Strajk. Historia buntów pracowniczych ebook

Pamięci Marcela Szarego(1964–2010)

Wstęp

Po co nam historia ruchu pracowniczego?

Od dłuż­szego czasu po­wra­cała do mnie myśl, aby na­pi­sać książkę o ro­bot­ni­kach za­kła­dów Hi­po­lita Ce­giel­skiego. Kil­ka­krot­nie na­wet ją za­czy­na­łem. Ob­ję­tość no­ta­tek i ze­bra­nych ma­te­ria­łów cią­gle ro­sła, ale pro­jektu nie udało mi się sfi­na­li­zo­wać. Na­pi­sa­łem ar­ty­kuł o cy­klach walk pra­cow­ni­czych w po­wo­jen­nej Pol­sce, po­tem ob­szer­niej­szy tekst o po­cząt­kach ko­bie­cego ru­chu związ­ko­wego w Wiel­ko­pol­sce, wresz­cie książkę o for­mo­wa­niu się no­wej klasy pra­cow­ni­czej – pre­ka­riatu[1]. Wszyst­kie te prace były po­kło­siem mo­jego za­an­ga­żo­wa­nia w ruch związ­kowy i brały się z in­spi­ra­cji wal­kami pra­cow­ni­ków Ce­giel­skiego. Do­piero sto pięć­dzie­siąta rocz­nica wy­bu­chu pierw­szego strajku w fa­bryce (w 1872 roku) i roz­mowa na ten te­mat z Prze­my­sła­wem Wiel­go­szem, re­dak­to­rem na­czel­nym pol­skiej edy­cji „Le Monde Di­plo­ma­ti­que”, zmo­ty­wo­wały mnie do pod­su­mo­wa­nia mo­ich do­cie­kań w for­mie ni­niej­szej książki.

Nie jest to jed­nak stricte mo­no­gra­fia do­ty­cząca za­kła­dów czy pra­cow­ni­ków Ce­giel­skiego. Ta­kich prac hi­sto­rycz­nych i so­cjo­lo­gicz­nych po­wstało już kilka[2]. W cen­trum mo­ich za­in­te­re­so­wań znaj­dują się: ruch pra­cow­ni­czy jako ca­łość, ro­dzaje jego walk i oporu, a kon­kretna fa­bryka służy mi je­dy­nie jako przy­kład miej­sca sa­mo­or­ga­ni­za­cji klasy ro­bot­ni­czej i roz­woju róż­nych form dzia­ła­nia[3]. Jed­no­cze­śnie w rów­nej mie­rze in­te­re­suje mnie sze­roko ro­zu­miane spo­łeczne i eko­no­miczne oto­cze­nie fa­bryki. Śle­dząc losy przed­się­bior­stwa, przy­glą­dam się zmia­nom, które za­cho­dziły w roz­woju ka­pi­ta­li­stycz­nego sys­temu pro­duk­cji oraz sto­sun­kach spo­łecz­nych. Za­sta­na­wiam się nad tym, jaki wpływ miało przed­się­bior­stwo na for­mo­wa­nie się klasy ro­bot­ni­czej w Po­zna­niu i re­gio­nie. Ode­grało ono prze­cież nie­ba­ga­telną rolę w hi­sto­rii.

