Proszarki, celebrytki i święte. Gdańskie herstorie ebook

Mojej żonie Alicji

Wstęp

Wydana w 2020 roku książka Czarownice, mieszczki, pokutnice. Gdańskie szkice herstoryczne, ku mojemu zaskoczeniu, cieszy się dużą popularnością. Świadczy to o zainteresowaniu Czytelniczek i Czytelników historią opowiedzianą z innej perspektywy. Proszarki, celebrytki i święte są kolejną próbą dostarczenia Państwu historycznych opowieści, w których na pierwszym planie znajdują się kobiety, dalej zaś: historia Gdańska, regionu i kontynentu. Co więcej, współczesne spory wokół roli i modelu kobiety w społeczeństwie boleśnie pokazują, że niektóre mechanizmy dyskryminacji oraz wykluczenia nie są jedynie historyczną ciekawostką, ale istotnym problemem.

Jeżeli przyjrzymy się historii, dostrzeżemy, że dyskusja o kobiecie, jej prawach, przymiotach i naturze nigdy nie była jednogłosem. Zerknijmy chociażby na XVI wiek w Polsce, wówczas krajowi w rozkwicie. Jak celnie zwraca uwagę profesor Maria Bogucka, w Polsce ta dyskusja miała swoje własne, ciekawe zabarwienie. I tak pisarz Andrzej Glaber w latach trzydziestych w swoim traktacie Gadki o składności członków człowieczych[1], zadedykowanym Jadwidze Kościeleckiej, wyraził zdanie o równej inteligencji kobiet i mężczyzn:

Składność płci panieńskiej iż jest bardzo subtylna a rozum ich [tj. niewiast – przyp. M.Ś.] ku nauce i wyrozumieni wszelkiej rzeczy ostry a prędki, więcej niż otroczy [tj. chłopięcy – przyp. M.Ś.], jakoż to się jawno ukazuje w dziatkach za młodu, gdyż dzieweczki rychlej się imują mówić niźli chłopeczkowie. (…) Przeto oni [tj. mężczyźni – przyp. M.Ś.],, bojąc się swej sławy utracić, aby białogłowy rozumiem ich nie przechodziły (…) bronią im czytania pisma głębokiego, chyba modlitw a paciorków.

Nie brakowało również głosów całkowicie przeciwnych. Profesor Bogucka przytacza przykład ekstremalnego mizogina, Bartosza Paprockiego, który wprost zalecał bicie i maltretowanie kobiet. Inni w swoich wywodach dochodzili nawet do fundamentalnego pytania: czy kobiety w ogóle mają dusze? Niestety nawet dzisiaj, czytając chociażby komentarze w Internecie, możemy dojść do przykrego wniosku: wciąż jeszcze mamy zbyt mało Glaberów i za dużo Paprockich.

W niniejszej książce znajduje się kilkanaście opowieści, które mają jeden wspólny mianownik – bohaterkami są kobiety. Od średniowiecznych beginek i angielskiej mistyczki, przybywającej do Gdańska, do pruskiej królowej Luizy i jej córki, carycy Aleksandry Fiodorowny – na pierwszym planie są kobiety na tle swojej epoki i na tle panoramy Gdańska.

Podobnie jak w przypadku poprzednich szkiców herstorycznych, również zebrane poniżej teksty mają charakter popularnonaukowy. Korzystałem z badań i dorobku wielu naukowców i naukowczyń, a odnośniki do ich prac zamieszczam na końcu. Część oryginalnych tekstów jest przetłumaczona przeze mnie, więc odpowiedzialność za ich jakość (bądź ewentualne błędy) spoczywa na mnie.

Mam nadzieję, że również Proszarki, celebrytki i święte. Gdańskie herstorie spotkają się z ciepłym przyjęciem wśród Czytelniczek i Czytelników.

