Rękopisy z Qumran nad Morzem Martwym ebook

RĘKOPISY Z QUMRAN nad Morzem Martwym

Komitet Redakcyjny:

Prof. dr Witold Łukaszewicz (przewodniczący), prof. dr Józef Keller, dr Stefan Matuszewski, doc. dr Andrzej Nowicki, ntgr Mirosław Nowaczyk

Adres Redakcji Rozpraw PTR: Warszawa, Pałac Kultury i Nauki „ piętro XI, p. 1118, tel. 303582 i 3001 wewn. 2053

POLSKIE TOWARZYSTWO RELIGIOZNAWCZE

ROZPRAWY I MATERIAŁY

RĘKOPISY Z QUMRAN

nad Morzem Martwym

Z języka hebrajskiego przełożył, wstępem i komentarzem opatrzył

Witold Tyloch

&

WARSZAWA 1963 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

PRZEDMOWA

Zwoje z Qumran mają już swoją bogatą historię. Ukazało się na ich temat wiele książek i artykułów naukowych. Wywiązała się wokół nich szeroka dyskusja, której nadawano nieraz miano „bitwy o zwoje” — ,,the Battle of the Scrolls”. Wykroczyła ona nawet poza ramy czasopism naukowych i przeniknęła do prasy i radia wielu krajów. Jej rezultatem jest obszerna bibliografia obejmująca ponad trzy tysiące publikacji. Ukazuje się specjalne czasopismo naukowe poświęcone problematyce związanej z rękopisami z Qumran.

W ciągu minionych lat wyjaśniono szereg spraw. Przeminął okres, w którym otaczała rękopisy atmosfera sensacji. Ustalono autentyczność pierwszych odkryć i wiek rękopisów. Odkryto rękopisy w innych miejscach Pustyni Judejskiej — w Wadi Murabbafat, Chirbet Mird, które, podobnie jak Qumran, leżą na terenie Jordanii, oraz w grotach Nachal Chewer na terytorium Izraela.

Przeprowadzone w Chirbet Qumran i Ain Feszcha prace archeologiczne raz 'jeszcze potwierdziły czas powstania rękopisów, ich autentyczność i starożytność oraz ich związek z sektą esseńczyków zamieszkującą okolice Qumran od II wieku p. n.e. do 68 r. n.e.

Opublikowanie wielu rękopisów — wszystkich zwojów i fragmentów z I groty — zapoczątkowało żmudną pracę nad tekstami. Fakt, że pochodzą one sprzed dwóch tysięcy lat, że powstały w okresie i na terenie tworzenia się chrześcijaństwa, posiadał wielką wymowę, zwłaszcza że poznana dzięki rękopisom społeczność religijna, jej doktryna, organizacja i praktyki ukazywały się jako bardzo bliskie pierwotnemu chrześcijaństwu.

Wyłoniło to szereg nowych problemów, wokół których dyskusja toczy się do dziś. Omawia się zagadnienia związane z historią tej społeczności oraz zagadnienia zależności od niej pierwotnego chrześcijaństwa w zakresie doktryny, instytucji i form literackich. Prace idą w dwóch kierunkach — jedni wyolbrzymiają wpływy społeczności esseńskiej z Qumran, inni starają się jeszcze bardziej przesadnie umniejszyć je i zbagatelizować.

Trudno dziś, gdy jeszcze wiele rękopisów czeka na publikację, o jakieś ostateczne konkluzje. Niemniej jednak rękopisy opublikowane nie zmienią już swej treści. Czytelnik będzie miał okazję sam zapoznać się z nimi, będzie mógł sam urobić sobie pogląd i wysnuć odpowiednie wnioski na podstawie tekstów i faktów. Temu celowi służyć ma przekład najważniejszych dokumentów sekty esseńskiej z I groty qum-rańskiej i przekład Dokumentu Damasceńskiego, który, jak stwierdzono ponad wszelką wątpliwość, należał do tej samej społeczności religijnej.

Teksty poprzedza wstęp. Zawiera on niezbędne informacje o faktach — odkryciach grot i wykopaliskach — oraz zinwentaryzowanych rękopisach qumranskiej biblioteki. Ukazuje pokrótce historię qumrańskiej społeczności, jej organizację oraz jej wpływ na pierwotne chrześcijaństwo. Ma on na celu jedynie naszkicowanie najważniejszych problemów, aby na nie zwrócić uwagę czytelnika. Resztę zostawia samym dokumentom.

Przekład obejmuje Regułę Zrzeszenia (1QS), Regułę całego Zgromadzenia (IQSa), Dokument Damasceński (CDC), Regułę Wojny (1QM), Księgę Hymnów (1QH) oraz Komentarz do proroctwa Habakuka (IQpHab). Każdy z tych dokumentów poprzedzony jest szczegółowym omówieniem. Każdemu z nich towarzyszy komentarz filologiczno-historyczny. Znajdzie w nim czytelnik echa tej wielkiej dyskusji, jaką spowodowały owe rękopisy. Podaje on rozwiązania najbardziej uzasadnione w obecnym stadium publikacji rękopisów.

Przekład dokumentów z I groty qumrańskiej opiera się w zasadzie na ich pierwszych wydaniach — editiones principes — ale uwzględnia też inne, późniejsze wydania tekstów, ich przekłady i opracowania.

Po raz pierwszy znajdzie tutaj czytelnik polski przekład tych dokumentów dokonany bezpośrednio z tekstu hebrajskiego oryginału. Tekst ten nastręcza niejednokrotnie niemałe trudności interpretacyjne. Toteż w miejscach szczególnie niepewnych i dyskutowanych, mimo uzasadnienia wybranej lekcji, przedstawiono także opinie innych tłumaczów i komentatorów. Wszystko to ma na celu udostępnienie czytelnikowi takiego przekładu, który pozostałby możliwie najbardziej wierny i bliski oryginałowi.

W pracy tej zastosowano transliterację słów i zdań hebrajskich. Tylko w wypadkach mogących nasuwać wątpliwości podano pełną transkrypcję. Nazwy geograficzne oraz imiona własne znajdzie czytelnik w transkrypcji uproszczonej, takiej jaka została już przyjęta i spopularyzowana w polskiej literaturze fachowej. Niektóre nazwy geograficzne podano także w transkrypcji naukowej.

Książka ta została przygotowana w ramach prac Katedry Semitystyki Instytutu Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Powstała ona z inicjatywy i przy cennej pomocy kierownika tej Katedry profesora Stefana Strelcyna, któremu pragnę wyrazić tutaj swoją głęboką wdzięczność.

Zamieszczone w tej książce ilustracje udostępnili mi oraz autoryzowali je: Prof. Hans Bardtke, prof. Yigael Yadin, prof. R. de Vaux, dr J. M. Allegro, dr F. M. Cross Jr. oraz dyrektor «Palestine Archaeological Museum» w Jerozolimie dr Yusef Saad, którym składam wyrazy szczerej podzięki.

Specjalną wdzięczność winien jestem Polskiemu Towarzystwu Religioznaw* czemu, które książkę tę włączyło do swoich publikacji i swą pomocą umożliwiło jej wydanie.

Warszawa, wrzesień 1961.

WYKAZ CZĘŚCIEJ UŻYWANYCH SKRÓTÓW

DOKUMENTY Z QUMRAN

1QS IQSa 1QM 1QH IQpHab lQIsa 4QpNah

— Reguła Zrzeszenia

— Reguła całego Zgromadzenia (aneks do Reguły Zrzeszenia)

— Reguła Wojny

— Księga Hymnów

— Komentarz do Księgi proroka Habakuka

— Rękopis (pierwszy) Księgi Izajasza z I groty (Is=Iz)

— Komentarz do Księgi Proroka Nahuma

4QpPs 37 —      ,,    ,, Psalmu 37

CDC

Dokument Damasceński

KSIĘGI BIBLIJNE

Stary Testament

Rodź Wyjść Kapł Liczb Powt Pr Joz Sędz ISam 2Sam IKról 2Król Iz Jer Ez Oz

— Księga Rodzaju (Genesis)

— >>   Wyjścia (Exodus)

— ,,   Kapłańska (Leviticus)

— ,,   Liczb (Numeri)

— ,,  Powtórzonego Prawa (Deuteronomium)

— ,,  Jozuego

— ,,   Sędziów

— ,,  Samuela — pierwsza

— >>        ,, — druga

— ,,   Królewska — pierwsza

— >>    — druga

—    ,,   Izajasza

— ,,   Jeremiasza

— „  Ezechiela

— „  Ozeasza

Joel —    ,, Joela

Am     —   ,,  Amosa

Abd      —    ,,   Abdiasza (Obadiasza)

Jon       —    ,,   Jonasza

Mich     —   ,,   Micheasza

Nah     —   ,,  Nahuma

Hab      —   ,,   Habakuka

Sof —   ,, Sofoniasza

Ag       —   ,,  Aggeusza

Zach     —   „  Zachariasza

Mai      —   „  Malachiasza

Ps        —    ,,  Psalmów (Psalm)

Job      —   „  Joba

Przysł     —    ,,   Przysłów (lub: Przypowieści)

Rut      —   ,,  Rut

Pnp — Pieśń nad pieśniami

Ekl       — Księga Eklezjastesa (lub: Qoheleta)

Lam      —    ,,   Lamentacji (lub: Treny)

Est       —    ,,   Estery

Dan      —    ,,  Daniela

Ezdr     —    ,,   Ezdrasza

Neh     —   „  Nehemiasza

IKron    —    ,,   Kronik (Paralipomenon) — pierwsza

2Kron    —   ,,      ,, — druga

Księgi d e u t e r o k a n o n i c z n e

— Księga Barucha

—    ,,   Tobiasza

—    ,,   Judyty

—    ,,   Mądrości

—    „ Eklezjastyka (lub: Mądrość Syracha)

—    ,,  Machabejska — pierwsza

—   ,,  Machabejska — druga

Nowy Testament

Mat      — Ewangelia według Mateusza

Mk      —    >f       f)  Marka

Łk       —    „       ti   Łukasza

J          —     >>         >>   Jana

Dz Ap   — Dzieje Apostolskie

Rzym — List Pawła Apostoła do Rzymian

IKor —   ,,    ,, tt ft Koryntian — pierwszy

2 Kor     —   „            )t t) Koryntian — drugi

Gal Ef Filip Kol ITes 2Tes ITym 2Tym Tyt Filem Hebr Jak 1P 2P

U 2J 3J Jud Apok

— List Pawła Apostoła do Galatów

— >>     >>         >>      >> Efezjan

— >>     >>         >>      >> Filipian

— >>     >,        >>      >> Kolosan

— ,,    ,,       ,,     3, Tesaloniczan — pierwszy

— »    >>        >>     >>        >>     — drugi

— ,,    ,,       ,,     ,, Tymoteusza — pierwszy

— >>    »        >>     >>        >>     — drugi

— >>    >>        >>        Tytusa

— >>    ,,        >>      >> Filemona

— ,, do Hebrajczyków

— ,, Apostoła Jakuba

— ,,     ,,    Piotra — pierwszy

— >>      >>       >>   — drugi

— „     ,,     Jana — pierwszy

— >>      ,,        >>  — drugi

— >>      ,,        >>  — trzeci

— „ Judy

— Apokalipsa (= Objawienie) Jana

PSEUDOEPIGRAFY (APOKRYFY)

4 Ezdr Hen Jub Męcz Iz Ps Sal Test

— Księga Ezdrasza — czwarta — Księga Henocha — Księga Jubileuszów — Męczeństwo Izajasza — Psalmy Salomona

— Testamenty dwunastu Patriarchów: Dan — Dana Aszer — Aszera Ben — Beniamina Gad — Gada Józ — Józefa Jud — Judy Lew — Lewiego Neft — Neftalego Isach — Isachara Rub — Rubena Sym — Symeona Zab — Zabulona