Ce­giel­ski, śmiem twier­dzić, jest jedną z naj­bar­dziej roz­po­zna­wal­nych firm w Pol­sce, za­równo z ty­tułu funk­cji, jaką peł­niła i pełni ona w roz­woju prze­my­słu, jak i – może na­wet bar­dziej – z po­wodu ro­bot­ni­czego zrywu z 1956 roku. W XX wieku w Ce­giel­skim pra­co­wało w każ­dym po­ko­le­niu do­sta­tecz­nie dużo osób, aby to, co działo się w za­kła­dzie, w spo­sób bez­po­średni od­dzia­ły­wało na szer­sze kręgi miesz­kań­ców Po­zna­nia oraz ca­łej Wiel­ko­pol­ski. Tak było też w moim wy­padku. Przez pe­wien okres pod ko­niec lat 80. w Ce­giel­skim na sta­no­wi­sku ro­bot­ni­czym pra­co­wał mój oj­ciec – jako pa­lacz. Kil­ka­na­ście lat póź­niej, kiedy w ra­mach dzia­łal­no­ści związku za­wo­do­wego Ini­cja­tywa Pra­cow­ni­cza sys­te­ma­tycz­nie by­wa­łem w Ce­giel­skim, spo­tka­łem osoby, które go wcze­śniej znały.

W ta­kim kon­tek­ście Ce­giel­ski – dzia­ła­jący nie­prze­rwa­nie od po­nad 175 lat – sta­nowi do­sko­nały punkt od­nie­sie­nia. Oto­cze­nie po­li­tyczne było w okre­sie ist­nie­nia za­kładu wy­jąt­kowo nie­sta­bilne, nie tylko pod wzglę­dem for­malno-ustro­jo­wym, lecz także geo­gra­ficz­nym i de­mo­gra­ficz­nym. Ce­giel­ski trwał i roz­wi­jał się wraz z burz­li­wymi na­ro­dzi­nami państw na­ro­do­wych i na­cjo­na­li­zmu oraz gwał­tow­nymi zmia­nami mapy po­li­tycz­nej Eu­ropy. Za­cho­dziły duże ru­chy mi­gra­cyjne, zmie­niał się ob­raz et­niczny Po­zna­nia i re­gionu. Wbrew mi­towi o ho­mo­ge­nicz­no­ści klasy ro­bot­ni­czej pod wzglę­dem na­ro­do­wo­ścio­wym skład spo­łeczny pra­cow­ni­ków w po­znań­skim prze­my­śle – w tym w Ce­giel­skim – był zróż­ni­co­wany. Przez długi czas współ­ist­niały tam przy­naj­mniej trzy na­ro­do­wo­ści: pol­ska, nie­miecka oraz ży­dow­ska. Po­wo­do­wało to po­działy, kon­flikty i spory do­ty­czące stra­te­gii dzia­ła­nia, ale też spe­cy­ficzne formy współ­dzia­ła­nia ro­bot­ni­ków po­nad po­dzia­łami et­nicz­nymi. Róż­nice te zni­kły już po I woj­nie świa­to­wej. Po­znań stał się wów­czas naj­bar­dziej jed­no­rodny na­ro­do­wo­ściowo spo­śród du­żych miast mię­dzy­wo­jen­nej Pol­ski.

