Przedsiębiorczość społeczna i kapitał społeczny w XXI wieku ebook

Wstęp

Problem badawczy

Przedsiębiorczość społeczna oraz związany z nią kapitał społeczny są pojęciami stosunkowo nowymi, które znalazły się w polu zainteresowania współczesnej ekonomii, zajmującej się nie tylko badaniem zjawisk i procesów w gospodarce, ale także nakreślaniem kierunków działań w dążeniu do zrównoważonego rozwoju społeczno­-gospodarczego. Przedsiębiorczość społeczna i powiązane z nią zagadnienia pojawiły się w obszarze zainteresowania ekonomii w latach 90. XX wieku[1]. Natomiast termin kapitał społeczny rozpowszechnił się w latach 80. XX wieku za sprawą socjologa Jamesa Colemana i politologa Roberta Putnama[2] oraz później Pierre’a Bourdieu[3] i Francisa Fukuyamy[4]. Początkowo zjawiska i procesy związane z kapitałem społecznym były przedmiotem zainteresowania socjologów, ale wraz z upływem czasu przeniknęły do innych nauk[5]. Również dla badaczy związanych z Bankiem Światowym kapitał społeczny stał się ważnym komponentem analiz nad pozaekonomicznymi źródłami i uwarunkowaniami rozwoju społeczno­-gospodarczego[6].

Tematyka przedsiębiorczości społecznej i kapitału społecznego nabiera coraz większego znaczenia w nurcie badań ekonomicznych i jest traktowana jako istotny obszar badawczy w dyscyplinie ekonomia i finanse, ważny w świetle dążenia gospodarki do zrównoważonego rozwoju społeczno­-gospodarczego, którego przejawem jest inkluzja społeczna, ekonomiczna, cyfrowa, a także ekologiczna[7]. Jest ona określana zieloną inkluzją powstałą z potrzeby zwrócenia uwagi, odzwierciedlającą relację współczesnego człowieka ze światem natury.

Uzasadnieniem podjęcia tej problematyki w ramach rozprawy naukowej jest nowy nurt myśli ekonomicznej, w tym nowy pragmatyzm, kierujący się imperatywem umiaru w działalności gospodarczej[8]. W koncepcji tej rekomenduje się przejście do tzw. ekonomii umiaru, w której kwestie społeczne nie byłyby spychane na dalszy plan w pogoni za zyskami. Równocześnie zwraca się uwagę, że „gospodarka bez systemu wartości etyczno­-moralnych jest jak życie bez sensu”[9].

Kolejnym uzasadnieniem podjęcia tej tematyki są występujące w drugiej i trzeciej dekadzie XXI wieku światowe megatrendy (m.in. cyfryzacja, rozwój technologii, globalizacja, gospodarka oparta na wiedzy), które implikują szereg zmian i zjawisk, tworzących nową rzeczywistość gospodarczą oraz społeczną[10]. Globalne zmiany technologiczne umożliwiające zintegrowanie ze sobą ludzi, maszyn i procesów określane są mianem czwartej rewolucji przemysłowej, której podstawowym elementem napędowym jest cyfryzacja. W szczególności pojęcie to dotyczy oprócz technologii także nowych sposobów pracy oraz nowej roli zasobów ludzkich, a także powszechnego dostępu do internetu na całym świecie. Dodatkowymi czynnikami, które przyspieszyły rozwój nowych technologii były: pandemia COVID-19, mająca zasięg ogólnoświatowy, oraz agresja rosyjska na Ukrainę, która ma bardziej lokalny charakter, dotyczący Europy, w tym głównie Europy Środkowo-Wschodniej i Polski.

Czwarta rewolucja przemysłowa jest procesem kompleksowym i zintegrowanym, który wprowadził zmiany i innowacje w życiu społeczno­-gospodarczym, m.in. komputery kwantowe, pojazdy autonomiczne, druk 3D, robotyzację, sztuczną inteligencję, technologię blockchain, internet rzeczy, inteligentne miasta i domy.

Jednocześnie dużym potencjalnym zagrożeniem staje się wykluczenie cyfrowe, a w konsekwencji wykluczenie społeczne pewnej części społeczeństwa, powodujące nowe nierówności społeczno­-gospodarcze, hamujące zrównoważony rozwój. W związku z tym coraz częściej rozważa się, jakie warunki należy spełnić, aby zrealizować zasadę zrównoważonego rozwoju i umożliwić osobom wykluczonym i zagrożonym wykluczeniem społecznym uczestniczenie w życiu ekonomicznym, społecznym, cyfrowym na poziomie co najmniej przeciętnym dla danego społeczeństwa. Przyjęcie takiej perspektywy w analizie zagadnień przedsiębiorczości społecznej i kapitału społecznego opiera się na koncepcji inkluzji społecznej, która implikuje traktowanie przedsiębiorczości społecznej jako narzędzia angażującego kapitał społeczny do realizacji przedsięwzięć społecznych dla zapewnienia inkluzywnego rozwoju. W ujęciu tym przyjęto tezę, że: (1) przedsiębiorczość społeczna oraz (2) kapitał społeczny mogą wspomagać proces inkluzji społecznej, ekonomicznej, cyfrowej.

Przedsiębiorczość społeczna definiowana jest w pracy na gruncie po­-dejś­cia aksjologicznego, a więc przez pryzmat wartości, jakie kreuje. Zgodnie z nim przedsiębiorczość społeczną określono jako altruistyczną formę przedsiębiorczości, która angażuje kapitał społeczny do realizacji przedsięwzięć społecznych w warunkach gospodarki rynkowej, w trakcie których realizuje się jednocześnie cele ekonomiczne i społeczne dla zapewnienia inkluzywnego rozwoju.

Tak sformułowana definicja wymaga doprecyzowania pojęcia przedsięwzięcia społecznego, które pojmowane jest jako działalność nastawiona na realizację misji społecznej, rozumianej jako wpływ i oddziaływanie na wartości i postawy społeczne, skutkująca inkluzją (włączeniem) społeczną, ekonomiczną, cyfrową jednostek lub grup wykluczonych albo zagrożonych wykluczeniem.

Jednocześnie w pracy zdefiniowano pojęcie kapitału społecznego jako wartość, na którą składa się współpraca oparta na wzajemnych relacjach społecznych, umocniona zaufaniem. Takie rozumienie kapitału społecznego wskazuje także na podejście aksjologiczne.

Główna oś rozważań przedstawionych w monografii obejmuje przyjętą koncepcję opartą na założeniu, że przedsiębiorczość społeczna jest nierozerwalnie związana z kapitałem społecznym, co wynika z przyjętej definicji przedsiębiorczości społecznej, w ramach której kapitał społeczny stanowi istotną wartość w procesie rozwoju przedsiębiorczości społecznej. Kolejnym założeniem jest teza, zgodnie z którą wykorzystywanie kapitału społecznego we współczesnych warunkach społeczno­-gospodarczych zwiększa skuteczność realizacji przedsięwzięć społecznych w procesie inkluzji społecznej, ekonomicznej, cyfrowej.

