Stefan Piekarski, Antoni Lachowicz, Stanisław Baraniuk, Mikołaj Nippe

- zbiór K. Szwagrzyka

ISBN 83-88385-65-8

Projekt okładki i stron tytułowych

Jolanta Olszowska

Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego „Societas Vistulana”

Redakcja

ul. Kurkowa 3/10, 31-504 Kraków

tel./fax: (012) 421 75 78; e-mail: [email protected]

Dystrybucja

ul. Ułanów 72/111, 31-460 Kraków

tel./fax: (012) 411 47 36; e-mail: [email protected]

w

www.vistulana.pl

Pamięci Mamy

Oficjalnie - w sali Wysokiego Sądu, Wyrzuca 300 służbowych sloganów na minutę. Jego wyroki są surowe z zasady.

Ale w czterech ścianach, z przyjacielem w cztery oczy, rozmawia ludzkim językiem. Nieprzepisowo blady. Nocą - pokazuje serce, Przebite strzałą miłości. Nocą zrywa się z krzykiem. Pokazuje stygmaty, Mokre od krwi jego ofiar.

Mieczysław Jastrun

Przedmowa

Wymiar sprawiedliwości jest jedną z podstawowych funkcji każdego państwa, decydującą z jednej strony o jego spoistości, z drugiej zaś o autorytecie w oczach obywateli. W jego ramach szczególną rolę odgrywają sądy, bowiem dzięki codziennemu orzecznictwu kształtują one społeczne poczucie i odczuwanie prawa oraz rozumienie praworządności, wpływając także na mechanizmy identyfikacji obywatela z państwem. Z kolei kierunki działań podejmowanych przez prokuraturę wskazują na obszary szczególnego zainteresowania państwa, a także na zjawiska, struktury i kręgi społeczne, które chce ono zwalczać. Państwo komunistyczne, najpierw w swym sowieckim wzorcu, a po roku 1944/1945 także w satelickich mutacjach na obszarze Europy Środkowej, znalazło dla sądownictwa dodatkowe zadanie - uczyniło z sądów i prokuratur jeszcze jedno narzędzie represji, zależne od partii i aparatu bezpieczeństwa, pomocne w dławieniu oporu rzeczywistych przeciwników reżimu i zwalczaniu typowanych zgodnie z ideologią potencjalnych wrogów, a wreszcie w realizowaniu komunistycznej polityki inżynierii społecznej i utrzymywaniu każdego człowieka w strachu. Podstawowym celem stało się zabicie w społeczeństwie potrzeby wolności i niepodległości oraz skompromitowanie poczucia obowiązku walki o nie. Prokuratura w komunistycznej Polsce była instytucją służebną wobec organów bezpieczeństwa wszelkiego typu. W aktach kontrolno-śledczych każdej sprawy bez trudu można odszukać sporządzone przez oficera śledczego lub jego zwierzchników tezy lub całe teksty aktów oskarżenia wygłaszane później na sali sądowej przez prokuratorów w imieniu państwa. „Dajcie mi człowieka, paragraf się znajdzie” - to jedno z najbardziej społecznie popularnych, przygnębiających i oddających powszechną bezbronność wobec niesprawiedliwego sądu powiedzonek charakteryzujących wymiar sprawiedliwości we wszystkich krajach rządzonych przez komunistów.

Krzysztof Szwagrzyk w swej książce przedstawia środowisko wojskowych sędziów i prokuratorów zapełniających etaty wojskowych sądów i prokuratur rejonowych oraz ich stołecznych central. Autor omawia model kariery funkcjonariuszy komunistycznego „wymiaru sprawiedliwości”, wskazuje na ich zróżnicowane pochodzenie i koleje losu przed rozpoczęciem służby (a byli wśród nich nie tylko działacze komunistyczni, sowieccy delegaci i nowi rekruci systemu, lecz także - niestety - polscy sędziowie i prokuratorzy, niekiedy mający za sobą także służbę w AK), mechanizmy rekrutacji personelu, procedury szkolenia (choć bardziej precyzyjnie należałoby mówić o kształtowaniu i nauczaniu na potrzeby „nowego państwa”). Wielu z przedstawionych sędziów i prokuratorów było po prostu mordercami w majestacie komunistycznego prawa, wielu ma własne cmentarze, na których znajdują się oskarżeni i skazani za to, że próbowali walczyć o niepodległość lub zostali uznani za osoby groźne dla systemu, wielu po przełomie październikowym 1956 r. kontynuowało kariery w wymiarze sprawiedliwości jako szanowani sędziowie czy adwokaci.

Oddawana obecnie pod osąd Czytelnika książka Krzysztofa Szwagrzyka ukazuje się równolegle z dwoma publikacjami Filipa Musiała (Polityka czy sprawiedliwość? Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie (1946-1955) i Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie 1946-1955}, który na przykładzie WSR w Krakowie przeanalizował szczegółowo funkcjonowanie komunistycznego sądu jako narzędzia represji, zwracając przy tym uwagę nie tylko na mechanizmy oraz uwarunkowania formalne i strukturalne funkcjonowania krakowskiego WSR, ale opisując także proces interpretowania i egzekwowania „prawa” przez sąd (a o represyjności prawa przesądzały dekrety wprowadzane od 2. połowy 1944 r. przez organa nie mające społecznej legitymacji i związku z państwem polskim, a tylko poparcie sowieckich bagnetów), sposoby nadzoru nad sędziami i ich orzecznictwem ze strony przełożonych i Informacji Wojskowej, służebność sędziów wobec zadań stawianych przez partię komunistyczną. Ukazał też funkcjonowanie wojskowego sądu rejonowego jako ogniwa komunistycznej propagandy, bowiem procesy pokazowe były przedsięwzięciem propagandowym, a nie sądowym. Potraktował wreszcie sędziów WSR w Krakowie jako poddaną analizie grupę środowiskową.

Książki Krzysztofa Szwagrzyka i Filipa Musiała powstały w ramach wynikających z ustawy o IPN programów badawczych, których celem jest przedstawienie funkcjonowania komunistycznych struktur represji i „wymiaru sprawiedliwości” w skali ogólnopolskiej i regionalnej.

Włodzimierz Suleja                         Janusz Kurtyka

Dyrektor Wrocławskiego Oddziału IPN Dyrektor Krakowskiego Oddziału IPN

Podziękowania

Bardzo dziękuję wszystkim, którzy w różny sposób przyczynili się do powstania książki. Za pomoc, wsparcie lub udostępnienie materiałów szczególne słowa wdzięczności kieruję do Pani prokurator Elżbiety Kozłowskiej-Wło-darek, członków mojej rodziny oraz: Władysława Awruka, Tomasza Balbusa, Stanisława A. Bogaczewicza, Janusza Borowca, Grzegorza Brandta, Ruty Czaplińskiej, Józefa Drozda, Wandy Dryll, Marka Eminowieża, Janiny Gasparskiej, Bernadetty Gronek, Igora Hałagidy, Marka Karlinera, Roberta Klementow-skiego, Anny Kołodziej, Sylwii Krzyżanowskiej, Andrzeja Krzysztofa Kunerta, Zdzisława Kurala, Janusza Kurtyki, Jolanty Louchin, Piotra Łapińskiego, Filipa Musiała, Piotra Niwińskiego, Lucjana Nowakowskiego, rodziny Tadeusza Orlewicza, Jacka Pawłowicza, Doroty Ponikowskiej, Bartłomieja Rychlewskiego, Marka Stójki, Teresy Suleji, Włodzimierza Suleji, Ryszarda Szczerkowskiego, Jerzego Szewczuka, Ireny Szmidt, Jędrzeja Szydlarskiego, Wojciecha Trębacza, Zofii Winawer, Marcina Zaborskiego, Jana Żaryna i Joanny Żelazko.

Nie mogę również pominąć zmarłych w międzyczasie: śp. Janiny Beździak, śp. Stanisława Bronowickiego i śp. Andrzeja Jochelsona.

Krzysztof Szwagrzyk

Wstęp

Wojskowy wymiar sprawiedliwości w Polsce w latach 1944-1956, będący jednym z najistotniejszych elementów tworzonego wówczas państwa, w dużej mierze przyczynił się do powstania w kraju systemu komunistycznego. Kadry, struktura, funkcjonowanie, a przede wszystkim skutki działalności sądów i prokuratur wojskowych pozwalają umiejscowić je obok organów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i Informacji Wojskowej. Znaczne podobieństwa dostrzegalne są także w zakresie doboru i selekcji kadr wymienionych instytucji. Czynniki te od kilkunastu już lat determinują kierunki badań naukowych, mających pozwolić w przyszłości na całościową ocenę działań aparatu represji, w tym także na określenie zarówno skali terroru, jak i ustalenie ostatecznej liczby ofiar.

Orzekając blisko 100 tys. wyroków skazujących za tzw. przestępstwa przeciwko państwu i ponad 5600 wyroków śmierci, sędziowie i prokuratorzy wojskowi - w różnym zakresie osobistej odpowiedzialności - kształtowali realia pierwszych jedenastu lat Polski Ludowej/PRL.

W takiej sytuacji zasadne wydają się pytania o nich samych: kim byli? czy efekty ich służby były skutkiem specyficznych warunków pracy, czy też rezultatem słabości własnego charakteru? jak potoczyły się ich losy po 1956 r.? W przyjętym założeniu wyniki uzyskane w trakcie wieloletnich badań - oprócz odpowiedzi na te i inne pytania - pozwolą także na podjęcie próby sformułowania oceny, na ile opinie powstałe wokół sędziów i prokuratorów wojskowych działających w Polsce są zgodne z rzeczywistością, na ile zaś stanowią kolejny, oparty na fałszywych przesłankach i zakorzeniony w świadomości społeczeństwa stereotyp.

Podstawowym celem napisania Prawników czasu bezprawia było stworzenie portretu zbiorowego sędziów i prokuratorów wojskowych, opracowanego na podstawie analizy biografii ponad czterystu z nich.

Powstały obraz pozwala dostrzec najbardziej charakterystyczne, dające się zidentyfikować cechy środowiska, poznać stworzony wokół niego system prawnego i służbowego podporządkowania, niekiedy również złożoność przyczyn indywidualnych postaw.

Cezura czasowa 1944-1956 określa ramy okresu ograniczonego dwiema łatwo rozpoznawalnymi datami w najnowszej historii Polski: początkiem nowego systemu politycznego i końcem jego szczególnej postaci, jaką był stalinizm.

Główny obszar zainteresowania w badaniach biografii prawników wojskowych stanowi okres do 1955 r., w którym poprzez szereg uregulowań prawnych osoby cywilne w szerokim zakresie poddano jurysdykcji sądów wojskowych, niemniej ustawa „O przekazaniu sądom powszechnym dotychczasowej właściwości sądów wojskowych w sprawach karnych osób cywilnych, funkcjo-nariuszów organów bezpieczeństwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i Służby Więziennej”1 z 5 IV 1955 r. nie oznaczała końca pracy ludzi zatrudnionych w wojskowym wymiarze sprawiedliwości. Wielu z nich znalazło zajęcie w zreformowanych i znacznie zmniejszonych strukturach wojskowych. Większość objęła stanowiska w adwokaturze, prokuraturze i sądownictwie powszechnym. Bez względu na miejsce pracy, do końca istnienia systemu komunistycznego sędziowie i prokuratorzy wojskowi okresu 1944-1956 odgrywali istotną rolę w strukturach państwa.

