Śledztwo w sprawie Jezusa ebook

Z wdzięcznością i zachwytem

Andrei Azianiemu,

ks. Luigi Giussaniemu,

ks. Julianowi Carronowi,

za ich cierpliwe

i światłe ojcostwo.

Dziękuję za cenną współpracę prof. Emanueli Marinelli i ks. Giuseppe Virgilio.

Twój głos zdołał mnie ująć,

Twoja obecność zatrzymać,

A twój szacunek wzruszyć.

Kim jesteś? (…)

Ty, tylko ty, wzbudziłeś (…)

Zachwyt moich oczu,

Zadziwienie moich uszu.

Zawsze, gdy na ciebie patrzę,

Napełniasz mnie nowym zdumieniem,

A im dłużej na ciebie patrzę,

Tym bardziej pragnę cię oglądać.

Pedro Calderon de la Barca

Prolog„Casus Flewa”, Einsteina i Jezusa

Mało wiedzy oddala od Boga.

Dużo wiedzy sprowadza do Niego z powrotem.

Ludwik Pasteur

Dnia 9 grudnia 2004 roku wśród wielu newsów agencyjnych znalazł się jeden pochodzący z Associated Press o tej treści: „Słynny ateista uwierzył w Boga”. Chodzi o Antony’ego Flewa, filozofa, który był dotychczas światowym symbolem naukowego ateizmu i patronem wielu dzisiejszych popularyzatorów idei nieistnienia Boga, takich jak Richard Dawkins. Podczas kongresu w Nowym Jorku Flew publicznie oświadczył, że przekonał się o istnieniu Boga i że jego pewność w tym względzie „oparta jest na naukowych dowodach”1.

Dla środowiska wiadomość ta była prawdziwym szokiem, ponieważ był mózgiem nowoczesnego ­filozoficzno-naukowego ateizmu od pół wieku, czyli dokładnie od roku 1950, kiedy to przedstawił w Oxfordzie swoją pracę zatytułowaną Theology and Falsification, która stała się jedną z najczęściej wznawianych dwudziestowiecznych książek filozoficznych.

Jak mało kto, Flew przyczynił się do stworzenia poważnych teoretycznych argumentów dowodzących nieistnienia Boga. Systematycznie prezentował swoje spekulacje w różnych publikacjach, stając się filozoficznym punktem odniesienia wszystkich, którzy uważają, że nauki nie da się pogodzić z ideą Boga.

Głośne nawrócenie Flewa na deizm jest wydarzeniem o niezwykłym znaczeniu, ponieważ nie wynika z kryzysu osobistej świadomości, z osobistej historii niemającej nic wspólnego z jego badaniami filozoficznymi. Wręcz przeciwnie, sam Flew tak je uzasadnia: „Moje odkrycie Boga wynikło z pielgrzymki rozumu, a nie wiary”2.

Z pewnością trzeba niezwykłej intelektualnej lojalności, aby mając ponad osiemdziesiąt lat, po pięćdziesięciu latach akademickiej glorii, ogłosić „kapitulację” wobec dowodów, wywracając do góry nogami system filozoficzny, któremu zawdzięcza się miano słynnego mistrza ateizmu, i na koniec oświadczyć: I now believe there is a God! („Teraz wierzę, że Bóg istnieje!”)3.

Flew przedstawił czarno na białym główne argumenty, które przemogły go i przekonały, w niezwykłej książce wydanej przez HarperCollins w 2007 roku o znamiennym tytule Bóg istnieje i wymownym podtytule: Jak najsłynniejszy ateista zmienił światopogląd4. Chodzi (ni mniej, ni więcej) o racjonalne odkrycie istnienia Boga5. Wydarzenie to wywołało ogromny skandal w środowisku. W mass mediach jednak i w debacie publicznej poświęcono mu zdecydowanie mniej miejsca, niż na to zasługiwało6.

Pewne zakłopotanie panuje w świecie akademickim, który woli mieć rację niż się przyznawać do własnych błędów. Na łamach „New York Timesa” Francis S. Collins7 nakreślił następujący obraz: „W swojej młodości Antony Flew postanowił przyjąć za swoją sokratejską zasadę, głoszącą że «za danym rozumowaniem musimy iść, dokądkolwiek prowadzi». Po całym życiu spędzonym na dociekliwych badaniach filozoficznych ów odważny i wybitny umysł doszedł teraz do wniosku, że dowody prowadzą definitywnie do Boga. Jego koledzy z Kościoła ateizmu fundamentalistycznego będą jego historią zgorszeni, ale wierzącym doda ona wiele odwagi, a ci, którzy na serio poszukują, znajdą w wędrówce Flewa światło oświecające ich własną drogę ku prawdzie”.

Jak już powiedzieliśmy, przypadek ten zasługuje na uwagę właśnie ze względu na swoją filozoficzno-naukową konotację. Bóg, którego istnienie uznaje Flew, jest Bogiem Arystotelesa i Einsteina; Bogiem, do którego dociera rozum. „Nie usłyszałem żadnego głosu. Samo rozumowanie doprowadziło mnie do tego wniosku”.

Do przekonania Flewa przyczyniły się najnowsze, skomplikowane odkrycia w dziedzinie biologii, chemii i fizyki. W zmianie światopoglądu Flewa decydującą rolę odegrały argumenty genialnego żydowskiego uczonego Geralda Schroedera, autora pozycji The Hidden Face of God8,a także refleksje zawarte w The Wonder of the World katolickiego dziennikarza Roya Abrahama Varghese, z którym potem napisał książkę Bóg istnieje.

Ewidentne ślady Stwórcy, na które wskazują ci i inni autorzy, dotyczą zarówno makro- jak i mikrokosmosu. Kto bowiem nadał bezwładnej i ślepej materii żelazne prawa ­logiczno-matematyczne, które w zdumiewający sposób porządkują jej zachowanie zarówno w skali nieskończenie małej, jak i nieskończenie wielkiej? Rozważmy moment, w którym powstały obydwie, czyli Wielki Wybuch, od którego wszechświat wziął początek. Potężna eksplozja światła, która spowodowała rozszerzanie się elementarnej grudki czystej energii, była uderzająco podobna do pierwszego aktu stworzenia opisanego w Księdze Rodzaju, do Bożego Fiat Lux („Niech się stanie światłość”).