Badanie zarówno przedsiębiorczości społecznej, jak i kapitału społecznego wymaga podejścia interdyscyplinarnego w obszarze ekonomii, finansów, zarządzania, socjologii oraz filozofii. Wynika to z samej istoty pojęcia przedsiębiorczości społecznej, oznaczającej jednocześnie działanie biznesowe realizowane w otoczeniu rynkowym i konkurencyjnym oraz działanie społeczne. Konieczność podejścia wieloaspektowego do badanej tematyki wynika również z istoty kapitału społecznego, który jest terminem łączącym w jednym pojęciu dwa wyrazy o etymologii łacińskiej: socius (partner) oraz capita (głowa).

Punktem wyjścia i podstawowym założeniem przyjętym w planie badawczym jest robocza teza, że uwarunkowania wynikające z czwartej rewolucji przemysłowej, postpandemii oraz wojny w Ukrainie kreują nieznane wcześniej relacje społeczno­-gospodarcze oparte na kapitale społecznym i związane z nimi zapotrzebowanie na nowe obszary przedsiębiorczości społecznej. Na tym tle pojawia się szereg pytań i problemów badawczych dotyczących inkluzywnego rozwoju społecznego, ekonomicznego, cyfrowego we współczesnych warunkach. Rozważania te stanowiły inspirację do zdefiniowania podstawowego problemu badawczego podjętego w tej pracy. Jego istotę wyraża tytuł monografii: Przedsiębiorczość społeczna i kapitał społeczny w XXI wieku. Czwarta rewolucja przemysłowa – postcovid – wojna. Z metodycznego punktu widzenia tak określony problem badawczy stanowi punkt wyjścia do sformułowania przedstawionego poniżej celu głównego i celów szczegółowych oraz hipotez badawczych.

Wcześniejsze badania

Literatura dotycząca zagadnień przedsiębiorczości społecznej jest obszerna. Problematyce tej poświęcone są specjalne wydania znanych czasopism branżowych, m.in. „The Journal of World Business”. Według Web of Science liczba artykułów naukowych poświęconych tematyce przedsiębiorczości społecznej indeksowanych corocznie w bazie Scopus w latach 1990–2020 wzrosła ponad stukrotnie[11]. Jest to przejaw wzrostu zainteresowania tematem przedsiębiorczości społecznej wśród badaczy, a także wzrostu potencjału badawczego tego zagadnienia w analizie ekonomicznych oraz społecznych aspektów rozwoju. Początkowo publikacje dotyczyły zagadnień koncentrujących się na istocie pojęcia przedsiębiorczości społecznej, dopiero później zaczęły powstawać artykuły o charakterze empirycznym, skupiające się na rozwoju przedsiębiorczości społecznej jako dziedziny badań naukowych. Potem ewoluowały w kierunku dziedziny badawczej o dużym znaczeniu dla firm i badaczy[12].

Kwerenda literatury w tym zakresie umożliwia stwierdzenie, że wprawdzie termin przedsiębiorczość społeczna istnieje od 1950 r.[13], ale nadal brak jest jego jednolitej definicji. Wynika to głównie z występującej różnorodności poglądów i określania przedsiębiorczości społecznej w wielu dziedzinach badawczych[14]. Ostatecznie wielu badaczy określa przedsiębiorczość społeczną jako poddyscyplinę w ramach przedsiębiorczości[15].

Mimo braku jednolitej definicji model przedsiębiorczości społecznej jest coraz intensywniej promowany zarówno na świecie jak i w Polsce, co umożliwia zaobserwowanie niezbędności i wielości działań podejmowanych przez podmioty przedsiębiorczości społecznej. Liczne badania na ten temat wskazują, że szczególnie w sytuacjach kryzysowych, takich jak m.in. pandemia COVID-19, wojna, kataklizmy, występuje nagłe nasilenie i zwiększenie liczby problemów społecznych[16], których rozwiązaniem zajmuje się przedsiębiorczość społeczna pełniąca nowe role w tym zakresie[17]. Sytuacje te powodują także zmianę modelu biznesowego przedsiębiorstw społecznych w wyniku zastosowania technologii cyfrowych[18], które umożliwiają wykorzystywanie innowacyjnych rozwiązań w każdym obszarze działalności i we współpracy z innymi[19]. Zaobserwować można nowe zjawisko „cyfrowych inicjatyw w zakresie przedsiębiorczości społecznej”, powstających we współpracy wielu stron, na skrzyżowaniu ich potrzeb i cyfrowych inicjatyw społecznych, w odpowiedzi na problemy społeczne (m.in. aplikacje do komunikacji, współpracy i pomocy, nauki, zakupów itd.).

Pojęciem istotnie związanym z przedsiębiorczością społeczną jest kapitał społeczny. Po raz pierwszy pojęcie to pojawiło się w literaturze socjologicznej w latach 70. XX wieku i od tego czasu postępuje dynamiczny wzrost publikacji w tym temacie. Wykorzystując wyniki badań i analiz poświęconych teorii kapitału społecznego opublikowanych w anglojęzycznej literaturze przedmiotu oraz analizując najczęściej cytowane definicje terminu na podstawie Google Scholar[20], można stwierdzić, że kapitał społeczny jest pojęciem złożonym i stosowanym w wielu dyscyplinach nauk społecznych. Wpływa to na różne podstawy pojęciowe i w związku z tym różne interpretacje tego terminu, powodując trudności w sformułowaniu jednolitej definicji.

Analizując literaturę przedmiotu, można wskazać kierunki badań dotyczące kapitału społecznego. Jeden z nich dotyczy jego pomiaru[21], który napotyka pewne trudności, będące konsekwencją wielości definicji, a także analizowaniem kapitału społecznego na różnych poziomach: mikro (poziom jednostki), mezo (poziom organizacji lub społeczności lokalnej) i makro (poziom całego społeczeństwa)[22]. Kolejne utrudnienie w pomiarze kapitału społecznego wynika z problemu i dyskusji nad tym, czy jest on kapitałem jednostki, czy społeczności[23]. Ogólne wnioski wynikające z tych badań wskazują, że pomiar kapitału społecznego nie jest zadaniem łatwym, ponieważ wiele wskaźników nie zapewnia jego pełnego zobrazowania. Jednocześnie wiele przejawów kapitału społecznego jest nieuchwytnych i niekwantyfikowalnych, ponieważ są one odczuwane poprzez jednostki i grupy jako efekty zachowań, współpracy, relacji, interakcji i zaufania do innych. W związku z tym bardzo często w prowadzonych badaniach dotyczących pomiaru kapitału społecznego wykorzystuje się nie tylko wskaźniki ilościowe, ale także jakościowe, które umożliwiają zrozumienie i właściwą interpretację analizowanego zagadnienia. Złożoność czynników kształtujących kapitał społeczny sprawia, że wciąż nie ma powszechnego konsensusu co do tego, jak go mierzyć, co samo w sobie staje się tematem badań i debat oraz ich intensyfikacji[24].