W przeciwieństwie do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i Informacji Wojskowej istnienie i działalność wojskowego wymiaru sprawiedliwości w Polsce nie były objęte tajemnicą. Jeszcze w 1947 r. oficjalnie publikowano adresy sądów i prokuratur wojskowych2, a nazwiska i fotografie prawników w mundurach pojawiały się w prasie krajowej i zagranicznej3.

Do 1956 r. publikacje dotyczące wojskowego wymiaru sprawiedliwości w Polsce miały przede wszystkim charakter propagandowy i instruktażowy. Ich celem miało być przekonanie opinii publicznej o słuszności realizowanej w kraju polityki karnej i zdyskredytowanie osób skazanych przez „ludowe” sądy4. W drugim nurcie wydawnictw znalazły się publikacje będące punktem odniesienia w codziennej pracy sędziów i prokuratorów: J. Kaczorowskiego, J.K. Ciska i R. Vogla Kodeks Karny Wojska Polskiego i ustawy dodatkowe z komentarzem5', H. Rajzmana Zdrada kraju w prawie polskim67 8', Z. Kapitaniaka Prawo i wymiar sprawiedliwości w okresie budowy podstaw socjalizmu1', L. Schaffa Polityczne założenia wymiaru sprawiedliwości w Polsce Ludowej*', I. Andrejewa, L. Lernella i J. Sawickiego Prawo karne Polski Ludowej910', Zbiór orzeczeń Najwyższego Sądu Wojskowego^ czy Dziesięciolecie prawa Polski Ludowej 1944-1954. Zbiór studiów pod redakcją L. Kurowskiego11.

W przypadku wydawnictw zagranicznych tłumaczonych na język polski prawnicy wojskowi studiowali prace autorów sowieckich. Oprócz książek autorytetu prawniczego tamtego okresu A. Wyszyńskiego12, swą wiedzę czerpali z opracowań W.M. Czchikwadzego, A. Czelcowa, A.A. Gercezona, W. Mień-szagina i Z. Wyszyńskiej13.

Istotną zmianę w jakości i charakterze publikacji analizujących różne aspekty funkcjonowania wojskowego wymiaru sprawiedliwości przed 1956 r. przyniósł przełom lat 50. i 60. Pojawiły się wówczas dwie pierwsze prace o charakterze monograficznym: J. Polana-Haraschina Organizacja sądownictwa i prokuratury w Wojsku Polskim^ i J. Muszyńskiego Zasady ustrojowe sądownictwa wojskowego i prokuratury wojskowej w Polsce Ludowej'5, a także książka M. Lityńskiego Przestępstwa przeciwko państwu ludowemu'6.

Wartościowe teksty naukowe regularnie ukazywały się na łamach periodyków: „Wojskowego Przeglądu Prawniczego”1415 16 17 i „Wojskowego Przeglądu Historycznego”18.

Jedną z niewielu odrębnych pozycji naukowych dotyczących tej problematyki jest pochodząca z lat 80. praca gen. Lucjana Czubińskiego, który scharakteryzował w zarysie polskie wojskowe prawo karne1920.

Pierwszą książką poświęconą temu zagadnieniu wydaną w Polsce po upadku systemu komunistycznego była głośna praca M. Turlejskiej Te pokolenia żałobami czarne... Skazani na śmierć i ich sędziowie™. Nie mniejszy rozgłos uzyskały inne książki wydane już oficjalnie w tym okresie: Oni T. Torańskiej21, Polska Lubelska 1944 i Dramatyczny rok 1945 T. Żenczykowskiego22 oraz Stalinizm w Polsce A. Werblana23.

W latach następnych dyskusję nad kształtem prawa oraz stosujących je instytucji sądowych i quasi-sądowych kontynuowali: D. Jarosz i T. Wolsza24,

S. Murzański25, B. Otwinowska i J. Żaryn26, J. Paśnik27, A. Rzepliński28, G. Rej-manowa29 oraz Z.A. Ziemba30.

Wybitną rolę w badaniach nad całością zagadnień związanych z wojskowym wymiarem sprawiedliwości, ze szczególnym uwzględnieniem represji wymierzonych w oficerów WP, odgrywał przez lata zmarły przedwcześnie J. Poksiński. Dzięki podjęciu pionierskich badań i wykorzystaniu niedostępnych wcześniej zbiorów wojskowych archiwów już z chwilą wydania jego prace weszły do kanonu literatury historycznej31.

Na stan wiedzy o wymiarze sprawiedliwości i obowiązującym wówczas prawie istotny wpływ mają prace innych badaczy: P. Kładocznego32, A. Lityńskiego33 i M. Zaborskiego34, wytyczających obecnie zasadnicze kierunki studiów, głównie z zakresu stanowionego po wojnie prawa sądowego i jego praktycznego stosowania w nowych warunkach politycznych.

Przy omawianiu spraw narodowościowych, zwłaszcza skomplikowanych stosunków polsko-żydowskich, czy dotyczących służby oficerów sowieckich w WP cenne okazały się książki: M.J. Chodakiewicza35, J.T. Grossa36, K. Kersten37 i E. Nalepy38.

W węższym zakresie przydatne były ponadto publikacje charakteryzujące działalność i represje wobec członków powojennego podziemia zbrojnego i politycznego39.

Uzyskany obraz nie byłby pełny bez uwzględnienia dorobku naukowego z zakresu funkcjonowania Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i podległych mu organów oraz struktur Informacji Wojskowej. Na tym polu wykorzystano efekty pracy S. Marata i J. Snopkiewicza40, W. Tkaczewa41 oraz Z. Falskiego42.

O prezentowanych w okresie stalinizmu postawach, ludzkich wyborach i zakresie swobody w ich podejmowaniu - także w odniesieniu do środowiska prawniczego - pisali D. Jarosz43 i H. Świda-Ziemba44.

Przegląd wykorzystanych w pracy wybranych publikacji dopełniają teksty znanych autorów: T. Mołdawy45, A. Paczkowskiego46, J.J. Szczepańskiego47 oraz A. Werblana48.

Przy omawianiu literatury historycznej lat 90. nie sposób pominąć budzących często wiele skrajnych reakcji książek wydawnictwa „RETRO”49.

Bogata literatura poświęcona polskiemu wojskowemu wymiarowi sprawiedliwości i różnym aspektom jego funkcjonowania wzbogaciła się w ostatnich latach o cenne prace monograficzne. W 2000 r. ukazały się pierwsze w historiografii polskiej szkice do monografii sądu wojskowego: Wojskowy Sąd Rejonowy w Olsztynie 1946-1955 B. Łukaszewicza5051. W tym samym roku w Warszawie wydana została praca zbiorowa pod redakcją W. Kuleszy i A. Rzepińskiego Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944-19565\ a dwa lata później G. Jakubowski przedstawił syntezę dziejów sądownictwa powszechnego w Polsce w latach 1944-195052, natomiast R. Ostafiński-Bodler zaprezentował obszerną monografię sądów wojskowych Wojska Polskiego w okresie 1914-200253, w której oprócz analizy struktury, kolejnych przekształceń, zmian kompetencyjnych i kadrowych sądownictwa wojskowego podjął też wysiłek dokonania bilansu jego działalności. W 2004 r. obszerną dysertację doktorską o ustroju sądów wojskowych w Polsce przygotował M. Zaborski54.

Równie cenne wyniki badań - choć ograniczone do skali regionalnej -opublikowano ostatnio w Bydgoszczy, Rzeszowie i Krakowie. Z. Biegański opracował historię sądownictwa i przypadki skazywania na śmierć z przyczyn politycznych w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945-195655, J. Borowiec zaprezentował elementy współpracy i wzajemnych stosunków pomiędzy aparatem bezpieczeństwa a wojskowym wymiarem sprawiedliwości na Rzeszowszczyźnie56, zaś w Krakowie F. Musiał opublikował pierwszą monografię sądu wojskowego w Polsce57.

Spośród najnowszych publikacji poświęconych wojskowemu wymiarowi sprawiedliwości trzeba wymienić opublikowaną w 2003 r. monografię sądownictwa Wojska Polskiego działającego na froncie wschodnim w latach 1943--1945 autorstwa A. Wesołowskiego58.

Prace o charakterze monograficznym i przyczynkarskim omawiające poszczególne aspekty działalności sądownictwa i prokuratury wojskowej ukazały się ponadto w Gdańsku59, Katowicach60, Krakowie61, Łodzi62, Rzeszowie63, Wrocławiu64 i Zielonej Górze65.

Od 2000 r. badania na szeroką skalę prowadzą również historycy Instytutu Pamięci Narodowej, co w stosunkowo krótkim czasie zaowocowało kilkunastoma wydawnictwami omawiającymi funkcjonowanie wojskowego wymiaru sprawiedliwości i stosowaną przez niego politykę kamą66. Działalności wojskowego wymiaru sprawiedliwości w dużej części poświęcone jest nowe czasopismo Instytutu Pamięci Narodowej „Aparat represji w Polsce Ludowej 1944--1989”. W pierwszym numerze pisali o niej: F. Musiał, T. Kurpierz, K. Szwa-grzyk, Z.K. Wójcik i J. Żelazko67, w następnym zaś - R. Leśkiewicz, F. Musiał i K. Szwagrzyk68.

W ostatnich latach kilkakrotnie podejmowano próby oceny stanu badań nad historią aparatu represji, uwzględniając także publikacje dotyczące wojskowego wymiaru sprawiedliwości. Po Państwie bezprawia,.. A. Rzepińskiego69 w 2002 r. B. Kopka i G. Majchrzak przedstawili Stan badań nad historią aparatu represji w PRL (1944-1989)™, a dwa lata później listę publikacji uzupełnili i rozszerzyli W. Frazik, B. Kopka i G. Majchrzak7071.

Na tle dużej ilości opracowań, analiz, studiów i monografii stosunkowo skromnie prezentuje się liczba wydawnictw źródłowych. Rozpoczyna ją Memoriał dr. Mieczysława Szerera złożony w dniu 13 V1957 r. Komisji do Badania Odpowiedzialności za Łamanie Praworządności w Sądownictwie Wojskowym oraz Uwagi na marginesie Memoriału dr. Mieczysława Szerera złożonego w dniu 13 V1957 r. Komisji do Badania Odpowiedziałnościza Łamanie Praworządności w Sądownictwie Wojskowym autorstwa A. Steinsbergowej, zamieszczone w części podsumowującej dorobek wydawnictw emigracyjnych. Po zmianach systemowych w kraju wybrane materiały o orzecznictwie sądów wojskowych upowszechnił M. Bombicki72. Kilka lat później istotne i naukowo opracowane źródła do dziejów wojskowego wymiaru sprawiedliwości opublikowali: C. Grzelak, H. Stańczyk, S. Zwoliński73, D. Jarosz74, J. Poksiński75, A. Kochański, K. Persak7677 78. Podobną wartość miały niektóre źródła zamieszczone w zbiorach Armia Krajowa w dokumentach11 i Zrzeszeniu „ Wolność i Niezawisłość” w dokumentach™. W tym drugim - podobnie jak na łamach „WPH”79 i „Biuletynie Instytutu Pamięci Narodowej” („BIPN”)80 -zaprezentowano także szereg tekstów o charakterze przyczynkarskim lub polemicznym81.