Klasa pra­cow­ni­cza była i jest we­wnętrz­nie sil­nie zróż­ni­co­wana rów­nież po­li­tycz­nie i świa­to­po­glą­dowo. Py­tam w tej książce także o to, jak w kon­tek­ście tego zróż­ni­co­wa­nia wy­glą­dała re­pre­zen­ta­cja związ­kowa i po­li­tyczna w da­nym cza­sie. W hi­sto­rio­gra­fii pe­ere­low­skiej ukształ­to­wał się pe­wien ka­non opisu dzie­jów ru­chu ro­bot­ni­czego. Oprócz tego, że przed­kła­dano pro­gram po­li­tyczny nad so­cjalny, zna­cze­nie re­pre­zen­ta­cji par­tyj­nej nad związ­kową, to jesz­cze usil­nie prze­ko­ny­wano, że naj­waż­niej­sze były par­tie ko­mu­ni­styczne, a so­cja­li­styczne znaj­do­wały się na dru­gim pla­nie. W tym opra­co­wa­niu pod­daję kry­tyce taki spo­sób my­śle­nia o re­pre­zen­ta­cji ro­bot­ni­czej. Trzeba bo­wiem zwró­cić uwagę przede wszyst­kim na bez­po­śred­nie formy uczest­nic­twa ro­bot­ni­ków w ży­ciu de­mo­kra­tycz­nym, które wy­ni­kają z miej­sca, ja­kie zaj­mo­wali oni i zaj­mują w sto­sun­kach pro­duk­cji, nie zaś w od­nie­sie­niu do par­tii po­li­tycz­nych. Wska­zuję, że w zde­cy­do­wa­nej mie­rze de­mo­kra­cja przed­sta­wi­ciel­ska nie po­zwa­lała – i na­dal nie po­zwala – pra­cow­ni­kom re­pre­zen­to­wać sa­mych sie­bie. Skład or­ga­nów wła­dzy przed­sta­wi­ciel­skiej za­wsze w znacz­nym stop­niu od­bie­gał od re­al­nie ist­nie­ją­cego składu spo­łecz­nego da­nego kraju, re­gionu czy mia­sta. Oczy­wi­ście grupy naj­bar­dziej wy­zy­ski­wane w sen­sie eko­no­micz­nym były zde­cy­do­wa­nie rza­dziej re­pre­zen­to­wane w ofi­cjal­nych gre­miach po­li­tycz­nych. To może wy­da­wać się ba­na­łem. Dzięki ru­chowi straj­ko­wemu (czy sze­rzej re­win­dy­ka­cyj­nemu) ro­bot­nicy sta­rali się jed­nak od­zy­skać po­li­tyczny wpływ na struk­turę po­działu do­chodu spo­łecz­nego, wa­runki pracy, wła­dzę w przed­się­bior­stwie i swoje co­dzienne ży­cie.

Cie­ka­wie brzmią tu skre­ślone w 1906 roku słowa Róży Luk­sem­burg na te­mat do­świad­czeń straj­ko­wych na te­re­nie Ro­sji i Pol­ski (za­boru ro­syj­skiego) na po­czątku XX wieku. W skost­nia­łej ab­so­lu­ty­stycz­nej Ro­sji – pi­sała wów­czas o strajku ko­le­ja­rzy w Ro­sto­wie z 1902 roku – ro­bot­nicy po raz pierw­szy zdo­byli so­bie „sztur­mem wol­ność zgroma­dzeń”[4], zwo­łu­jąc wie­lo­ty­sięczne wiece. Po­dob­nie było w wie­lu in­nych przy­pad­kach. W 1919 roku ro­bot­nicy rolni w Wiel­ko­pol­sce, nie przej­mu­jąc się za­ka­zami ani ogra­ni­cze­niami i nie oglą­da­jąc na ist­nie­jące prawo, zor­ga­ni­zo­wali się w po­tężne związki za­wo­dowe i sztur­mem zdo­byli prawo do zrze­sza­nia się oraz strajku. To zre­wol­to­wani ro­bot­nicy zma­sku­li­ni­zo­wa­nych w du­żej mie­rze za­kła­dów Ce­giel­skiego upo­mnieli się w 1956 roku o prawa re­pro­duk­cyjne ko­biet, żą­da­jąc dla nich sze­ścio­go­dzin­nego dnia pracy! W wielu przy­pad­kach to dzięki straj­kom wy­wal­czano so­bie prawo do krót­szej dniówki, cza­sami na długo za­nim zmie­niono pod tym ką­tem prawo. Po re­wo­lu­cji 1905 roku fak­tyczny czas pracy w ro­syj­skim prze­my­śle – pi­sała Luk­sem­burg – wy­prze­dzał „nie tylko ro­syj­skie pra­wo­daw­stwo fa­bryczne, lecz na­wet sto­sunki pa­nu­jące w Niem­czech”[5]. Ina­czej mó­wiąc: dzięki straj­kom czę­sto usta­na­wiano zdo­by­cze, które do­piero póź­niej do­cze­kały się le­gi­ty­mi­za­cji. Au­torka Aku­mu­la­cji ka­pi­tału do­wo­dziła jed­no­cze­śnie, że sku­tecz­ność i za­sięg straj­ków nie wy­ni­kają z siły związ­ków za­wo­do­wych, lecz na od­wrót – zna­cze­nie związ­ków za­wo­do­wych sta­nowi na­stęp­stwo dy­na­miki ru­chu re­win­dy­ka­cyj­nego. Rów­nież dzi­siej­sza sła­bość or­ga­ni­za­cji związ­ko­wych bie­rze się wła­śnie ze sła­bo­ści ru­chu straj­ko­wego, któ­rej to­wa­rzy­szy fe­tysz le­ga­li­zmu i brak zdol­no­ści przej­ścia od pro­te­stu w jed­nym za­kła­dzie czy branży do strajku po­wszech­nego (czego do­wo­dzą na przy­kład ostat­nie strajki w oświa­cie w 2019 roku). Związki za­wo­dowe nie są dziś za­in­te­re­so­wane straj­kiem ge­ne­ral­nym i sta­wiają na roz­wią­za­nia po­li­tyczne, o któ­rych dużo się mówi, ale z któ­rych dla świata pracy nie­wiele wy­nika. Dziś pro­ble­mem nie jest to, jak przejść od ak­cji so­cjal­nej do po­li­tycz­nej, lecz od­wrot­nie – jak przejść od ak­cji po­li­tycz­nej do so­cjal­nej. Nie zdo­łano – moim zda­niem – osiąg­nąć tego na przy­kład w cza­sie Strajku Ko­biet w 2020 roku, który po­zo­stał sprze­ci­wem czy­sto ulicz­nym, na­kie­ro­wa­nym po­li­tycz­nie.