Kolejny obszar badań dotyczy powiązania przedsiębiorczości społecznej z kapitałem społecznym, który jest nieodzowny do skutecznego rozwiązywania problemów społecznych[25]. Prowadzone w tym obszarze badania sugerują, że kapitał społeczny jest czynnikiem ułatwiającym rozwiązywanie problemów społecznych. Pomiędzy nim a przedsiębiorczością społeczną występuje wzajemny związek sprawczy i komplementarny. Kapitał społeczny pełni funkcję organizowania się społeczeństwa i działania na rzecz wspólnych celów poprzez współpracę, relacje, zaufanie i wymianę informacji. Determinuje on zdolność podmiotów społecznych do podejmowania działań dla umożliwienia osobom zagrożonym wykluczeniem uczestniczenie w życiu ekonomicznym, społecznym, cyfrowym oraz kulturalnym, które są warunkiem realizacji zasad zrównoważonego rozwoju. Problematyka związku między celami, zadaniami oraz rozwojem podmiotów społecznych a kapitałem społecznym nie jest w pełni udokumentowana i stanowi pewną lukę w badaniach, dlatego też prezentowana książka ma za zadanie ją uzupełnić. W kontekście zdiagnozowanego stanu wiedzy dotyczącego przedstawionego problemu badawczego opracowanie w zamierzeniu autorki ma być wkładem do dorobku ekonomii i finansów poprzez wypełnienie luk badawczych wiedzą o charakterze eksplanacyjnym. Prezentowane w pracy wyniki badań własnych to efekt eksperymentu badawczego, którego celem było przede wszystkim poszerzenie wiedzy w obszarze nauk ekonomicznych i społecznych. Ponadto stanowią one przyczynek do dalszych badań pogłębionych. Badania prowadzone były w Polsce i w Ukrainie.

Cele, pytania oraz hipotezy badawcze

Na podstawie nakreślonego wyżej problemu badawczego i dotychczasowej wiedzy dotyczącej przedsiębiorczości społecznej oraz kapitału społecznego sformułowano następujące główne cele teoriopoznawcze (CT) oraz empiryczne (CE) pracy:

CT1: Identyfikacja luk badawczych w teorii przedsiębiorczości społecznej.

CT2: Identyfikacja luk badawczych w teorii kapitału społecznego.

CE1: Identyfikacja znaczenia przedsiębiorczości społecznej i perspektyw jej rozwoju.

CE2: Identyfikacja znaczenia kapitału społecznego i perspektyw jego rozwoju w nowych warunkach społeczno­-gospodarczych.

W ramach pierwszego empirycznego celu głównego (CE1) wyróżniono cele szczegółowe służące jego realizacji, do których należą:

C1.1: Identyfikacja oraz określenie cech przedsiębiorcy społecznego w opinii studentów polskich i studentów ukraińskich.

C1.2: Identyfikacja różnic w percepcji wizerunku przedsiębiorcy społecznego studentów polskich i studentów ukraińskich.

C1.3: Zbadanie poziomu świadomości studentów polskich i studentów ukraińskich o potrzebie inicjowania i rozwijania przedsięwzięć społecznych.

C1.4: Określenie preferencji studentów polskich i studentów ukraińskich dotyczących postrzegania przedsiębiorczości społecznej jako przedmiotu nauczania we współczesnych warunkach społeczno­-gospodarczych

C1.5a: Określenie potencjalnego zainteresowania studentów polskich i studentów ukraińskich pogłębieniem wiedzy z zakresu przedsiębiorczości społecznej.

C1.5b: Określenie potencjalnego zainteresowania studentów polskich i studentów ukraińskich pogłębieniem wiedzy z zakresu przedsiębiorczości społecznej po doświadczeniach pandemii COVID-19 oraz wojny w Ukrainie.

W związku z pierwszym celem empirycznym (CE1) postawiono następujące pytania badawcze dotyczące przedsiębiorczości społecznej przed wystąpieniem pandemii COVID-19 i wojny w Ukrainie oraz po ich wystąpieniu:

P1.1: Jakie poglądy na temat wizerunku przedsiębiorcy społecznego mają studenci polscy i studenci ukraińscy?

P1.2: Czy występują istotne różnice w percepcji wizerunku przedsiębiorcy społecznego między studentami polskimi i studentami ukraińskimi?

P1.3: Jaki jest poziom świadomości studentów polskich i studentów ukraińskich dotyczący potrzeby inicjowania i rozwijania przedsięwzięć społecznych?

P1.4: Jak postrzegana jest przedsiębiorczość społeczna jako przedmiot nauczania we współczesnych warunkach społeczno­-gospodarczych przez studentów polskich i studentów ukraińskich?

P1.5a: Czy studenci polscy i studenci ukraińscy są zainteresowani pogłębieniem wiedzy dotyczącej przedsiębiorczości społecznej?

P1.5b: Czy studenci polscy i studenci ukraińscy są zainteresowani pogłębieniem wiedzy dotyczącej przedsiębiorczości społecznej po doświadczeniach pandemii COVID-19 oraz wojny w Ukrainie?

W nawiązaniu do wskazanych celów i problemów badawczych oraz na podstawie prezentowanych dalej studiów literatury zostały okreś­lone hipotezy badawcze (H1.1; H1.2; H1.3; H1.4; H1.5a; H1.5b), które przedstawiono w rozdziale 3. Struktura zależności logicznej między celami głównymi, celami szczegółowymi, pytaniami badawczymi i hipotezami została ujęta w macierzy pola badawczego (tabela 3.1).

Drugi główny cel empiryczny (CE2) stał się podstawą sformułowania następujących celów szczegółowych:

C2.1: Identyfikacja zasobów decydujących o realizacji celów podmiotów społecznych w nowych warunkach społeczno­-gospodarczych.

C2.2:Identyfikacja zmian w poszczególnych komponentach kapitału społecznego podmiotów społecznych w związku z pandemią COVID-19.

C2.3: Określenie perspektyw rozwoju kapitału społecznego w kontekście inkluzywnego rozwoju społeczno­-gospodarczego.

W nawiązaniu do wskazanych celów zostały wysunięte następujące pytania badawcze, które dotyczą znaczenia kapitału społecznego w warunkach czwartej rewolucji przemysłowej oraz rzeczywistości postcovidowej:

P2.1: Jakie zasoby decydują o realizacji celów podmiotów społecznych w nowych warunkach społeczno­-gospodarczych?

P2.2a: Jakie zmiany nastąpiły w poszczególnych komponentach kapitału społecznego (współpracy, zaufaniu, relacjach) po wystąpieniu pandemii COVID-19?

P2.2b: Jakie zmiany nastąpiły w wykorzystaniu form współpracy: fundraisingu, crowdfundingu, crowdsourcingu po wystąpieniu pandemii COVID-19?

P2.3: Jakie są perspektywy rozwoju kapitału społecznego w kontekście inkluzywnego rozwoju społeczno­-gospodarczego?

Aby zrealizować przedstawione powyżej cele w części empirycznej pracy (rozdział 4), postawiono hipotezy badawcze (H2.1; H2.2a; H2.2b; H2.3). Wewnętrzną strukturę zależności w odniesieniu do poszczególnych celów, pytań badawczych, hipotez przedstawia macierz pola badawczego (tabela 4.1).