Przy opisie atmosfery i przebiegu procesów politycznych, ale także postaw niektórych prawników wojskowych wobec oskarżonych i wpływu polityki na prawo wykorzystano literaturę wspomnieniową, m.in.: Wielką edukację. Wspomnienia więźniów politycznych PRL (1945-1956) D. Suchorowskiej82; Zapiski K. Moczarskiego83; Cenę wolności S. Kościelniaka84; Spisanych na straty A. Sołdrowskiego85; Z archiwum pamięci... 3653 więzienne dni R. Czaplińskiej86. Ze spuścizną literacką byłych więźniów politycznych okresu stalinowskiego korelują pamiętniki i wspomnienia znanych postaci polskiego życia politycznego: Z. Berlinga87 i W. Gomułki88.

Spośród wydawnictw ukazujących się za granicą najważniejszą rolę w dyskusji o roli komunistycznego wymiaru sprawiedliwości w Polsce odegrały przede wszystkim wspomniane już teksty M. Szerera i A. Steinsbergowej zamieszczone na łamach paryskich „Zeszytów Historycznych”89.

Literaturę obcojęzyczną, dającą inne spojrzenie na działalność polskich sądów, reprezentują prace wydane w języku ukraińskim i rosyjskim90. O represyjności wymiaru sprawiedliwości w Polsce w okresie stalinizmu w zestawieniu z doświadczeniami innych państw bloku wschodniego traktują teksty M. Ka-tuninca, J. Cuhra, M. Szymanowskiego, A. Streikusa91 i T.P. Korżichinej92.

W edukacji charakteryzowanego środowiska sędziów i prokuratorów wojskowych szczególną pozycję zajmował periodyk „WPP”, przez lata kształtujący poziom wiedzy prawników tego korpusu i wytyczający zarazem pożądany przez władze kierunek polityki karnej. Na jego łamach swoje teksty publikowali wyżsi oficerowie służby sprawiedliwości, m.in.: Leo Hochberg, Henryk Holder, Aleksander Michniewicz, Marian Muszkat, Leon Łustacz, Roman Rawicz, Aleksander Tarnowski, Włodzimierz Winawer i Stanisław Zarakow-ski93. „WPP” z dużymi sukcesami popularyzował także aktualne osiągnięcia sowieckiej myśli prawniczej94, by wymienić tylko najważniejszy tekst tego okresu, artykuł A. Wyszyńskiego Teoria dowodów sądowych w prawie radzieckim95.

W zakresie oddziaływania ideologicznego podobną do „WPP” rolę odgrywały „Demokratyczny Przegląd Prawniczy”96 i „Nowe Drogi”97.

Wykorzystaną w pracy prasę krajową i zagraniczną można podzielić pod względem chronologicznym na dwa zasadnicze okresy: lata 1945-195698, kiedy ze względów propagandowych szeroko informowano społeczeństwo o kolejnych procesach politycznych, i okres po roku 1989, kiedy pojawiła się możliwość pisania o zbrodniach okresu stalinowskiego bez ingerencji cenzury99. W tym drugim przypadku liczne teksty prasowe pojawiały się głównie przy okazji kolejnych procesów byłych prawników wojskowych oraz ekspozycji wrocławskiej wystawy „»Winni? Niewinni?«. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi 1945-1956”, a także nielicznych przypadków postawienia byłych prawników w stan oskarżenia.

Kończąc omówienie wybranych publikacji, warto zwrócić uwagę na zupełny brak literatury pamiętnikarskiej. W przeciwieństwie do funkcjonariuszy UB, przed 1989 r. dość często opisujących lata swej służby100, żaden sędzia i prokurator wojskowy nie zdobył się na podobny krok.

Badając oblicze kadry wojskowego wymiaru sprawiedliwości działającej w Polsce w latach 1944-1955 i tworząc zbiorowy portret tego środowiska, w szerokim zakresie wykorzystano akta zarówno wojskowych, jak i cywilnych archiwów krajowych i zagranicznych. Najważniejsze dla badanego zagadnienia zbiory archiwalne znajdują się w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego (CAW) w Rembertowie101 oraz podległych mu jednostek: Archiwum Instytucji MON w Modlinie (AIMON)102; Archiwum Wojsk Lądowych (AWL), Filia nr 1 w Warszawie103; AWL, Filia nr 2 we Wrocławiu104; AWL, Filia nr 3 w Krakowie105; Archiwum Marynarki Wojennej w Gdyni (AMW)106; Archiwum Prokuratury Garnizonowej w Gdyni107; Archiwum Akt Nowych (AAN) i w zbiorach Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN w Warszawie.

Z archiwów cywilnych szczególną wartość posiadają zbiory AAN (zespoły: Krajowa Rada Narodowa, Komitet Centralny PPP/PZPR, Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Departament Więziennictwa i Obozów oraz Ministerstwo Sprawiedliwości) i Instytutu Pamięci Narodowej. W tym drugim na uwagę zasługują archiwalia przejęte w 2003 r. z CAW: sprawozdania statystyczne i opisowe poszczególnych sądów i prokuratur wojskowych, materiały dotyczące działalności partii w wojsku, korespondencja pomiędzy Głównym Zarządem Informacji (GZI) a sądami i prokuraturami wojskowymi, dzienniki personalne Ministerstwa Obrony Narodowej. Opierając się na źródłach Instytutu Pamięci Narodowej, realna - po raz pierwszy - stała się możliwość udokumentowania wielu przypadków inwigilacji oficerów-prawników, aresztowania ich przez organa Informacji Wojskowej i skazywania przez sądy wojskowe. Pojawiła się także szansa poznania mechanizmów werbowania w tym środowisku tajnych współpracowników. Z poznawczego punktu widzenia niezwykle istotne okazały się zachowane teczki ich pracy, pozwalające ocenić skalę penetracji przez agenturę grona prawniczego w wojsku. Porównywalną wartość posiadają dokumenty wytworzone pod koniec lat 60. przez komunistyczne służby specjalne, które w okresie wydarzeń lat 1967-1968 r. do grup wrogich państwu zaliczyły wielu wysoko postawionych oficerów wojskowej służby sprawiedliwości108.

Umiejscowienie prawników wojskowych w rzeczywistych realiach ich pracy wymagało dotarcia do źródeł o charakterze normatywnym i sprawozdawczym, głównie w zakresie tworzonego w latach 40. XX w. ustawodawstwa specjalnego, struktur wojskowego wymiaru sprawiedliwości, jego podporządkowaniu PPR/PZPR i Informacji Wojskowej. W tym zakresie wymierne wyniki dały poszukiwania w zbiorach AIMON, AAN oraz w Biurze Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN w Warszawie.

Podstawowym materiałem badawczym, stanowiącym bazę niniejszej monografii, była treść zapisów dokonanych w aktach osobowych prawników wojskowych (sędziów, prokuratorów, obrońców wojskowych, doradców sowieckich i wykładowców Oficerskiej Szkoły Prawniczej).

W celu uzyskania możliwie pełnego obrazu drogi życiowej scharakteryzowanej grupy oficerów służby sprawiedliwości analizie poddano również akta osobowe dokumentujące inne niż wojskowe okresy w ich życiu, związane z czasem i miejscem odbywania studiów lub pracy po zwolnieniu z wojska. Taki charakter miały badania źródeł dokonane w archiwach kilku polskich uczelni (Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Wrocławskiego), w których kształcili się przyszli sędziowie i prokuratorzy wojskowi.

Ze względu na występujące dość powszechnie po 1955 r. zjawisko przechodzenia byłych pracowników wojskowego wymiaru sprawiedliwości do pracy w instytucjach cywilnych dodatkową kwerendę przeprowadzono także w zbiorach: Archiwum Ministerstwa Sprawiedliwości w Warszawie (AMS), Archiwum Sądu Najwyższego (ASN), Archiwum Sądu Okręgowego we Wrocławiu (ASO Wr), Archiwum Prokuratury Okręgowej (APO) we Wrocławiu oraz archiwach Okręgowych Rad Adwokackich (ORA) w Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Katowicach, Koszalinie, Krakowie, Łodzi, Olsztynie, Opolu, Poznaniu, Rzeszowie, Siedlcach, Wałbrzychu, Warszawie i we Wrocławiu.

Współczesne losy sędziów i prokuratorów wojskowych udokumentowano także, opierając się na niezwykle interesującym zasobie archiwalnym Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych w Warszawie (Uds.KiOR) oraz spuściżnie po prof. J. Poksińskim, przekazanej do zbiorów Ośrodka „Karta” w Warszawie.

Charakter uzupełniający miały efekty pracy nad dokumentami znajdującymi się w posiadaniu Instytutu Polskiego i Muzeum Gen. Sikorskiego w Londynie (IMS) oraz w Dziale Dokumentacji Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu (CMJW). Poza wszystkimi innymi walorami zbiory londyńskie pozwalają stwierdzić, że władze polskie na emigracji znały nie tylko skutki działalności wojskowego wymiaru sprawiedliwości. Na podstawie relacji uciekinierów z kraju Oddział II Sztabu Generalnego wiedział, jaka jest jego struktura, zakres kompetencji, a niekiedy również obsada personalna poszczególnych sądów i prokuratur109.

Poza źródłami dokumentującymi drogę służbową prawników wojskowych kwerendę archiwalną przeprowadzono również w setkach akt śledczych, prokuratorskich i sądowych. Analiza ich zawartości pozwoliła na podjęcie próby dokonania bilansu działalności wojskowego wymiaru sprawiedliwości w Polsce, a w węższym zakresie określenia także indywidualnej roli poszczególnych sędziów i prokuratorów wojskowych w systemie represji stalinowskich.

Istotnym uzupełnieniem pracy są zebrane relacje ustne110 i pisemne111. Ich autorami są z reguły byli więźniowie polityczni skazani przez sądy wojskowe w latach 1944-1955 lub osoby wywodzące się ze środowiska prawniczego. Mimo podejmowanych prób bezpośredniego dotarcia do byłych prawników wojskowych i członków ich rodzin, z wielu względów nie zakończyły się one sukcesem. Ostatecznie obszerny materiał archiwalny wzbogacony został o relacje dwóch prokuratorów wojskowych112, a ponadto informacje uzyskane od syna szefa Zarządu Sądownictwa Wojskowego w latach 1950-1956113 i córki sędziego Najwyższego Sądu Wojskowego w latach 1949-1950114 oraz relacje trojga sekretarzy Wojskowego Sądu Rejonowego we Wrocławiu i Wojskowego Sądu Okręgowego nr IV we Wrocławiu115.

Przed laty próbę ankietyzacji w grupie dawnych sędziów i prokuratorów wojskowych podjął były prezes Izby Wojskowej Sądu Najwyższego. Na około sto rozesłanych ankiet odpowiedzieli nieliczni. Najbardziej charakterystycznym uzasadnieniem odmowy udzielenia odpowiedzi było stwierdzenie: „z uwagi na charakter służby nie nadszedł czas publikowania wspomnień”116.