Wypracowując teorię Wielkiego Wybuchu, odkryliśmy, że czas, przestrzeń i materia miały początek w tym ułamku sekundy około 15 miliardów lat temu. Arno Penzias, laureat Nagrody Nobla z fizyki za odkrycie kosmicznego promieniowania tła (czyli echa Wielkiego Wybuchu), mówi: „Nie ma żadnego «przed» Wielkim Wybuchem, bo wcześniej nie istniał czas, przestrzeń ani materia”. Wszystko zatem narodziło się dokładnie w jednym, dokładnie określonym momencie i ma nieuchwytną przyczynę leżącą poza czasem, przestrzenią, materią i prawami fizycznymi rządzącymi wszechświatem.

Jednak piętno owej transcendentnej obecności, owej stwórczej Inteligencji odciśnięte zostało – jak twierdzą fizycy tacy jak Schroeder – w tym wszystkim, co później nastąpiło, od pierwszych ułamków sekundy. Wystarczy pomyśleć o doskonałej równowadze między energią ekspansji a siłami grawitacji. Gdyby energia Wielkiego Wybuchu była minimalnie wyższa albo minimalnie niższa, wszechświat podległby autodestrukcji. Była ona jednak doskonale w sam raz.

Astrofizyk Marco Bersanelli zauważa: „Struktura fizycznego świata, od atomów po planety i galaktyki, ściśle zależy od wartości liczbowej, jaką przyjmuje niewiele, dosłownie kilka, fundamentalnych stałych fizycznych. […] Dynamika całego kosmosu od pierwszych chwil zdaje się być ­dokładnie ­zaplanowana tak, by stworzyć warunki sprzyjające naszemu pojawieniu się w pewnym punkcie historii”9. To samo mówi Stephen Hawking: „Cała historia nauki stanowi proces stopnio­wego docierania do zrozumienia, że zdarzenia nie dzieją się w dowolny sposób, lecz w zgodzie z pewnym porządkiem”10.

Wśród „stałych fundamentalnych” Hawking wymienia na przykład „ładunek elektronu lub stosunek masy protonu do masy elektronu. […] Warto zwrócić uwagę, że te war­tości wydają się dobrane bardzo starannie, by umożliwić rozwój życia”11. Ten i tysiące innych tego typu „inteligentnych” zbiegów okoliczności, których nie sposób tu wymienić, sprawiają, że patrząc z racjonalnego punktu widzenia, nie możemy uznać, iż mamy do czynienia z mechanizmem zupełnie przypadkowym. Hawking stwierdza: „Byłoby bardzo trudno wyjaśnić, czemu wszechświat musiał rozpocząć swą ewolucję od takiego właśnie stanu, chyba że był to akt Boga, chcącego stworzyć istoty takie jak my”12.

Potem następuje jeszcze kolejna seria nadzwyczajnych zbiegów okoliczności doprowadzających do powstania planety Ziemia, która – rzecz niewiarygodna – być może jako jedyna w wielkiej niegościnnej otchłani dokładnie spełnia wszystkie wyjątkowo wymagające warunki sine qua non, aby mogło się na niej rozwinąć życie. Schroeder, analizując po kolei te niewiarygodne osobliwości, pisze: „Tak jakby Ziemię wykonano na zamówienie, aby rozwinąć na niej życie”13.

Spójrzmy tylko na niektóre fascynująco przedstawione przez Schroedera przykłady: optymalna odległość Ziemi od Słońca (wystarczyłoby, żeby planeta znajdowała się ­minimalnie bliżej lub dalej od Słońca, a życie na niej nie byłoby możliwe), idealny kształt orbity (gdyby była bardziej eliptyczna, jak na przykład orbita Marsa, nie byłoby życia)14. Poza tym przypadek sprawił, że gazy wulkaniczne umożliwiły powstanie atmosfery i oceanów, a tak zwany wiatr słoneczny fazy T-Tauri wiał wcześniej i nie zniszczył pierwocin życia15.

I znowu za sprawą tego samego szczęśliwego „przypadku” atmosfera Ziemi posiada warstwę ozonową chroniącą przed śmiercionośnym promieniowaniem, ale przepuszczającą niezbędne do życia światło i ciepło. A przez inny zbieg okoliczności w środku Ziemi znajduje się wielka masa roztopionego żelaza opatrznościowo chroniąca życie na planecie przed innego rodzaju niszczącym promieniowaniem i sprawiająca, że żyjemy „pod prawdziwym parasolem magnetycznym”16.

Poza tym, kiedy już zaistniały szczęśliwie wszystkie te okoliczności, „przypadkiem” wydarzyła się rzecz statystycznie niemożliwa: dzięki przypadkowym reakcjom chemicznym narodziła się na Ziemi pierwsza, najprostsza forma życia. Jacques Monod w książce Przypadek i konieczność zauważa: „Życie pojawiło się na Ziemi: przed tym wydarzeniem [...] jego aprioryczne prawdopodobieństwo było potencjalnie rzecz biorąc równe zeru”. Była to możliwość statystycznie znikoma, zaniedbywalnie mała.

Grichka Bogdanov wykonał następujący rachunek: „Aby grupa nukleotydów «przez przypadek» stworzyła użyteczną cząsteczkę RNA (kwasu rybonukleinowego), potrzeba by było, żeby przyroda ponawiała próby przez przynajmniej milion miliardów lat (jedynka z piętnastoma zerami), czyli sto tysięcy razy dłużej, niż wynosi wiek naszego wszechświata”17.

Wyobraźmy sobie, że pewnego dnia znajdujemy całą Boską komedię wyrytą na skale. Gdyby ktoś twierdził, że znaki te powstały przypadkowo pod wpływem działania wiatru, wody i minerałów, z pewnością wyśmiano by go. To z oczywistych względów niemożliwe, zupełnie nieprawdopodobne. A przecież prosty organizm jednokomórkowy „zawiera pięć tysięcy razy więcej informacji niż cała Boska Komedia”18. Jak to zatem możliwe, by pierwsza żywa komórka powstała przez przypadek?

Inny znakomity uczony Fred Hoyle uważa, że twierdzić, iż pierwsza komórka powstała przez przypadek, to tak, jakby wierzyć, że „tornado, wpadłszy do składu złomu, złożyło boeinga”. Jakże więc przypadkiem wykształciły się i uformowały istoty żywe nieporównanie bardziej złożone od organizmów jednokomórkowych? Złożoność zwykłej mrówki jest tak niewyobrażalna, że przyprawia o zawrót głowy. A mrówka to jeszcze drobiazg.

Gdyby znaleziono w jakimś odludnym miejscu najnowocześniejszy komputer, czy byłby ktoś, kto ośmieliłby się stwierdzić, że urządzenie to powstało tam wskutek działania czynników naturalnych? Chyba tylko jakiś żartowniś. A przecież istota ludzka jest bytem fizyczno-intelektualnym nieskończenie bardziej wyrafinowanym i złożonym niż jakikolwiek istniejący komputer (który – bynajmniej nie przez przypadek – jest wytworem człowieka). Jednak nie uważa się za absurd twierdzenia, że ten perfekcyjny organizm został opracowany i utworzony przez przypadek.