Metody i narzędzia badawcze

W poszukiwaniu odpowiedzi na postawione problemy badawcze oraz osiągnięcie celów i weryfikację hipotez wykorzystano wiele metod badawczych. Przede wszystkim w pierwszym etapie dokonano przeglądu literatury przedmiotu oraz wyników badań empirycznych. Na tej podstawie przeprowadzono analizę teoretyczną i zaproponowano własne propozycje terminologiczne dotyczące rozważanej tematyki. Następnie przeprowadzono badania własne, a szczegóły metodyczne w tym zakresie przedstawiono w rozdziałach 3 i 4. Sygnalizując jednak w tym miejscu, że analizy ilościowe opierają się na danych pierwotnych pozyskanych w toku badań przeprowadzonych w oparciu o autorskie narzędzie badawcze, jakim był kwestionariusz ankiety. Ze względu na to, że badania dotyczą dwóch wzajemnie zależnych obszarów: przedsiębiorczości społecznej oraz kapitału społecznego, użyto dwóch różnych kwestionariuszy ankietowych. Zdecydowano, że o przedsiębiorczości społecznej powinny wypowiadać się przede wszystkim osoby młode – studenci, ponieważ osoby młode wkraczają w dorosłe życie i podejmują decyzje o swojej przyszłości. Dokonują wyboru własnej ścieżki zawodowej dzięki angażowaniu się w proces uczenia się i rozwijania umiejętności, poszerzania kompetencji, które umożliwiają im dostosowanie się do zmian w otoczeniu społeczno­-gospodarczym. Oprócz tego często podejmują odpowiedzialne działania (m.in. wolontariat, akcje charytatywne, pomoc potrzebującym), które przyczyniają się do ich rozwoju osobistego oraz dobra społeczeństwa. Dzięki otwartości na nowe doświadczenia wpływają na przyszłość swojego kraju, dlatego poznanie ich opinii w kwestii przedsiębiorczości społecznej, której znaczenie w XXI wieku wzrasta, jest uzasadnione. Przyjęto, że badania dotyczyć będą poznania opinii studentów polskich versus studentów ukraińskich. Uzasadnieniem takiej próby badawczej było założenie o możliwości występowania różnic w ich opiniach. Ukraina bowiem, w przeciwieństwie do Polski i państw Unii Europejskiej, jest krajem mało eksplorowanym w badaniach przedsiębiorczości społecznej i nie znajduje się w europejskich statystykach dotyczących tej problematyki. Jednocześnie nie jest też objęta unijną polityką wsparcia przedsiębiorczości społecznej, co sprawia, że ta forma działalności znajduje się na innym niż w krajach UE etapie rozwoju. Co istotne, Ukraina funkcjonuje w odmiennych niż Polska uwarunkowaniach społecznych, gospodarczych, politycznych, prawnych i kulturowych.

Tak zaprojektowane badania w swoim założeniu mogą umożliwić zmniejszenie luki teoriopoznawczej w zakresie porównań opinii studentów polskich z opiniami studentów ukraińskich na temat przedsiębiorczości społecznej przez pryzmat postrzegania wizerunku przedsiębiorcy społecznego, świadomości społecznej o potrzebie inicjowania i rozwijania przedsięwzięć społecznych, potrzeby nauczania przedmiotu przedsiębiorczości społecznej we współczesnych warunkach społeczno­-gospodarczych oraz zainteresowania pogłębieniem wiedzy z zakresu przedsiębiorczości społecznej po doświadczeniach pandemii COVID-19 oraz wojny w Ukrainie.

Przyjęto także założenie, że badania dotyczące drugiego komplementarnego obszaru, jakim jest kapitał społeczny, powinny obejmować przede wszystkim przedsiębiorców. Szczególnie istotna jest opinia przedsiębiorców społecznych, którzy realizują ważne cele społeczne, często nieopłacalne z finansowego punktu widzenia. Brak wystarczającej opłacalności przedsięwzięć społecznych łączy się z koniecznością dysponowania nie tylko środkami finansowymi, ale przede wszystkim wysokim poziomem kapitału społecznego, który poprzez współpracę oraz nawiązywanie relacji opartych na zaufaniu zapewnia realizację społecznie użytecznych celów. W związku z tym w przypadku działalności przedsiębiorstw społecznych kapitał społeczny jest kluczową wartością, determinującą rozwiązywanie nowych i trudnych problemów społecznych we współczesnych warunkach, kształtowanych przez czwartą rewolucję przemysłową, postcovid i wojnę w Ukrainie. Dzięki wysokiemu poziomowi kapitału społecznego można skuteczniej rozwiązywać problemy społeczne[26]. Przedmiotem szczególnych zainteresowań w ramach identyfikacji i znaczenia kapitału społecznego były: diagnoza zasobów decydujących o realizacji celów przez podmioty społeczne, zmiany poszczególnych komponentów kapitału społecznego (współpracy, zaufania, relacji) po wystąpieniu pandemii COVID-19, zmiany wykorzystywania form współpracy oraz perspektywy rozwoju kapitału społecznego w kontekście inkluzywnego rozwoju społeczno­-gospodarczego. Konsekwencją tych badań miało być zniwelowanie luki teoriopoznawczej o kapitale społecznym i jego komponentach (współpracy, zaufaniu oraz relacjach społecznych) we współczesnych warunkach społeczno­-gospodarczych kształtowanych przez czwartą rewolucję przemysłową i rzeczywistość postcovidową.

Aby rozstrzygnąć problem badawczy podnoszony w pracy, opracowano metodykę badań własnych, która polegała na realizacji następujących etapów:

Studia krajowej i zagranicznej literatury przedmiotu, ukierunkowane na identyfikację dotychczasowego dorobku naukowego oraz luk badawczych.

Badania wtórne, oparte na analizie danych zastanych (ang.

desk research

), dla dokonania diagnozy stanu faktycznego dotyczącego przedsiębiorczości społecznej oraz kapitału społecznego we współczesnych warunkach społeczno­-gospodarczych zdeterminowanych czwartą rewolucją przemysłową, postcovidem oraz wojną w Ukrainie, z zastosowaniem następujących źródeł:

danych statystycznych krajowych i międzynarodowych,

wyników badań zawartych w raportach oraz ewidencji finansowej i zarządczej,

materiałów i dokumentacji wewnętrznej badanych podmiotów społecznych.

Na podstawie wyników badań wtórnych dokonano identyfikacji obszarów (luk) wymagających przeprowadzenia badań właściwych.

Badanie właściwe (ilościowe), obejmujące:

stworzenie koncepcji badań własnych,

zaprojektowanie kwestionariusza ankietowego dotyczącego przedsiębiorczości społecznej skierowanego do studentów polskich i studentów ukraińskich,

zaprojektowanie kwestionariusza ankietowego dotyczącego kapitału społecznego skierowanego do polskich podmiotów społecznych,

przeprowadzenie badań własnych z wykorzystywaniem techniki CAWI (ang.

Computer-Assisted Web Interview

, wywiad internetowy wspomagany komputerowo) dwóch obszarów badań,

opracowanie i interpretacja otrzymanych wyników badań,

sformułowanie wniosków i rekomendacji.

Finansowe wsparcie umożliwiające wykonanie badań empirycznych otrzymano ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przyznanych w ramach projektów: Dialog[27] oraz Regionalna Inicjatywa Doskonałości[28]. Badania zrealizowano także w ramach odbytego stażu naukowo­-badawczego w Ukrainie w 2019 r.[29]

Układ pracy

Zaprojektowanej koncepcji badań podporządkowano konstrukcję pracy, którą – poza niniejszym wstępem i zakończeniem – tworzą cztery rozdziały. Dwa pierwsze rozdziały mają charakter teoretyczno­-poznawczy i stanowią podstawę zaprojektowania badań pierwotnych, dwa pozostałe mają charakter metodologiczno­-empiryczny i przedstawiają metodykę badań, wyniki badań, ich interpretację oraz wnioski końcowe i rekomendacje.