CZASOPISMA

BA

BASOR

— The Biblical Archeologist

— Bulletin of the American Schools of Oriental Research

Bib

— Biblica

BiOr

— Bibliotheca Orientalis

CBQ

— The Catholic Biblical Quarterly

EPR

— Euhemer Przegląd Religioznawczy

HUCA

— Hebrew Union College Annual

JBL

— Journal of Biblical Literature

JJS

— Journal of Jewish Studies

JNES

— Journal of Near Eastern Studies

JQR

— The Jewish Quarterly Review

NTS

— New Testament Studies

PalZb

— Paliestinskij Zbornik

PEQ

— Palestine Exploration Quarterly

PO

— Przegląd Orientalistyczny

RB

— Revue Biblique

RBL

— Ruch Biblijny i Liturgiczny

RHR

— Revue de 1’Histoire des Religions

RQ

— Revue de Qumran

ThLZ

— Theologische Literaturzeitung

VD

— Verbum Domini

VT

— Vetus Testamentum

ZAW

— Zeitschrift für die Alttestamentliehe Wissenschaft

ZNW

— Zeitschrift für die Neutestamentliche Wissenschaft

WSTĘP

HISTORIA ODKRYĆ

Okolice Q u m r a n

Północno-zachodnie wybrzeże Morza Martwego otaczają wznoszące się tarasowato ku górze skaliste tereny Pustyni Judejskiej. Jałowe skały z czerwonawego wapienia, które z rzadka tylko pokrywa wiosną uboga roślinność, pełne różnych grot i pieczar, wznoszą się na wysokości 350 m nad poziom Morza Martwego. Urwiste skały stromymi stokami opadają bezpośrednio do jego wód u przylądka Ras Feszcha (ra's fes^a). Stąd w kierunku północnym oddalają się one od brzegów Morza, a w odległości około kilometra od przylądka znajdują się źródła Ain Feszcha ('ain feśfya), wokół których pojawia się roślinność ożywiająca smutny krajobraz. Od tych źródeł, ok. 3 km w prostej linii na północ, a ok. 12 km na południe od Jerycha, na płaskowyżu przeciętym od strony południowej łożyskiem okresowego strumienia Wadi Qumran, wznoszą się niewielkie ruiny Chirbet Qumran (fyirbet qumran). Jeszcze do niedawna do ruin tych nie przywiązywano większej wagi. Na bezludnych obszarach w okolicach tych ruin rokrocznie przebywają wiosną Beduini półkoczowniczego plemienia Ta’amire, jedyni mieszkańcy tego rejonu. Korzystając z pojawiającej się tutaj w tym okresie skąpej roślinności, wypasają na tych terenach stada swoich kóz i owiec.

Pierwsza grota

Późną wiosną 1947 roku jeden z pasterzy tego plemienia, Mu-hammad ad Dib, szukając zgubionej kozy, rzucił przypadkowo do jednego z otworów w skale kamień i usłyszał odgłos tłuczonych naczyń. Wiedziony ciekawością wrócił na to miejsce następnego dnia z towarzyszem — był nim Ahmed Muhammad — i razem weszli do groty, w której natrafili na gliniane dzbany12. Było ich osiem, w jednym z nich chłopcy znaleźli skórzane zwoje pokryte pismem. Zawiedzeni w swoich nadziejach, po upływie pewnego czasu i uprzednich nieudanych próbach sprzedaży swej zdobyczy, zwrócili się wreszcie do jednego z kupców w Betlejem, który obok sklepu prowadził warsztat szewski. Był to Chalil Iskander Szahin, znany w swym środowisku pod imieniem Kando. Ponieważ rozwinąwszy zwój zauważył, że nieprzydatna jako surowiec szewski skóra pokryta jest dziwnym pismem, które uważał za syryjskie, odesłał Beduinów z ich zdobyczą do syryjskiego klasztoru jakobicko-monofizyckiego św. Marka w Jerozolimie. Tutaj, po dłuższych pertraktacjach, nabył cztery przyniesione przez Beduinów zwoje metropolita Atanazy Jozue Samuel za niewielką sumę 50 funtów (ok. 150—170 dolarów).

W listopadzie 1947 r. prof. E. L. Sukenik nabył u jednego z betlejemskich handlarzy starożytności dla Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie trzy zwoje oraz dwa dzbany z pierwszej groty.

Uczony ten, któremu także metropolita Atanazy przesłał w styczniu 1948 r. do wglądu i oceny nabyte przez siebie rękopisy, był pierwszym, który stwierdził ich starożytne pochodzenie.

W lutym 1948 metropolita, chcąc upewnić się o wartości rękopisów, zwrócił się do oddziału American Schools of Oriental Research w Jerozolimie z prośbą o konsultację. Ponieważ dyrektor szkoły M. Burrows przebywał w Bagdadzie, rękopisami zajęli się zastępujący go dr. J. C. Trever oraz dr. W. H. Brownlee. Oni także stwierdzili niezwykle dawne pochodzenie rękopisów i uzyskali pozwolenie na ich sfotografowanie. Nie wiedzieli jednak skąd pochodzą rękopisy, gdyż zakonnik, który je przyniósł twierdził początkowo, że zostały znalezione w klasztornej bibliotece. Dopiero później wyjawił prawdziwe miejsce ich pochodzenia.

Pierwsze publikacje i sprawozdania naukowe na temat rękopisów pojawiły się wiosną 1948 r. Miejsce pochodzenia rękopisów pozostawało w dalszym ciągu nieznane uczonym; jednakże w tym czasie grotę przeszukiwali potajemnie wysłannicy betlejemskich antykwariuszów i zakonnicy z klasztoru św. Marka.

Gwałtowne pogorszenie się sytuacji wewnętrznej w Palestynie u schyłku mandatu brytyjskiego w maju 1948 r. i toczące się potem walki żydowsko-arabskie uniemożliwiały odszukanie groty. Dopiero w styczniu 1949 r. belgijski oficer pełniący funkcję obserwatora ONZ, kapitan F. Lippens, dotarł z pomocą Legionu Arabskiego do pieczary, w której znaleziono rękopisy. Przystąpiono zaraz do zorganizowania wyprawy archeologicznej. Prowadziły ją trzy instytucje: Jordański Wydział Ochrony Zabytków (Jordan Department of Antiquities), Francuska Szkoła Biblijna i Archeologiczna (Ecole Biblique et Archeologique Franęaise) oraz Palestyńskie Muzeum Archeologiczne (Palestine Archeological Museum). Systematyczne badania przeprowadzono w grocie w czasie od 15 lutego do 5 marca 1949 r. Kierowali nimi G. L. Harding i o. R. de Vaux. Rezultatem ich było znalezienie kilkuset (ponad 600) fragmentów, pochodzących z 70 różnych rękopisów, oraz rozmaitych przedmiotów (ceramika, resztki płótna itp.).3

Wszystkie dokumenty znalezione w grocie pierwszej, którą oznaczono w ten sposób po odkryciu w późniejszym czasie dalszych grot, zostały opublikowane do r. 1956.

Trzy zwoje, z czterech nabytych przez metropolitę Atanazego, opublikowali M. Burrows, J. C. Trever i W. H. Brownlee. Były to: kompletny zwój Księgi' Izajasza (lQIsa)4, Komentarz do proroctwa Habakuka (IQpHab) oraz Reguła Zrzeszenia (1QS)5. Czwartego nie udało się rozwinąć i przygotować do publikacji w okresie, na jaki metropolita Atanazy przekazał dokumenty do opracowania American Schools of Oriental Research. Zwoje te sprzedał metropolita Atanazy w 1954 r. za 250.000 dolarów. W wyniku tej tranzakcji znalazły się one na terytorium państwa Izrael i złożone zostały w Jerozolimie obok trzech zwojów zakupionych w 1947 r. przez prof. E. L. Sukenika. Zwoje te zawierały: niekompletny tekst Księgi Izajasza (lQIsb), utwór zatytułowany przez wydawcę ,,Wojna Synów Światłości z Synami Ciemności” (1QM) oraz zbiór Hymnów dziękczynnych — Hodajoth (1QH). Po dwóch fragmentarycznych publikacjach w 1948 i 1950 r. zostały one opublikowane w całości w 1954 r.6 Siódmy zwój, rozwinięty wreszcie po wielu trudach, został częściowo opublikowany w r. 19567. Okazało się, że nie zawiera on ,,Apokalipsy Lamecha”, jak pierwotnie przypuszczano, ale aramejski apokryf Księgi Rodzaju.

Następne groty

W końcu 1951 r. betlejemski antykwariusz Kando oraz Beduini z plemienia Ta'amire ponownie zaalarmowali instytucje naukowe odkryciem nowych rękopisów. Pochodziły one tym razem z trzech grot Wadi M u r ab b a'ät znajdującego się w odległości 18 km na południe od pierwszej groty qumrańskiej. Badania archeologiczne przeprowadzono pod patronatem tych samych instytucji w początkach roku 1952. W grotach tych znaleziono różne dokumenty hebrajskie, aramejskie, greckie, łacińskie i arabskie. Większość z nich pochodzi z okresu II wojny żydowskiej. Zostały one opublikowane w r. 19618.

Gdy archeologowie prowadzili swoje badania w grotach Wadi Murabba'ät, Beduini Ta'amire odkryli w rejonie Qumran drugą grotę z rękopisami. Znajdowała się w niewielkiej odległości na południe od pierwszej (ok. 200 m). Nie ociągając się archeologowie ruszyli w ślady Beduinów i w marcu 1952 przeszukali na przestrzeni 8 km — od Ras Feszcha na południu do Chadżar Ecba (Jiagar esba') na północy — skaliste zbocza wznoszące się nad płaskowyżem qumrańskim. Druga grota odkryta przez Beduinów nie zawierała już wielu fragmentów rękopiśmiennych, jednak przypuszcza się, że znajdowało się w niej ok. 40 rękopisów hebrajskich i aramejskich.

Poszukiwania naukowe objęły ok. 40 grot, w których znaleziono ceramikę i różne przedmioty. W 25 ceramika była podobna do tej, jaką odkryto w pierwszej grocie. Wiele z tych grot było zamieszkałych w okresie grecko-rzymskim. W niektórych znaleziono ponadto ślady pobytu w nich człowieka z okresu wczesnego brązu i średniego żelaza (tzn. okresu izraelskiego).

Dane też było uczonym — tym razem jako pierwszym — znaleźć jedną grotę z rękopisami. Była to grota trzecia, w której obok licznych fragmentów rękopisów hebrajskich i ara-mejskich odkryto dwa zwoje miedziane9, na których był wyryty tekst hebrajski.

W tym samym roku Beduini dokonali nowego odkrycia w C h i r-b e t M i r d (fyirbet mird). Tutaj w ruinach dawnego klasztoru św. Saby wzniesionego na miejscu Hirkanii, hasmonejskiego zamku obronnego znanego w okresie bizantyjskim pod nazwą Marda lub Castellion, znaleźli Beduini rękopisy greckie, aramejskie (w dialekcie chrześcijan palestyńskich, który przetrwał do początków XII w. n.e.) oraz arabskie. Prace archeologiczne prowadziła tutaj od lutego do kwietnia 1953 Belgijska Misja Archeologiczna pod kierownictwem prof. R. de Langhe z Lovanium. Rezultatem ich było odkrycie dalszych podobnych fragmentów papirusowych i pergaminowych z okresu od V —VIII w. n.e. Między innymi znaleziono tutaj fragment Andromąki Eurypidesa z VI w. n. e.