Ważne jest zwró­ce­nie uwagi na to, jak wy­glą­dają re­alne zma­ga­nia na po­zio­mie za­kładu pracy i w jaki spo­sób prze­kłada się to na ży­cie po­li­tyczne. Jak walka straj­kowa ro­bot­ni­ków i ro­bot­nic po­zwa­lała im osią­gnąć względną jed­ność i utrzy­mać wspólną stra­te­gię dzia­ła­nia, która cza­sami da­wała im ini­cja­tywę także na grun­cie de­mo­kra­cji przed­sta­wi­ciel­skiej. Acz­kol­wiek zwy­kle nie jest moż­liwe utrzy­ma­nie tej spój­no­ści przez dłuż­szy czas, z uwagi mię­dzy in­nymi na prze­ciw­dzia­ła­nie sa­mych ka­pi­ta­li­stów i przed­sta­wi­cieli wła­dzy, któ­rzy są za­in­te­re­so­wani roz­bi­ciem so­li­dar­no­ści pra­cow­ni­czej, co może się od­by­wać na bar­dzo wiele spo­so­bów – od re­pre­sji i de­le­ga­li­za­cji np. związ­ków za­wo­do­wych, przez seg­men­ta­cję rynku pracy (choćby po­dział na pra­cow­ni­ków sta­łych i tym­cza­so­wych) i zmiany tech­no­lo­giczne (za­stę­po­wa­nie pra­cow­ni­ków ma­szy­nami i ro­bo­tami), po re­lo­ka­cje przed­się­bior­stwa, re­kru­ta­cję nie­zor­ga­ni­zo­wa­nej siły ro­bo­czej od nowa i zróż­ni­co­wa­nie płac, a także zwy­kłą in­dok­try­na­cję pod­ko­pu­jącą nie­za­leż­ność ru­chu ro­bot­ni­czego. Stawką jest tu nie tylko zysk ka­pi­ta­li­sty, czy sze­rzej po­dział do­chodu spo­łecz­nego, lecz także kon­trola nad pracą.