Mózg ludzki – jak twierdzi Owen Gingerich, profesor astronomii i historii naturalnej na Harvardzie – „jest najbardziej skomplikowanym znanym nam obiektem fizycznym w całym wszechświecie. Z grubsza rzecz biorąc, z trzydziestu pięciu tysięcy genów zakodowanych w DNA ludzkiego genomu około połowa określa funkcjonowanie mózgu. W samym mózgu jest około stu miliardów neuronów, komórek nerwowych […] ­połączonych ze sobą w sposób niezwykle skomplikowany. Każdy neuron łączy się średnio z dziesięcioma tysiącami innych neuronów […]. Ilość połączeń synaptycznych jednego ludzkiego mózgu przewyższa o cztery rzędy wielkości ilość gwiazd w naszej Drodze Mlecznej: 1015 synaps, a 1011 gwiazd”19.

Należałoby wyjaśnić, jak to możliwe, że z pierwotnego chaosu przez przypadek ukształtował się tak wyjątkowy, niesłychanie złożony byt, jeśli nawet najniżej zorganizowany organizm jednokomórkowy ze statystycznego punktu widzenia nie mógł się wytworzyć przez przypadek.

Poza tym jednym z filarów nauki jest druga zasada termodynamiki, według której wraz z upływem czasu entropia (miara nieuporządkowania w systemie) wszechświata ma tendencję wzrostową (to znaczy przechodzi się zawsze od porządku do nieporządku, od jedności do chaosu, wszystko rozprasza się i rozpada). Jak więc nastąpiło przejście od pierwotnej bezładnej mieszaniny atomów do zdumiewającej, tajemniczej architektury ludzkiego mózgu?

Jeszcze bardziej zadziwiające jest istnienie owego systemu informacji zwanego DNA, który sprawia, że jakikolwiek ludzki organizm, kopulując, jest w stanie zrodzić w bardzo krótkim czasie inny ludzki byt wyposażony w niewyjaśnione misterium świadomości.

W 1953 roku James Watson i Francis Crick odkryli w jądrze naszych komórek podwójną helisę cząsteczki DNA (angielski skrót nazwy kwasu dezoksyrybonukleinowego) przekazującą informacje genetyczne we wszystkich żywych organizmach (z wyjątkiem tych, w których rolę tę pełni RNA). Było to jedno z największych odkryć XX wieku.

Kiedy Flew zaczął publicznie prezentować nowe wnioski, do których doszedł, wskazał przede wszystkim na odkrycie DNA jako „dowód” działania w przyrodzie wyższej stwórczej inteligencji.

Poza olbrzymią ilością informacji zawartych w ludzkim DNA z całą jego wspaniałą złożonością, trzeba pamiętać o tym, że informacje te zapisane są jakby za pomocą kodu informatycznego czy specjalnego języka, a jedyne kody, które znamy, pochodzą od człowieka. To znaczy, że zakłada się istnienie rozumu, który je opracowuje, a nie znaleziono innych stworzeń posiadających go. Jaka zatem inteligencja wymyśliła, sformułowała i w takim stopniu zminiaturyzowała wszystkie te informacje zawarte w DNA w odpowiedniej kolejności? I jaka inteligencja spowodowała, że informacja ta może się stawać w wyniku naturalnych procesów materią biologiczną?

Ważne jest również to, że informacje zawarte w cząsteczce DNA należy odróżnić od niej samej. To tak jak w przypadku książki: papier i farba drukarska są środkiem przenoszącym informacje, które stanowią coś zupełnie innego, czyli myśl20. Bill Gates stwierdza: „DNA jest jak program komputerowy, tylko dużo bardziej skomplikowane”. A czym jest program komputerowy, jeśli nie myślą poddaną złożonej obróbce? Czy zaś istnienie myśli zakłada istnienie inteligentnego bytu?

Flew poddał się właśnie wobec tego rodzaju dowodów. Określił jako „komiczny wysiłek” sposób, w jaki Dawkins próbuje wyjaśnić początki życia w kategoriach „szczęśliwego zbiegu okoliczności”, czyli odwołując się do przypadku. Stwierdził sarkastycznie: „Jeśli to najlepszy argument, jaki macie na ten temat, to koniec dyskusji”.

Albert Einstein powiedział natomiast, że w prawach natury „objawia się rozum tak genialny, że cała racjonalność myśli i rozumowania ludzkiego jest przy nim absolutnie nieznaczącym odblaskiem”21.

Właśnie postawa Einsteina zaważyła na zwrocie światopoglądowym Flewa. Wielu określało ojca teorii względności ateistą albo panteistą spod znaku Spinozy. Flew natomiast w swojej książce cytuje następującą myśl Einsteina, jasno wyrażającą jego pewność co do istnienia wyższej i transcendentnej Inteligencji, która uporządkowała świat w sposób racjonalny: „Nie jestem ateistą i nie sądzę, abym mógł się nazwać panteistą. Znajdujemy się w sytuacji małego dziecka, które wchodzi do ogromnej biblioteki wypełnionej książkami w wielu językach. Dziecko wie, że ktoś musiał te książki napisać. Nie wie jak. Nie zna języków, w których napisano te książki. Dziecko podejrzewa, że książki ustawiono zgodnie z pewnym tajemniczym porządkiem, ale go nie rozumie. Myślę, że właśnie w takiej sytuacji znajduje się nawet najbardziej inteligentny człowiek wobec Boga. Widzimy wszechświat cudownie urządzony i podlegający pewnym prawom, ale prawa te rozumiemy tylko mgliście. Nasze ograniczone umysły zdają sobie sprawę z istnienia tajemniczej siły, która porusza konstelacjami”22. I jeszcze: „Każdy człowiek zaangażowany poważnie w badania naukowe przekonuje się, że poprzez prawa przyrody objawia się duch, który nieskończenie przewyższa ducha ludzkiego i w obliczu którego człowiek, świadom, jak skromne ma możliwości, musi odczuwać pokorę”23.

Oto dlaczego Einstein bardzo wyraźnie odżegnywał się od mentalności pozytywistycznej: „Nie jestem pozytywistą. Pozytywizm głosi, że to, czego nie można zaobserwować, nie istnieje. Z naukowego punktu widzenia stanowisko to jest nie do utrzymania, ponieważ nie sposób wiarygodnie ustalić, co ludzie «mogą», a czego «nie mogą» zaobserwować. Trzeba by zatem rzec: «istnieje tylko to, co obserwujemy», a to jawny fałsz”24.