Lecz odkrycie rękopisów w Chirbet Mird nie było ostatnim w 1952 r.? gdyż we wrześniu tegoż roku niezmordowani Ta'amire odkryli nową grotę. Okoliczności i rezultaty wskazywały, że było to najbardziej sensacyjne odkrycie od czasu znalezienia pierwszej groty. Beduini starali się i tym razem utrzymać miejsce pochodzenia rękopisów —czwartą grotę —w tajemnicy, usiłując sprowadzić uczonych na fałszywe ślady. Rywalizacja i zazdrość o zyski sprawiły jednak, że tym razem sekret został szybko rozszyfrowany. Już 22 września tegoż samego roku o. R. de Vaux i ks. J. T. Milik z Francuskiej Szkoły Biblijnej i Archeologicznej z pomocą Departamentu Zabytków i Muzeum Palestyńskiego rozpoczęli systematyczne prace archeologiczne w grocie czwartej.

Dostęp do tej groty był niezmiernie trudny. Znajduje się ona nie w zboczu skalnym nad płaskowyżem marglowym, na którym wznoszą się ruiny qumrańskie, ale na stromych stokach południowych tego płaskowyżu, od strony Wadi Qumran. Grota ta została prawdopodobnie sztucznie wydrążona, by służyć za miejsce przechowywania rękopisów. Znaleziono w niej około 20.000 fragmentów pochodzących z ponad trzystu rękopisów hebrajskich, aramejskich i greckich, zawierających teksty biblijne i pozabiblijne, znane i nieznane. Liczne fragmenty należały do rękopisów oferowanych przez Beduinów, którzy tym razem podnieśli cenę, żądając

za 1 cm kwadratowy jednego funta szterlinga. Stopniowo, aż do r. 1956, wykupywano rękopisy znajdujące się w ich posiadaniu, gdyż trudno było od razu zdobyć tak wielkie fundusze. Z pomocą pośpieszyły instytucje z różnych stron świata10. Publikację znalezionych w tej grocie rękopisów przygotowuje ekipa specjalistów z różnych krajów11. Niektórzy z nich opublikowali częściowo powierzone sobie fragmenty.

Prowadząc prace archeologiczne w czwartej grocie zbadano także sąsiednie jaskinie. Doprowadziło to do odkrycia groty piątej. Znalezionb w niej tylko źle zachowane wskutek wilgoci fragmenty ok. 12 rękopisów, natomiast żadnej ceramiki. Grota ta była także sztucznie wydrążona w marglowym zboczu qumrań-skiego płaskowyżu.

W okresie tym zidentyfikowano również i zbadano odkrytą wcześniej przez Beduinów grotę szóstą, znajdującą się w odległości ok. 300 m na zachód od czwartej, u podnóża wapiennego zbocza skalnego, wyższego, wznoszącego się nad płaskowyżem qumrańskim. Była to raczej jama, zagłębienie, w którym znaleziono pewne fragmenty. Jednocześnie ustalono, że właśnie z tej groty pochodzą fragmenty ok. 17 rękopisów, z tego wiele papirusowych, nabyte przez Muzeum Palestyńskie 13 września 1952 r. W grocie tej znaleziono m. in. szczątki rękopisu Dokumentu Damasceńskiego12.

Ponadto Beduini z plemienia Ta'amire przynieśli w tym roku (1952) na sprzedaż jeszcze inne rękopisy. Były to papirusy naba-tejskie, fragmenty greckiego przekładu hebrajskiego tekstu 12 Proroków Mniejszych, fragmenty hebrajskie tekstów biblijnych, dokumenty greckie i aramejskie. Miejsce ich pochodzenia było nieznane i do dziś trudno je ustalić. Przyjmuje się tylko, że powstały one w okresie przed II wojną żydowską, tzn. przed 133 r. n.e.

Następne groty z rękopisami odkryto podczas systematycznego przeszukiwania marglowych zboczy na obwodzie płaskowyżu, na którym wznoszą się ruiny ąumrańskie. Po jego stronie południowej natrafiono wówczas na cztery groty wydrążone w skale, jak IV i V, częściowo zasypane wskutek osunięcia się gruntu. Stwierdzono, że służyły one jako miejsca zamieszkania i znaleziono w nich fragmenty rękopisów. Są to groty VII —X.

W grocie siódmej znaleziono dzban z dwukrotnym czarnym napisem rwm' (co może oznaczać ,,Rzym” lub ,,wyniosłość”), na schodach wiodących do tej groty znaleziono greckie fragmenty Księgi Wyjścia i Listu Jeremiasza na papirusie oraz nieduży fragment z literami hebrajskimi, na skórze.

Grota ósma, położona w sąsiedztwie poprzedniej, obok skorup potłuczonej lampki z I. w. n.e. oraz pudełeczek do filakte-riów13, zawierała maleńkie zwoje skórzane pokryte drobnym, starannym pismem oraz fragment filakterium.

Dziewiąta grota zawierała tylko jeden fragment papirusowy z kilkoma literami hebrajskimi.

W dziesiątej grocie poza plecioną matą i resztkami ceramiki znaleziono jeden ostrakon z dwiema literami hebrajskimi.

Gdy uczeni badali te groty, niezmordowani Beduini Ta'amire znaleźli w Wadi Murabba'ät zwój z tekstem hebrajskim 12 Proroków Mniejszych, z początków II w. n.e. Znajdował się on wr zagłębieniu skalnym 300 m ponad poprzednimi grotami.

Na początku roku 1956 Beduini, którzy zachęceni poprzednimi sukcesami nie pomijali żadnej szczeliny, odkryli w rejonie Qumran nową grotę zawierającą rękopisy. Była to już jedenasta grota tego rodzaju. Znajduje się ona w odległości 2 km na północ od ruin qumrańskich, nieco na południe od groty trzeciej. Jest to grota o dwóch komorach. Liczne przedmioty znalezione w warstwach z epoki chalkolitu (4000—3000 p. n.e.), z epoki izraelskiej (IX — VI wiek p. n.e.) oraz epoki grecko-rzymskiej, współczesnej Qumran, świadczą, że służyła ona w tych okresach za miejsce zamieszkania. W wyniku przeprowadzonych tu prac wykopaliskowych uczeni znaleźli różne fragmenty skórzane pokryte pismem, z tego pewną ilość pismem paleohebrajskim14, oraz jakiś dokument w formie zwoju, który był tak zlepiony i wysuszony, że wyglądał jak duże cygaro. Nie wiadomo, czy uda się go rozwinąć i ustalić, co zawiera.

Znaczenie tej groty dorównuje nieomal znaczeniu pierwszej i czwartej, gdyż z niej, obok licznych fragmentów, Beduini wydobyli cztery zwoje, które zawierały Księgę Psalmów, Księgę Kapłańską, aramejski przekład Księgi Joba oraz apokryficzne dzieło o Nowym Jeruzalem. Być może, w grocie tej znajdowało się więcej rękopisów, które Beduini ukryli, by sprzedać je w bardziej dogodnym czasie. Nowe fragmenty oferowali oni do sprzedaży w r. 1958 i 1959, pochodzą one prawdopodobnie z czasów Szymona Bar Kochby, a według uzasadnionych wiadomości Beduini mieli je znaleźć w okolicach Nachal Celim (nahal se'elim), na zachodnim brzegu Morza Martwego, na terytorium Izraela.

Staraniem Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, Izraelskiego Departamentu Zabytków oraz Israel Exploration Society zorganizowano w styczniu i w marcu 1960 r. wyprawy archeologiczne do tego rejonu. W niezwykle trudnych warunkach znaleziono podczas drugiej niedostępne groty w Nachal Chewer (nahal hebher}. Dostęp do nich znajduje się na wysokości ok. 300 m od podnóża w stromych, niemal prostopadłych zboczach wznoszących się do wysokości 400 m. Były to olbrzymie pieczary sięgające w głąb do 150 m. W jednej z nich archeologowie znaleźli szkielety ludzkie — byli to prawdopodobnie ostatni wojownicy Bar

Kochby, którzy oblężeni przez znajdujących się na szczycie Rzymian, nie mogąc opuścić groty, zmarli tu z głodu — w innej uczeni odkryli różne przedmioty, m. in. zdobyty prawdopodobnie na Rzymianach koszyk z przyborami i naczyniami liturgicznymi. W grocie tej znaleziono także fragmenty rękopisów. Odkryto w niej fragment rękopisu Księgi Psalmów (Ps 15) z ok. 70 r. n.e., dwa filakteria oraz zbiór 15 listów napisanych w języku hebrajskim, ara-mejskim i greckim. Niektóre z nich są listami wodza II wojny żydowskiej Szymona Bar Kochby, w tym jeden napisany na drewnianej tabliczce nosi podpis: ,,Szymon Bar Kozba, książę Izraela”. Prof. Y. Yadin, który kierował pracami, przypuszcza, że listy te mówiące o zbiorach, obozach, miejscach pobytu zostały napisane przed schronieniem się wojowników w grotach15.

W tym samym mniej więcej okresie podczas prac archeologicznych w Yabhneh-Yam, na południe od Tel Awiwu, odkryto 3 ostrakony zawierające listy z końca VII w. p.n.e.

W rejonie Morza Martwego kontynuowano badania wiosną 1961 r. -W grotach Nachal Dawid odnaleziono ślady pobytu ludzi z IV tysiąclecia p.n.e., z VII w. p.n.e., najwięcej zaś z epoki rzymskiej, zwłaszcza II wojny żydowskiej. Groty w dolnym biegu Nachal Dawid służyły prawdopodobnie za grobowce dla mieszkańców pobliskiego Engadi. Składano w nich zwłoki w drewnianych trumnach, których znaleziono liczne szczątki.

W innej grocie odkryto ślady z IV tysiąclecia i okresu II wojny żydowskiej. Znajdowały się w niej fragmenty rękopisów hebrajskich pisanych na skórze oraz fragmenty zwoju papirusowego z tekstem greckim Księgi Jonasza. Obok tego odkryto tutaj liczne szkielety i groby, w grobach tych znaleziono ostraka z hebrajskimi napisami. Świadczy to, że mieszkańcy groty przebywali w niej przez długi czas oblężeni przez Rzymian i wybrali raczej śmierć z głodu i pragnienia niż życie w niewoli.

Inna grupa archeologów, w grocie zamieszkałej w tych samych okresach, na głębokości 2 m, odkryła niszę, w której znajdował się prawdziwy skarb z epoki brązu. Zawierał on 439 różnych przedmiotów w większości z brązu i miedzi, 6 z kości słoniowej, 6 z he-matytu i jeden z wapienia. Wszystkie te przedmioty były zawinięte w maty. Prawdopodobnie pochodzą one z jakiejś świątyni lub pałacu i zostały tu przechowane w niespokojnym czasie, albo też stanowią łupy wojenne. Trudno jednak obecnie określić ich pochodzenie.

Nowych cennych odkryć dokonano w czasie tej wyprawy także w grocie, w której w r. 1960 znaleziono listy Szymona Bar Kochby. Obok różnych przedmiotów z okresu II wojny żydowskiej znaleziono tutaj ok. 60 dokumentów pisanych na papirusie w języku hebrajskim Miszny, aramejskim i greckim. Sześć spośród nich zachowało się w formie zwojów, w tym jeden nawinięty na trzcinę. Dotychczas rozwinięto i odczytano zaledwie dziesięć rękopisów. Są to dokumenty natury ekonomicznej — kontrakty najmu, sprzedaży, dokumenty płatnicze itp. Dokumenty greckie o podobnej treści pochodzą z czasów panowania cesarza rzymskiego Hadriana. Pierwsze zapoznanie się z tymi rękopisami wskazuje, że zwłaszcza teksty hebrajskie posiadają doniosłe znaczenie językoznawcze. Jak dotąd są to ostatnie odkryte nad Morzem Martwym rękopisy16, lecz można przypuszczać, że Pustynia Judejska nie ukazała nam jeszcze wszystkich swych tajemnic.

Wykopaliska w Chirbet Qumran

Znalezienie rękopisów w grotach zbocza skalnego wznoszącego się nad płaskowyżem, na którym znajdują się ruiny Chirbet Qumran, zwróciło na nie uwagę uczonych. Były one już kilkakrotnie przedmiotem zainteresowania, ale nie przywiązywano do nich większej wagi17. Dopiero po odkryciu pierwszych zwojów i zbadaniu pierwszej groty przystąpiono do prac wykopaliskowych na terenie ruin.