Zre­wol­to­wana i zjed­no­czona w swo­ich dą­że­niach klasa pra­cow­ni­ków po­trafi za­równo do­pro­wa­dzić do spra­wie­dliw­szego po­działu wy­pra­co­wa­nych dóbr i środ­ków, jak i uzy­skać więk­szą swo­bodę w kształ­to­wa­niu sto­sun­ków spo­łecz­nych w miej­scu pracy (i poza nim) czy ogra­ni­czyć lub na­wet znieść wy­zysk. Książka ta opo­wiada za­tem o po­wta­rza­ją­cych się cy­klach i cyr­ku­la­cjach walk pra­cow­ni­czych. Pi­sząc o cy­klach, mam na my­śli okre­sowe spię­trze­nia wy­stą­pień pra­cow­ni­czych, które oczy­wi­ście są po­łą­czone z wa­ha­niami ko­niunk­tu­ral­nymi go­spo­darki, ale in­te­re­su­jące jest też, jak prze­kła­dają się one na zmiany w dłuż­szej per­spek­ty­wie cza­so­wej. Cyr­ku­la­cja to zmiany w for­mie ak­tyw­no­ści śro­do­wisk ro­bot­ni­czych, a także spo­sób, w jaki do­świad­cze­nie walk pra­cow­ni­czych trwa i jest prze­ka­zy­wane z po­ko­le­nia na po­ko­le­nie.

W 2021 roku uka­zała się czte­ro­to­mowa Hi­sto­ria Po­zna­nia Prze­my­sława Ma­tu­sika. Wy­szła ona na­kła­dem Wy­daw­nic­twa Miej­skiego i nie­jako pod pa­tro­na­tem lo­kal­nych władz. W sen­sie edy­tor­skim to dzieło im­po­nu­jące, bo­gato ilu­stro­wane i pod tym wzglę­dem bar­dzo atrak­cyjne. Z punktu wi­dze­nia na­uko­wego jest to jed­nak ra­czej po­zy­cja skie­ro­wana do ma­so­wego od­biorcy. Mocno od­biega ona od wy­da­nych wcze­śniej wie­lo­to­mo­wych Dzie­jów Po­zna­nia, po­wsta­łych w la­tach 1988–1998 pod re­dak­cją Je­rzego To­pol­skiego i Le­cha Trze­cia­kow­skiego, które są po­zy­cją zde­cy­do­wa­nie bar­dziej aka­de­micką, a także pod wie­loma wzglę­dami wnik­liw­szą.