Na koniec Flew cytuje następujące wyznanie Einsteina: „Moja religia sprowadza się do pełnego pokory podziwu dla nieskończenie doskonałej istoty duchowej, przejawiającej się w tych drobnych szczegółach, które jesteśmy w stanie objąć naszymi słabymi, kruchymi umysłami. Owo głębokie przekonanie, że istnieje najwyższy rozum objawiający się poprzez niepoznawalny do końca wszechświat, stanowi podstawę mojej koncepcji Boga”25.

W tym miejscu nie można uniknąć postawienia sobie pasjonującego pytania, czy Stwórca – którego obecność jest tak ewidentna – kiedykolwiek wszedł w relację z istotami ludzkimi. Flew tak o tym pisze: „Najzupełniej sensowne jest pytanie o to, czy Bóg rzeczywiście objawił się w dziejach. Wszechmocny nie jest w stanie uczynić tylko tego, co logicznie niemożliwe26. Wszystko inne jest w jego mocy”27. Z tego względu ostatnią część książki poświęcił on zweryfikowaniu możliwości, czy owa Inteligencja weszła w kontakt z ludźmi, czy wręcz sama przyszła na ziemię, stając się człowiekiem.

Starożytni Grecy nazywali Logosem ewidentną racjonalność wszechświata. Dla św. Jana Logos jest Rozumem i Słowem, za pomocą którego Bóg stworzył świat i racjonalne prawa nim rządzące, począwszy od mikrokosmosu atomów, a skończywszy na makrokosmosie galaktyk. Rozpoczyna on swoją Ewangelię wiadomością dotyczącą właśnie owej ­tajemniczej racjonalności ratującej nas przed absurdem: „Logos stał się ciałem i zamieszkał wśród nas”.

Flew uważa, że „charyzmatyczna postać Jezusa” jest tak wyjątkowa, iż sensowne jest poważne wzięcie pod uwagę przekazów, które go dotyczą28. Jeżeli Bóg rzeczywiście się objawił, to – jego zdaniem – prawdopodobnie właśnie z takim obliczem.

Jakie jednak podstawowe informacje na temat Jezusa znalazłby nieznający Go zupełnie badacz, który dziś chciałby dowiedzieć się, kim On był? Z pewnością natrafiłby także na żałosne tezy jakiegoś dziwaka czy fanatycznego antyklerykała wręcz poddającego w wątpliwość Jego historyczne istnienie. Jednak w tym przypadku wystarczy odpowiedź myśliciela pozostającego poza wszelkim podejrzeniem, takiego jak Wolter. Uważał on, że ludzie negujący istnienie Chrystusa są „bardziej oryginalni w swych pomysłach od uczonych”29. Natomiast Rudolf Bultmann – który również, na ile tylko mógł, niszczył chrześcijaństwo – napisał w 1926 roku: „Powątpiewanie w rzeczywiste istnienie Jezusa jest pozbawione podstaw i nie zasługuje na wykazywanie jego bezzasadności. Nikt przy zdrowych zmysłach nie może wątpić, że Jezus zapoczątkował historyczny ruch, którego pierwsze wyraźne stadium reprezentuje wspólnota w Palestynie”30.

Paradoksalnie, gdyby Jezus historycznie nie istniał, stanęlibyśmy wobec kolosalnego cudu. Jak trafnie zauważył Gougel: „Tylko historyczna realność Jezusa pozwala nam zrozumieć narodziny i historyczny rozwój chrześcijaństwa, które bez niej byłoby zagadką, a wręcz cudem”31.

Całe mnóstwo dokumentów historycznych zbadamy w kolejnej publikacji. Tutaj wystarczy zauważyć, że w pierwszych latach istnienia Kościoła, kiedy to liczni wrogowie chrześcijaństwa mogli z łatwością użyć tego rodzaju argumentu, żaden z autorów atakujących wówczas chrześcijan czy Jezusa (niekiedy rzucając oszczercze oskarżenia, tak jak Celsus) nie poddał w wątpliwość historyczności Jego osoby. „Zrobiliby to z pewnością – twierdzi słusznie Harnack – gdyby był choćby cień niepewności: żadne inne podważenie chrześcijaństwa nie byłoby bowiem bardziej skuteczne”32.

Był to jednak argument wręcz śmieszny i wywołujący skutek odwrotny, również dlatego że „z Pamiętników Hegezypa wynika, że około 180 roku po Chr. «żyli jeszcze krewni Zbawiciela, czyli potomkowie Judy, nazywanego bratem Pańskim według ciała […]». Byli rolnikami i żyli aż do czasów Trajana (p. Euzebiusz, Hist. Eccl., III, 20). Żaden z licznych apologetów wiary chrześcijańskiej, odpowiadając na ataki pogańskie i żydowskie, nie musiał nigdy dowodzić historycznej egzystencji Chrystusa: nikt nie mógł nigdy poddawać jej w wątpliwość. Wystarczy przejrzeć pisma polemiczne Celsusa, Porfiriusza, Lukiana, Juliana Apostaty […]”33.

Same starożytne hebrajskie teksty o Jezusie są cennymi świadectwami. Odnosząc się do nich, wybitny historyk hebraista Riccardo Calimani zauważa: „Należy docenić wagę ­informacji, jakie można pośrednio uzyskać […], ponieważ zyskuje się w ten sposób potwierdzenie historycznego istnienia Jezusa, często bezpodstawnie negowanego”34. Nawet teksty tak głęboko polemiczne w stosunku do Jezusa jak Toledot – podkreśla Calimani – „świadczą o autentyczności Jego historycznej egzystencji właśnie wbrew tym, którzy pragnęliby uznać ją za mit”35.

Potwierdza się również wyjątkowość świadectwa Jezusa o sobie samym, bowiem jako jedyny w historii zgłaszał On niesłyszaną nigdy wcześniej ani później pretensję do bycia Bogiem, który stał się człowiekiem. Czy to możliwe, aby Bóg objawił się w tak głośny, zdumiewający i niesłychany sposób? Jak nie stanąć w osłupieniu i zmieszaniu wobec takiej „uzurpacji”, przede wszystkim, jeśli weźmie się pod uwagę koniec życia Jezusa?

René Girard wyraził ten sam niepokój: „Czy jest do pomyślenia, że młody Żyd, który umarł przed prawie dwoma tysiącami lat, skazany na od dawna zniesiony rodzaj tortury, był wcieleniem Wszechmogącego?”36. A jednak Girard nawrócił się na katolicyzm. Natomiast Flew na zakończenie swojej książki, przytoczywszy rozmowę z biskupem N.T. Wrigtem na temat Jezusa i Jego zmartwychwstania, dochodzi do zaskakującego wniosku. Przyznaje, że jest pod Jego głębokim wrażeniem, dodając: „Czy to możliwe, że Bóg się objawił? Jak już mówiłem, Wszechmocny nie jest w stanie uczynić tylko tego, co logicznie niemożliwe. Wszystko inne jest w jego mocy”37.