I

Święte siostry z Kogelzyppla

Recepta na życie w świętości w średniowieczu była prosta, wystarczały zaledwie trzy główne składniki: praca fizyczna, miłosierdzie oraz trudna sztuka nauczania. Kobiety, które trzymały się tych zasad, zaczęły łączyć się w grupy. Nie były jednak zamknięte w murach klasztoru ani nie obowiązywała ich jedna sztywna reguła. Dziesiątki takich zgromadzeń powstało w miastach Nadrenii i Flandrii, a liczebność ich członkiń często przewyższała liczbę zakonnic. Zaczęto je nazywać mulieres religiosae, czyli kobietami religijnymi. Jednak na karty historii przeszły pod tajemniczym mianem beginek.

Beginki, właśnie przez brak formalnej struktury oraz hierarchii, wymykają się prostemu zaszufladkowaniu. Z jednej strony były świeckimi kobietami, często posiadającymi rodziny, z drugiej zaś w pełni podporządkowały swoje życie religii. Już im współcześni pozostawali pod wrażeniem tego fenomenu oraz pobożności beginek. Francuski franciszkanin Gilbert de Tournai zapisał w swoim dziele Collectio de scandalis ecclesiae myśl, która dobrze podsumowuje pierwsze etapy formowania się wspólnot beginek. Mnich z pewną dozą zakłopotania stwierdza, że nie wie, jak nazwać kobiety żyjące we wspólnocie: zakonnicami czy świeckimi kobietami, ponieważ funkcjonowały między światem materialnym a duchowym.

Ten nowy fenomen fascynował również mężczyzn. Tak było w przypadku duchownego Jacques’a de Vitry. Po ukończeniu studiów teologicznych w Paryżu w 1208 roku poznał Marię z Oignies. Był pod wielkim wrażeniem tej kobiety. Maria po ślubie przekonała męża do życia w czystości. Co więcej, wraz z nim udała się do kolonii trędowatych w Willambroux, aby dbać o chorych oraz im pomagać. Szybko zebrała się wokół niej grupa innych religijnych kobiet, które podążały za jej przykładem. Po kilkunastu latach posługi Maria wstąpiła do klasztoru w Oignies, a wieści o jej działaniach i religijności obiegły wiele regionów Francji oraz Niderlandów. De Vitry, zafascynowany jej postawą, został kanonikiem regularnym przy klasztorze w Oignies, gdzie pełnił funkcję spowiednika Marii. Napisał również jej hagiografię pod tytułem Vita b. Mariae Oigniacensis. De Vitry uważał Marię za swoją duchową przewodniczkę i świętą kobietę – podobnie jak wielu innych, którzy szukali u niej porady bądź błogosławieństwa. Ponadto Maria miała liczne wizje i proroctwa przyszłości, a samo dotknięcie jej ciała miało przynosić ulgę cierpiącym.

Odpowiedzią na zmiany zachodzące w średniowiecznych społeczeństwach, zwłaszcza miejskich, były nowe formy religijności. Na scenę wkroczyły nowe typy zakonów – zakony żebracze, czyli przede wszystkim dominikanie i franciszkanie. Duchowni stawiali sobie za wzór działalność apostołów oraz propagowali życie w ubóstwie. Kaznodzieje żyli z jałmużny, dlatego swoje klasztory stawiali w miastach. Ich obecność w obrębie murów była odpowiedzią na rosnące potrzeby intelektualne i religijne mieszczan.

Również ruch beginek wyrósł na gruncie niezaspokojonych aspiracji. Pod wpływem nauczania Świętego Franciszka o ubóstwie oraz pokucie kobiety mogły wybrać drogę do świętości, mieszkając wciąż ze swoją rodziną bądź w domu z innymi kobietami. Podobnie jak mendykanci, beginki za wzór stawiały sobie życie apostołów, chcąc służyć Bogu poprzez służbę ludziom.