W wykorzystanych materiałach niepublikowanych cenne okazały się prace byłego prezesa Izby Wojskowej SN płk. B. Dzięcioła: Rola sądownictwa

wojskowego w utrwaleniu władzy ludowej w Polsce (1944-1948)117 oraz jego praca habilitacyjna: Zabezpieczenie dyscypliny i gotowości bojowej związków taktycznych i operacyjnych LWP przez sądownictwo wojenne w latach 1943-1945118. Przydatne były także: praca doktorska A. Machnikowskiej119z Uniwersytetu Gdańskiego oraz prace magisterskie R.W. Idzikowskiego120z Uniwersytetu Wrocławskiego i T. Lichockiego z Uniwersytetu Warszawskiego121.

W celu możliwie pełnego scharakteryzowania środowiska sędziów i prokuratorów wojskowych w Polsce książkę podzielono na pięć rozdziałów, w których omówiono poszczególne aspekty ich życia i służby. W pierwszym z nich: Wojskowy wymiar sprawiedliwości w Polsce w latach 1944-1956, podano informacje o prawnych podstawach działalności wojskowego wymiaru sprawiedliwości, jego ustroju, właściwości, organizacji, strukturze, roli i zadaniach. Omówiono w nim również wpływ PPR/PZPR na działalność sądów i prokuratur wojskowych, a także służących w nich oficerów.

Obszerny rozdział drugi: Sędziowie i prokuratorzy, jest efektem analizy najistotniejszych cech korpusu oficerów służby sprawiedliwości: ich pochodzenia, narodowości, liczebności, wykształcenia, płci, wieku oraz wyznania. Kończą go podrozdziały poświęcone warunkom życia prawników wojskowych, utrudnieniom istniejącym w ich służbie oraz nielicznym postawom sprzeciwu wobec jej charakteru.

W rozdziale trzecim: Supremacja GZI i UB nad wojskowym wymiarem sprawiedliwości, ujawnione zostały mało znane wątki z życia prawników wojskowych, opisujące inwigilację środowiska, przypadki werbowania w nim tajnych współpracowników, aresztowania i procesy sądowe, w których na ławie oskarżonych zasiedli niedawni sędziowie i oskarżyciele.

W kolejnym rozdziale: Wewnętrzny system zależności, przedstawiono główne jego elementy: podległość służbową, przyjęty system pracy, łatwość poddania postępowaniu dyscyplinarnemu, a także rolę Najwyższego Sądu Wojskowego i Naczelnej Prokuratury Wojskowej w wywieraniu nacisku na podległe sobie organa.

Rozdział piąty: Oficerowie wymiaru sprawiedliwości po 1956 r., poświęcono podejmowanym od 1956 r. próbom wskazania winnych zbrodni sądowych i przyczynom ich niepowodzenia. Nawiązano także do znanej wrocławskiej wystawy „»Winni? Niewinni?«. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi 1945--1956”, prezentując przy tym dokonywaną współcześnie samoocenę sędziów i prokuratorów.

Aneks zawiera noty biograficzne ponad 420 sędziów i prokuratorów wojskowych sporządzone głównie na podstawie ich akt osobowych.

Pracę zamykają umieszczone w załącznikach: Lista sądów i prokuratur wojskowych (nr 1), Wykaz imienny sędziów i prokuratorów wojskowych (nr 2) i wybór Materiałów propagandowych PZPR dotyczących procesów politycznych (nr 3).

1

DzU 1955, nr 15,poz. 83.

2

Informator sądowy na rok 1947/48, Warszawa 1947.

3

Klimów-Klimow-Klimowiecki, pogromca chłopów i robotników, patron ozonowych wyborów. Sylwetka stupajki, przewodniczącego sądu, który skazał Augustyńskiego, a dziś feruje wyrok na Mierzwę, Niepokólczyckiego i towarzyszy, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, 30 VIII 1947; Kary śmierci dla Kasznicy i Neumana żąda oskarżenie publiczne w procesie OP i NSZ. Kary więzienia dla pozostałych oskarżonych, „Rzeczpospolita i Dziennik Gospodarczy”, 26 II 1948; Kierownictwo wywiadu Andersa na Polskę przed Wojskowym Sądem rejonowym w Warszawie. Pierwszy dzień procesu Pileckiego i /owfarzyszy], „Życie Warszawy”, 5 III 1948.

4

Zob.: W służbie obcego wywiadu. Stenogram rozprawy sądowej przeciwko działaczom siatki szpiegowskiej KPOPP i „Stoczni", oprać. R. Juryś, Warszawa 1948; Proces Adama Doboszyńskiego. Stenogram z rozprawy sądowej, Warszawa 1949; A. Rosiński, Bądźmy czujni, Warszawa 1952; Proces księdza Lelity i innych agentów wywiadu amerykańskiego. Stenogram procesu odbytego przed Rejonowym Sądem Wojskowym w Krakowie w dniach 211--2611953 r., Warszawa 1953; Proces księdza biskupa Kaczmarka i innych członków ośrodka antypaństwowego i antyludowego. Stenogram procesu odbytego przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie w dniach 14 IX - 21 IX 1953 n, pod red. J. Siemianowskiego, Warszawa 1953.

5

J. Kaczorowski, J.K. Cisek, R. Vögel, Kodeks Karny Wojska Polskiego i ustawy dodatkowe z komentarzem, Warszawa 1946.

6

H. Rajzman, Zdrada kraju w prawie polskim, Warszawa 1948.

7

Z. Kapitaniak, Prawo i wymiar sprawiedliwości w okresie budowy podstaw socjalizmu, Warszawa 1949.

8

L. Schaff, Polityczne założenia wymiaru sprawiedliwości w Polsce Ludowej, Warszawa 1950.

9

I. Andrejew, L. Lemell, J. Sawicki, Prawo karne Polski Ludowej. Wiadomości ogólne, Warszawa 1954.

10

Zbiór orzeczeń Najwyższego Sądu Wojskowego, Warszawa 1954.

11

Dziesięciolecie prawa Polski Ludowej 1944-1954. Zbiór studiów, pod red. L. Kurowskiego, Warszawa 1955.

12

A. Wyszyński, Teoria dowodów sądowych w prawie radzieckim, tłum. J. Litwin i L. Schaff, Warszawa 1949; A. Wyszyński, Przemówienia sądowe, tłum. E. Kuszko i in., Warszawa 1953.

13

W.M. Czchikwadze, Radzieckie prawo karne wojskowe - część ogólna, Warszawa 1952; Idem, Radzieckie prawo karne wojskowe - część szczegółowa, Warszawa 1952; A. Czelcow, Radziecki proces karny, Warszawa 1955; A.A. Gercezon, Prawo karne -część ogólna, Warszawa 1952; W. Mieńszagin, Z. Wyszyńska, Radzieckie prawo karne, Warszawa 1953.

14

J. Polan-Haraschin, Organizacja sądownictwa i prokuratury w Wojsku Polskim, „Zeszyty Naukowe UJ”, t. 40, 1961.

15

J. Muszyński, Zasady ustrojowe sądownictwa wojskowego i prokuratury wojskowej w Polsce Ludowej, Warszawa 1964.

16

M. Lityński, Przestępstwa przeciwko państwu ludowemu, Warszawa-Łódź 1960.

17

Zob. m.in.: J. Polan-Haraschin, X-lecie służby sprawiedliwości Ludowego Wojska Polskiego, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” [dalej: „WPP”], nr 1(52), 1959, s. 11-31; W Ciechanowicz, Organizacja, ustrój i zadania prokuratury wojskowej w okresie 30-lecia Ludowego Wojska Polskiego [w:] ibidem, nr 3(107), 1973; J. Nazarewicz, Wojskowe prokuratury specjalne [w:] ibidem; J. Drohomirecki, H. Kostrzewa, XXX-lecie sądownictwa wojskowego PRL [w:] ibidem.

18

B. Dzięcioł, Działalność Sądu Polowego 1 Dywizji Piechoty (19.6.1943 - 17.12.1945), „Wojskowy Przegląd Historyczny” [dalej: „WPH”], nr 1, 1984, s. 39-80; E. Bandosz, Rozwój wojskowego prawa karnego w latach 1943-1945 [w:] ibidem, nr 4, 1986, s. 126-139.

19

L. Czubiński, Polskie wojskowe prawo karne w zarysie, Warszawa 1981.

20

M. Turlejska, Te pokolenia żałobami czarne... Skazani na śmierć i ich sędziowie, Warszawa 1990.

21

T. Torańska, Oni, Warszawa 1990 (wyd. II krajowe).

22

T. Żenczykowski, Dramatyczny rok 1945, Wrocław 1990; Idem, Polska Lubelska 1944, Warszawa 1990.

23

A. Werblan, Stalinizm w Polsce, Warszawa 1991.

24

Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945-1954. Wybór dokumentów, wstęp i oprać. D. Jarosz i T. Wolsza, Warszawa 1995.

25

S. Murzański, PRL zbrodnia niedoskonała. Rozważania o terrorze władzy i społecznym oporze, Warszawa 1996.

26

Polacy wobec przemocy 1944-1956, pod red. B. Otwinowskiej i J. Żaryna, Warszawa 1996.

27

J. Paśnik, Obieg zamknięty. Sądy Wojskowe w Polsce w latach 1944-1949, „Prawo i Życie”, nr 21, 1989; Idem, Prawo okresu stalinowskiego. Zagadnienia wybrane, „WPP”, nr 3-4, 1993.

28

A. Rzepliński, Spojrzenie w przeszłość [wywiad], „Gazeta Prawnicza”, nr 14, 1989; Idem, Sądownictwo PRL, Londyn 1990 (wyd. II); Idem, Łaska późnego urodzenia [wywiad], „Prawo i Życie”, nr 17, 1995.

29

G. Rejmanowa, Prawo karne jako środek przymusu państwowego w latach 1944-1956, „Niepodległość i Pamięć”, nr 1, 1997.

30

Z.A. Ziemba, Prawo karne Polski Ludowej 1944-1956 [w:] Stalinizm, pod red. J. Kurczewskiego, Warszawa 1989; Idem, Prawo przeciwko społeczeństwu. Polskie prawo karne w latach 1944-1956, Warszawa 1997.

31

J. Poksiński, „TUN”. Tatar-Utnik-Nowicki, Warszawa 1992; Idem, Rola oficerów sowieckich w organach Ludowego Wojska Polskiego w latach 1944-1956 [w:] Elity władzy w Polsce a struktura społeczna w latach 1944-1956, praca zbiorowa pod red. P. Wójcika, Warszawa 1992; Idem, Victis Honos, „Spisek w wojsku", Warszawa 1994; Idem, „My, sędziowie, nie od Boga... ” Z dziejów Sądownictwa Wojskowego PRL 1944-1956. Materiały i dokumenty, Warszawa 1996; Idem, Sędziowie wojskowi w latach 1944-1956, „Niepodległość i Pamięć”, nr 1, 1997; Ki ero wn ictwo PPR i PZPR wobec wojska w latach 1944-1956, „Dokumenty do dziejów PRL”, z. 16, oprać. J. Poksiński, A. Kochański, K. Persak, Warszawa 2003.

32

P. Kładoczny, Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944-1956). Prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu, Warszawa 2004; Idem, Kształcenie prawników w Polsce w latach 1944-1989, „Studia luridica”, t. 35, 1998; Idem, Kilka uwag na temat dekretu z 30października 1944 r. O ochronie Państwa [w:] Prawo karne w okresie stalinizmu, pod red. G. Rejmanowej, „Studia luridica”, t. 35, 1998, s. 137-158.