Rozpoczęto je w jesieni 1951 r. pod kierownictwem R. de Vaux i G. L. Hardinga. Do roku 1956 przeprowadzono tutaj pięć kampanii wykopaliskowych18. Rezultatem ich było odkrycie ruin zajmujących obszar 80 X 100 m. Stwierdzono, że pierwotna budowla zajmująca zachodnią część odkopanych zabudowań, na wschód i południe od odkrytej tutaj okrągłej cysterny, pochodzi z drugiej połowy II w. p.n.e. Główny zaś budynek w kształcie prostokąta 30 X 37 m został wzniesiony nieco później, w początkach pierwszego wieku p.n.e., zapewne w okresie największego rozwoju zrzeszenia, na miejscu budowli o wiele starszej19. Jego północno-zachodni narożnik stanowiła wieża o grubych murach, górująca nad całymi zabudowaniami. Wznosiła się ona na wysokość przynajmniej 2 pięter i była połączona od południa z piętrowym budynkiem. Stwierdzono, że w tej części budynku znajdowała się na piętrze obszerna sala o wymiarach 13x4 m. Znaleziono w niej wąskie stoły z cegieł i gipsu oraz ławy i pulpity z miseczkami służącymi do obmywań rytualnych, a także kałamarze z brązu i gliny zawierające resztki atramentu roślinnego. Sala ta służyła prawdopodobnie jako skryptorium (miejsce, w którym pisano dokumenty). W niej właśnie powstawały znalezione w pobliskich grotach rękopisy. Na wschód od wieży odkryto różne urządzenia gospodarcze, m. in. kuchnię z dobrze zachowanymi paleniskami, obok kuchni znajdowały się magazyny. Opodal, na południowy wschód od głównego budynku, mieściła się pralnia, łaźnie i inne urządzenia służące potrzebom wspólnoty, jeszcze dalej w kierunku południowym warsztat garncarski i piece do wypalania naczyń.

Największą salę o rozmiarach 22 X 4,5 m odkryto na południe od centralnych zabudowań. W sali tej zbierali się prawdopodobnie członkowie zrzeszenia ąumrańsk.iego na wspólne posiedzenia, modlitwy i uczty sakralne. W jednym z narożników tej sali znaleziono potłuczone naczynia, których, jak przypuszczają archeologowie, używano zapewne podczas ostatniej uczty przed zniszczeniem budynku. Od strony południowej przylega do tej sali mniejsza izba, było w niej ponad tysiąc (1063) starannie poukładanych różnego rodzaju naczyń. Służyły one członkom gminy z Qumran w czasie ich posiłków i uczt sakralnych.

W południowo-wschodniej części budowli znajdowało się jeszcze kilka cystern połączonych przewodami w jeden ogólny system wodociągowy. Do zabudowań qumrańskich sprowadzano wodę z Wadi Qumran. Świadczy o tym odkrycie długiego akweduktu, którego ujście i połączenie z wewnętrznym systemem wodociągowym znajdowało się w północno-zachodniej części budowli.

W zachodniej części osiedla odkryto najstarsze budowle gminy ąumrańskiej. W tej części Qumran znajdowały się także urządzenia gospodarcze i przemysłowe służące potrzebom całego zrzeszenia. Powstały one w okresie rozwroju i największego rozkwitu gminy ąumrańskiej (okres Ib). Na tym terenie znaleziono młyny, piece do chleba,’ silosy i magazyny. Były tu prawdopodobnie stajnie oraz inne pomieszczenia, dotąd dokładnie nie zidentyfikowane. W różnych miejscach tej części ruin, na terenach niezabudowanych, znaleziono w dzbanach większe ilości kości zwierzęcych, które zdaniem archeologów są pozostałościami po ucztach sakralnych gminy. Przypuszcza się także, że obok znalezionych w tej części Qumran pieców znajdowała się również kuźnia. W jednym z pomieszczeń zachodniej części zabudowań znaleziono pokaźny skarb. W trzech glinianych naczyniach znajdowały się tutaj 553 srebrne monety tyryjskie i inne, z których pierwsze pochodzą z połowy II w. p.n.e.

Na podstawie znalezionych w ruinach materiałów archeologicznych (ceramika, ostrakony, przedmioty codziennego użytku, narzędzia, monety itp.) R. de Vaux ustala w sposób następujący historię Chirbet Qumran2021:

1. Zabudowania izraelskie: VIII —VII w. p.n.e. Miasto Soli” —*ir hammelah (Joz 16,62).

2. Zabudowania esseńskie:

Okres la. Początki osiedla za Jana Hirkana (135 —104 r. p.n.e. lub nieco wcześniej).

Okres Ib. Rozbudowa zabudowań za Aleksandra Janneusza (103 —76 r. p.n.e.).

Opuszczenie osiedla wskutek trzęsienia ziemi w r. 31 p.n.e.

Okres II. Odbudowa osiedla za Heroda Archelausa (4 r. p.n.e. do 6 r. n.e.).

Zburzenie zabudowań w r. 68 n.e. w okresie I wojny żydowskiej.

Okres III. Okupacja przez rzymskie oddziały wojskowe przynajmniej do końca 73 r. n.e.

Opuszczenie osiedla po upadku Masady.

Wykorzystanie ruin w okresie II wojny żydowskiej (133 —135 n.e.).

Całkowite opuszczenie, po r. 135 n.e.

Całość budowli qumrańskiej wskazuje na jakiś celowy, z góry obmyślany plan. O wszystkim tu pomyślano — jest kuchnia, sala jadalna, magazyny, stajnie, warsztaty, pralnia, sala do modlitw i posiedzeń, skryptorium, wspaniale zorganizowany system wodociągowy. Brak tylko pomieszczeń mieszkalnych. H. Bardtke,22 nie bez słuszności, wskazuje, że mogły one znajdować się w górnej części zabudowań, tzn. na piętrze. Większość członków sekty mieszkała prawdopodobnie w okolicznych grotach, które jeszcze i dziś użyczają schronienia koczującym na pustynnych terenach Beduinom. W wielu grotach znaleziono różne przedmioty, m. in. plecione maty, świadczące o tym, że groty były zamieszkałe. Niektóre zaś służyły do przechowywania narzędzi lub żywności. W jednej z takich pieczar służących za schowek znaleziono obok różnych naczyń i narzędzi znaczną ilość drewnianych pali o widlastym zakończeniu, które zdaniem R. de Vaux służyły jako pale do namiotów. Tak więc może to potwierdzać tezę, że członkowie sekty mieszkali także w namiotach lub lepiankach wokół centralnego kompleksu budynków klasztornych, podobnie jak później anachoreci grupowali się wokół głównego klasztoru.

Cmentarz

W niewielkiej odległości od zabudowań, w kierunku południowo--wschodnim, znajduje się na płaskowyżu duży cmentarz obejmujący 1100 grobów. Był to główny cmentarz gminy. Poza tym odkryto trzy mniejsze cmentarze — jeden znajduje się na płaskowyżu na północ od zabudowań, drugi na niewielkim pogórku, nieco niżej na wschód od marglowego płaskowyżu, trzeci zaś na południe od Wadi Qumran, lecz nie na płaskowyżu, a u jego podnóża. Trzy te cmentarze zawierają 100 grobów. Groby zdają się łączyć z głównymi okresami okupacji Qumran, tzn. z okresem I i II. Reprezentują one ten sam typ mimo pewnych drugorzędnych różnic. Każdy z nich przykryty jest warstwą kamieni. Groby kopano do głębokości 1,30 m do 2 m, tworząc u spodu niszę, zakrywaną potem szczelnie cegłami, tak by ziemia nie dotykała zwłok. Trumny stwierdzono tylko w nielicznych wypadkach. R. de Vaux sądzi, że w trumnach przynoszono zwłoki członków zrzeszenia, którzy zmarli poza Qumran, natomiast mieszkańcy centralnego osiedla byli chowani bez trumien. Być może w trumnach chowano bardziej dostojnych członków zrzeszenia.

Z ogólnej ilości 1.200 grobów zbadano dotychczas 43 mogiły. W 31 znaleziono szkielety mężczyzn, w 7 szkielety kobiet, w 4 szkielety dzieci, w jednym wypadku nie udało się zidentyfikować płci i wieku. Większość mężczyzn zmarła między 30 —40 rokiem życia, tylko dwóch w wieku ponad 50 lat. Kobiety zmarły w wieku 25 —40 łat; dzieci miały 6—10 lat. Groby kobiet i dzieci, z wyjątkiem jednego, odkryto jak dotychczas poza głównym cmentarzem. Uderza ubóstwo grobów, w męskich grobach brak wszelkich ozdób, a nawet wszelkich szat. Tylko w grobach kobiecych znaleziono przy szkieletach skromne klejnoty (naszyjniki, nausznice, brązowy pierścień). Brak także jakichkolwiek inskrypcji; nie ma żadnych najmniejszych wzmianek o życiu zmarłego. Zebrane fragmenty ceramiki świadczą o ścisłym związku między grobami, klasztorem i znaleziskami w grotach.

Podobne groby z okresu rzymskiego znaleziono także w Jerycho, oddalonym zaledwie o 12 km na północ od Qumran. Ta niewielka odległość nasuwa przypuszczenie, że w Jerycho mogła się znajdować filia gminy qumrańskiej23.

Wykopaliska w Feszcha

Na południe od Chirbet Qumran, w odległości niecałego kilometra, odkryto24 długi mur wysokości ok. 1 m ciągnący się w kierunku południowym na przestrzeni 400—500 m. Trudno ustalić czy został on zbudowany w okresie izraelskim, czy też dopiero w II w. p.n.e. Miał on prawdopodobnie ochraniać uprawne pola przed dzikimi zwierzętami i chronić je przed spłukaniem urodzajnej warstwy gleby przez wody spływające z nagich skał w okresie gwałtownych deszczów zimowych.

U początków muru znaleziono resztki budowli o wymiarach 60 x64 m, z okresu izraelskiego. Znaleziono tu ceramikę z VIII — VII w. p.n.e., w wierzchnich zaś warstwach ceramikę ąumrańską.

W połowie długości muru natrafiono na ślady prawie kwadratowego budynku o boku 12 m, który był związany prawdopodobnie z hodowlą roślinną uprawianą na polach osłoniętych murem. Tutaj również znaleziono ceramikę typu ąumrańskiego.

Zabudowania Feszcha25 znajdują się w odległości 50 m na północ od źródła Ain Feszcha i stąd rozciągają się na przestrzeni 100 m dalej w kierunku północnym. W skład ich wchodził dość duży budynek o rozmiarach 24x18 m, do którego od północy i południa przylegają dwa ogrodzone dziedzińce. W ich obrębie znajdowały się różne zabudowania. Od zachodniej ściany dziedzińca południowego ku północy ciągnie się mur niemal równoległy do zachodniej ściany głównego budynku i dziedzińca północnego.

Wzdłuż północnej ściany dziedzińca południowego znajdowały się pomieszczenia, przeznaczone — zdaniem R. de Vaux — na czasowe mieszkania, stajnie oraz suszarnię daktyli. Na dziedzińcu północnym znajdują się instalacje wodne i urządzenia, które nasunęły archeologom przypuszczenia, że mogła się tam znajdować garbarnia.

W głównym budynku były magazyny i urządzenia gospodarcze. oraz pomieszczenie mieszkalne, które znajdowały się także na piętrze. Stwierdzono bowiem, że w części zachodniej i południowo-- wschodniej budynek był przynajmniej piętrowy. Znaleziono tam w gruzach podwójne sklepienia wypełnione szczątkami naczyń ceramicznych.