Ten nowy typ kobiecej duchowości zdobył szturmem przede wszystkim rozwijające się miasta. W XIV stuleciu Europa przechodziła proces intensywnej urbanizacji. To również epoka wielkich kryzysów i napięć społecznych. Dżuma zdziesiątkowała kontynent, podobnie jak fale głodu wywołane małą epoką lodowcową, która przyniosła surowe i lodowate zimy. To wszystko prowadziło do napięć społecznych, które miały ujście w rewoltach ludowych, pogromach czy początkach prześladowania ludzi za czarowstwo. Kościół był targany wielką schizmą zachodnią, a papieże i antypapieże walczyli ze sobą o władzę, podkopując autorytet całej instytucji.

Kobiety, które postanowiły łączyć się w większe grupy, tworzyły tak zwane beginaże. Były to specjalne kompleksy, w których mieszkały beginki, ale różniące się od żeńskich klasztorów. Te specyficzne społeczności kierowały się pewnymi regułami oraz zasadami, jednak nie były one w żaden sposób skodyfikowane, a kobiety mogły opuścić zgromadzenie z własnej woli w dowolnym momencie. Pierwsze beginaże powstały w niderlandzkich miastach. Mniejszym zgromadzeniom wystarczał jeden dom bądź kamienica, jednak duże zgromadzenia tworzyły imponujące kompleksy zabudowań. Często centralnym punktem był dziedziniec, otoczony wianuszkiem domów, budynkami gospodarczymi, szpitalem i świątynią. Beginaże bywały prawdziwymi miastami w mieście: oddzielone murami i bramami od świata zewnętrznego fizycznie wyrażały rezygnację beginek z doczesnych przyjemności.

Gdyby chcieć odpowiedzieć na pytanie o to, co kierowało kobietami, które postanowiły zasilić szeregi beginek, znalazłoby się wiele czynników. Trzeba wziąć pod uwagę, jak wielkie znaczenie miała wiara dla ówczesnych ludzi. Możliwość wyrażania swojej religijnej ekspresji oraz aktywnego działania we wspólnocie niebędącej klasztorem stała się szansą dla wielu kobiet, które z powodu urodzenia i przynależności stanowej, statusu społecznego czy posiadania rodziny nie mogły wstąpić do klasztoru. Dla innych motywację stanowiła pewnego rodzaju niezależność, którą oferowało tego typu zgromadzenie (może dlatego w opinii publicznej beginki często znajdowały się na granicy herezji i świętości), i możliwość realizacji swoich intelektualnych potrzeb. Niektóre z kobiet mogły w ten sposób uciec przed oczekiwanymi rolami społecznymi – żony i matki – przy jednoczesnym zachowaniu dobrego imienia. Wśród beginek na pewno znajdowały się również takie, dla których udział w zgromadzeniu był wyjściem ze złej sytuacji materialnej i alternatywą chociażby wobec pracy seksualnej.

Beginki mieszkały też w średniowiecznym Gdańsku. W 1387 roku, dzięki fundacji mieszczanina Piotra Goltbacha, znalazło się dla nich miejsce do życia w cieniu kościoła Świętego Mikołaja – zajęły parcelę nazwaną Kogelzypplem w rejonie skrzyżowania ulic Lawendowej i Świętojańskiej. W tamtym czasie fragment Świętojańskiej leżący przy kościele Dominikanów określano jako Przy Mnichach (Circa Monachos, nazwa poświadczona w 1378 roku). Dzisiaj w tym miejscu została pusta przestrzeń po nieodbudowanych kamienicach.

W swojej kronice gdański dominikanin Martin Gruneweg zapisał:

W Gdańsku mieszkają owe panny (Nonnen) naprzeciwko naszego kościoła Świętego Mikołaja, które to miejsce zowią „Kogelcypel”. Domy ich stoją po prawej stronie naszego chóru. Osobno są panny i osobno wdowy umieszczone[2].

Bliskość klasztoru Dominikanów nie była przypadkowa, czarni mnisi bowiem otoczyli beginki duchową opieką. Kobiety w zabudowaniach na Kogelzypplu zorganizowały coś w rodzaju konwentu, niewielkiego beginażu. Na modlitwę oraz inne praktyki religijne udawały się do klasztoru, gdzie przez krużganki przechodziły do kaplicy Świętej Urszuli. Osobne miejsca w stallach były przeznaczone dla panien oraz wdów. Podobny podział funkcjonował również w kwestii zamieszkania – każda grupa miała oddzielny dom.