Ma­tu­sik w swo­jej książce, szcze­gól­nie w jej czę­ściach do­ty­czą­cych dzie­jów no­wo­żyt­nych i naj­now­szych, pre­zen­tuje wi­zję hi­sto­rii mia­sta nie­zwy­kle miesz­czań­ską i kon­ser­wa­tywną. Li­sta za­rzu­tów pod ad­re­sem książki w tym wzglę­dzie za­ję­łaby sporo miej­sca. W pierw­szej ko­lej­no­ści trzeba jed­nak pod­kre­ślić, że au­tor w za­sa­dzie ze­pchnął ze sceny hi­sto­rii ruch pra­cow­ni­czy i związ­kowy, po­mi­nął wiele wąt­ków i spe­cy­ficz­nie zin­ter­pre­to­wał różne wy­da­rze­nia. Oczy­wi­ście wspo­mina on o głów­nych re­wol­tach, jak te z 1920 roku (wy­stą­pie­nie po­znań­skich ko­le­ja­rzy) czy 1956 roku (po­znań­ski Czer­wiec). W pierw­szym jed­nak przy­padku mar­gi­na­li­zuje zna­cze­nie zrywu, a w dru­gim wy­ol­brzy­mia je pod ką­tem an­ty­ko­mu­ni­stycz­nych ha­seł. Osta­tecz­nie Hi­sto­ria Po­zna­nia jest książką o miesz­czań­skich eli­tach, pi­saną z ich per­spek­tywy. Au­tor mię­dzy in­nymi – i w pełni świa­do­mie – przy­wo­łuje no­stal­giczne ob­razy owych przed­wo­jen­nych „pro­fe­sor­sko-dy­rek­tor­skich willi” w eli­tar­nych dziel­ni­cach mia­sta, gdzie na ta­ra­sach bie­sia­do­wały „ele­ganc­kie pa­nie pi­jące oran­żadę, uśmiech­nięci męż­czyźni w let­nich ma­ry­nar­kach, le­żąca na sto­liku płachta »Ku­riera Po­znań­skiego« [czyli or­ganu Na­ro­do­wej De­mo­kra­cji, któ­rego szpalty ocie­kały an­ty­se­mi­ty­zmem – przyp. au­tora], a na traw­niku dziew­czynki w bia­łych su­kien­kach z ma­ry­nar­skimi koł­nie­rzy­kami bie­ga­jące za to­czo­nym ko­łem”. To – pod­kre­śla au­tor – wspo­mina się le­piej „niż oko­py­wa­nie »py­rek« czy pie­le­nie »ro­jek« z ka­pu­stą w ogródku przy ba­ra­kach”[6]. Siel­ska wi­zja willi i ba­ra­ków, jak wcze­śniej dworku i czwo­ra­ków, nie wy­czer­puje oczy­wi­ście dra­matu kla­so­wych po­dzia­łów i kon­flik­tów. Ta­kie ry­so­wa­nie ob­ra­zów z prze­szło­ści do­ty­czy także in­nych pol­skich miast i re­gio­nów.

Praca Ma­tu­sika do­wo­dzi, że po­nowne opi­sy­wa­nie hi­sto­rii ru­chu ro­bot­ni­czego ma głę­boki sens, jest ona bo­wiem sys­te­ma­tycz­nie dys­kre­dy­to­wana i ru­go­wana z ma­in­stre­amo­wego dys­kursu. Do­dat­kowo pa­nuje błędne prze­ko­na­nie, że hi­sto­rio­gra­fia pe­ere­low­ska zro­biła wszystko, co moż­liwe, w kwe­stii dzie­więt­na­sto- i dwu­dzie­sto­wiecz­nego ru­chu ro­bot­ni­czego. Nie tylko ce­lowo mar­gi­na­li­zo­wała bo­wiem ona nie­które jego nurty, lecz także pewne za­gad­nie­nia po­zo­stały w ogóle nie­zba­dane. Przede wszyst­kim mam na my­śli dzieje ko­bie­cego ru­chu pra­cow­ni­czego i związ­ko­wego oraz sfe­mi­ni­zo­wa­nych, ale bar­dzo waż­nych branż, ta­kich jak prze­mysł ty­to­niowy. Do­piero ostat­nio uka­zało się kilka mo­no­gra­fii do­ty­czą­cych tego sek­tora, ale w od­nie­sie­niu do okresu mię­dzy­wo­jen­nego i po­wo­jen­nego oraz po­zba­wio­nych wąt­ków pro­te­stów pra­cow­ni­czych[7]. Hi­sto­rio­gra­fia pe­ere­low­ska re­pre­zen­to­wała także pewne utarte sche­maty in­ter­pre­ta­cyjne, które można i trzeba mo­dy­fi­ko­wać – albo na­wet od­rzu­cić.

Współ­cze­śnie po­ja­wiają się też nowe mo­no­gra­fie i ba­da­nia em­pi­ryczne do­ty­czące kon­flik­tów spo­łecz­nych w róż­nych okre­sach hi­sto­rii, choć przede wszyst­kim w la­tach Pol­skiej Rzecz­po­spo­li­tej Lu­do­wej (PRL). Są to ba­da­nia pro­wa­dzone głów­nie – po­wie­dzie­li­by­śmy – pod ką­tem de­le­gi­ty­mi­za­cji sys­temu ko­mu­ni­stycz­nego, czę­sto pod szyl­dem In­sty­tutu Pa­mięci Na­ro­do­wej (IPN), nie­po­zba­wione jed­nak cie­ka­wych da­nych na te­mat straj­ków i oporu pra­cow­ni­czego.