33

A. Lityński, Rok 1943 w Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRS; tworzenie wojskowego prawa sądowego [w:] Historia prawa. Historia kultury, pod red. E. Borkowskiej-Bagieńskiej i H. Olszewskiego, Poznań 1994; Idem, Początki prawa komunistycznego w Polsce. Prawo karne wojskowe przed wrześniem 1944 r., „Pamięć i Sprawiedliwość. Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej”, nr 39, 1996; Idem, Ustawodawstwo karne w pierwszych latach Polski Ludowej [w:] Wojna domowa czy nowa okupacja. Polska po roku 1944. Materiały sesji zorganizowanej na Zamku Królewskim w Warszawie 6 listopada 1997 r. przez Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej, pod red. A. Ajnenkiela, Wrocław-Warszawa-Kraków 1998; Idem, O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999; Idem, O niektórych formalnoprawnych aspektach represji politycznych w Polsce czasów stalinowskich [w:] Represje wobec duchowieństwa Kościołów chrześcijańskich w okresie stalinowskim w krajach byłego bloku wschodniego, pod red. J. My-szora i A. Dziuroka, Katowice 2004.

34

M. Zaborski, Komenda Główna NZWprzed sądem komunistycznym, „Nowy Świat”, 18-191 1991; Idem, Proces dowódców Narodowych Sił Zbrojnych Okręgu Lubelskiego z 1946 roku. Studium historyczno-prawne [praca magisterska napisana pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Henryka Karbowiaka na KUL], Lublin 1993 r.; Idem, Mjr Michał Kłosowski (ps. Jan, Rola, Ziemowit). Komendant Okręgu Lubelskiego Narodowych Sil Zbrojnych, Lublin 1993; Idem, Proces 23 - pierwszy wielki proces pokazowy w Polsce Ludowej, „Gazeta Polska”, 2 XII 1993, 9 XII 1993; Idem, Okręg Lubelski Narodowych Sil Zbrojnych 1942-1944 [w:] Narodowe Siły Zbrojne. Materiały z sesji naukowej poświęconej historii Narodowych Sił Zbrojnych, Warszawa 25 X 1992, Warszawa 1994; Idem, Oni skazywali na śmierć... Szkolenie sędziów wojskowych w Polsce w latach 1944-1956 [w:] U źródeł zla. Skryte oblicze systemu komunistycznego, Warszawa 1997; Idem, Szkolenie „sędziów nowego typu” w Polsce Ludowej, „Palestra”, nr 1-2, nr 3-4, nr 5-6, 1998; Idem, Skład sądów wojskowych według przepisów dekretu z 23 września 1944 r. [w:] Dzieje wymiaru sprawiedliwości, pod red. T. Maciejewskiego, Koszalin 1999; Idem, „Specjalne ” sądy wojskowe w Polsce w latach 1944-1955 (Wojskowy Sąd PKP, Wojskowy Sąd KBW oraz Wojskowe Sądy Rejonowe), „Palestra”, nr 3-4/2004; Idem, Zadania sądów wojskowych w Polsce w latach 1944-1956, „Palestra”, nr 7-8/2004; Idem, Początki ludowego wymiaru sprawiedliwości w Łodzi. Wybrane zagadnienia [w:] Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi 1946-1955, pod red. J. Wróbla i J. Żelazko, Warszawa 2004.

35

M.J. Chodakiewicz, Żydzi i Polacy 1918-1945. Współistnienie - zagłada - komunizm, Warszawa 2000.

36

J.T. Gross, Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców i komunistów 1939-1948, Kraków 1998.

37

K. Kersten, Polacy - Żydzi - komunizm. Anatomia półprawd 1939-1968, Warszawa 1992.

38

E. Nalepa, Oficerowie Armii Radzieckiej w Wojsku Polskim 1943-1968, Warszawa 1995.

39

J. Kiełboń, Z. Leszczyńska, Kobiety Lubelszczyzny represjonowane w latach 1944-1956, Warszawa 2002; K. Krajewski, T. Łabuszewski, „Łupaszka”, „Miot”, „Huzar”. Działalność 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK (1944-1952), Warszawa 2002; L. Kulińska, Narodowcy. Z dziejów obozu narodowego w Polsce w latach 1944-1947, Warszawa-Kraków 1999; Z. Leszczyńska, Ginę za to, co najgłębiej człowiek ukochać może; cz. I: Skazani na karę śmierci przez sady wojskowe na Zamku Lubelskim (1944-1945), Lublin 1998; Idem, Ginę za to, co najgłębiej człowiek ukochać może; cz. II: Członkowie organizacji niepodległościowych na Lubelszczyźnie skazani na karę śmierci przez sądy wojskowe (1944-1955), Lublin 2003; J. Prokopowicz, Młodość zdeptana, lecz nieujarzmiona. Demokratyczna Armia Krajowa w latach 1949-1955, Rzeszów 1999; B. Rusinek, Z. Szczurek, Dzieje drugiej konspiracji niepodległościowej na Pomorzu Gdańskim w latach 1945-1956, Gdańsk 1999 (wyd. II uzupełnione); J. Śląski, Polska Walcząca, t. III, Warszawa 1999 (wyd. III rozszerzone); J. Węgierski, Na kresach południowo--wschodnich 1939-1945. Obsada osobowa Lwowskiego Obszaru SZP-ZWZ-AK-NIE w latach 1939-1945, Kraków 2000; M. Żychowska, Konspiracyjne organizacje młodzieżowe w Tarnow-skiem 1945-1956, Tarnów 2001.

40

S. Marat, J. Snopkiewicz, Konspiracyjne organizacje młodzieżowe w Tarnowskiem 1945--1956, Warszawa 2001.

41

W. Tkaczew, Powstanie i działalność organów informacji Wojska Polskiego w latach 1943-1948. Kontrwywiad wojskowy, Warszawa 1994, s. 246-247.

42

Z. Palski, Informacja wojskowa w latach 1943-1957. Kontrwywiad wojskowy czy policja polityczna, Warszawa 2001.

43

D. Jarosz, Stalinizm polski 1948-1956: strategie przystosowawcze [w:] Polacy wobec PRL. Strategie przystosowawcze, pod red. G. Miernika, Kielce 2003.

44

H. Świda-Ziemba, Człowiek wewnętrznie zniewolony, Warszawa 1998.

45

T. Mołdawa, Ludzie władzy 1944-1991. Władze państwowe i polityczne według stanu na dzień 28II1991, Warszawa 1991.

46

A. Paczkowski, Polacy pod obcą i własną przemocą [w:] Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa 1999, s. 341-366.

47

J.J. Szczepański, Maleńka encyklopedia totalizmu, Kraków 1990.

48

A. Werblan, Represje okresu stalinowskiego w Polsce (1948-1956), „Dziś”, nr 1, 1991.

49

Zob. m.in.: Straceni w polskich więzieniach 1944-1956, Lublin 1994; H. Pająk, Oni się nigdy nie poddali, Lublin 1997; H. Pająk, S. Źochowski, Rządy zbirów, Lublin 1997.

50

B. Łukaszewicz, Wojskowy Sąd Rejonowy w Olsztynie 1946-1955. Szkice do monografii, Olsztyn 2000.

51

L. Kieres, Wstęp [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944-1956, pod red. W. Kuleszy i A. Rzeplińskiego, Warszawa 2000; A. Rzepliński, Przystosowanie ustroju sądownictwa do potrzeb państwa totalitarnego w Polsce w latach 1944-1956 [w:] ibidem; A. Bosiacki, Prawo stalinowskie i jego recepcja w Polsce 1944-1956 - zarys problematyki [w:] ibidem; A. Lityński, Na drodze ku nowej procedurze karnej: o postępowaniu przygotowawczym w latach 1943-1950 [w:] ibidem; P. Kładoczny, Kara śmierci jako wykładnik polityki karnej państwa w latach 1944-1956 [w:] ibidem; M. Kielasiński, Raport o zabijaniu [w:] ibidem; J. Draus, Proces kierownictwa Rzeszowskiego Okręgu Narodowej Organizacji Wojskowej w 1949 r. [w:] ibidem; Z. Wójcik, Procesy polityczne duchowieństwa diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Rzeszowie (1946-1954) [w:] ibidem; A. Jaracz, Orzecznictwo i działalność wojskowych sądów rejonowych na Pomorzu Środkowym w latach 1946-1955 [w:] ibidem; W.J. Wysocki, Oskarżenie Witolda Pileckiego i współtowarzyszy. Charakter śledztwa, procesu publicznego i procesów odpryskowych [w:] ibidem; M. Żukowski, „Szeptana propaganda " w orzecznictwie Wojskowego Sądu Rejonowego w Koszalinie w latach 1950-1955 [w:] ibidem; D. Jarosz, Funkcjonowanie stalinowskiego systemu represji wobec chłopów w latach 1950-1956 [w:] ibidem; K. Bedyński, Sądowa represja o charakterze politycznym wobec funkcjonariuszy więziennych w latach 1944-1956 [w:] ibidem; W. Tkaczew, Relacje między organami Informacji a sądownictwem i prokuraturą w Wojsku Polskim w latach 1946-1947 [w:] ibidem; J. Borowiec, Wojskowa Prokuratura sądów doraźnych w województwie rzeszowskim maj-czerwiec 1946 [w:] ibidem; P. Majer, Aparat bezpieczeństwa publicznego a organy wymiaru sprawiedliwości - elementy współpracy [w:] ibidem; W. Kulesza, Odpowiedzialność karna sędziów i prokuratorów za zbrodnię sądową [w:] ibidem.

52

G. Jakubowski, Sądownictwo powszechne w Polsce w latach 1944-1950, Warszawa 2002.

53

R. Ostafiński-Bodler, Sądy wojskowe w Polskich Silach Zbrojnych i ich kompetencje w sprawach karnych w latach 1914-2002, Toruń 2002.

54

M. Zaborski, Ustrój sądów wojskowych w Polsce w latach 1944-1955 [rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Grzegorza Górskiego w Katedrze Historii Państwa i Prawa Wydziału Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL], Lublin 2002 [mszps].

55

Z. Biegański, Sądownictwo i skazani na śmierć z przyczyn politycznych w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945-1956, Bydgoszcz 2003.

56

J. Borowiec, Aparat bezpieczeństwa a wojskowy wymiar sprawiedliwości. Rzeszowsz-czyzna 1944-1954, Warszawa 2004.

57

F. Musiał, Polityka czy sprawiedliwość? Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie (1946--1955), Kraków 2005.

58

A. Wesołowski, W cieniu wojny i polityki. Sądownictwo Wojska Polskiego na froncie wschodnim w latach 1943-1945, Toruń 2003.

59

T. Maciejewski, Sąd Marynarki Wojennej w Gdyni w latach 1945-1956 [w:] System represji stalinowskich w Polsce 1944-1956. Represje w Marynarce Wojennej, Gdańsk 2003.

60

Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach 1944-1955, wstęp i oprać. T. Kurpierz, Katowice 2004.