Beginki nosiły szare habity. Oprócz modlitwy gdańszczanki z Kogelzyppla miały również inne zajęcia. Opiekowały się skazanymi przestępcami oraz chorymi, trudniły się wieloma pracami ręcznymi. Chodziły po domach, prosząc o jałmużnę, a często mieszczanie z własnej woli zapisywali bogobojnym kobietom pewne kwoty pieniędzy.

Beginki można było spotkać nie tylko w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła Świętego Mikołaja; rezydowały w Gdańsku jeszcze w trzech innych miejscach. Jedno z nich to nieistniejąca dzisiaj ulica Księża. Jak możemy przeczytać w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego: „mieszkały na ulicy Księżej (Pfaffengasse), wyrabiały świece dla kościołów, sporządzały, szyły bieliznę i o inne aparata kościelne się starały”[3]. Dwie pozostałe wspólnoty beginek znajdowały się przy klasztorach Karmelitów oraz Franciszkanów.

Kobiety z Kogelzyppla zajmowały się jeszcze jednym, niezwykle szlachetnym zajęciem: prowadziły szkołę dla dzieci oraz starszych dziewcząt. Mieszczanie, zwłaszcza ci bogatsi, posyłali do beginek swoje córki, aby tutaj nauczyły się najbardziej potrzebnych umiejętności – w tym czytania.

Znamy ze źródeł relację o jednej wychowance z takiej szkoły. Była nią Barbara, żona kupca Jacoba Lubbego. Kobieta spędziła młodość w szkole beginek. Podobała się jej ich religijność i chciała wieść życie w zgromadzeniu. Jednak rodzice nie pozwolili jej na to i zmusili do wypełniania wyznaczonej kobiecie roli społecznej. Zanim Barbara wyszła za Lubbego w 1465 roku, dwukrotnie owdowiała. W posagu wniosła trzy domy na ulicy Kramarskiej. Sam Lubbe również był człowiekiem głęboko religijnym i często pielgrzymował. Napisał Kronikę rodzinną Jacoba Lubbego, z której korzystał później jego krewny i dominikanin Martin Gruneweg. Dzięki tym zapiskom znamy losy Barbary.

Niestety, dzisiaj po Kogelzypplu nie pozostał nawet najmniejszy ślad.

II

Płacząca mistyczka

1

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji

Przypisy

Źródła ilustracji

The Book of Margery Kempe, http://english.selu.edu/humanitiesonline/kempe/showcase/webapp.php [dostęp: 30.01.2023].

Anton Möller, Księga ubiorów Gdańskich, Danzig: Richard Bertling, 1886, https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/19299/edition/41521/content [dostęp: 14.03.2023].

Maciej Gutthäter-Dobracki, Kancelaria polityczna, Gdańsk: Simon Reiniger, 1665, https://polona.pl/item/macieja-dobrackiego-kancelaria-polityczna-matthias-gutthaters-politische-cantzeley,NzQwNTEwMjA/1/#info:metadata [dostęp: 30.01.2023].

Matthaeus Deisch, 50 Prospecte von Danzig sind zu haben, Danzig 1765, https://polona.pl/item/50-prospecte-von-danzig-sind-zu-haben-bey-matthaus-deisch,NDk5MTI2/80/#item [dostęp: 14.03.2023].

Jan Höhn, Ioan III Rex et. Maria Cas. Reg. Pol. M.D.L.R.P., miedzioryt, 1679, Biblioteka Narodowa w Warszawie, https://polona.pl/item/ioan-iii-rex-et-maria-cas-reg-pol-m-d-l-r-p,MTAxMTA0Ng/0/#info:metadata [dostęp: 14.03.2023].