W rozdziale pierwszym na podstawie przeglądu krajowej i zagranicznej literatury przedmiotu oraz analizy obowiązujących regulacji prawnych przedstawiono dyskusję naukową dotyczącą istoty przedsiębiorczości społecznej oraz jej znaczenia we współczesnych warunkach społeczno­-gospodarczych ze szczególnym uwzględnieniem czwartej rewolucji przemysłowej, rzeczywistości postcovidowej oraz wojny w Ukrainie. W ramach tego zadania dokonano analizy liczby i struktury podmiotów sektora non profit[30] w Polsce latach 2018–2022. Przeprowadzono także analizę potencjału finansowego tego sektora przy wykorzystaniu współczynnika Giniego oraz przedstawiono źródła finansowania jego działalności. Dokonano diagnozy potencjału sektora przedsiębiorczości społecznej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na zasób niematerialny w postaci kapitału ludzkiego i kapitału społecznego. W końcowej części rozdziału dokonano identyfikacji luk badawczych w teorii przedsiębiorczości społecznej oraz przedstawiono autorską propozycję łańcucha wartości dla przedsiębiorstw społecznych.

Rozdział drugi poświęcony jest identyfikacji i ewolucji istoty kapitału społecznego jako kluczowego zasobu niematerialnego. Szczególną uwagę zwrócono na rolę kapitału społecznego w procesie inkluzywnego rozwoju społeczno­-gospodarczego, ponieważ kwestia społecznej inkluzji stanowi jedną z najważniejszych polityk Unii Europejskiej w sferze społecznej. W związku z tym zwrócono szczególną uwagę na potencjalne proinkluzyjne walory kapitału społecznego, które mogą sprzyjać włączeniu społecznemu i gospodarczemu jednostek wykluczonych cyfrowo. W końcowej części rozdziału dokonano identyfikacji luk badawczych dotyczących ka­pitału społecznego. Przedstawiono również autorską propozycję inkluzji cyfrowej przy wykorzystywaniu wartości kapitału społecznego.

W rozdziale trzecim przedstawiono wyniki badań własnych dotyczących opinii studentów polskich i ukraińskich o przedsiębiorczości społecznej. W części wstępnej zaprezentowano metodykę badań, z uwzględnieniem szczegółowych pytań badawczych, celów i hipotez oraz charakterystyki próby badawczej. W następnych podrozdziałach przedstawiono wyniki badań poświęconych szczegółowym problemom i celom badawczym, dokonując weryfikacji hipotez. Interpretacja wyników badań pozwoliła na sformułowanie wniosków i rekomendacji uzupełniających dotychczasową wiedzę o przedsiębiorczości społecznej.

Natomiast w rozdziale czwartym przedstawiono wyniki badań włas­nych, które dotyczą opinii polskich podmiotów społecznych o znaczeniu kapitału społecznego we współczesnych warunkach społeczno­-gospodarczych. W części wstępnej zaprezentowano metodykę badań, w której sformułowano szczegółowe pytania, cele i hipotezy badawcze oraz dokonano charakterystyki próby badawczej. W następnych podrozdziałach przedstawiono wyniki badań poświęconych szczegółowym problemom i celom badawczym, dokonując weryfikacji sformułowanych hipotez. Pozwoliło to na przedstawienie wniosków i rekomendacji uzupełniających dotychczasową wiedzę o kapitale społecznym.

Podziękowania

Książka jest efektem studiów i badań w zakresie prezentowanej tematyki. Nie powstałaby jednak, gdyby nie życzliwość i wsparcie wielu osób. Chciałabym podziękować w szczególny sposób prof. Wandzie Sułkowskiej za wsparcie i motywowanie do pracy oraz prof. Marii Płonce za dyskusje i merytoryczne uwagi dotyczące analizowanego tematu. Dziękuję także Koleżankom i Kolegom z Katedry Zarządzania Ryzykiem i Ubezpieczeń Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie za przychylność i wsparcie na etapie finalizacji monografii. Dziękuję dr Olenie Pozniakowej oraz dr Iwannie Myschyschyn i dr. Andrzejowi Pekhnykowi za pomoc przy przeprowadzeniu badań ankietowych w trakcie stażu naukowo­-badawczego w Narodowym Uniwersytecie Politechnika Lwowska i Lwowskim Narodowym Uniwersytecie im. Iwana Franki.

Na koniec dziękuję moim najbliższym, w szczególności Mężowi, Dzieciom oraz Mojej Mamie, którzy motywowali i wspierali mnie na każdym etapie pisania książki.

Rozdział 1Przedsiębiorczość społeczna w teorii ekonomii

1.1. Istota przedsiębiorczości społecznej

1.1.1. Konceptualizacja przedsiębiorczości społecznej

Idea i praktyka przedsiębiorczości społecznej sięga początku dziejów ludzkości (idea solidaryzmu grupy, wzajemności). W przeciwieństwie do współczesnych rozwiązań teoria i praktyka przedsięwzięć społecznych miały do drugiej połowy XIX wieku charakter partykularny, dobrowolny i uznaniowy (chroniły interes grupy zawodowej, społeczności lokalnej, lub miały charakter pojedynczych akcji charytatywnych)[31]. Początkowo działania tego typu podejmowały wspólnoty plemienne, bractwa cechowe, jednak przez długi czas nie miały one cech sformalizowanych i organizacyjnych[32]. Szczególne formy samopomocy tworzyli członkowie zawodów niebezpiecznych, których pracownicy narażeni byli na występowanie nieszczęśliwych wypadków, a ich rodziny na biedę, m.in. korporacje brackie, maszoperie kaszubskie (rybacy), gwarectwa górnicze, cechy rzemieślnicze, gildie kupieckie, bractwa czeladnicze, komuny miejskie, wspólnoty gminne[33]. Prekursorami współczesnych przedsięwzięć społecznych byli tercjarze – funkcjonujący do dzisiaj jako trzeci zakon świecki, zaangażowany nie tylko w działalność religijną, lecz również w niesienie pomocy potrzebującym (bractwa miłosierdzia), opiekę nad chorymi (lazaryści), arcybractwa męki pańskiej sprawujące opiekę nad więźniami czy organizujące bezpłatne nauczanie[34]. Dopiero reformy Ottona Bismarcka zapoczątkowane w 1881 r. stały się zalążkiem podejścia do polityki społecznej państwa jako rozwiązania systemowego, o charakterze roszczeniowym dla społeczeństwa, gwarantowanego przez państwo. Zakres polityki społecznej poszczególnych państw w XX wieku oraz obecnie był i jest zróżnicowany, zależny od przyjętej koncepcji politycznej, społecznej, uwarunkowań specyficznych i tradycji, lecz implikował rozwój przedsiębiorczości społecznej, traktowanej jako komplementarne wsparcie polityki społecznej państwa[35].

Jednak pomimo zainteresowania tą problematyką od dawna, nie została ona do tej pory zdefiniowana w sposób jednoznaczny. Wynika to z różnych uwarunkowań, które zostaną przedstawione w tym rozdziale.

Dokonany przegląd literatury przedmiotu wskazuje na wiele kierunków badań i sposobów definiowania przedsiębiorczości społecznej, w ramach których wyróżniono podejścia: podmiotowe, przedmiotowe, procesowe, instytucjonalne funkcjonalne.