Architektura, materiał ceramiczny oraz znalezione tu monety wskazują, że zabudowania te były zajmowane w tych samych okresach co Qumran, tzn. okupacja esseńska od ok. 135—31 r. p.n.e. i od 4 r. p.n.e. do 68 r. n.e., prawdopodobnie krótkotrwała okupacja rzymska por. 68 oraz okres II wojny żydowskiej (132—135 r. n.e.). Również i te zabudowania były opuszczone przez pewien czas między okresem I i II. Dane archeologiczne z Feszcha przemawiają za słusznością hipotezy, że Qumran i ściśle z nim związane zabudowania w Feszcha nie zostały opuszczone podczas najazdu Partów w 40 r. p.n.e., ale dopiero po trzęsieniu ziemi w r. 31 p.n.e.

Porównanie architektury, ceramiki, monet i innych materiałów z Qumran i Feszcha przemawia za tym, że należały one do tej samej społeczności ludzkiej. Feszcha stanowiło prawdopodobnie gospodarstwo rolne należące do Qumran. Tutaj być może hodowano palmy daktylowe, o których wspomina Pliniusz Starszy w swej Historia Naturalis, V, 17, dostarczające pożywienia i budulca. Belki z drzewa palmowego i pestki daktyli znalezione w Chirbet Qumran i pobliskich grotach wskazują także na słuszność tego przypuszczenia.

Łagodnie opadający ku Morzu Martwemu teren dostatecznie nawodniony, a w owym okresie zapewne mniej słony, umożliwiał uprawę także niektórych roślin. Tutaj też prawdopodobnie hodowano zwierzęta.

Dalsze ślady pobytu człowieka w Feszcha pochodzą z okresu bizantyjskiego. W V w. n.e. odbudowano pomieszczenie wschodnie w dziedzińcu południowym. Tutaj prawdopodobnie znajdował się ogród dostarczający pożywienia anachoretom z klasztoru położonego w górach Marda, dzisiejszego Chirbet Mird, o czym wspomina Jan Moschos26.

Historia zabudowań w Feszcha kończy się więc dopiero w okresie bizantyńskim.

Znaczenie wykopalisk

Przeprowadzone w Chirbet Qumran i Feszcha prace wykopaliskowe pozwalają już teraz na pewne wnioski.

Porównanie struktury obu budowli, określającej ich przeznaczenie, oraz ich położenie świadczą o wzajemnej ścisłej zależności. Qumran było siedzibą centralną, a Feszcha ośrodkiem od niej zależnym, w którym obok budynku administracyjnego z magazynami znajdowały się dziedzińce, gdzie można było zamykać zwierzęta, oraz różne urządzenia gospodarcze związane z uprawą roślin i hodowlą zwierząt możliwą dzięki bliskości terenów uprawnych.

Odkrycia w Feszcha umożliwiają lepsze poznanie warunków, w jakich w ciągu dwóch wieków żyła tutaj, zapomniana potem, społeczność ludzka. Wykopaliska w Qumran i Feszcha wyjaśniają wiele zagadnień związanych z sytuacją gospodarczą gminy qum-rańskiej oraz etapami jej rozwoju. Z Qumran, jako ośrodka nadrzędnego, kierowano wspólną pracą i w Qumran składano wspólne dochody27, o czym może świadczyć odkryty tam pokaźny skarb w postaci znacznej ilości monet znajdujących się w jednym miejscu.

Znaleziona w obu zabudowaniach ceramika, identyczna z tą, na jaką natrafiono w okolicznych grotach, świadczy także o ścisłym związku ich mieszkańców z odkrytymi w grotach rękopisami. Stwierdzenie tego związku jest jednym z najbardziej doniosłych osiągnięć naukowych przeprowadzonych badań archeologicznych. W świetle tych badań staje się oczywistym, że Qumran stanowiło główny ośrodek, mówiąc dzisiejszym językiem — klasztor macierzysty tej gminy, której członkowie żyli w lepiankach, szałasach, namiotach i grotach dookoła swej centralnej siedziby. Członkowie tej gminy zostawili w grotach swe rękopisy. Wyniki prac archeologicznych wyznaczają dla tych rękopisów termin, przed którym zostały napisane i czas ich złożenia w grotach. Jest nim koniec drugiego okresu pobytu zrzeszenia w Qumran i Feszcha, tzn. 68 r. n.e.,28 kiedy to zabudowania te zostały zniszczone przez wojska rzymskie, które, jak świadczy Józef* Flawiusz29, zajęły w tym roku pod wodzą Wespazjana wybrzeża Morza Martwego. Zgodność archeologii z historią jest tutaj tak wielka, że większej nie można by sobie życzyć30. Sprawcą zniszczenia Qumran i spustoszenia jego okolic był prawdopodobnie Dziesiąty Legion Freteński31.

Archeologia pozwala więc stwierdzić, że rękopisy z Qumran są z pewnością autentyczne i starożytne, że należały one do społeczności religijnej, której członkowie żyli w Qumran i jego okolicach od połowy II w. p.n.e. do 68 r. n.e., i że wskutek tego żaden rękopis tej gminy nie może być z okresu późniejszego. Dane archeologii nie wykraczają jednak poza ramy prawdopodobieństwa, toteż dla ustalenia historii wspólnoty, do której należały znalezione w grotach rękopisy, dla poznania jej praktyk i zwyczajów oraz ideologii posiadają decydujące znaczenie odkryte w grotach qum-rańskich teksty.

BIBLIOTEKA QUMRAJQSKA

W jedenastu grotach z rękopisami odkrytych dotychczas w okolicach Qumran znajdowało się około 600 różnych manuskryptów, z tej liczby tylko 11 przechowało się w mniej lub więcej kompletnych zwojach, reszta zachowała się tylko we fragmentach.

Większość tych grot stanowiła pustelnie, a znalezione w nich zwoje należały do podręcznej biblioteki mieszkających w nich członków gminy ąumrańskiej, którzy porzucili swe księgi, gdy musieli opuścić te okolice.

Przynajmniej dwie groty — pierwsza i czwarta — zawierały większe zbiory, które zostały tutaj schowane dla ocalenia przed zniszczeniem i profanacją. Należały one do jakiejś grupy anachoretów, jak zbiory groty pierwszej, lub zostały przeniesione do groty bezpośrednio z biblioteki centralnej siedziby gminy, jak zbiory groty czwartej32.

Księgi biblijne

Wśród zinwentaryzowanych dotąd rękopisów znalezionych w poszczególnych grotach jedną czwartą stanowią księgi biblijne. Mianem tym określa się księgi, które pod koniec I w n.e. na synodzie rabinów w Jamnia (hebr. yabhneh), ok. r. 80 n.e., zostały uznane za kanoniczne przez Żydów palestyńskich i wchodzą do dziś w skład Biblii hebrajskiej. Reprezentowane są wszystkie księgi biblijne — z wyjątkiem jednej. Mianowicie brak wśród nich Księgi Estery. Niektóre księgi znaleziono w kilkunastu egzemplarzach. Stwierdzono np. 14 różnych rękopisów Księgi Powtórzonego Prawa, 15 rękopisów Księgi Izajasza, 17 rękopisów Księgi Psalmów. Rękopisy (jest ich 7) Księgi Daniela, która powstała ok. 165 r. p.n.e. dzieli zaledwie półtora wieku od powstania oryginału, a rękopis Księgi Eklezjastesa, powstałej w III w. p.n.e., dzieli od oryginału zaledwie jeden wiek.

Rękopisy ksiąg biblijnych z Qumran są o tysiąc lat starsze od najdawniejszych, znanych przed odkryciami manuskryptów33, jedyny wyjątek stanowi tzw. papirus Nash (zwany tak od nazwiska nabywcy W. L. Nasha) zawierający Dekalog (Wyjść 20,2—17; Powt Pr 5,6—26) i modlitwę §ema (Powt Pr 6,4 — 5), pochodzący z II w. p.n.e. Toteż dostarczają one wielu nowych danych zarówno dla krytyki tekstu, jak i dla krytyki literacko-historycznej Starego Testamentu. Wiele z tych rękopisów zawiera tekst podobny w zasadzie do tekstu dzisiejszego Biblii hebrajskiej, tzw. tekstu ma-soreckiego34. Zawierają one jednak szereg różnic i wariantów tekstu, a niektóre z nich zbliżają się do tekstu Biblii greckiej, tzw. Septuaginty35. Fragmenty rękopisów z tą wersją Biblii pisane na skórze i papirusie znaleziono w IV grocie. Wersja tekstu hebrajskiego będącego podstawą Septuaginty występuje zarówno w Pięcioksięgu, jak i w Księgach Prorockich oraz w Pismach. Warianty tekstowe występujące w rękopisach qumrańskich potwierdzają istnienie kilku odrębnych recenzji (przekazów) tekstu Biblii w okresie przedmasoreckim. W dokumentach biblijnych z Qumran wyróżnić można trzy typy tekstu — jeden zbliżony do masoreckiego, drugi stanowiący odpowiednik tekstu będącego podstawą Septuaginty i trzeci, gdy chodzi o Pięcioksiąg, zbliżający się do Pięcioksięgu Samarytańskiego. Tekst masorecki ukazuje się w świetle rękopisów z Qumran jako jedna z rozpowszechnionych wówczas recenzji tekstu. Recenzja ta na synodzie w Jamnia została uznana za oficjalną i jedynie dopuszczalną. Jednocześnie rękopisy ksiąg biblijnych z Qumran potwierdzają starożytność i wierność tekstu masoreckiego przechowanego przez Synagogę.

W Qumran znaleziono także rękopisy ksiąg, które nie weszły w skład Biblii Żydów palestyńskich, lecz były uznawane za kanoniczne przez Żydów z Aleksandrii i, później, chrześcijan. Są to tzw. księgi deuterokanoniczne, nazywane przez protestantów apokryfami. Z ksiąg tego rodzaju odkryto w bibliotece gminy qum-rańskiej: rękopisy Księgi Tobiasza (3 hebrajskie i 1 aramejski) oraz rękopis hebrajski Księgi Syracha (Eklezjastyka), którego tekst jest identyczny z tekstem hebrajskim znalezionym w genizie karaimskiej synagogi w Kairze w 1896 r. Innych ksiąg deutero-kanonicznych w Qumran nie znaleziono.

Najlepiej zachowanym rękopisem biblijnym jest zwój Księgi Izajasza z I groty (lQIsa), który zawiera kompletny tekst tej Księgi. Opublikowali go w r. 1950 M. Burrows, J. C. Trever i W. H. Brownlee. Składa się on z 17 arkuszy dobrze wyprawionej skóry, ogólnej długości 7,34 m i szerokości 28 cm. Tekst, napisany w 54 kolumnach, jest podzielony na perykopy zgodne z podziałem w tekście masoreckim. Badania paleograficzne wykazały, że pochodzi on z końca II w. p.n.e., jest zatem o tysiąc lat starszy od najdawniejszych dotąd znanych rękopisów ksiąg prorockich. Potwierdza on, że tekst masorecki opiera się na dobrej tradycji,

gdyż mimo tak wielkiej odległości czasowej jest niemal identyczny, zawiera jednak pewne ciekawe warianty, które świadczą, że był to tekst popularny, będący jedną z odmian ówczesnych recenzji tekstu hebrajskiego Biblii.

Drugi zwój z I groty z tekstem Księgi Izajasza (lQIsb) zachował się w znacznie gorszym stanie. Zachowały się z niego fragmenty tekstu odpowiadające dzisiejszym rozdziałom 10, 13, 19—30; 35 —40. Tekst ciągły, lecz też z wielkimi lukami przechował się od rozdz. 41 do końca księgi, tj. rozdz. 66. Zbliża się on bardziej niż poprzedni do tekstu masoreckiego. Na podstawie danych pa-leograficznych i ortografii ustalono, że pochodzi on z I w. n.e. Zwój ten przygotował do publikacji prof. E. L. Sukenik, a po jego śmierci w r. 1953 wydał go, w r. 1954, prof. N. Avigad.