61

Zob.: „Zeszyty Historyczne WiN-u” [dalej: „ZHW”], nr 18, 2002; numer poświęcony procesowi krakowskiemu toczącemu się w dniach 11 VIII - 10 IX 1947 r., materiały i referaty z sesji „Proces krakowski 11 VIII - 10 IX 1947 r. Działacze WiN i PSL przed sądem komunistycznym” zorganizowanej 6 IX 2002 r. przez Oddział IPN w Krakowie; F. Musiał, Sądownictwo wojenne i wojskowe 1943-1955. Budowa struktur aparatu represji, „ZHW”, nr 19-20,2003; F. Musiał, Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie (1946-1955). Organizacja, funkcjonowanie, wyroki śmierci [w:] ibidem, nr 17, 2002.

62

M. Zaborski, Początki..., s. 11-24; S. Abramowicz, op. cit., s. 25-38; J. Żelazko, Proces kierownictwa Okręgu Łódzkiego Zrzeszenia „ Wolność i Niezawisłość ” przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Łodzi [w:] Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi..., s. 39-51; T. Toborek, Dowództwo 1 Komendy Konspiracyjnego Wojska Polskiego przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Łodzi [w:] ibidem, s. 52-63; K. Jasiak, III Komenda KWP Jana Małolepszego przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Łodzi [w:] ibidem, s. 64-80; J. Pawłowicz, Pogotowie Akcji Specjalnej Okręgu Łódzkiego NZWprzed Wojskowym Sądem Rejonowym w Łodzi [w:] ibidem, s. 81-88; R. Peterman, Duchowni katoliccy przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Łodzi [w:] ibidem, s. 112-118; J. Wróbel, Procesy członków niepodległościowych organizacji młodzieżowych przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Łodzi [w:] ibidem, s. 119-140; J. Bednarek, Likwidacja oddziału S. Panka „Rudego” i procesy jego żołnierzy przed sądami wojskowymi [w:] ibidem, s. 89-111; R. Kopydłowski, Prawno-karna ocena orzecznictwa Wojskowego Sądu Rejonowego w Łodzi [w:] ibidem, s. 141-151; J. Żelazko, Wykaz osób skazanych na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi oraz zmarłych w czasie odbywania wyroku pozbawienia wolności [w:] ibidem, s. 152-181; J. Żelazko, Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” [dalej: „BIPN”], nr 5(28), 2003.

63

K. Winiarski, Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Rzeszowie 1946-1955 (struktura organizacyjna i obsada personalna), „Studia Rzeszowskie”, t. 1, 1995; J. Borowiec, Ukraińcy skazani na śmierć przez Wojskowy Sąd Grupy Operacyjnej „ Wisła” w 1947 roku [w:] ibidem; Idem, Mechanizmy działania sądów doraźnych na Rzeszowszczyźnie (maj-czerwiec 1946) [w:] ibidem; A. Rzepliński, Komunistyczne zbrodnie sądowe [w:] ibidem, t. 5, 1998; J. Borowiec, Wojskowy Sąd Garnizonowy w Przemyślu, „Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-1989” [dalej: „ARwPL”], nr 1/1/2004; Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Rzeszowie 1946-1954, pod red. T. Berezy i P. Chmielowca, Rzeszów 2004.

64

K. Szwagrzyk, Winni? Niewinni? Dolnośląskie podziemie niepodległościowe (1945-1956) w świetle dokumentów sądowych, Wrocław 1999; Idem, Wojskowy Sąd Okręgowy IV w latach 1945-1954, „Wrocławskie Studia z Historii Najnowszej”, t. VIII, pod red. W. Wrzesińskiego, 2001, s. 163-180, (tekst ten także w: „ZHW”, nr 14, 2000, s. 103-120); Idem, Zbrodnie w majestacie prawa 1944-1955, Warszawa 2000.

65

B. Biegalski, Działalność Wojskowego Sądu Rejonowego w Zielonej Górze w latach 1946-1955, „Studia Zielonogórskie”, nr 4, 1998.

66

K. Szwagrzyk, Struktura i dokumentacja komunistycznego aparatu represji (prokuratura, sądownictwo wojskowe oraz powszechne, więziennictwo). Krytyka źródeł [w:] Osoby skazane na karę śmierci przez Wojskowe Sądy Rejonowe w latach 1946-1955, pod red. J. Żaryna i J. Żurka, Warszawa 2001 [mszps powielony]; T. Kurpierz, Procesy żołnierzy podziemia zbrojnego na Podbeskidziu przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Katowicach w latach 1946-1947 [w:] Podziemie niepodległościowe na Podbeskidziu w latach 1939-1947, pod red. A. Namysło i T. Kurpierza, Bielsko-Biała 2002, s. 134-153; Młodzież w oporze społecznym 1944-1989, pod red. M. Kały i Ł. Kamiński ego, Wrocław 2002; Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy we Wrocławiu 1946-1955, pod red. K. Szwagrzyka, Wrocław 2002; T. Balbus, Ludzie podziemia AK-WiN w Polsce południowo-zachodniej (1945-1948), t. 1, Wrocław 2003; Księga świadectw. Skazani na karę śmierci w czasach stalinowskich i ich losy, pod red. K. Madeja, J. Żaryna, J. Żurka, Warszawa 2003; F. Musiał, M. Lasota, Kościół zraniony Sprawa ks. Lelity i proces Kurii krakowskiej, Kraków 2003; J. Pawłowicz, Chwała Bohaterom. Mieszkańcy Mazowsza zachodnio-północnego sądzeni przez Wojskowe Sądy Rejonowe 1946-1955, Warszawa 2003; T. Balbus, Ludzie podziemia...’, Represje wobec Kościoła katolickiego na Dolnym Śląsku i Opolszczyżnie 1945-1989, pod red. S.A. Bogaczewicza, S. Krzyżanowskiej, Wrocław 2004; T. Swat, „...PrzedBogiem i historią ”. Księga ofiar komunistycznego reżimu w Polsce lat 1944--1956. Mazowsze, Warszawa 2003; System represji stalinowskich w Polsce 1944-1956. Represje w Marynarce Wojennej, pod red. I. Hałagidy, Gdańsk 2003; Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny, t. I-II, Wrocław-Warszawa-Kraków 2002 i 2004; Księga świadectw...', Wytyczne polityki karnej w sprawach „ kontrrewolucyjnych ” (wybór dokumentów), oprać. F. Musiał, „ZHW”, nr 21, 2004; F. Musiał, Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie 1946-1955, Kraków 2005.

67

Por.: F. Musiał, Sędzia Julian Polan-Haraschin (1912-1984), „ARwPL”, nr 1/1/2004, s. 411-418; T. Kurpierz, Marek Szauber (1907-?), prokurator WPR w Katowicach, s. 419-422; K. Szwagrzyk, Zygmunt Bukowiński (1921-1983), sędzia WSR we Wrocławiu i w Warszawie, s. 434-442; Z.K. Wójcik, Jan Zbigniew Lubaczewski (1894-1975), sędzia WSR w Rzeszowie i Olsztynie, s. 423-433; J. Żelazko, Organizacja i obsada personalna Wojskowego Sądu Rejonowego w Łodzi, „ARwPL”, nr 1/1/2004, s. 101-121.

68

R. Leśkiewicz, Organizacja i działalność Wojskowego Sądu Rejonowego w Poznaniu (1946-1955), „ARwPL”, nr 1/2/2005; J. Waszkiewicz, Rehabilitacje [fragment], oprać. F. Musiał [w:] ibidem; K. Szwagrzyk, Oficerowie sowieccy w wojskowym wymiarze sprawiedliwości w Polsce 1944-1956 [w:] ibidem.

69

A. Rzepliński, Państwo bezprawia, Polska Ludowa 1944-1956. Bibliografia prac naukowych i publicystycznych za lata 1989-1996, „Studia luridica”, t. 35, 1998, s. 219-283.

70

B. Kopka, G. Majchrzak, Stan badań nad historią aparatu represji w PRL (1944-1989), Warszawa 2002 (working paper).

71

W. Frazik, B. Kopka, G. Majchrzak, Dzieje aparatu represji w Polsce Ludowej (1944--1989). Stan badań, „ARwPL”, nr 1/1/2004, s. 493-495, 508-512 (dot. wymiaru sprawiedliwości).

72

M.R. Bombicki, AK i WiNprzed sądami specjalnymi, Poznań 1993; Idem, Księża przed sądami specjalnymi 1944-1954, Poznań 1993; Idem, Zbrodnie prawa. Wyroki sądów wojskowych w latach 1944-1954, Poznań 1993.

73

Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943-1945. Wybór materiałów źródłowych, wybór i oprać. C. Grzelak, H. Stańczyk, S. Zwoliński, Warszawa 1994.

74

D. Jarosz, Notatka dotycząca działalności organów służby sprawiedliwości wojska z 16 III 1951 r. [w:] Polska 1944/45-1989. Studia i materiały, Warszawa 1995.

75

Protokół z narady partyjnej aktywu partyjnego Najwyższego Sądu Wojskowego i Zarządu Sądownictwa Wojskowego, przeprowadzonej z udziałem szefa Głównego Zarządu Politycznego gen. bryg. (Janusza) Zarzyckiego i zastępcy szefa GZP WPpłk. (Bronisława) Bednarza w dniach 20 i 21 listopada 1956 r. [w:] J. Poksiński, „My, sędziowie..., s. 45-235.

76

Kierownictwo PPR i PZPR...

77

Armia Kraj owa w dokumentach 1939-1945, t. V-VI, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991.

78

Zrzeszenie „ Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, t. I-VI, Wrocław 1997-2000.

79

A. Marcinkowski, Z. Palski, Ofiary stalinowskich represji w Wojsku Polskim, „WPH”, nr 1-2, 1990; S. Zwoliński, Skazania na śmierć przez sądy WP w latach 1944-1945. Wyroki, których być nie powinno [w:] ibidem, nr 1-2, 1992; E. Nalepa, Oficerowie Armii Radzieckiej w Wojsku Polskim w latach 1949-1956 [w:] ibidem, nr 1-2, 1994, s. 104-128.

80

O karach śmierci w latach 1944-1956 z Krzysztofem Szwagrzykiem i Janem Żarynem rozmawia Barbara Polak, „BIPN”, nr 11, 2002; W. Grabowski, Kalkstein i Kaczorowska w świetle akt UB [w:] ibidem, nr 8-9, 2004.

81

A. Stolcman, Kąkolewnica 1944 rok-podlaski Katyń, „ZHW”, nr 11, 1998; F. Musiał, Jeszcze o orzecznictwie Jana Kołodzieja. Uzupełnienia do artykułu Krzysztofa Szwagrzyka [w:] ibidem, nr 16, 2001, s. 103-108; K. Szwagrzyk, Żołnierze AK w strukturach komunistycznego sądownictwa wojskowego [w:] ibidem, nr 16, 2001, s. 91-102.

82

D. Suchorowska, Wielka edukacja. Wspomnienia więźniów politycznych PRL (1945-1956), Warszawa 1990.

83

K. Moczarski, Zapiski. Wybór, wstęp i oprać. A.K. Kunert, Warszawa 1990.

84

S. Kościelniak, Cena wolności, Wrocław 1995.

85

A. Sołdrowski, Spisani na straty, Wrocław 1996.

86

R. Czaplińska, Z archiwum pamięci... 3653 więzienne dni, pod red. K. Szwagrzyka i J. Żygadły, Wrocław 2003.

87

Z. Berling, Wspomnienia, t. II, Wolność na przetarg, Warszawa 1991; Idem, Wspomnienia, t. III, Przeciw 17 republice, Warszawa 1991; S. Jaczyński, Z. Berling, Między sławą a potępieniem, Warszawa 1993.