Trzeba też za­uwa­żyć, że prze­su­wają się ho­ry­zonty cza­sowe i w prze­szłość od­cho­dzą zda­rze­nia do nie­dawna uwa­żane za współ­cze­sne. To­czą się za­tem spory na­ukowe nie tylko do­ty­czące upadku Pol­skiej Rzecz­po­spo­li­tej Lu­do­wej, lecz także Pol­ski w okre­sie po­trans­for­ma­cyj­nym. Te wy­da­rze­nia stały się czę­ścią hi­sto­rii naj­now­szej. To ozna­cza, że ob­raz mi­nio­nych zda­rzeń kształ­to­wany „po­przez re­la­cje świad­ków, prze­ka­zy­wane w dro­dze mię­dzy­po­ko­le­nio­wego dia­logu” po­woli traci na zna­cze­niu. Świad­ko­wie hi­sto­rii od­cho­dzą, a „upa­mięt­nia­nie prze­szło­ści zo­staje prze­nie­sione w ob­szar ze­wnętrzny, ry­tu­alny i ma­te­rialny”. Pewne tre­ści i idee mu­szą za­ist­nieć jako sym­bole ma­te­rialne, „aby stać się przed­mio­tem pa­mięci”[8]. Pro­ces ten do­ko­nuje się naj­czę­ściej za przy­zwo­le­niem bądź z in­spi­ra­cji wła­dzy i jest z re­guły zgodny z jej in­te­re­sami.

Pa­mięć ulega ma­te­ria­li­za­cji, co może od­by­wać się na wiele spo­so­bów. Zo­staje utrwa­lona w pod­ręcz­ni­kach hi­sto­rii, w ar­chi­wach pań­stwo­wych, mu­ze­ach, ka­len­da­rzach, ry­tu­ałach, pro­gra­mach ba­dań, wy­da­nych bio­gra­fiach, a także w na­zwach miej­sco­wo­ści, ulic, po­mni­kach, ar­chi­tek­tu­rze itd. Wresz­cie w Pol­sce na straży „hi­sto­rycz­nej po­praw­no­ści” – przy­naj­mniej obej­mu­ją­cej XX wiek – stoi IPN. Pro­ces ten do­dat­kowo – jak pi­sze je­den z ba­da­czy – pod­lega ścis­łej kon­troli od czasu, kiedy od­kryto, „że ten, kto w po­li­tyce kształ­tuje pa­mięć o prze­szło­ści, po­siada w isto­cie re­alną wła­dzę”. Twier­dzi się na­wet cza­sami – może z pewną prze­sadą – że „obok kon­troli fi­nan­sów i no­wych tech­no­lo­gii, pa­mięć stała się jed­nym z naj­bar­dziej re­al­nych środ­ków spra­wo­wa­nia po­li­tycz­nej wła­dzy we współ­cze­snym świe­cie”[9]. Stawką tych za­bie­gów jest au­to­ry­tet pań­stwa i jego le­gi­ty­mi­za­cja[10] – zwłasz­cza po woj­nie, re­wo­lu­cji czy trans­for­ma­cji ustro­jo­wej. Na na­szych oczach dzieje się to kosz­tem pa­mięci ro­bot­ni­czej, co ma także nie­ba­ga­telne zna­cze­nie dla cyr­ku­la­cji walk z wy­zy­skiem i nie­spra­wie­dli­wo­ścią spo­łeczną. Gra to­czy się o to, na ile „zma­te­ria­li­zo­wana pa­mięć” bę­dzie na­rzę­dziem kon­troli spo­łecz­nej i spo­so­bem na­rzu­ce­nia pod­po­rząd­ko­wa­nia oraz re­żimu pracy, a na ile wzmocni ruch re­win­dy­ka­cyjny i eman­cy­pa­cyjny.