Jednym z nich, według m.in.: F. Brouard, S. Larivet, J. Mair, S. Bacq, F. Janssen, P.A. Dancin, M.L. Granados, jest[36]: podmiotowe, przedmiotowe i procesowe ujęcie przedsiębiorczości społecznej (tabela 1.1).

Według innej koncepcji w dyskusjach na temat sektora przedsiębiorczości społecznej dominują dwa podejścia[37]:

Podejście instytucjonalne, które identyfikuje sektor przez przypisanie do niego z definicji pewnych form przedsiębiorczości zorientowanej socjalnie (jest ono odpowiednikiem przedstawionym w tabeli 1.1 podejścia przedmiotowego). Takie podejście dominuje również na szczeblu UE. W 2002 r. główne europejskie podmioty gospodarki społecznej, reprezentowane przez CEP-CMAF (Conference Europeenne Permanente des Cooperatives, Mutualites, Associations et Fondations)

[43]

przyjęły kartę ekonomii społecznej CEP-CMAF i zdefiniowały podmioty ekonomii społecznej jako „podmioty społeczne i gospodarcze aktywne we wszystkich sektorach, wyróżniające się celami i szczególną formą przedsiębiorczości (…), takie jak: spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, stowarzyszenia i fundacje”

[44]

, miało to kluczowe znaczenie dla zdefiniowania ekonomii społecznej w Europie i na świecie;

Podejście funkcjonalne, które definiuje podmioty sektora ze względu na specyficzne zasady działania i swoistą demokrację wewnętrzną. Według karty CEP-CMAF szczególnie pożądane obszary ich działań oraz specyficzne cechy są następujące

[45]

:

prymat celów indywidualnych i społecznych nad kapitałem,

otwarte i dobrowolne członkostwo,

demokratyczna kontrola członków

[46]

,

połączenie potrzeb członków/­użytkowników i/­lub potrzeb ogólnych,

obrona i realizacja wartości solidarności i odpowiedzialności,

autonomiczne zarządzanie i niezależność od władz publicznych,

wykorzystywanie wypracowanej nadwyżki do realizacji celów stabilnego rozwoju, realizacji usług dla członków lub usług ogólnych.

Specyficzne zasady charakteryzujące podmioty ekonomii społecznej ewoluowały, co było związane ze zmianą uwarunkowań zewnętrznych (np. działalność gospodarcza na dojrzałym rynku wymaga profesjonalnych umiejętności) i wewnętrznych (wewnętrzny rozrost organizacji uniemożliwiający praktyczne stosowanie tradycyjnych zasad, sformułowanych w odniesieniu do lokalnych podmiotów)[47].

Natomiast według Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej przedsiębiorczość społeczna zawiera się w pojęciu ekonomii społecznej i solidarnej. Jest ona definiowana jako sfera aktywności obywatelskiej, która poprzez działalność ekonomiczną i działalność pożytku publicznego służy: integracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych marginalizacją społeczną, tworzeniu miejsc pracy, świadczeniu usług społecznych użyteczności publicznej (na rzecz interesu ogólnego) oraz rozwojowi lokalnemu. Jest to działalność o celach głównie społecznych, w ramach której zyski nie podlegają podziałowi, a są przeznaczane na te cele lub na rzecz wspólnoty – w przeciwieństwie do zwykłych przedsiębiorstw, gdzie celem jest maksymalizacja zysku i zwiększenie dochodu właścicieli[48]. Według takiego ujęcia podmiotami ekonomii społecznej są[49]:

przedsiębiorstwa społeczne – w tym spółdzielnie socjalne i inne podmioty, które zatrudniają co najmniej 50% osób z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym (m.in. niepełnosprawnych, bezrobotnych) lub 30% osób o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności. W przedsiębiorstwach społecznych zysk nie podlega podziałowi, lecz przeznaczany jest na wzmocnienie potencjału przedsiębiorstwa oraz na reintegrację zawodową i społeczną lub na działalność pożytku publicznego prowadzoną na rzecz społeczności lokalnej, w której działa przedsiębiorstwo;

podmioty reintegracyjne, czyli np. Zakłady Aktywności Zawodowej, Warsztaty Terapii Zajęciowej, Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, tj. takie, których głównym działaniem jest reintegracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym;

podmioty działające w sferze pożytku publicznego (np. stowarzyszenia, fundacje);

podmioty sfery gospodarczej utworzone w związku z realizacją celu społecznego (spółki non profit i spółdzielnie, których celem jest zatrudnienie, tj. spółdzielnie pracy, inwalidów i niewidomych, działające na podstawie Prawa spółdzielczego

[50]

).

[1] D.D. Brock, M. Kim, Social Entrepreneurship Education Resource Handbook, Ashoka U, 2011, https://www.researchgate.net/­profile/­Debbi-Brock/­publication/­228263044­_Social­_Entrepreneurship­_Education­_Resource­_Handbook/­links/­5c462007299bf12be3d8f7ea/­Social-Entrepreneurship-Education-Resource-Handbook.pdf [dostęp: 10.10.2023]; Nicholls A. (red.), Social Entrepreneurship. New Models of Sustainable Change, Oxford University Press, Oxford 2006; S. Bacq, F. Janssen, The multiple face of social entrepreneurship: A review of definitional issues based on geographical and thematic criteria,Entrepreneurship & Regional Development” 2011, nr 23, s. 5–6.

[2] R.D. Putnam, Bowling Alone: America’s Declining Social Capital, „Journal of Democracy” 1995, nr 6.

[3] P. Bourdieu, The Forms of Capital [w:] Education: Culture, Economy and Society, A.H. Hal­sey, H. Lauder, P. Brown, A.S. Wells (red.), Oxford University Press, Oxford 1985.

[4] F. Fukuyama, Social Capital, Civil Society and Development, „Third Word Quar­terly” 2001, nr 1.

[5] T. Claridge, Social capital at different levels and dimensions: a typology of social capital, Social Capital Research & Training, Dunedin, New Zealand 2020.

[6]War in the Region, The World Bank, Washington 2022; The Well­-being of Nations: The Role of Human and Social Capital, OECD Publishing, Paris 2001.

[7] G.W. Kołodko, Świat na wyciągnięcie ręki, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010.

[8] M. Bałtowski (red.), Ekonomia przyszłości. Wokół nowego pragmatyzmu Grzegorza W. Kołodko, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2020.

[9] G.W. Kołodko, Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości, Prószyński i S-ka, Warszawa 2013.

[10] E.O. Wilson, Consilience: The Unity of Knowledge, Alfred A. Knopf; New York, 1st edition 1998. Wydanie polskie: Konsiliecja. Jedność wiedzy, Zysk i S-ka, Poznań 2012; E.O. Wilson, Quoted in „Harvard Magazine” from a public discussion between Wilson and James Watson moderated by NPR correspondent Robert Krulwich, 10.09.2009; J. Naisbitt, Megatrends Asia. Eight Asian Megatrends That Are Reshaping Our World, Simon and Schuster 1996; D. Naisbitt, J. Naisbitt, Mastering Megatrends: Understanding and Leveraging, The Evolving New World, World Scientific 2018; Deloitte 2018. 6 megatrendów będzie miało największy wpływ na kształt globalnej gospodarki. Report available on: https://www2.deloitte.com/­pl/­pl/­pages/­press­-releases/­articles/­megatrendy­-ekonomiczne-2018.html; C. Deeming, Guy Standing 2011, The Precariat: The New Dangerous Class, „Journal of Social Policy” 2013, nr 2(42); N. Roubini, Megazagrożenia, Prześwity, Warszawa 2023; K. Schwab, Czwarta rewolucja przemysłowa, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2018.