88

W. Gomułka, Pamiętniki, t. II, pod red. A. Werblana, Warszawa 1994.

89

Memoriał dr. Mieczysława Szerera złożony w dniu 13 V1957 r. Komisji do Badania Odpowiedzialności za Łamanie Praworządności w Sądownictwie Wojskowym, „Zeszyty Historyczne” [dalej: „ZH”], z. 41, 1979; A. Steinsbergowa, Uwagi na marginesie Memoriału dr. Mieczysława Szerera złożonego w dniu 13 V1957 r. Komisji do Badania Odpowiedzialności za Łamanie Praworządności w Sądownictwie Wojskowym [w:] ibidem, z. 66, 1983; zob. także: Sprawozdanie Komisji powołanej do zbadania przejawów łamania praworządności przez pracowników Generalnej Prokuratury i Prokuratury m. st. Warszawy [w:] ibidem, z. 67, 1984; S. Michnik, Jeszcze o rozmowach Benesza na Kremlu [w:] ibidem, z. 32, 1975.

90

E. Misiło, UPA w switlipolskich dokumentiw, „Litopis Ukrainskoj Powstanskoj Armii”, nr 22, Toronto 1992, Lwi w 1993; M. Pankiw, Wira, nadija, lubow, Warszawa 2001; K. A. Zales-skij, Imperia Stalina. Biograficzeskij encikłopidiczeskij slowar, Moskwa 2000.

91

M. Katuninec, Represje wobec duchowieństwa katolickiego na Słowacji w latach 1945--1956 [w:] Represje wobec duchowieństwa Kościołów chrześcijańskich w okresie stalinowskim w krajach byłego bloku wschodniego, pod red. J. Myszora i A. Dziuroka, Katowice 2004, s. 35--47; J. Cuhra, Represje wobec duchownych i wiernych na ziemiach czeskich w latach 1948-1962 [w:] ibidem, s. 48-61; M. Szymanowski, Represje wobec duchowieństwa katolickiego na Węgrzech w okresie stalinowskim [w:] ibidem, s. 62-69; A. Streikus, Represje wobec duchowieństwa na Litwie w latach 1944-1953 [w:] ibidem, s. 70-77.

92

T.P. Korżichina, Sowietskoje gosudarstwo i jewo uczrieżdienija, nojabr' 1917 - diekabr 1991 g., Moskwa 1994, s. 343.

93

Zob.: I. Andrejew, G. Auscaler, W. Winawer, Przestępstwo zdrady ojczyzny w świetle konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, „WPP”, nr 2(34), 1953; L. Hochberg, Zbrodnia przeciw pokojowi [w:] ibidem, nr 3-4(23-24), 1950; Idem, Zmiana właściwości sądów wojskowych. Niektóre zagadnienia wynikające z ustawy z dnia 5 kwietnia 1955 r. [w:] ibidem, nr 2(42), 1955; H. Holder, O pozycji politycznej wojskowego prokuratora. Nowe zadania [w:] ibidem, nr 1, 1946; Przemówienie Naczelnego Prokuratora Wojskowego na procesie antypaństwowego i antyludowego ośrodka Kaczmarka i innych [w:] ibidem, nr 3(35), 1953; A. Michniewicz, Nowe zadania [w:] ibidem, nr 1, 1946; K. Mioduski, Niektóre zagadnienia z dziedziny przestępstw kontrrewolucyjnych [w:] ibidem, nr 4, 1954; M. Muszkat, Nowa organizacja wojskowej służby sprawiedliwości [w:] ibidem, nr 2-3, 1946; L. Łustacz, Świadomość prawna sędziego a praworządność orzecznictwa [w:] ibidem, nr 1-2 (25-26), 1951; B. Ołomuc-ki, Nowe tory Prawnictwa Polskiego [w:] ibidem, nr 4, 1946; J. Radwański, Przedmiotowa strona przestępstwa usiłowania zmiany przemocą ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (art. 86 par. 2 KKWP) a praktyka sądowa [w:] ibidem, nr 4, 1954; J. Szenkier, Rola adwokata i obrońcy wojskowego w Polsce Ludowej [w:] ibidem, nr 2(30), 1952; W. Świątkowski, Ogólny nadzór prokuratorski - nowy typ prokuratora i nowy styl jego pracy [w:] ibidem, nr 1 (17), 1949; A. Tarnowski, Geneza nowego polskiego ustawodawstwa wojskowego [w:] ibidem, nr 1, 1945; W. Winawer, Ochrona tajemnicy państwowej i służbowej w świetle dekretu z dnia 26 października 1949 r. [w:] ibidem, nr 4(20), 1949; S. Zarakowski, Z oskarżenia w sprawie przeciw szpiegowi i zdrajcy Adamowi Doboszyńskiemu [w:] ibidem, nr 3 (19), 1949; Idem, Przemówienie prokuratora na procesie członków organizacji dywersyjno-szpiegowskiej w Wojsku Polskim [w:] ibidem, nr 1-2 (25-26), 1951.

94

M.in.: A. Czelcow, Proces karny, Rozdział XI. Postępowanie przed wojskowymi organami sądowymi [w:] ibidem, nr 1(29), 1952; P. Fiedosiejew, Marksistowska teoria klas i walki klasowej [w:] ibidem, nr 1 (17), 1949; W. Minajew, Plutokracja amerykańska a gangsteryzm [w:] ibidem; I.T. Golakow, I. Lenin o praworządności i wymiarze sprawiedliwości [w:] ibidem, nr 3-4(23-24), 1950; Idem, Józef Stalin a socjalistyczny wymiar sprawiedliwości [w:] ibidem; S.L. Ziws, Socjalistyczne zasady organizacji sądów w europejskich krajach demokracji ludowej [w:] ibidem, nr 1-2 (25-26), 1951.

95

A. Wyszyński, Teoria dowodów sądowych...

96

Zob.: A. Rypiński, Odmłodzić aparat sądowo-pro kur at orski, „Demokratyczny Przegląd Prawniczy”, nr 12, 1948.

97

Zob.: „Nowe Drogi”, nr 6, 1952; przemówienie Bolesława Bieruta O umocnienie spójni między miastem i wsią w obecnym okresie budownictwa socjalistycznego. Referat wygłoszony na VII Plenum KC PZP 14 Vi 1952.

98

„Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, 1947-1948; „Głos Ludu”, 1948-1952; „Ilustrowany Kurier Polski”, 1950; „Jutro Polski”, 1947; „Nowe Drogi”, 1950-1956; „Robotnik”, 1948; „Rzeczpospolita i Dziennik Gospodarczy”, 1948; „Słowo Powszechne”, 1948; „Życie Warszawy”, 1948-1950.

99

„Dziś”, 1991; „Gazeta Polska”, 1993; „Gazeta Wrocławska”, 1998, 2001; „Gazeta Wyborcza”, 1994,1998-1999,2004; „Gazeta Wyborcza”-„Gazeta Dolnośląska”, 1998-1999,2001; „Gazeta Wyborcza”-,,Wysokie Obcasy”, 1999; „Głos”, 1998; „Głos Pomorza”, 1999; „Kurier Codzienny”, 1998; „Najwyższy Czas”, 1998; „Nasz Dziennik”, 1998; „Nowości”, 1998; „Nowy Świat”, 1992; „Orzeł Biały”, 1991-2004; „Palestra”, 1996-1998, 2003-2004; „Państwo i Prawo”, 1971; „Polityka”, 1999; „Prawo i Życie”, 1988-1989; „Przegląd Powszechny, 1988; „Rzeczpospolita”, 1998; „Słowo Polskie”, 1998,2001-2002; „Super Express”, 1998; „Trybuna”, 1998; „Tygodnik Powszechny”, 1998; „Tygodnik Solidarność”, 1981; „Wieczór Wrocławia”, 1998, 2001; „Wokanda” 1990-1991; „Wprost”, 1999, 2001; „Życie”, 1998.

100

Zob. m.in.: J. Babczenko, R. Boldnan, Front bez okopów, Gdańsk 1969; A. Omiljano-wicz, Zanikające echa, Warszawa 1978; S. Wałach, Był w Polsce czas..., Kraków 1974; E. Gronczewski, Trudne dni. Wspomnienia z lat 1945-1946, „WPP”, nr 4, 1976, s. 131-154; Z. Błażyński, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940-1955, Londyn 1985; Kuj-byszew - Lublin - Łódź, cz. 1: Wspomnienia absolwentów Centrum Wyszkolenia; cz. 2: Wspomnienia kadry dydaktyczno-wychowawczej Centrum Wyszkolenia, Legionowo 1989.

101

Oprócz akt osobowych w zbiorach CAW badano także m.in.: Dyrektywy Najwyższego Sądu Wojskowego, 286/55/198; Korespondencję NPW za lata 1945-1954, 1808/92; Książkę personalnych rozkazów wewnętrznych Wojskowego Sądu Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego za okres 18 VI - 31 XII 1945, 2/300/55; Obsadę personalną Wojskowego Sądu Okręgowego nr V w Krakowie za okres 29 III - 31 VI 1945, 3/54/2888; Opis spraw ściśle tajnych i tajnych WSO nr V w Krakowie za lata 1945-1953, 3/54/3024; Rozkazy Naczelnego Dowództwa WP za rok 1945, 162/55/457; Rozkazy personalne Wydziału Sądownictwa Wojennego i Najwyższego Sądu Wojskowego, 323/55/67; Repertoria Wojskowego Sądu Garnizonowego w Katowicach za rok 1945, 322/55/1976; Sprawozdania kwartalne (opisowe) Najwyższego Sądu Wojskowego i Zarządu Sądownictwa Wojskowego, 929/63/608; Sprawozdania opisowo-analityczne Najwyższego Sądu Wojskowego za rok 1954, 929/63/797; Sprawozdania statystyczne Głównego Zarządu Informacji WP z działalności prokuratur i sądów wojskowych oraz korespondencję NSW w sprawach organizacyjnych i prawnych za okres 21 XII 1945 - 25 X 1946, 524/59/142; Sprawozdania z działalności sądów wojskowych za rok 1946, 929/63/104; Sprawozdania z działalności Wojskowych Prokuratur Okręgowych w Warszawie, Bydgoszczy i Wrocławiu, 929/63/463-464; Wykaz imienny obsady personalnej Wojskowego Sądu Garnizonowego w Lublinie, Wojskowego Sądu Garnizonowego w Przemyślu oraz korespondencję okolicznościową, 3/54/3260.

102

Zbiór dokumentów Służby Sprawiedliwości MON: akta spraw dyscyplinarnych pracowników wymiaru sprawiedliwości, okólniki i zarządzenia DSS MON, teczki Oddziałowej Organizacji Partyjnej NSW i ZSW.

103

Akta osobowe.