Chcemy zatem zobaczyć, odkryć, namacalnie dotknąć i ocenić każdy ślad. Chcemy prowadzić nasze dochodzenie w sprawie Jezusa tak, jak gdybyśmy byli Marsjanami, którzy dopiero co wylądowali na Ziemi. Przede wszystkim zapytamy o Niego niechrześcijan, ateistów lub innowierców czy wręcz wrogów Jego Kościoła.

Kim jest Jezus z Nazaretu?

Tyś najpiękniejszy z synów ludzkich.

Ps 45,3

Nietzsche, zaprzysiężony wróg Jezusa, wyznał pewnego dnia: „(Jezus) wzniósł się najwyżej”38. A Ernest Renan, który także przypuścił gwałtowny atak na chrześcijaństwo i na Kościół, określił Jezusa jako człowieka o „naturze promiennej, potężnej”39, dodając: „Jezus był osobistością, która wśród całego ludzkiego plemienia najbardziej posunęła się ku boskości (…). Jezus jest najwyższą z tych kolumn ukazującą ludziom, skąd przyszli i dokąd dążyć mają. Natura skupiła w nim swe najlepsze pierwiastki (…). Cokolwiek kryje w swym łonie tajemnicza przyszłość, nic nie przewyższy Jezusa. Jego kult będzie się wciąż odradzał, jego legenda będzie zawsze budziła łzy w oczach, jego cierpienia poruszą najszlachetniejsze serca. Wszystkie wieki będą świadczyły, że w całym plemieniu ludzkim człowiekiem największym był Jezus”40.

Kim jednak dokładnie jest ów enigmatyczny Jezus, który od dwóch tysięcy lat fascynuje wszystkich, nawet swoich wrogów? Kim jest ów młody żydowski rabbi, który dwa tysiące lat temu miał być zgładzony z ziemi straszliwą karą śmierci niewolnika, skoro dziś, po dwudziestu wiekach, Jego mękę wspomina się we wszystkich zakątkach świata? Jak pisał Giovanni Papini: „Pamięć o Nim trwa wszędzie. Na murach kościołów i szkół, na szczytach dzwonnic, tabernakulów i gór, nad łóżkami i na grobach […] miliony krzyży przypominają nam o śmierci Ukrzyżowanego”41.

Wojujący ateista Paul Louis Couchoud, próbując przypuścić swój ostateczny szturm na chrześcijaństwo, musiał przyznać, że „w umyśle ludzi, w idealnym świecie istniejącym pod ich czaszką, Jezus jest niewymierny, wymyka się każdemu porównaniu, a Jego porządek wielkości z trudem tylko można pojąć; że dzieje Zachodu, od cesarstwa rzymskiego aż po nasze dni, skupiają się wokół jednego centralnego tematu, jednego początkowego wydarzenia: zbiorowego wyobrażenia Jezusa i Jego śmierci; że cała reszta powstała z tego, do czego się przyzwyczajono; że wszystko to, co się stało na Zachodzie przez tyle wieków, dokonało się w potężnym cieniu krzyża”42.

Oto jakie myśli i uczucia wyjawia filozoficzny wróg Kościoła Jean Jacques Rousseau, mówiąc o Jezusie w książce skądinąd potępionej zarówno w katolickim Paryżu, jak i w kalwińskiej Genewie:

„Przyznaję chętnie, że […] świętość Ewangelii przemawia mi do serca. Porównajcie z Ewangelią dzieła filozofów z całą ich pompą – jakże wydadzą się nędzne! […] Czy może być, że Ten, którego dzieje są w niej opisane, był tylko człowiekiem? Czy Jego mowa to język entuzjasty lub ambitnego herezjarchy? Jaka słodycz! Jaka czystość obyczajów! Cóż za wzruszający wdzięk w Jego przypowieściach! Jaka wzniosłość w Jego zasadach! Jaka głęboka mądrość w Jego rozmowach! Jaka przytomność umysłu! Jaka finezja i sprawiedliwość w Jego odpowiedziach! Jakie opanowanie namiętności! Czy człowiek, choćby i mędrzec, potrafi działać, cierpieć i umierać bez najmniejszej słabości i chęci postawienia się? […] Lecz gdzie u swoich znalazł Jezus tę wzniosłą i najczystszą cnotę, której sam nauczał i dawał przykłady? […] Śmierć Sokratesa filozofującego spokojnie z przyjaciółmi jest najprzyjemniejsza, jakiej można sobie życzyć. Śmierć Jezusa umierającego w mękach, wśród obelg, kpin i przekleństw całego ludu jest najstraszniejsza, jakiej można się obawiać. Sokrates, przyjmując kubek z trucizną, błogosławi stróża więzienia, który podając truciznę płacze. Jezus podczas najstraszliwszej męki modli się za swoich nieludzkich katów. Tak, jeśli życie i śmierć Sokratesa są życiem i śmiercią mędrca, życie i śmierć Jezusa są życiem i śmiercią Boga”43.

Zdumiewa także pogląd młodego Karola Marksa, który napisał, że „zjednoczenie z Chrystusem daje wewnętrzne uniesienie, pocieszenie w bólu, spokojną pewność i serce otwarte na miłość bliźniego, na wszystko, co szlachetne i wzniosłe, i to nie z ambicji czy żądzy sławy, ale tylko z miłości do Chrystusa, a zatem zjednoczenie z Chrystusem daje radość, którą na próżno epikurejczycy w swojej powierzchownej filozofii, na próżno mędrcy w najprzepastniejszych głębinach wiedzy próbują znaleźć. Radość, którą poznać może jedynie dusza szczera, dziecięca, zjednoczona z Chrystusem, a przez Niego z Bogiem. Radość, która uwzniośla i upiększa życie”44.

Kiedy pytamy o Jezusa, dociekamy prawdy o Nim. Jezus jawi się zawsze jako najbardziej poruszająca postać wszystkich czasów (jak wiadomo, czas w dużej części świata liczy się, począwszy od Jego narodzenia). Nie ma żadnego innego człowieka, który mógłby się z Nim równać doniosłością, zasięgiem i trwałością wpływu na bieg historii. Nikt nie wzbudza ­większej miłości i nienawiści niż On. Jest też postacią najczęściej przedstawianą i opiewaną w sztuce wszystkich epok. Świadczy o tym także literatura współczesna.