[11] K. Coronel-Pangol, K.D. Heras, J. Aguirre Quezada, P. Mora, K. Durán Andrade, Social Entrepreneurship: A Bibliometric Analysis of Its Fields of Study, „Sustainability” 2023, nr 15(18), s. 13432, doi: 10.3390/­su151813432 [dostęp: 10.10.2023].

[12] B. Hoogendoorn, E. Pennings, R. Thurik, What Do We Know About Social Entrepreneurship: An Analysis of Empirical Research, „International Review of Entrepreneurship” 2010, nr 8; M.J. Kannampuzha, K. Hockerts, Organizational social entrepreneurship: scale development and validation, „Social Enterprise Journal” 2019, nr 3(15); A. Rey-Marti, D. Ribeiro-Soriano, D. Palacios-Marqués,A bibliometric analysis of social entrepreneurship, „Journal of Business Research” 2016, nr 5(69); J. Hausner, P. Sztompka, Dwa eseje o wiarygodności, Wydawnictwo Nieoczywiste, Warszawa 2023.

[13] T. Saebi, N.J. Foss, S. Linder, Social Entrepreneurship Research: Past Achievements and Future Promises, „Journal of Management” 2019, nr 1(45).

[14] A. Dancin, M.T. Dancin, M. Matear, Social Entrepreneurship: Why We Don’t Need a New Theory and How We Move Forward From Here, „Academy of Management Perspectives 2017”, nr 3(24); A.M. Peredo, M. McLean, Social Entrepreneurship: A Critical Review of the Concept, „Journal of World Business” 2006, nr 1(41); J.C. Short, G.T. Payne, D.J. Ketchen, Research on configurations: Past accomplishments and future challenges, „Journal of Management” 2008, nr 34;

[15] J. Austin, H. Stevenson, J. Wei-Skillern, Social and Commercial Entrepreneurship: Same, Different, or Both?, „Entrepreneurship Theory and Practice” 2006, nr 1(30).

[16] M. Ćwikliński, K. Sienkiewicz-Małyjurek, Przedsiębiorczość społeczna w czasie pandemii COVID-19, „Ekonomia Społeczna” 2020 nr 2; S. Bacq, G.T. Lumpkin, Social Entrepreneurship and COVID-19, „Journal of Management Studies” 2021, nr 1(58); S. Bacq, W. Geoghegan, M. Josefy, R.I. Stevenson, T.A. Williams, The COVID-19 Virtual Idea Blitz: Marshaling social entrepreneurship to rapidly respond to urgent grand challenges „Business Horizons” 2020, nr 63; E. Mączyńska, Kryzysy jako impulsy zmian systemów społeczno­-gospodarczych, „Mazowsze. Studia Regionalne” 2021, nr 37;

[17] R.L. Weaver, The Impact of COVID-19 on the Social Enterprise Sector, „Journal of Social Entrepreneurship” 2023, nr 2(14); A. Ghatak, S. Chatterjee, B. Bhowmick, Intention Towards Digital Social Entrepreneurship: An Integrated Model, „Journal of Social Entrepreneurship” 2023, nr 2(14); P.A. Dancin, M.T. Dancin, M. Matear, Social Entrepreneurship: Why We Don’t Need a New Theory and How We Move Forward From Here, „Academy of Management Perspectives 2017”, nr 3(24); C. Robb C., S.J. Gandhi, Social entrepreneurial ventures: On the edge of chaos? „Entrepreneurship Research Journal” 2016, nr 1(6); C. Short, T.W. Moss, G.T. Lumpkin, Research in Social Entrepreneurship: Past Contributions and Future Opportunities, „Strategic Entrepreneurship Journal” 2009, nr 3; M.T. de la Garza Carranza, E. Guzmán-Soria, J.A. López-Lemus, A.C. Sierra Martínez, Social entrepreneurship innovation: A study from Mexico, „Entrepreneurial Business and Economics Review” 2020, nr 4; P. Gupta, S. Chauhan, J. Paul, M.P. Jaiswal, Social Entrepreneurship Research: A Review and Future Research Agenda, „Journal of Business Research” 2020, nr 113;

[18] S. Nambisan, Digital entrepreneurship: Toward a digital technology perspective of entrepreneurship, „Entrepreneurship Theory and Practice” 2017, nr 6(41); S. Battisti, Digital Social Entrepreneurs as Bridges in Public-Private Partnerships, „Journal of Social Entrepreneurship” 2019, nr 2(10); A. Ghatak, S. Chatterjee, B. Bhowmick, Intention towards digital social entrepreneurship: An integrated model, „Journal of Social Entrepreneurship” 2020; C. Short, T.W. Moss, G.T. Lumpkin, Research in Social Entrepreneurship, op. cit.

[19] I. Hamburg, Inclusive Education and Digital Social innovation, „Advances in Social Sciences Research Journal” 2017, nr 4(5); P. Tracey, Stott N., Social innovation: a window on alternative ways of organizing and innovating, „Innovation” 2017, nr 1(19), s. 51–60; J. Iqbal, S. Kousar, W. Ul Hameed, Antecedents of sustainable social entrepreneurship initiatives in Pakistan and outcomes: Collaboration between quadruple helix sectors, „Sustainability” 2018, nr 10(12).

[20] R.D. Putnam, Bowling Alone: America’s Declining Social Capital, „Journal of De­mocracy” 1995, nr 6; P. Bourdieu, The Forms of Capital [w:] J.G. Richardson (red.), Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, Greenwood Press, New York 1986; F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa−Wrocław 1997; N. Lin, Social Capital. A Theory of Social Structure and Action, Cambridge University Press Cambridge 2001; J. Czapiński, Kapitał ludzki i kapitał społeczny a dobrobyt materialny: polski paradoks, „Zarządzanie Publiczne” 2008, nr 2, s. 5–27; Ch. Grootaert, T. Bastelaer, The Role of Social Capital in Development. An Empirical Assessment, Cambridge University Press 2002; J. Dominiak, B. Konecka-Szydłowska, Kapitał społeczny w aglomeracji poznańskiej – zmiany w układzie rdzeń – peryferie, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna” 2020, nr 50, s. 101–121; The Well­-being of Nations: The Role of Human and Social Capital, Paris, OECD Publishing 2001; T. Claridge, Social capital at different levels and dimensions: a typology of social, „Social Capital Research”, 18.01.2020.

[21] P. Dasgupta, The Economics of Social Capital, Working Paper, Cambridge 2005.