Claude Mellan, Portret królowej Ludwiki Marii Gonzagi, miedzioryt, 1645, Biblioteka Narodowa w Warszawie, https://polona.pl/item/ludovica-maria-gonzaga-regina-poloniae-et-svetiae-c,MTE5MTU2MzIy/0/#info:metadata [dostęp: 30.01.2023].

Jan Heweliusz, Johannis Hevelii Machinae coelestis pars prior…, Gedani: Simon Reiniger, 1673, https://polona.pl/item/johannis-hevelii-machinae-coelestis-pars-prior-organographiam-sive-instrumentorum,MTA4MTE5MTYz/540/#index [dostęp: 14.03.2023].

Portret Kunegundy z ks. Sanguszków Czackiej (1746-1810), strażnikowej wielkiej koronnej, żony Franciszka Czackiego, strażnika wielkiego koronnego w l. 1766–1787 – odrys obrazu [nieokreślony malarz polski, pastel], ze zbiorów Domu Wychowawczego Dzieciątka Jezus w Warszawie, https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/1074413 [dostęp: 14.03.2023].

Daniel Chodowiecki, Von Berlin nach Danzig, Berlin: Amsler u. Ruthard, 1895, https://polona.pl/item/von-berlin-nach-danzig-eine-kunstlerfahrt-im-jahre-1773-von-daniel-chodowiecki-108,MTg1NTA4OTA/69/#item [dostęp: 14.03.2023].

Anna Renata Breyne, Kleine Sammlung Poetischer Einfälle bei müssingen Stunden verfertiget, transkrypcja Jacek Tlaga, oprac. graf. Tytus Caban, w zbiorach PAN Biblioteki Gdańskiej, Gdańsk 2022, https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/111585/edition/99906/content [dostęp: 14.03.2023].

Christian Haldenwang, Johan Daniel Hinckel, Johan Adam Breysing, Widok katedry w Oliwie z podnóża góry Pachołek, grafika, 1805, Muzeum Gdańska, mhmg-i-81.

16. Richard Knofel wg Carla Rohlinga, Wyjście wojsk francuskich z Gdańska 2.01.1814, obraz olejny, ok. 1888, Muzeum Gdańska, http://dziedzictwo-gdansk.pl/record/-/record/display/manifestation/RECORD40609/be0d21cb-4186-424a-8657-6dfaa4a94b64/solr/0/12/0/1/score/DESC [dostęp: 14.03.2023].

Alma Richter, fotografia, 1929, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/5917415 [dostęp: 12.03.2023].

Wybrana bibliografia

d’Arquien de la Grange Maria Kazimiera, Listy do Jana Sobieskiego, tłum. Jolanta Sell, Leszek Kukulski, Warszawa: Czytelnik, 1966.

Bauer Karoline, Aus meinem Bühnenleben. Erinnerungen, Berlin: A. Wellmer, 1871.

Beyer Christoph, Danziger Chronik, cyt. za: Scriptores Rerum Prussicarum, t. 5, wyd. Theodor Hirsch, Max Töppen, Ernst Strehlke, Leipzig: Verlag von S. Hirzel, 1874.

Bielski Marcin, Kronika polska, Kraków: drukarnia Jakuba Siebeneychera, 1597.

Bogucka Maria, Gdańscy ludzie morza, XVI–XVIII w., Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1984.

Bogucka Maria, Gdańsk jako ośrodek produkcyjny w XIV–XVII w., Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962.

Bogucka Maria, Gdańskie rzemiosło tekstylne od XVI do połowy XVII w., Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1956.

Bogucka Maria, Mieszkanie gdańskiego kupca zbożowego w XVII wieku, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis”, redaktor naukowy tomu: Agnieszka Świętek, 18/2004.

Bogucka Maria, Rodzina w polskim mieście XVI–XVII wieku: wprowadzenie w problematykę, „Przegląd Historyczny” 74/3, 1983.

Bogucka Maria, Życie codzienne w Gdańsku, XVI–XVII w., Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967.