„Wydaje się, że wielu autorów – pisze Luigi Pozzoli – choć nie uznaje wiary w Chrystusa, gotowych jest podzielać słowa i uczucia, z których kiedyś Dostojewski zwierzył się przyjacielowi”45. Rosyjski pisarz wyznał mu: „Nie ma nic piękniejszego, głębszego, sympatyczniejszego, rozumniejszego, odważniejszego i doskonalszego od Chrystusa […] nie tylko nie ma, lecz nie może być”46. Było to przekonanie tak głębokie, że – jak twierdził Dostojewski – „gdyby ktoś mi udowodnił, że Chrystus jest poza prawdą, i rzeczywiście byłoby tak, że prawda jest poza Chrystusem, to wolałbym pozostać z Chrystusem niż z prawdą”.

Z pewnością u Dostojewskiego niepohamowane uwielbienie dla Chrystusa prowadzi do paradoksu, ale jego opinia wyraża rzeczywiście odczucia bardzo wielu ludzi. „Ów człowiek był najidealniejszą istotą na świecie. Skupiał w sobie to, dla czego świat miał istnieć. Cała nasza planeta ze wszystkim, co na niej jest, bez tego człowieka to szaleństwo. Ani przed, ani po Nim nie było nikogo, kto by Mu dorównał – nigdy, zakrawa to wręcz na cud. I jest to cud”47.

Rzeczywiście, osobowość Jezusa nadal zadziwia, także niewierzących. Jak mówi Alfredo Oriani: „Wierzący czy niedowierzający, nikt nie umie się oprzeć urokowi tej postaci, żaden ból tak naprawdę nie zrezygnował z jego obietnicy”48. Nawet Gaetano Salvemini, symbol włoskiego laicyzmu, został porażony wzniosłą wielkością Jego postaci i nauczania. W pracy Empirici e Teologi opowiadał, że w pewnym okresie życia znalazł się jakby „zagubiony w ciemnościach i było to rozpaczliwe odczucie”. Oświeciła go wtedy znaleziona u ­Pascala myśl pewnej staruszki: „Nie umiem sobie udowodnić, że Bóg jest. Ale postępuję tak, jakby był”. Salvemini wyjaśnia: „Ta staruszka pokazała mi drogę, którą powinienem pójść. Muszę dodać, że na tej drodze odnalazłem innego przewodnika i chętnie pozwoliłem mu się prowadzić. Przewodnikiem tym był Jezus Chrystus, który pozostawił najdoskonalszy kodeks moralny, jaki ludzkość kiedykolwiek miała. Nie wiem, czy Jezus Chrystus był naprawdę Synem Bożym czy nie. Jestem ślepy od urodzenia na tego rodzaju zagadnienia. Jednak co do konieczności postępowania zgodnie z moralnością, o której naucza Jezus, nie mam żadnych wątpliwości”.

Przeglądając dziennik Jacka Kerouaca, buntowniczego i niespokojnego autora On the Road, można się natknąć na taki zapisek: „Wiem, że tylko Jezus zna ostateczną odpowiedź”49. W pełnej udręki wędrówce Giovanniego Testoriego nawet „bluźnierstwo” jest dowodem niemożności zapomnienia o Nim i właśnie dlatego, że nie można wyrwać Go sobie z serca, staje się On mieczem, który rani. W czasach swojego odejścia od Kościoła ten lombardzki poeta pisał:

„Kochałem Cię w pobożności,

W gniewie Cię czciłem.

Znieważałem Cię, niszczyłem Cię,

bluźniłem.

Wszystko możesz o mnie powiedzieć,

Tylko nigdy Cię nie unikałem”.

Wydaje się, że dla tych, którzy nie są chrześcijanami, pozostała w świecie nieutulona tęsknota za Jezusem. Z takim samym dramatyzmem Pier Paolo Pasolini krzyczy w trawiącą pustkę Jego nieobecności:

„Zawsze czegoś brakuje, pustka

w każdej mojej intuicji. Wulgarna

niekompletność, wulgarna

nigdy nie byłem bardziej wulgarny niż w tej udręce

niż w tym «nie-posiadaniu Chrystusa» […]”50.

Rozpowszechnione i nieusuwalne pozostaje – jak się wydaje – pragnienie, aby czuć na sobie Jego spojrzenie, co było udziałem wielu postaci z Ewangelii. Libański poeta Khalil Gibran w Jezusie Synu Człowieczym udziela głosu postaciom, które mówią o Jezusie. Oto słowa Marii Magdaleny: „Wiedz, mój przyjacielu, że byłam martwa. […] Spojrzał na mnie znów i tym razem ujrzałam, jak w jego oczach wstaje świt. Zgasły we mnie wszystkie gwiazdy nocy”51.

Jorge Luis Borges, choć niewierzący, mówi:„Ludzie stracili pewną twarz, twarz nie do odzyskania, i wszyscy chcieliby być owym pielgrzymem […], który w Rzymie widzi chustę Weroniki i szepcze z wiarą: O Panie Jezu, o Boże prawdziwy, tak wyglądało Twoje święte lice? […] Straciliśmy te rysy, jak można stracić magiczną liczbę utworzoną ze zwykłych cyfr, jak ginie na zawsze obraz w kalejdoskopie. Możemy widzieć je i nie wiedzieć o tym”52. Ten argentyński pisarz wyznaje, że „nie widzi” twarzy Chrystusa w swoim życiu, ale jednocześnie stwierdza: „Nie przestanę jej szukać aż do mojego ostatniego dnia na tej ziemi”53.

Fascynacja Jezusem dotyka jednak wszystkich, nie tylko artystów. Choć ukrywa się za retoryką, słynny włoski współczesny dziennikarz Enzo Biagi, zazwyczaj ironiczny i pozbawiony złudzeń, wobec Giganta ze stronic Ewangelii nie ukrywa zadziwienia: „Jezus […] powiedział rzeczy, które do dziś nie mają sobie równych. I wierzę, że nikt nie poznał drugiego takiego człowieka jak On. Panuje od 2002 lat. Nie widzę wokół nikogo, kogo można by z Nim porównać”54.

Wszyscy mówią o Jezusie jako o człowieku wielkiego formatu, tak pięknym, szlachetnym i tak wielkiego ducha, że żadna wyobraźnia nie mogłaby Go stworzyć. Według wielkiego świeckiego intelektualisty Umberto Eco, nawet gdyby Jezus był – absurdalnie – postacią wymyśloną przez ludzi, fakt, że „mógł zostać wymyślony” przez nas, „dwunożne, nieopierzone stwory”, sam w sobie „byłby równie cudowny (cudownie tajemniczy) jak fakt, że syn prawdziwego Boga wcielił się naprawdę. Ta naturalna, ze wszech miar ziemska tajemnica nie przestawałaby niepokoić i uszlachetniać również serc tych, co nie wierzą”55.