104

Dla przykładu, w Filii nr 2 AWL we Wrocławiu przydatne okazały się m.in.: akta osobowe oraz Księga rozkazów Wojskowego Sądu Okręgowego nr IV we Wrocławiu za lata 1946-1948, 6856/91/430; Księga rozkazów Wojskowego Sądu Okręgowego nr IV we Wrocławiu za lata 1952-1953, 209/56/211; Księga rozkazów dziennych Wojskowej Prokuratury Okręgowej nr IV we Wrocławiu za lata 1946-1951, 01061/81/1; Księga rozkazów dziennych Wojskowej Prokuratury Okręgowej nr IV we Wrocławiu za lata 1951-1954, 01061/81/2; Księga rozkazów dziennych Wojskowej Prokuratury Okręgowej nr IV we Wrocławiu za lata 1954--1956, 013507/943/65; Repertorium Wojskowego Sądu 10 DP za rok 1946, 31/56/181; Repertorium Wojskowego Sądu 10 DP za rok 1947, 31/56/185; Repertoria Wojskowego Sądu 11 DP za rok 1946, 32/56/137; Repertoria Wojskowego Sądu 11 DP za rok 1947, 32/56/159; Sprawozdania opisowe z działalności Wojskowej Prokuratury Okręgowej IV we Wrocławiu za okres 21-31 XII 1946 r., 08633/26/57; Sprawozdania opisowe z działalności Wojskowej Prokuratury Okręgowej IV we Wrocławiu za okres 4 II - 31 XII 1947, 08634/11/57; Sprawozdania opisowe z działalności Wojskowej Prokuratury Okręgowej IV we Wrocławiu za okres 1 X 1947 - 5 XII 1948, 08635/9/57; Sprawozdania opisowe z działalności Wojskowej Prokuratury Okręgowej IV we Wrocławiu za okres 1 X 1948 - 6 XII 1949, 0683/9/57; Teczka sprawozdań kwartalnych

Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Krakowie za rok 1951, 5477/30; Teczka sprawozdań kwartalnych Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Krakowie za rok 1952, 5479/26.

105

Akta osobowe.

106

Akta osobowe.

107

Archiwum Prokuratury Garnizonowej w Gdyni, Kronika Prokuratury Marynarki Wojennej, brak sygnatury (kserokopia kroniki udostępniona przez Igora Hałagidę).

108

M.in.: Materiały WUSW, IPN BU 0722/1, t. 8, Materiały dot. osób, które zajęły stanowisko proizraelskie w latach 1967-1970; IPN 0236/140, t 1. Obywatele polscy narodowości żydowskiej, którzy wyemigrowali do Izraela - byli pracownicy aparatu państwowego. Materiały z lat 1959-1962.

109

Instytut Polski i Muzeum Gen. Sikorskiego w Londynie, KOL. 33/10, Stan obecny w Polsce. VI. Sądownictwo (1946 r.); KOL. 138/266, Protokół przesłuchania uciekiniera z Polski kpt. AK Józefa Kregela (absolwent KUL sprzed 1939 r.) z jesieni (brak dokładnej daty) 1946 r.; KOL. 138/267, Protokół przesłuchania uciekiniera z Polski ppor. AK Aleksandra Machowskiego z 8 X 1945; KOL. 138/267, Protokół przesłuchania uciekiniera z Polski kpt. Wojciecha Nowaka (b. jeńca Woldenbergu i czł. AK) z 29 X 1945 r.; Raport sytuacyjny w Polsce (brak daty; prawdopodobnie pocz. 1946 r.), Rozdział VIII. Sądownictwo; A.XII.24/131, Armia Polska w Kraju na dzień 15 stycznia 1946 r. (stan ewidencji).

110

Relacja mecenasa Andrzeja Jochelsona z 21 XI 1995 r.; relacja Ryszarda Szczerkow-skiego z 20 IV 2000 r.; relacja mecenasa Jerzego Szewczuka z 16 XII 1999 r.; relacja Leonarda i Bogdana Zdrojewskich z 21 VII 2000; rozmowa z Jerzym Stokowskim 9 IX 2004 r. (notatki z rozmów w zbiorach autora).

111

1,1 List Jana Dyla do autora z 17 XI 2000 r.; list Janiny Gasparskiej do autora z 2 XI 1998 r.; list Szczepana Jobczyka do autora z 13 XI 2000 r. (w zbiorach autora).

112

Listy prokuratora Władysława Awruka do autora z 14 V i 29 VIII 2003 r.; rozmowa z mecenasem Edwardem Gomulskim przeprowadzona we Wrocławiu 15 X 1995 r. (notatka z rozmowy w zbiorach autora).

113

1,3 Notatka z rozmowy telefonicznej autora z Markiem Karlinerem, synem Oskara Karline-ra, odbytej 1 XI 2002 r. (w zbiorach autora).

114

1,4 List (e-mail) Zofii Winawer, córki Włodzimierza Winawera, do autora z 30 VI 2003 r. (w zbiorach autora).

115

1,5 Zapis rozmów: z Janiną Beździak z 18 VII i 2 VIII 2000 r.; Ireną Szmidt (z d. Biłobran) z 6 XI 1998 r. i 2 VIII 2000 r.; Jędrzejem Szydlarskim z 15 IX 1996, 11 XII 1997, 18 IX 1999 i 14 IX 2000 r.; pisemny opis procesu por. Mieczysława Bujaka przed WSO nr IV we Wrocławiu w 1951 r. sporządzony przez J. Beździak 2 VIII 2000 r. (notatki w zbiorach autora).

116

A. Wesołowski, op. cit., s. 12; M. Zaborski, Ustrój..., s. 52-53.

117

B. Dzięcioł, Rola sądownictwa wojskowego w utrwaleniu władzy ludowej w Polsce (1944-1948) [rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem doc. dr. Ryszarda Halaby w Wyższej Szkole Nauk Społecznych przy KC PZPR], Warszawa 1977 [mszps].

118

B. Dzięcioł, Zabezpieczenie dyscypliny i gotowości bojowej związków taktycznych i operacyjnych LWP przez sądownictwo wojenne w latach 1943-1945 [praca habilitacyjna napisana w Akademii Sztabu Generalnego], Warszawa 1986 [mszps].

119

A. Machnikowska, Wymiar sprawiedliwości w latach 1944-1950 w Polsce [rozprawa doktorska napisana w Katedrze Historii Państwa i Prawa Polskiego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego pod kierunkiem prof. dr. hab. Andrzeja Sylwestrzaka], Sopot 2000 [mszps].

120

R.W. Idzikowski, Działalność Wojskowego Sądu Rejonowego w Opolu w latach 1950--1955 [praca magisterska napisana na Wydziale Nauk Społecznych UWr], Wrocław 1993 [mszps].

121

T. Lichocki, Sędziowie Wojskowych Sądów Rejonowych w roku 1947 (na przykładach procesów Zarządów Głównych Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość) [praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Pawła Wieczorkiewicza w Instytucie Historycznym UW], Warszawa 2004 [mszps].

Rozdział 1

Wojskowy wymiar sprawiedliwości w Polsce w latach 1944-1956

1.1. Podstawowe akty prawne

Przygotowując się do objęcia władzy w Polsce, komuniści - zarówno ci w kraju, jak i przebywający w ZSRS - mieli świadomość, że realizacja ich celów politycznych zależeć będzie od szybkiego podporządkowania wojska, policji, administracji i wymiaru sprawiedliwości1. Opanowanie resortów siłowych, przy wydatnej pomocy Armii Czerwonej i za pomocą odpowiednich regulacji prawnych, dawało szansę nie tylko na przejęcie i utrzymanie rządów, ale także na szybką likwidację politycznej i zbrojnej opozycji.

Szczególna rola w tych zamierzeniach przypadła Polskim Siłom Zbrojnym (PSZ) w ZSRS - tworzonym od 1943 r. i podporządkowanym Związkowi Patriotów Polskich (ZPP) - które jako pierwsze świadomie odrzuciły porządek prawny II Rzeczypospolitej i działającego w ich strukturach wojskowego wymiaru sprawiedliwości. Negacja przedwojennego ustawodawstwa2pociągała za sobą konieczność opracowania własnych uregulowań prawnych, uwzględniających z jednej strony zabezpieczenie dyscypliny żołnierzy w warunkach wojny, z drugiej zaś określających nowy, polityczny charakter powstających jednostek wojskowych3. Zgodnie z oczekiwaniami, w krótkim czasie prawo stało się instrumentem politycznych przemian4. Po przeprowadzeniu wielu działań legislacyjnych sądy i prokuratury wojskowe, w przeciwieństwie do powszechnych, mogły jako pierwsze rozpocząć funkcjonowanie, opierając się na nowych przepisach prawa ustrojowego, procesowego oraz materialnego5 i stając się jednym z najważniejszych, a w latach 1944-1945 głównym instrumentem walki z opozycją6.

Przekroczenie latem 1944 r. przez Armię Czerwoną i Wojsko Polskie Bugu zbiegło się w czasie z podjęciem przez komunistów ofensywy politycznej i propagandowej mającej uwiarygodnić ich w oczach opinii publicznej w kraju i za granicą. Jedną z podstawowych form legitymizacji zainstalowanej pierwotnie w Chełmie, a następnie w Lublinie władzy było podyktowane względami strategicznymi odwoływanie się do tradycji prawnej II Rzeczypospolitej. Zarówno Krajowa Rada Narodowa (KRN), jak i Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) nie kwestionowały obowiązywania (oprócz konstytucji kwietniowej z 1935 r.) aktów prawnych wydanych przed wojną7. Zdaniem A. Lityńskiego, komunistom „zależało na podkreśleniu ciągłości i legalizmu swej władzy, co determinowało ich podejście do prawa i kadr sądowo-proku-ratorskich”8.

Publicznej akceptacji dawnego porządku prawnego towarzyszyły jednakże intensywne wysiłki zmierzające do jego zmiany w kierunku gwarantującym wykorzystanie prawa jako jednego z głównych środków rozpoczętej walki politycznej. Wyjątkowa aktywność na tym polu trwała do połowy 1946 r., kiedy zdołano uchwalić i wprowadzić w życie nowe lub zmodyfikować istniejące wcześniej regulacje prawne o charakterze szczególnym, m.in.: dekret PKWN „O rozwiązaniu tajnych organizacji wojskowych na terenach wyzwolonych” z 24 VIII 1944 r.9, dekret PKWN „O wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną, jeńcami oraz dla zdrajców narodu polskiego” z 31 VIII 1944 r.10, Kodeks Kamy Wojska Polskiego z 23 IX 1944 r.11, dekret „O ochronie państwa” z 30 X 1944 r.12, dekret „O przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa polskiego” z 16 XI 1945 r.13, dekret „O odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego” z 22 I 1946 r.14, dekret „O przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa polskiego” z 13 VI 1946 r.15

Podstawową cechą stanowionego w tym okresie - a w mniejszym stopniu również w późniejszym czasie - prawa była jego represyjność, wyrażająca się m.in. w dużej liczbie czynów zagrożonych - z woli ustawodawcy - karą śmierci. Innym jego wyróżnikiem była niespójność, ogólnikowość i sposób formułowania pozwalający na swobodną interpretację przepisów przez stosujących je prawników16.

Dążąc do upolitycznienia wymiaru sprawiedliwości i obowiązującego ustawodawstwa, komuniści wielokrotnie decydowali się na rozwiązania pozaprawne, uzurpując sobie prerogatywy przynależne legalnym władzom państwowym. Swoje działania podejmowali w czasie, gdy w Londynie istniał rząd polski z Tomaszem Arciszewskim na czele, uznawany przez społeczność międzynarodową17