Bojaruniec-Król Ewa, Ceremony and pleasure on the occasion of the visit to Gdańsk in 1504 of Aleksander Jagiellończyk, King of Poland, and his wife Helena [w:] New Studies in Medieval and Renaissance Poland and Prussia. The impact of Gdańsk, Beata Możejko, London–New York: Routledge, 2017.

Boy-Żeleński Tadeusz, Marysieńka Sobieska, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza Wiedza, 1946.

Breyne Anna Renata, Kleine Sammlung Poetischer Einfälle bei müssigen Stunden verfertiget, Dantzig 1748.

Chodowiecki Daniel, Daniela Chodowieckiego dziennik z podróży do Gdańska z 1773 roku, oprac. Małgorzata Paszylka, Gdańsk: Finna, Muzeum Narodowe, 2002.

Długosz Jan, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, tłum. Julia Mrukówna, oprac. Czesława Pirożyńska, ks. 11–12, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009.

Fabiani-Madeyska Irena, Gdzie rezydowali w Gdańsku polscy królowie?, Wrocław: Ossolineum, 1976.

Kaczor Dariusz, Dom poprawy (Zuchthaus) w Gdańsku w XVII–XVIII w., „Rocznik Gdański: organ Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku”, t. 56, 1996.

Kaczor Dariusz, Przestępczość kryminalna i wymiar sprawiedliwości w Gdańsku w XVI–XVIII wieku, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2005.

Kizik Edmund, Kary za łamanie leges sumptuariae w Gdańsku w drugiej połowie XVI–XVIII wieku [w:] Kara kryminalna: perspektywa historyczna i penologiczna, Gdańsk–Sopot: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2019.

Kizik Edmund, Nicolausa Volckmara Viertzig Dialogi 1612. Źródło do badań nad życiem codziennym w dawnym Gdańsku, oprac. red. Radosław Grześkowiak, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2005.

Kizik Edmund, Wesele, kilka chrztów i pogrzebów. Uroczystości rodzinne w mieście hanzeatyckim od XVI do XVIII wieku, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2001.

Klasztory żeńskie w diecezji chełmińskiej, tłum. Jakub Fankidejski, Pelplin 1883.

Kobiety w Prusach Królewskich, red. Wojciech Zawadzki, Pelplin: Wydawnictwo Bernardinum, 2020.

Kociumbas Piotr, Słowo miastem przepojone. Kantata okolicznościowa w osiemnastowiecznym Gdańsku, „Folia Toruniensia”, t. 12, 2012.

Komaszyński Michał, Jan III Sobieski a Bałtyk, Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1983.

Komaszyński Michał, Piękna królowa Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska 1641–1716, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1995.

Konarski Dawid, Wilkierz albo prawo do wszytkich dobr y wsiow oliwskich nalezace, w roku 1616 wydane, Gdańsk 1616.

Korczak-Siedlecka Jaśmina, Przemoc i honor w życiu społecznym wsi na Mierzei Wiślanej w XVI–XVII wieku, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2021.

Kościelak Sławomir, Brytyjskie grupy wyznaniowe w Gdańsku w XVII–XVIII (XIX) wieku, „Studia Elbląskie”, t. XXI, 2020.

Kotarski Edmund, Gdańska poezja okolicznościowa XVII wieku, Gdańsk: Instytut Bałtycki, 1993.

Kotarski Edmund, O gdańskiej poezji rodzinnej XVIII wieku, „Napis”, nr II (1995).

Kropidłowski Zdzisław, Formy opieki nad ubogimi w Gdańsku od XVI do XVIII wieku, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1987.

Król jedzie! Wizyty władców polskich w Gdańsku XV–XVIII w., pod red. Edmunda Kizika, katalog wystawy w Muzeum Gdańska czynnej od 6 lipca do 30 października 2018 r., t. 1, Gdańsk: Muzeum Gdańska, 2018.

Kurkowa Alicja, Grafika ilustracyjna gdańskich druków okolicznościowych XVII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979.