Wielki pisarz pochodzenia żydowskiego Franz Kafka, zaskoczony nieoczekiwanym pytaniem zadanym przez przyjaciela Gustava Janoucha dotyczącym Jezusa, „pochylił głowę. «Jest otchłanią przepojoną światłem. Trzeba zamknąć oczy, aby nie runąć»”56. Również niewierzący Albert Camus pozostaje pod wielkim wrażeniem Jezusa: „Ja nie wierzę w zmartwychwstanie, jednak nie ukrywam wzruszenia, jakie odczuwam wobec Chrystusa i Jego nauczania. W stosunku do Niego i do Jego historii odczuwam szacunek i cześć”57.

Natomiast Umberto Saba, poeta triesteński, Żyd, zwierzał się w kilku listach swojemu przyjacielowi, biskupowi Giovanniemu Fallaniemu, że nie wierzy, ale pisze także: „Kocham Jezusa jako człowieka, który znalazł się najbliżej boskości, albo tego, jak biedacy wyobrażają sobie boskość. Tak, nieskończenie kocham Jezusa, lecz (ośmielam się tak powiedzieć) kocham Go jako pomost między człowiekiem a Bóstwem. Kocham Go jako «brata», nieskończenie wielkiego, nieskończenie dobrego i miłego. Potrzebuję wierzyć, a w każdym razie opierać moją rozpacz o Jezusa”. A w innym liście opowiada on o swojej kalwarii przy pielęgnowaniu chorej żony, stwierdzając: „Kiedy moja żona była jeszcze w domu i przynajmniej częściowo świadoma, któregoś dnia mówiłem jej o Jezusie […]. Siedzieliśmy przy stole i ona wydawała się tym bardzo wzruszona, do tego stopnia, że kiedy pomogłem jej się położyć, zapytałem: «Lino, moja kochana, czy chcesz, żebyśmy ­pocałowali się w imię Jezusa?». Biedna staruszka odpowiedziała mi: «No przecież!». Doświadczyliśmy oboje chwil ogromnej czułości. Całowaliśmy się i płakaliśmy”58.

Jest rzeczą zdumiewającą, że jakiś człowiek – po upływie dwóch tysięcy lat od swojej śmierci – może poruszać tak bardzo, że leczy życiowe zranienia mężczyzny i kobiety żyjących w XX wieku niczym czuła pieszczota docierająca aż do głębi serca. Coś podobnego nigdy nie miało miejsca w historii. Przede wszystkim w przypadku Jezusa – patrzymy na to w tym momencie oczami zwykłego człowieka – niemożliwa do wytłumaczenia w kategoriach ziemskich jest owa zdolność pokonywania wieków i serc.

„Choroba” zwana Jezusem

Ów młody rabbi urodził się w niewielkim narodzie pozostającym pod panowaniem cesarstwa rzymskiego, na odległych i zakurzonych peryferiach tego imperium. Pochodził On wręcz z peryferii Izraela, z Galilei. Także ze względu na sposób życia wydawał się być przeznaczony na zmiecenie z powierzchni ziemi i zmiażdżenie bezlitosnym walcem historii. Żył bowiem, będąc całkiem bezbronnym, bez środków, bez ziemskich pretensji, całkowicie odrzucając użycie siły, ziemską władzę (polityczną, wojskową, ekonomiczną i intelektualną) i wszelkie ziemskie ambicje. Zdarzało się nawet, że musiał się ukrywać, gdy rozentuzjazmowane tłumy pragnęły ogłosić Go politycznym władcą. Chciał ustanowić swoje królestwo w sercach.

Sens tego wyboru wyjaśnił Søren Kierkegaard w swoich Okruchach filozoficznych. Twierdzi on, że nasze relacje z Bogiem można porównać do sytuacji potężnego króla, który chce rozkochać w sobie kobietę z ludu. Gdyby spotkał się z nią w całym swoim majestacie, pięknie, potędze i bogactwie, olśniłby ją swoją wspaniałością i nie byłaby naprawdę wolna, nie mogłaby zakochać się w Nim spontanicznie i w pełni dobrowolnie. Pociągnęłoby ją być może Jego bogactwo i potęga. Postanowił więc spotkać się z nią incognito, w szatach biedaka, aby móc wzbudzić w niej szczerą miłość. Oto dlaczego – wyjaśnia Kierkegaard – Bóg stał się człowiekiem i pozwolił się spotkać w szarości dnia powszedniego zwykłych ludzi59.

Jest On – by pozostać w kręgu tego samego porównania – jak król powracający incognito do swego kraju zdobytego przez uzurpatora, krwawego tyrana trzymającego w niewoli serca. Jedyny prawowity król, ustaliwszy wcześniej dzień swego triumfalnego powrotu w pełnej glorii na czele niezwyciężonej armii, szuka teraz w kraju przyjaciół i braci, którzy będą mu wierni i zaniosą wszystkim nowinę o wyzwoleniu, o jego zwycięstwie i jego nieuchronnym przybyciu, do którego należy się przygotować. Ci, którzy zostaną „rycerzami” czy żołnierzami oddanymi władcy i zaniosą wszystkim tę pocieszającą nowinę, będą wielcy w jego królestwie.

Jedyną zasadą czy prawem obowiązującym w królestwie Jezusa jest miłość i przebaczenie (które wydają się bardziej niż kiedykolwiek ginąć w sieczce historii i polityki). On interesuje się jedynie sercem człowieka (które najmniej obchodzi możnych), pragnie tylko zdobyć serca ludzi, począwszy od tych najmniej znaczących i najbardziej wyobcowanych. Jak zauważa Kierkegaard: „Chrystus nie uważał nigdy żadnego dachu za tak nędzny, żeby nie mógł podeń z radością wejść, ani człowieka za zbyt mało znaczącego, aby chcieć zamieszkać w jego sercu”.

Nigdy nie widziano kogoś takiego. Zresztą Jezus nie obiecał swoim uczniom – grupce prostych ludzi – ani władzy, ani pieniędzy, ani ziemskich zaszczytów, wręcz przeciwnie –stanowczo zachęcał ich, by tym wszystkim wzgardzili i oczekiwali prześladowań, a w zamian otrzymają Jego wieczne królestwo, ciesząc się jednak już tu, na ziemi, doskonałym szczęściem płynącym z przyjaźni z Nim i życia w Jego bliskości. To stanowi stokroć więcej niż wszystko, co świat oferuje jako szczęście.