W dziedzinie krytyki historycznej ksiąg Biblii starotestamentowej dokumenty ąumrańskie pozwalają stwierdzić, że palestyński kanon ,,ksiąg świętych” nie był jeszcze ustalony w owym okresie. Wskazuje na to m. in. brak Księgi Estery. Ponadto dowodzą tego także fragmenty Księgi Daniela, inne od przechowywanych w Księdze kanonicznej36.

Komentarz do Księgi Habakuka (IQpHab) obejmuje tylko dwa pierwsze rozdziały księgi kanonicznej37. Nie uwzględnia natomiast wcale znajdującego się w niej rozdziału trzeciego. Dwa rękopisy Księgi Psalmów z IV groty, pochodzące z okresu hasmonejskiego, nie zawierają psalmu 32, mimo że układ psalmów w tych rękopisach nie różni się od układu w tekście masoreckim. Fakt ten może przemawiać za późniejszym powstaniem tego psalmu, co tłumaczyłoby jego brak w zbiorze z II w. p.n.e. Z jednej strony zdaje się to potwierdzać pochodzenie niektórych psalmów z okresu machabej-skiego, z drugiej zaś wskazywać, że kolekcja psalmów nie była jeszcze zamknięta. Wszystko to dowodzi, że w okresie powstawania pism ąumrańskich żydowski kanon ksiąg Starego Testamentu dopiero się tworzył. Ostatecznie został on jak wiemy ustalony na synodzie rabinów w Jamnia.

Decyzje tego synodu okazały się zgubne dla wielu dzieł literatury hebrajskiej. Księgi bowiem nie przyjęte wówczas do Kanonu zostały odrzucone i uległy całkowitemu zapomnieniu. Z obfitej literatury pseudoepigraficznej i apokaliptycznej ostatnich wieków p.n.e. zachowały się tylko nieliczne dzieła i to najczęściej w późniejszej redakcji lub kompilacji chrześcijańskiej. W bibliotece qumrańskiej ocalały dzieła odrzucone i skazane na zagładę.

Księgi pozabiblijne

Większość rękopisów ąumrańskich tworzy pokaźny zbiór religijnych ksiąg żydowskich, których istnienia, przed odkryciami, nawet nie przypuszczano.

Księgi te cechuje taka jednolitość założeń doktrynalnych, że mogły one powstać tylko w jednym środowisku. Powstały one niewątpliwie w zrzeszeniu ąumrańskim, a jego członkowie księgi te uważali, być może, za święte38.

Pseudoepigrafy39.

Niemałą część wśród znalezionych rękopisów ąumrańskich stanowią manuskrypty pseudoepigrafów Starego Testamentu, które dotarły do nas za pośrednictwem przekładów na język etiopski, grecki, łaciński czy starosłowiański. Do takich pseudoepigrafów należy Księga Jubileuszów. W I, II i IV grocie znaleziono fragmenty dziesięciu rękopisów hebrajskich zgodnych z wersją etiopską, w której księga przechowała się w całości. W grocie IV znaleziono pięć rękopisów aramejskich Księgi Henocha. Dziewięć rękopisów hebrajskich tej księgi zawiera tekst odpowiadający jej I i IV części oraz części kosmologicznej. Brak natomiast tzw. Przypowieści Henocha, co potwierdza słuszność założenia, że jest to dzieło judeo-chrześcijanina z II w. n.e.

Fragmenty z I i IV groty, zawierające aramejski tekst Testamentu Lewiego, oraz rękopis hebrajski Testamentu Neftalego z IV groty rzucają nowe światło na powstanie pseudoepigrafu noszącego tytuł Testamenty Dwunastu Patriarchów. J. T. Milik sądzi40, że na podstawie istniejących wcześniej, niezależnie od siebie, niektórych Testamentów jakiś autor judeo-chrześcijański stworzył ten pseudoepigraf w II w. n.e.

Księgi te zostały na synodzie w Jamnia odrzucone przez Synagogę, lecz cieszyły się wielką powagą w pierwszych gminach chrześcijańskich i dzięki temu zachowały się w przekładach.

Dzięki odkryciom w grotach qumrańskich dzieła te ukazały się w wersji i języku oryginalnym. Wprawdzie zachowały się tylko we fragmentach, lecz już samo stwierdzenie ich języka oryginalnego posiada doniosłe znaczenie. Ponadto niemałe znaczenie ma też fakt, że należały one do biblioteki gminy qumrańskiej, gdyż rzuca to sporo światła na zagadnienie środowiska, w którym powstały. Analiza tych ksiąg i porównanie ich z innymi utworami gminy qumrańskiej wykazują tak wielkie podobieństwo w treści i stylu, że prowadzi to do wniosku, iż wśród członków gminy qumrańskiej można szukać ich autorów.

Literatura gminy qumrańskiej

Większość utworów, jakie poznano dzięki odkryciom w grotach qumrańskich, to dzieła przedtem nieznane. Są to utwory niezmiernie ważne, gdyż pozwalają nam poznać bezpośrednio tę społeczność, która zamieszkiwała Qumran i jego okolice. Są one tym ważniejsze, że pochodzą z tego rejonu i z tego okesu, w którym zaczęło się rozwijać chrześcijaństwo.

Wśród utworów zaliczanych do własnej literatury qumrańskiej możemy wyróżnić pisma prawno-doktrynalne, liturgiczne, narracyj-no-historyczne, apokaliptyczne oraz komentarze do ksiąg biblijnych.

Do pierwszej grupy pism o charakterze prawno-doktry-nalnym należą: Reguła Zrzeszenia (1QS), Reguła całego Zgromadzenia (IQSa) oraz Dokument Damasceński (CDC) i Reguła Wojny (1QM), która jest zarazem utworem apokaliptycznym. Ich omówienie znajdzie czytelnik we wstępach poprzedzających przekłady tych dokumentów. Dokumenty te są niezmiernie ważne dla poznania organizacji, ideologii, instytucji oraz praktyki i zwyczajów gminy qumrańskiej.

Dokumenty liturgiczne obejmują: ,,Liturgię Trzech Języków Ognistych” (1Q29), tekst znaleziony w I grocie. Składa się on z 16 niewielkich fragmentów. W jednym z nich mowa jest o ,,trzech językach ognistych”, stąd nazwa. Wydawca J. T. Milik uważa, że jest to tekst liturgiczny, lecz jednocześnie może to być tekst apokaliptyczny. Dokument ten znaleziono także w grocie IV.

,,Zbiór modlitw liturgicznych” (1Q30 i 31 oraz 1Q34 i 34bis) z I groty. Z tekstów tych przechowały się niewielkie fragmenty. Teksty 1Q30, 31 zbliżają się do psalmów gradualnych i być może łączyły się z ofiarami, zaś 34 i 34bis zawierają opis ceremonii i modlitwę na Dzień Pojednania. Znajdują się w nich pojęcia charakterystyczne dla ideologii gminy qumrańskiej — Mesjasz, Przymierze, tajemnica, pokój, święta. Tekst 34 i 34bis wykazuje analogie do Reguły Zrzeszenia.

,,Zbiór błogosławieństw” (IQSb, tekst nr 28b). Z rękopisu zawierającego pierwotnie prawdopodobnie sześć kolumn zachowały się fragmenty pięciu kolumn tekstu. Były one być może dołączone do zwoju zawierającego Regułę Zrzeszenia. Jego wydawca D. Barthelemy sądzi, że nie był on stosowany w praktyce liturgicznej, a tylko stanowi rozwinięcie literackie krótkich modlitw liturgicznych zawartych w Regule Zrzeszenia. Po wstępie, który podaje cel tych modlitw-błogosławieństw, następują błogosławieństwa odnoszące się do arcykapłana, kapłanów, księcia zgromadzenia. Przypuszcza się, że błogosławieństwa ,,arcykapłana” i ,,księcia zgromadzenia” odnoszą się do Mesjaszy Aarona i Izraela. W błogosławieństwach tych obok wpływów biblijnych widoczna jest wierność dla tradycji kapłańskiej, a jednocześnie nadzieja, że członkowie gminy obejmą na powrót w posiadanie świątynię i kraj Izraela.

Do grupy tej należy również odkryty w IV grocie rękopis papirusowy zawierający na jednej stronie modlitwy poranne i wieczorne na wszystkie dni miesiąca, na drugiej zaś modlitwy odmawiane podczas obrzędu oczyszczenia. W innym rękopisie z tej samej groty zawarte są modlitwy i błogosławieństwa związane z cere-moną obmywania. Z grupą tą, zdaniem wydawców, wiążą się również dwa teksty z II i IV groty.

Reprezentantem tej grupy tekstów jest także zwój hymnów z I groty (1QH), którego szersze omówienie zamieszczono we wstępie do przekładu tego dokumentu.

W IV grocie znaleziono, zaliczane także do tej grupy, fragmenty kilku rękopisów, tzw. mismaróth. Zawierają one wskazania dotyczące kolejności odbywania przez poszczególne rody kapłańskie służby w świątyni, ze specjalnym przeznaczeniem na poszczególne święta i tygodnie roku oraz początki nowych miesięcy. Są to niejako kalendarze liturgiczne. W łączności z nimi wymienić też można „Genealogie Kapłanów” z IV groty.

Utwory o charakterze narracyjnym znaleziono w I, IV i VI grocie. Do tego rodzaju należą „Słowa Mojżesza” z I groty, oznaczane skrótem 1QDM. DM jest skrótem tytułu Dires de Moise, nadanego celowo przez wydawcę J. T. Milika temu dokumentowi, jest on odpowiednikiem hebrajskiego dibhre moseh. Mógłby też nosić tytuł „Mała Księga Powtórzonego Prawa”, gdyż treść jego oparta jest właśnie na tej księdze. Z utworu tego przechowały się cztery kolumny oraz 48 drobnych fragmentów. Rozpoczyna się wezwaniem Mojżesza na górę Nebo, gdzie ma on wyjaśnić lewitom i kapłanom, a tylko ogłosić „synom Izraela” Prawo objawione na Synaju. Mojżeszowi mają towarzyszyć Eleazar, syn Aarona, i Jozue (kol. I). W dalszym ciągu utworu Mojżesz zwraca się do ludu i ogłasza mu „przykazania, które winien wypełniać” (kol. II). Wezwanie to wprowadza centralną część utworu opartą na paralelnych fragmentach Pięcioksięgu. Rozpoczyna się ona przepisami dotyczącymi roku szabatniego, po których następuje opis obrzędów Dnia Pojednania (kol. III). Znacznie uszkodzona kol. IV zawierająca dalszy opis tego święta dostarcza m. in. ciekawej paraleli do Reguły Zrzeszenia, mówi bowiem o ,,pokucie za synów Izraela i za ziemię” (1QS VIII, 6.10 —ma tylko ,,pokutować za ziemię”). J. T. Milik przypuszcza, że tekst ten kończył się opisem śmierci Mojżesza i ewentualnie jego wniebowstąpienia.

W oparciu o tekst biblijny autor stworzył swobodne opowiadanie, do którego wprowadza nowe, niespotykane w Biblii elementy. Zaczerpnąwszy podstawowe założenia z Księgi Powtórzonego Prawa rozwija je dalej, stosownie do poglądów swojej gminy. Dokument ten można by zaliczyć do midraszów, znanych z literatury późnego judaizmu.