Lindfors Bernth, Ira Aldridge: Performing Shakespeare in Europe, 1852–1855, Rochester: Boydell & Brewer, Rochester University Press, 2013.

Listy Marii Kazimiery z Archiwum Sobieskich w Oławie, t. 1: Listy do synów z lat 1696–1704, red. Anna Leyk, Jan Jerzy Sowa, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Narodowe Historyczne Archiwum Białorusi w Mińsku, 2019.

Madeja-Grzyb Magdalena, Maria Kazimiera odwiedza Gdańsk, materiały na stronie Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, https://www.wilanow-palac.pl/maria_kazimiera_odwiedza_gdansk.html [dostęp: 1.03.2023].

Michała Antoniego Sapiehy wilkierz dla starostwa tucholskiego, „Archiwum Komisji Prawniczej”, t. 11, 1938.

Mokrzecki Lech, Kultura umysłowa i szkolnictwo Gdańska w czasach Jana Heweliusza, „Gdański Rocznik Ewangelicki”, nr 3 (2011).

Mudge John, Untersuchung, warum geimpfte Blattern gelinder und sichrer sind, als natürliche, tłum. Nathanael Matthias von Wolf, Gdańsk: Jobst Hermann Flörke, 1778.

Paluchowski Piotr, Gdański salon sarmackiej damy. Na marginesie pracy Agnieszki Jakuboszczak o Barbarze Sanguszkowej, „Zapiski Historyczne”, t. LXXIX (2014).

Pękacka-Falkowska Katarzyna, Atlas roślin rodzimych i obcych: Johann Philipp Breyne, jego córki i szlachetny ananas, Pasaż Wiedzy Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, https://www.wilanow-palac.pl/atlas_roslin_rodzimych_i_obcych_johann_philipp_breyne_jego_corki_i_szlachetny_ananas.html [dostęp: 27.02.2022].

Pękacka-Falkowska Katarzyna, Johann Philipp Breyne i jego ogrody: hortus vivus i hortus siccus [w:] Historia – klimat – przyroda. Perspektywa antropocentryczna, red. Piotr Oliński, Wojciech Piasek, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopenika, 2018.

Pękacka-Falkowska Katarzyna, Johann Philipp Breyne i jego rośliny: nasiona z Niderlandów, Pasaż Wiedzy Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, https://www.wilanow-palac.pl/johann_philipp_breyne_i_jego_rosliny_nasiona_z_niderlandow.html [dostęp: 27.02.2022].

Pękacka-Falkowska Katarzyna, Projekt porządku akuszerskiego Towarzystwa Przyrodniczego w Gdańsku (Naturforschende Gesellschaft) z 1781 r., „Medycyna Nowożytna”, t. 25, 2019.

Poczet sołtysów, burmistrzów, nadburmistrzów, przewodniczących Miejskiej Rady Narodowej i prezydentów Gdańska od XIII do XXI wieku, red. Beata Możejko, Gdańsk: Oficyna Gdańska, 2015.

Portfolio królowej Maryi Ludwiki, czyli listów, aktów urzędowych i innych dokumentów, ściągających się do pobytu tej monarchini w Polsce, przełożonych z francuzkiego na język polski przez Konstancyą hr. Raczyńską, hr. Józefę Radolińską, Romana Ziołeckiego i Jastrzębskiego, t.2, Poznań: wyd. E. Raczyński, 1844.

Puchalska-Dąbrowska Bernadetta, Literacki obraz ziem pruskich w angielskich relacjach z podróży z XVI–XVIII wieku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 4(250), 2005.

Radziwiłł Albrycht Stanisław, Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 2., tłum. i oprac. Adam Przyboś, Roman Żelewski, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980.

Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo Gdańska od średniowiecza po współczesność, pod red. Sylwii Bykowskiej, Edmunda Kizika i Piotra Paluchowskiego, Gdańsk: Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, 2015.