[22] J. Western, R. Stimson, S. Baum, Y. Van Gellecum, Measuring Community Strength and Social Capital, „Regional Studies” 2005, nr 8(39), s. 995–1109; P. Moran, Structural vs. Relational Embeddedness: Social Capital and Managerial Performance, „Strategic Managerial Journal” 2005, nr 26, s. 1129–1151; N. Lin, D. Ao, The Invisible Hand of Social Capital: An Exploratory Study [w:] Social Capital: An International Research Program, Oxford University Press, New York 2008; S. Knack, Ph. Keefer, Does Social Capital Have an Economic Payoff? A Cross­-country Investigation, „Quarterly Journal of Economics” 1997, s. 1251–1288; P. Paxton, Is social capital declining in the United States? A multiple indicator assessment, „American Journal of Sociology” 1999, nr 105, s. 88–127; A. Inkeles, Measuring social capital and its consequences, „Policy Sciences” 2000, nr 33, s. 245–268; J. Czapiński, Kapitał ludzi i kapitał społeczny a dobrobyt materialny: polski paradoks, „Zarządzanie Publiczne” 2008, nr 2; D. Narayan, M.F. Cassidy, A Dimensional Approach to Measuring Social Capital: Development and Validation of a Social Capital Inventory, „Current Sociology” 2001, nr 2(49), s, 59–102; W. Stone, Measuring social Capital. Towards a theoretically informed measurement framework for researching social capital in family and community life, „Research Paper” 2001, nr 24, Australian Institute of Family Studies; E. Mączyńska, Kapitał społeczny w społeczno­-gospodarczym rozwoju, „Biuletyn PTE” 2023, nr 3(102); K. Sierocińska, Kapitał społeczny. Definiowanie, pomiar, typy, „Studia Ekonomiczne” 2022, nr 1, Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk.

[23] A. Inkeles, Measuring social capital and its consequences, „Policy Sciences” 2000, nr 33, s. 245–268; M. Stout, Social capital and inequality in political participation, 2008;

[24] E. Mączyńska, Kapitał społeczny w społeczno­-gospodarczym rozwoju, „Biuletyn PTE” 2023, nr 3(102).

[25] M. Driver, Never social and entrepreneurial enough? Exploring the identity work of social entrepreneurs from a psychoanalytic perspective, „Organization” 2017, nr 6(24); I. Hamburg, Inclusive Education and Digital Social innovation, „Advances in Social Sciences Research Journal” 2017, nr 4(5); P. Tracey, N. Stott, Social innovation: a window on alternative ways of organizing and innovating, „Innovation” 2017, nr 1(19), s. 51–60; J. Iqbal, S. Kousar, W. Ul Hameed, Antecedents of sustainable social entrepreneurship initiatives in Pakistan and outcomes: Collaboration between quadruple helix sectors, „Sustainability” 2018, nr 10(12); S. Nambisan, Digital entrepreneurship: Toward a digital technology perspective of entrepreneurship, „Entrepreneurship Theory and Practice” 2017, nr 6(41).

[26] F. Fukuyama, Social Capital, Civil Society and Development, „Third Word Quarterly” 2001, nr 1, s. 7–20.

[27] Projekt Ekonomia społeczna w innowacyjnych programach kształcenia w ramach Programu „Dialog” na lata 2016–2017. Nr projektu: 0080/­20160080/­2016, kwota finansowania: 346 150 zł.

[28] Projekt Społeczno­-gospodarcze konsekwencje czwartej rewolucji przemysłowej w ramach Programu „Regionalna Inicjatywa Doskonałości” na lata 2019–2022. Nr projektu: 021/­RID/­2018/­19, kwota finansowania: 11 897 131,40 zł, https://rev4.uek.krakow.pl/­.

[29] Autorka odbyła w 2019 r. trzymiesięczny staż naukowo­-badawczy w Katedrze Finansów, Instytutu Ekonomii i Zarządzania w Narodowym Uniwersytecie Politechnika Lwowska oraz prowadziła badania dotyczące problematyki przedsiębiorczości społecznej w Narodowym Uniwersytecie Lwowskim im. Iwana Franki, uczestniczyła w seminariach naukowych w Instytucie Badań Regionalnych im. M.I. Doliszniego Narodowej Akademii Nauk Ukrainy.

[30] W monografii może pojawiać się dwojaki zapis terminu non profit. Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego obowiązuje pisownia non profit. Jednak nim doszło do unormowania, stosowano angielskojęzyczny zapis non­-profit. Taki zapis pozostał więc w cytowanych tytułach i treści ówczesnych prac – przyp. red.

[31] M. Płonka, Ekonomia społeczna a koncepcje polityki społecznej państwa. Model polski, „Ekonomia Społeczna” 2015, nr 2, s. 85–100.

[32] E. Leś, Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001, s. 20.

[33] P. Frączak, Szkic do historii polskiej ekonomii społecznej w Polsce. Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”, „Ekonomia Społeczna. Teksty”, Warszawa 2006, nr 4, s. 7–13.

[34] Więcej [w:] J. Radwan-Pragłowski, K. Frysztacki, Społeczne dzieje pomocy człowiekowi. Od filantropii greckiej do pracy socjalnej, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 1998, s. 109 i nast.

[35] M. Płonka, Ekonomia społeczna a koncepcje polityki społecznej państwa. Model polski, op. cit., s. 85–100.

[36] A. Pacut, Rozwój przedsiębiorczości społecznej – istota i kierunki analizy, „Ekonomia Społeczna” 2015, nr 1, s. 7–20.

[37] M. Płonka, J. Stanienda, A. Gądek, Przedsiębiorczość społeczna. Nauka – praktyka – edukacja, Wydawnictwo Biblos, Tarnów 2017, s. 30.

[38]B. Hoogendoorn, E. Pennings, R.Thurik, What Do We Know About Social Entrepreneurship: An Analysis of Empirical Research, „International Review of Entrepreneurship” 2010, nr 8, s. 1–43.

[39] J.G. Dees, Definicja przedsiębiorczości społecznej [w:] Przedsiębiorstwo społeczne. Antologia kluczowych tekstów, J.J. Wygnański (red.), Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2008.

[40] H. Haugh, Przedsiębiorstwo społeczne: więcej niż wynik ekonomiczny i indywidualny zysk [w:] J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts (red.), Przedsiębiorczość społeczna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie, Warszawa 2010, s. 201.

[41] J. Weerawardena, G.S. Mort, Investigating social entrepreneurship: a multidimensional model, „Journal of World Business” 2006, vol. 4.

[42] J. Robinson, Navigating Social and Institutional Barriers to Markets: How Social Entrepreneurs Identify and Evaluate Opportunities [w:] Social Entrepreneurship, J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts (red.), Palgrave Macmillan, New York 2006, s. 109.

[43] Europejska Stała Konferencja Spółdzielni Towarzystw Ubezpieczeń Wzajem­nych, Stowarzyszeń i Fundacji, www.cepcmaf.org.

[44] Karta CEP-CMAF, https://www.socialeconomy.eu.org/­wp­-content/­uploads/­2020/­04/­2019-updated-Social-Economy-Charter.pdf [dostęp: 3.08.2023].

[45] Ibidem.

[46] Nie dotyczy to fundacji, które nie mają członków.

[47] J. Stolińska-Janic, Różnorodność form spółdzielczych w gospodarce rynkowej, Naczelna Rada Spółdzielcza, Warszawa 1992, s. 7.

[48]https://www.gov.pl/­web/­rodzina/­czym­-jest­-ekonomia­-spoleczna­-i-solidarna [dostęp: 3.08.2023].

[49] Ibidem.

[50]Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze, Dz.U. 1982, nr 30, poz. 210 z późn. zm.