Podobny rodzaj reprezentuje także ,,Apokryficzna Księga Rodzaju”, której fragmenty (kol. II, XIX—XXII) opublikowali N. Avigad i Y. Yadin41 — dokument, uważany przed rozwinięciem za Apokalipsę Lamecha. Jest to utwór napisany w języku aramej-skim. Wykorzystując skąpe dane Księgi Rodzaju o życiu patriarchów, autor tego utworu uzupełnia je różnymi fantastycznymi dodatkami. Na kol. II znajduje się szczegółowy opis cudownych okoliczności towarzyszących narodzinom Noego. Opowiadanie to zajmuje tekst do kol. V, jest to tzw. Księga Lamecha. Dalszy ciąg rękopisu zawiera według wydawców historię Noego, która kończy się na kol. XVII, a w Księdze Rodzaju obejmuje rozdz. 5—11. Następnie na kol. XIX—XXII autor wprowadza historię Abrahama, rozszerzając dane 12 —15 rozdz. Księgi Rodzaju. Autor stara się obronić Abrahama przed zarzutem kłamstwa i udowadnia, że nie kłamał, twierdząc, że jego żona Sara jest jego siostrą. Następnie dodaje, że Abraham nie oddał Sary, ale że została ona porwana na dwór faraona. Opisuje szczegółowo jej urodę i wdzięk. Szeroko rozwodzi się nad karami, jakie dotknęły faraona i jego dom. Utwór ten zawiera wiele szczegółów geograficznych dotyczących topografii Palestyny, gdyż autor identyfikuje miejsca podane w Biblii z miejscowościami sobie współczesnymi. Opis wojny królów i powrót Abrahama z wyprawy (Rodź 14) jest skrótem wersji biblijnej. Autor zmienia niektóre imiona i, co ciekawe, utożsamia Salem z Jerozolimą. W dalszym ciągu, niemal zgodnie z tekstem biblijnym, przytacza 15 rozdz. Księgi Rodzaju, wprowadzając doń tylko pewne dodatki chronologiczne.

Stan zachowania rękopisu nie pozwolił dotychczas na publikację całego dokumentu. Pseudoepigraf ten wykazuje wiele podobieństwa do Księgi Jubileuszów opierającej się także na Księdze Rodzaju. Na podstawie charakteru języka i danych paleograficznych przyjmuje się, że utwór ten powstał w I wieku p. n.e.

W VI grocie znaleziono również fragmenty dokumentu hebrajskiego o podobnym charakterze. Jest to tekst historyczny, który zdaje się nawiązywać, jak przypuszcza wydawca M. Baillet, do II Księgi Samuela. W IV grocie zidentyfikowano ponadto przynajmniej cztery różne, rękopisy apokryficznej Księgi Jeremiasza, zbliżonej do deuterokanonicznej Księgi Barucha.

Nową qumrańską literaturę apokaliptyczną reprezentują liczne utwory:

,,Księga tajemnic” (IQMyst) z I groty ,,Livre des mysteres”, ciekawy utwór hebrajski zachowany w 2 większych i 13 drobnych fragmentach. Mówi on o ,,tajemnicy niegodziwości” oraz o ,,przyszłej tajemnicy”. Znakiem realizacji tej ,,przyszłej tajemnicy” będzie usunięcie wszelkiej niegodziwości i nieodwołalne opanowanie świata przez sprawiedliwość. Autor tego utworu dowodzi, że ludzie nienawidzą niegodziwości, a jednak mimo to ją czynią. Podobną myśl wyraża później Paweł w liście do Rzymian (Rzym 7, 15 —20). Pozostałe fragmenty wskazują, że dalszy ciąg tekstu zawierał wywody na temat losu, j iki spotka dobrych i złych. W grocie IV znaleziono również 4 rękopisy tego utworu.

„Opis nowej Jerozolimy” (1Q32). Z utworu tego zachowały się 22 drobne fragmenty, w których występują słowa: „podstawa kolumny..., nad kolumną, wnętrze, długość, przy drzwiach, dwie kolumny, mur”. Przypuszcza się, że podstawą tego dokumentu aramejskiego były rozdziały (40—48) Księgi Ezechiela, gdzie występuje opis nowej Jerozolimy. Dokument ten znaleziono także w II, IV i V grocie42.

Do grupy tej zaliczyć należy także proroctwa apokaliptyczne z I, V i VI groty, utwory należące do literatury związanej z postacią Henocha (z I, IV, V i VI groty) oraz Noego (z I, V i VI groty), aramejski dokument ,,Słowa Księgi, które Michał przekazał aniołom” z IV groty, tekst aramejski z III groty, w którym występuje nazwa Sodoma, oraz tekst apokryficzny o Aniołach Oblicza, i wreszcie utwory spisane pismem tajemnym, zawierające tajne nauki. Trzy tego rodzaju utwory znaleziono w II grocie i trzy w IV grocie. Jeden z tych ostatnich przypomina trzecią część Księgi Henocha — obserwacje astronomiczne, drugi — przechowany w maleńkim zwoju, z którego zachowały się trzy pierwsze kolumny — rozpoczyna się od słów: ,,słowa mędrca, które powiedział do Synów Jutrzenki” i wreszcie ostatni zawiera na odwrocie ostatniej kolumny słowa: mdrs spr mwsh — Midrasz (wyjaśnienie) Księgi Mojżesza.

W rękopisach z Qumran odkryto dwa rodzaje tajnego pisma A i B. Pismo B nie zostało jeszcze odczytane. Pismem A zostały spisane teksty hebrajskie wspomniane wyżej. Litery w tym piśmie są pisane od lewej ku prawej stronie, natomiast słowa, normalnie jak w hebrajskim, od prawej ku lewej. W piśmie B znajdują się litery fenickie, greckie, hebrajskie oraz jakieś znaki specjalne, dotąd nie rozszyfrowane.

Szeroko reprezentowany w dokumentach qumrańskich gatunek literacki stanowią komentarze do ksiąg biblijnych. Są one wyrazem swoistej egzegezy uprawianej w gminie z Qumran. Dlatego komentarze z Qumran określa się mianem „peszer” (peśef). Omówienie ogólnych cech tych dokumentów podaję we wstępie do przekładu Komentarza do proroctwa Habakukaz I groty (lQpHab). Jest to jak dotąd najlepiej zachowany komentarz ze wszystkich jakie znaleziono. W grocie I znaleziono bowiem jeszcze niewielkie fragmenty komentarza do proroctwa Micheasza (lQpMich), So-foniasza (lQpSof) oraz komentarze do Psalmów (lQpPs) 57 i 68. Komentarze te mają za tło tę samą sytuację, co Komentarz Haba-kuka. Mówią także o ukaraniu Judy, o Kittim12 oraz o sporze między Nauczycielem Sprawiedliwości i Bezbożnym Kapłanem.

W trzeciej grocie znaleziono fragmenty komentarza do proroctwa Izajasza (3QpIs).

13 Kittim — zob. wyjaśnienie na s. 185 i 311.

Wśród fragmentów z IV groty stwierdzono cztery komentarze do Księgi Izajasza43 (w tym jeden na papirusie p4Qplsc), komentarz do Księgi proroka Ozeasza oraz komentarz do Księgi proroka Nahuma (4QpNah) zachowany w większych fragmentach44. Ten ostatni komentarz jest szczególnie ważny, jako jedyny w którym występują imiona historyczne: „Demetriusz król Jawan (=Grecji)” oraz ,,Antiochus”, a także określenie „Lew szaleństwa” i „Kittim”.

Wydawca fragmentu tego komentarza M. J. Allegro sądzi, że tłem jego są wydarzenia z czasów Aleksandra Janneusza i Deme-triusza III Eukairosa. Wydaje się jednak, że komentarz raczej nawiązuje do okresu machabejskiego45 z czasów Demetriusza I Sotera (162—150 r. p.n.e.), nazwa „król Jawan” oznacza bowiem niewątpliwie władców z dynastii Seleucydów. „Lwem szaleństwa” jest wymieniony dalej Antioch, utożsamiany z Antiochem IV Epi-fanesem (175 —164 r. p.n.e.), który stosował karę śmierci przez ukrzyżowanie, o czym jest mowa w liniach 7 i 8, i krwawo prześladował wyznawców religii żydowskiej. Komentarz ten wskazuje, że termin „Kittim” odnosić należy do Rzymian. Według wszelkich danych komentarz ten powstał po r. 63 p. n.e.

Z groty IV pochodzą także dwa egzemplarze komentarza do Psalmu 37 (4QpPs 37)46. Jest to tzw. psalm dydaktyczny, w którym psalmista wykazuje, że szczęście niegodziwych przemija. Przeciwstawienie dobra i zła było dla autora okazją do przedstawienia prześladowania Nauczyciela Sprawiedliwości przez Niegodziwego Kapłana. Mowa w nim jest także o śmierci Nauczyciela. Przypuszcza się, że psalm ten powstał przed Komentarzem Habakuka i Dokumentem Damasceńskim.

Poza tym w IV grocie znaleziono komentarz do nieznanego dotychczas utworu pozabiblijnego. Ponieważ występuje w nim imię Azazel (Hen 6—11), przypuszcza się, że utwór ten należał do literatury związanej z postacią Henocha.

Do tego rodzaju zaliczyć też można zbiory wybranych tekstów z ksiąg biblijnych. Taki wybór tekstów z Księgi Wyjścia znaleziono w II grocie. W grocie IV odkryto także zbiory z komentarzami. Jeden z nich, z którego zachowały się resztki pięciu kolumn, zatytułował wydawca M. J. Allegro ,,Błogosławieństwa Patriarchów”. Są to wypowiedzi patriarchów z Księgi Rodzaju (9, 27, 49) zaopatrzone w komentarz odnoszący je do Mesjasza Dawidowego.

Inny podobny zbiór nazwany przez wydawcę Florilegium, to wyjątek ze zbioru midraszów zestawiony z tekstów Ksiąg: Wyjścia, 2 Samuela, Izajasza, Psalmów, Amosa i Daniela, zaopatrzonych w komentarze. Mowa w nim jest o ,,wyjaśniającym Prawo” i „szczepie Dawida”. Inny zbiór — 4Q Testimonia — zawiera tylko teksty biblijne: Powt Pr 5, 28-29; 18, 18-19; 33, 8-11; Liczb 24, 15—17. Jest to zestawienie tekstów mesjańskich, po którym następuje fragment jakiegoś hymnu qumrańskiego47. Teksty te odnoszono prawdopodobnie do Nauczyciela Sprawiedliwości48. Są to utwory późniejszego pochodzenia, które, jak się zdaje, nie były przepisywane, były zapewne sporadycznymi dziełami poszczególnych członków zgromadzenia, a ich powstanie łączyło się z wyjaśnianiem tekstów biblijnych podczas zebrań liturgicznych49.

Wśród opracowywanych fragmentów znaleziono jeszcze podobne zestawienie tekstów z Księgi Deuteroizajasza oraz inne złożone z cytatów zaczerpniętych z psalmów, które połączono z pismami prorockimi. Ponadto zidentyfikowano utwór naśladujący Księgę Lamentacji oraz utwory będące parafrazą tekstów biblijnych.

Nieliczne fragmenty takiej parafrazy Księgi Samuela zalicza się do najstarszych rękopisów qumranskich. Do tej grupy utworów należą również liczne filakteria znalezione w I, IV i VI grocie50.

Komentarze ksiąg biblijnych z Qumran są bardzo ważne dla poznania historii sekty. W obecnym stanie publikacji dokumentów ich interpretacja spotyka się jednak z wielu trudnościami, zwłaszcza że jak dotąd opublikowano tylko wszystkie rękopisy z groty I i fragmenty z grot II, III, IV i VI. Przygotowanie publikacji pozostałych odkrytych rękopisów potrwa jeszcze przynajmniej kilka lat51.

Datacja rękopisów

Pierwsze informacje o nowoodkrytych dokumentach zapoczątkowały dyskusję na temat ich autentyczności. Nie zabrakło w niej słów o ,,fałszerstwie historycznym”52, ostatecznie jednak pierwotne zastrzeżenia co do autentyczności dokumentów musiały zniknąć, gdy do dyskusji włączyła się archeologia.