Tak więc Jezus był młodym wędrownym rabbim, który pojawił się na krótko, niczym spadający meteor. Jego misja trwała zaledwie dwa i pół roku, tylko trzydzieści miesięcy. Prawie nic, podmuch. Drobna chwila w ciągu wieków. Mgnienie oka w porównaniu z długim panowaniem kondotierów i cesarzy. Przede wszystkim były to dwa lata, w ciągu których On (w przeciwieństwie do innych) nikogo nie zabił, a wręcz sam dał się zamordować, nie stawiając żadnego fizycznego oporu. Został zgładzony przez władze cesarstwa rzymskiego i kastę kapłanów w sposób możliwie najokrutniejszy i najbardziej upokarzający, zamęczony karą śmierci dla niewolników.

Rozumując w kategoriach historycznego i politycznego realizmu, taki człowiek nie powinien pozostawić po sobie tak głębokiego i niezatartego śladu. Istnieli w czasach Jezusa ludzie, o których było dużo bardziej głośno. Stali oni na czele buntów i bez skrupułów sięgali po przemoc, podrywając całe narody do walki w imię ideałów ­polityczno-nacjonalistycznych. Dziś są to jednak postaci niemal całkowicie zapomniane, najwyżej napomknie o nich jakaś zakurzona monografia. Natomiast Jezus od dwóch tysięcy lat wstrząsa światem. Jest Ukochanym, do którego pałają serca milionów ludzi gotowych oddać za Niego własne życie.

Nawet pamięć o wspaniałych władcach imperiów – jak choćby o niektórych egipskich faraonach – mających za życia absolutną, niczym nieskrępowaną władzę nad całymi narodami, ogranicza się dziś jedynie do wzmiankowania ich imion przez jakiegoś historyka. Jezus jest natomiast pasją ludzkości. Jak powiedział pewien arabski mistyk: „Kto cierpi na chorobę zwaną Jezusem, nie będzie mógł wyzdrowieć”. Kto Go ­spotkał i poznał, nie będzie mógł wykreślić Go z serca ani bez Niego się obyć. Expertus potest credere quid sit Jesum diligere („Samo uczy doświadczenie, / Co jest, Jezu, Twe kochanie”)60. To ­zakochanie, wspomnienie, tęsknota, która nie mija, i ­obejmuje całe narody. Ale dlaczego? Jak wytłumaczyć tę niezwykłą zagadkę?

Przede wszystkim finał publicznego życia Jezusa – po owych dwóch krótkich latach nauczania – naznaczony jest całkowitą klęską. W gruncie rzeczy zmarł On straszliwą śmiercią, torturowany jak mało kto, opuszczony w swym poniżeniu przez wszystkich przyjaciół, biednych, prostych ludzi uciekających z przerażenia. To największe bankructwo, jakie można sobie wyobrazić, powinno raz na zawsze wymazać Go z pamięci ludzi. Ernest Renan, zażarty wróg Kościoła i wiary, w swojej książce o Jezusie twierdzi, że „swoim śmiałym wystąpieniem i wpojeniem w serca bliźnich uczucia miłości” Jezus stworzył coś (chrześcijaństwo), co stanowiło „przewrót”, „najważniejszy wypadek w dziejach świata”61.

Jak to możliwe, że nawet Jego wrogowie mówili o Nim w ten sposób? Nigdy nie widziano podobnego przypadku. Borys Pasternak, pisarz rosyjski, laureat Nagrody Nobla, chrześcijanin o żydowskich korzeniach, pisze w swoim arcydziele: „Można być ateistą, można nie wiedzieć, że Bóg istnieje, a jeżeli tak, to po co, a jednocześnie wiedzieć, że człowiek jest osadzony nie w przyrodzie, lecz w historii, i że w dzisiejszym rozumieniu historia została stworzona przez Chrystusa, że właśnie Ewangelia jest jej początkiem. A cóż to jest historia? To wytyczenie trwających przez wieki prac poświęconych rozwiązaniu zagadki śmierci i pokonaniu jej w przyszłości. Po to odkrywa się matematyczne nieskończoności i fale elektromagnetyczne, po to się pisze symfonie. Nie sposób iść naprzód w tym kierunku bez pewnego wzlotu duszy. Odkryciom tym niezbędne jest ­wyposażenie duchowe. Przesłanki do tego zawarte są w Ewangelii. Oto one: po pierwsze, miłość bliźniego, ten najwyższy ­rodzaj żywej energii przepełniającej serce człowieka i domagającej się ujęcia i rozprzestrzeniania, następnie zaś to główne części składowe współczesnego człowieka, bez których jest on nie do pomyślenia, a mianowicie idea wolności osobistej i idea życia jako ofiary. Proszę wziąć pod uwagę, że do tej pory jest to absolutna nowość. Historia w tym rozumieniu w starożytności nie istniała. Tam była chełpliwa martwa wieczność brązowych pomników i marmurowych kolumn. Stulecia i pokolenia dopiero po Chrystusie odetchnęły swobodnie. Dopiero po Chrystusie zaczęto żyć dla potomności i teraz człowiek nie umiera na ulicy pod płotem, ale u siebie w historii, w toku prac poświęconych przezwyciężaniu śmierci, umiera, sam oddany tej sprawie”62.

Rzeczywiście, najprostszej historycznej refleksji epokowe konsekwencje owych niepełnych trzech lat publicznej działalności Jezusa wydają się niewyobrażalne.

Ciąg dalszy dostępny w wersji pełnej

Śledztwo w sprawie Jezusa

Ciąg dalszy dostępny w wersji pełnej

Wstrząsający portret pamięciowy, który go poprzedził

Ciąg dalszy dostępny w wersji pełnej

Dochodzenie w sprawie doniesienia: czy rzeczywiście zmartwychwstał?

Ciąg dalszy dostępny w wersji pełnej

Epilog śledztwa

Ciąg dalszy dostępny w wersji pełnej

© 2008 RCS Libri S.p.A., Milano

TYTUŁ ORYGINAŁU WŁOSKIEGO

Indagine su Gesù

Informacje o autorze i kontakt – strona internetowa

www.antoniosocci.it

REDAKCJA I KOREKTA

Agata Chadzińska

Agata Pindel-Witek

PROJEKT OKŁADKI

Łukasz Sobczyk

ISBN 978-83-7569-799-5

© 2010 Dom Wydawniczy RAFAEL

ul. Dąbrowskiego 16, 30-532 Kraków

tel./fax: 12 411 14 52

e-mail: [email protected]

www.rafael.pl

Na zlecenie Woblink

woblink.com

plik przygotowała Aneta Pudzisz