Schopenhauer Johanna, Gdańskie wspomnienia młodości, tłum. Tadeusz Kruszyński, Gdańsk: Fundacja Terytoria Książki, 2019.

Sierakowski Adam, Pobyt Jana III w Prusiech Królewskich w latach 1677 i 1678, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 19, 1912.

Smith Richard, Notes made during a tour in Denmark, Holstein, Mecklenburg-Schwerin, Pomerania, the Isle of Rugen, Prussia, Poland, Saxony, Brunswick, Hannover, the Hanseatic Territories, Oldenburg, Friesland, Holland, Brabant, the Rhine country, and France, London: C. & J. Rivington, 1827.

Sobecki Sebastian, „The writyng of this tretys”: Margery Kempe’s Son and the Authorship of Her Book, „Studies in the Age of Chaucer”, t. 37, 2015.

Stefaniak Piotr, Tercjarki Zakonu Kaznodziejskiego na Pomorzu XIV–XVI w., „Studia Gdańskie”, t. XXVII, 2010.

Szarszewski Adam, Piwek Aleksander, Samól Piotr, Dargacz Janusz, Darecka Katarzyna, Ubodzy, chorzy, sieroty. Szpitale dawnego Gdańska w okresie średniowiecza i nowożytności, Gdańsk: Muzeum Gdańska, Gdański Uniwersytet Medyczny, Okręgowa Izba Lekarska w Gdańsku, 2019.

Targosz Karolina, Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646–1667). Z dziejów polsko-francuskich stosunków naukowych, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2015.

Tarnowski Stanisław, Z wakacyj T. 2, (Prusy Królewskie), Kraków: Księgarnia Spółki Wydawniczej Polskiej, 1894.

de Tende Gaspard, Relacja historyczna o Polsce, tłum. i red. Tomasz Falkowski, Warszawa: Muzeum Pałac w Wilanowie, 2013.

The Book of Margery Kempe, tłum. na współczesny j. angielski Anthony Bale, Oxford: Oxford University Press, 2015.

Tylicki Jacek, Rysunek gdański ostatniej ćwierci XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2005.

Widacka Hanna, Jan III Sobieski w grafice XVII i XVIII wieku, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987.

Wojciecha Leskiego, biskupa chełmińskiego i pomezańskiego, wilkierz dla wsi szlacheckich powiatu lubawskiego, „Archiwum Komisji Prawniczej”, t. 11, Kraków: Akademia Umiejętności, 1938.

Wortley Montagu Mary, The Letters and Works of Lady Mary Wortley Montagu, London: R. Bentley, 1837.

Zbąska Anna, Transakcyja albo Opisanie całego życia jednej sieroty przez żałosne treny od tejże samej pisane roku 1685, Kraków: wyd. Ida Kotowa, Polska Akademia Umiejętności, 1935.

Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze z rękopismów, tudzież dzieł w różnych językach o Polszcze wydanych oraz z listami oryginalnemi królów i znakomitych ludzi w kraju naszym, t. 4, red. Julian Ursyn Niemcewicz, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839.

Spis treści:

Copyright by © Michał Ślubowski

Copyright by ©Wydawnictwo Marpress

Wydanie I

Gdańsk 2023

ISBN epub 978-83-7528-321-1, mobi 978-83-7528-322-8,

pdf 978-83-7528-323-5

Ilustracja na okładce:

Claude Mellan, Portret królowej Ludwiki Marii Gonzagi [miedzioryt], 1645, Biblioteka Narodowa w Warszawie [domena publiczna]

Projekt graficzny serii: Zuzanna Nowak

Projekt okładki: Zuzanna Nowak

Redakcja: Urszula Obara

Korekta: Anna Piwowarczyk

Redaktorka prowadząca: Urszula Obara

Redaktor naczelny: Fabian Cieślik

Wydawnictwo Marpress sp. z o.o.,

ul. Targ Rybny 10B, 80-838 Gdańsk

tel. 58 301 47 00, [email protected], www.marpress.pl

Opracowanie ebooka Katarzyna Rek