Również datacja rękopisów wywołała od początku ożywioną dyskusję. Zdania uczonych były podzielone i dotyczyły okresu od II w. p.n.e. aż do średniowiecza (XI w. n.e.)53. Jednakże dość szybko, bo już w 1952 r., dyskusja ta została zakończona. Przyjmuje się dziś na ogół, że znalezione rękopisy z Qumran powstały w czasie od II w. p.n.e. do 68 r. n.e.24. Datę tę potwierdza kontekst archeologiczny25, badania paleograficzne26, językowe27, badania zawartości izotopu węgla (C14)28, aluzje historyczne29 i, jeśli chodzi

chrześcijańskie pochodzenia ebionickiego z I. w. n.e., natomiast P.R. Weiss oraz S. Zeitlin dopatrywali się w tekstach pozabiblijnych wpływów karaimskich, utrzymując, że pochodzą one z XI w. W toku dyskusji twierdzenia ich okazały się nieuzasadnione.

24 Dla dokumentów z Wadi Murabba'ät przyjmuje się jako terminus ad quem ich powstania r. 135 n.e.

25 Zbadanie grot ąumrańskich przez fachowców-archeologów pozwoliło na bardziej dokładne ustalenie datacji oraz wykazało, że znajdowane w różnych grotach dokumenty pochodzą z tego samego okresu.

26 Najważniejsze w tej dziedzinie były prace, które ogłosili: W.F. Albright, On the Date of the Scrolls from 'Ain Feshkka and the Nash Papyrus, BASOR 115 (1949) 10—19; J.C. Trever, A Paleographical Study of the Jerusalem Scrolls, tamże 113 (1949) 6—23; S.A. Birnbaum, How Old are the Cave Manuscripts'? A Palae-ographical Discussion, VT 1 (1951), 91—109; Notes on the Internal and Archeological Evidence Concerning the Cave Scrolls, JBL 70 (1951), 227—32; The Qumran (Dead Sea) Scrolls and Paleography, BASOR Supplementary Studies 13—14, New Haven 1952. Przyjęte na ogół wnioski tych uczonych znalazły dodatkowe potwierdzenie w wynikach prac archeologicznych przeprowadzonych przez Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie na terenie ruin dawnego zamku Heroda Wielkiego — Masada, który został zniszczony w 73 r. n.e. Znaleziono tam m.in. rękopisy reprezentujące ten sam typ pisma, jaki spotyka się w rękopisach ąumrańskich.

27 Język rękopisów zbliża się do języka pierwszych ksiąg Miszny. Por. M.H. Gottstein, Studies in the Language of the Dead Sea Scrolls, JJS 4 (1953) 104—107; Die Qumran-Rollen und die hebräische Sprachwissenschaft, RQ 1 (1958—59) 104 n.; C. Rabin, The Historical Background of Qumran Hebrew w: Scripta Hierosolymitana IV, Jerusalem 1958, 144—161.

28 Badania te przeprowadzono na płótnie, w które zawinięte były zwoje. Wykazały one, że tkaniny te pochodzą z 33 r. n.e., z możliwością marginesu błędu do 200 lat (od 167 r. p. n.e. do 233 r. n.e.). Por. D. Collier, New Radiocarbon Method for Dating the Past, BA 14 (1951) 25—28; O.R. Sellers, Radiocarbon Dating of Cloth from 'Ain Feshkha Cave, BASOR 123 (1951) 24—26; W.F. Libby, Radiocarbon Dating, Chicago 1952. Ostatnio metoda ta została ulepszona. Nowe badania cofnęły wyniki o 50 lat wstecz, tzn. do r. 17 p.n.e. i zmniejszyły margines błędu, który waha się od ok. 200 r. p. n.e. do 180 n.e. Konkluzje te potwierdziła też analiza fizyko-chemiczna przeprowadzona na rękopisach. Por. D. Burton, J. B. Poole, R. Reed, A New Approach to the Dating of Dead Sea Scrolls» ,,Nature”, Nr 184, 1959, 533—534.

29 Są one na ogół niejasne. Jedynie w komentarzu do proroctwa Nahuma z IV groty (4QpNah) występują imiona historyczne. Zob. M.J. Allegro, Further o księgi biblijne, studia porównawcze nad tekstem, zwłaszcza porównanie z Septuagintą.

Do wyjaśnienia problemu datacji rękopisów przyczyniły się w znacznej mierze prace wykopaliskowe w Chirbet Qumran i Fesz-cha. Na podstawie zachowanej ceramiki udało się ustalić chronologiczny związek zarówno między odkopanymi budowlami i dokumentami znalezionymi w grotach, jak i między grotami a siedzibą centralną gminy i odkrytym obok niej cmentarzem. Stwierdzenie tych faktów doprowadziło do ostatecznego rozwiązania problemu datacji rękopisów biblijnych oraz pozabiblijnych znalezionych w grotach qumrańskich. Powstały one przed 68 r. n.e.

Zupełnie inne zagadnienie stanowi ustalenie czasu powstania pozabiblijnych dokumentów oryginalnych gminy z Qumran. Dyskusja, która toczyła się wokół tego zagadnienia, nie zakończona wprawdzie ostatecznie, doprowadziła do pewnych wniosków, które posiadają cechy prawdopodobieństwa. Na ogół przyjmuje się, że w pierwszym okresie istnienia zrzeszenia qumrańskiego, a więc w II w. p.n.e. powstały: Reguła Zrzeszenia, Reguła Wojny, czyli „Wojna Synów Światłości z Synami Ciemności” oraz Hymny, natomiast Komentarz do proroctwa Habakuka i Nahuma oraz Dokument Damasceński mogły powstać później, w I w. p.n.e. Ostateczne rozstrzygnięcie tego problemu stanie się jednak możliwe dopiero po opublikowaniu pozostałych dokumentów.

Zwoje Miedziane

W trzeciej grocie, jak już zaznaczono przy omówieniu odkryć, znaleziono dwa zwoje miedziane, jeden większy i drugi mniejszy. Zauważono przy tym, że są one pokryte pismem, lecz miedź była tak zniszczona i krucha, że o rozwinięciu nie mogło być mowy. Stwierdzono, że do wykonania tych zwojów użyto trzech arkuszy blachy z czystej miedzi o rozmiarach 80 x30 cm, grubości 1 mm. Początkowo te trzy arkusze były połączone razem i tworzyły jeden zwój, później jednak jeden został odłączony dla ułatwienia zwijania zwoju.

Light in the History of Qumran Sect, JBL 75 (1956) 89—93. Aluzje historyczne są szczególnie ważne dla ustalenia czasu powstania dokumentów pozabiblijnych.

Ponieważ rozwinięcie zwoju było niemożliwe, zwój otworzono w ten sposób, że poprzecinano go na poprzeczne pasy. Dokonał tego prof. H. W. Baker z Uniwersytetu w Manchesterze. Po otwarciu okazało się, że większy zwój zawiera osiem początkowych kolumn tekstu, a zwój mniejszy cztery pozostałe. Zwój ten był zrobiony na wzór zwojów skórzanych. Tekst rozłożony w kolumnach znajdował się po wewnętrznej stronie zwoju. W każdej z 12 kolumn znajduje się 13 do 17 linii tekstu. W zwojach skórzanych o podobnej szerokości znajduje się do 50 linii. Zwój został napisany pismem kwadratowym. Pismo jest ciągłe (scriptio continua), litery duże i niezgrabne. Pismo jest typu monumentalnego, podobne do tego, jakie spotyka się na nagrobkach i ossuariach z okresu II wojny żydowskiej.

Język zwojów jest zbliżony do języka Miszny54. Nie jest to już klasyczny język hebrajski. Słownictwo zawiera wiele wyrażeń stanowiących hapax legomena (tzn. takich, które tylko jeden raz występują). J. T. Milik55, któremu powierzono opublikowanie tekstu zwojów miedzianych, przypuszcza, że dokument ten powstał ok. 100 r. n.e. Sądzi on również, iż dokument ten nie posiadał żadnego związku z gminą esseńską z Qumran, że jest to jakiś utwór będący wyrazem żydowskiej tradycji ludowej z epoki rzymskiej5657.

Treść tego zwoju stanowi spis sześdziesięciu skarbów ukrytych w różnych miejscach na terenie Palestyny. Miejsca przechowania skarbów znajdują się głównie w rejonie Jerozolimy, w pobliżu świątyni i na cmentarzu w dolinie Cedronu oraz na terenie Wyżyny Judejskiej i doliny Jordanu. Ogólna ilość złota i srebra ukryta w różnych kryjówkach przekracza 6. 000 talentów, tzn. ok. 200 ton. Zważywszy warunki i możliwości Palestyny ilość taka jest niewątpliwie fantastyczna, zwłaszcza że w schowkach tych miały być ponadto złożone w kosztownych naczyniach drogocenne wonne olejki i kadzidła oraz bogate i święte szaty. Dokument kończy się wzmianką o kryjówce, w której złożono drugi egzemplarz takiego spisu z dokładnymi wyjaśnieniami57.

Podaję tutaj dla przykładu fragment tego dokumentu oparty na tłumaczeniu J. T. Milika.

Kolumna I

i. W Horebheh znajdującym się w dolinie 'Akhor pod/

2. stopniami idącymi ku wschodowi, wydrążenie/

3. na czterdzieści łokci: skrzynia srebra, której całość/

4. waży siedemnaście talentów/.

5. 6. W grobowcu Ben-Rdbbah śaliś[\N) sztab złota.

W wielkiej cysternie znajdującej się na dziedzińcu/

7. małego krużganku, który kończy się wydrążonym kamieniem, 8. w jednym zakątku na jej dnie/naprzeciw górnego otworu dziewięćset talentów./

9. Na pagórku Kóhlit'. naczynia wonności, drzewo sandałowe io. i święte szaty;/całość wonności i skarbu — siedem talentów i jedna dziesiąta.

Kolumna XII (zakończenie)

io. Na ganku Gładkiej Skały na północ od Kóhlit, który otwiera u. się ku północy/i ma przy swoim wejściu grobowce: jeden egzemplarz 12. tego oto dokumentu/z wyjaśnieniami, miarami i opisem/szcze-13. golowym34.

88 Por. J.T. Milik, dz. cyt., 38 n.

34 Por. przekład J.T. Milika w RB 66 (1959) 323 n. i 328; transkrypcję nazw podaję tutaj za tym autorem.

GMINA Z QUMRAN

Odkryte w Qumran i Ain Feszcha budowle położone w okolicy groty oraz duży cmentarz dowodzą obecności w tych miejscach jakiejś społeczności, grupy ludzkiej, która tu żyła, pracowała i grzebała swoich zmarłych. Do grupy tej należały znalezione w grotach rękopisy, a ich treść świadczy o tym, że była to jakaś społeczność religijna. Jej religijny charakter potwierdza zarówno kolektywne przeznaczenie większości urządzeń, jak i różne pomieszczenia przeznaczone do wspólnego użytku, co świadczy, że organizacja tej społeczności była oparta na wspólnym trybie życia, prowadzonym według pewnej reguły.

Ciągnąca się od Qumran do Feszcha równina przybrzeżna, nawadniana przez wiele małych źródeł zgrupowanych' wokół Ain el-Gazal i Ain Feszcha, stwarzała wystarczające warunki do uprawy roślin. Z niewielkim nakładem pracy można tu było hodować palmy daktylowe — belki z tych palm i pestki daktylowe znaleziono w ruinach i grotach. Natomiast równinne tereny płaskowyżu Buqai'ah, zaczynające się bezpośrednio za stromym zboczem wznoszącym się nad płaskowyżem qumrańskim, umożliwiały uprawę zbóż, gdyż jeszcze dzisiaj rośnie tam jęczmień58. Okolice przybrzeżne, skromna roślinność i rzadka trawa na terenach górzystych czynią także możliwą hodowlę zwierząt. Wszystko to sprawiało, że żyjąca tu społeczność mogła uprawiać rolnictwo i hodowlę oraz prowadzić pewien przemysł, którego istnienie potwierdziły wykopaliska, i zapewniać sobie w ten sposób wystarczające warunki utrzymania.