Pi­sząc o „ma­te­ria­li­za­cji pa­mięci”, trzeba za­uwa­żyć, że na­ukowe upra­wia­nie hi­sto­rii od XIX wieku miało słu­żyć in­te­re­som miesz­czań­stwa i pań­stwa na­ro­do­wego. Od sa­mego po­czątku jest ona w po­szcze­gól­nych kra­jach prze­po­jona na­cjo­na­li­stycz­nym punk­tem wi­dze­nia i wcią­gnięta w uza­sad­nie­nie po­li­tycz­nych rosz­czeń okre­ślo­nych klas pre­ten­du­ją­cych do wła­dzy, po­słu­gu­ją­cych się et­nicz­nymi ar­gu­men­tami. W cza­sach PRL miano wpro­wa­dzić nowy hi­sto­ryczny pa­ra­dyg­mat, była to jed­nak ra­czej hy­bryda, w ra­mach któ­rej na nar­ra­cję na­cjo­na­li­styczną na­ło­żono je­dy­nie pe­wien mark­si­stow­ski filtr – tak, aby le­gi­ty­mi­zo­wać nowe elity wła­dzy. Wielu za­uważa, że po­słu­gi­wały się one w dal­szym ciągu pew­nymi ty­po­wymi dla hi­sto­rio­gra­fii na­cjo­na­li­stycz­nej nar­ra­cjami. Jak pi­sał je­den z au­to­rów: „Brzmi to nie­wia­ry­god­nie, ale wi­zja prze­szło­ści za­warta w pod­ręcz­ni­kach szkol­nych PRL była pod wie­loma wzglę­dami nie­by­wale »pol­ska« i po­nie­kąd »ka­to­licka«; ich au­to­rzy w sto­sunku do »in­nych« i »ob­cych« sto­so­wali na pa­pie­rze swego ro­dzaju po­li­tykę »eks­ter­mi­na­cji« lub dys­kret­nej »asy­mi­la­cji«”[11]. W hi­sto­rio­gra­fii pe­ere­low­skiej na­wet nar­ra­cja o ro­bot­ni­kach i wal­kach kla­so­wych nie była szcze­gól­nie ory­gi­nalna i czę­sto spro­wa­dzano ją do hi­sto­rii par­tii so­cja­li­stycz­nych oraz ko­mu­ni­stycz­nych. Znaj­du­jemy się za­tem w klesz­czach hi­sto­rio­gra­fii PRL i na­cjo­na­li­stycz­nej – z ich mi­tami i ste­reo­ty­pami. Chcia­łem w tej książce – na ile to moż­liwe – prze­ciw­sta­wić się tej hi­sto­rio­gra­fii i nadać od­po­wied­nie zna­cze­nie spo­łeczne dzie­jom ru­chu ro­bot­ni­czego.

Rozdział I

Dwie spokojne dekady

Rozdział II

Nowe czasy

Rozdział III

Wiecujące kobiety

Rozdział IV

Związkowy bastion

Rozdział V

Pałki i kastety

Roz­dział VI

Czerwcowy mit

Roz­dział VII

Milczący strajk

Rozdział VIII

Wszystkie „płyty” Marcela Szarego

Rozdział IX

Od Cegielskiego do Amazona

Zakończenie

Kryzysy gospodarcze i powracające walki pracownicze

Bibliografia

100 lat ru­chu ro­bot­ni­czego w Pol­sce. Ka­len­da­rium wy­da­rzeń, pod red. Zbi­gniewa Szczy­giel­skiego, War­szawa 1976.

155 lat firmy H. Ce­giel­ski – Po­znań S.A., Po­znań 2001.

37 lat temu roz­po­czął się hi­sto­ryczny strajk w Stoczni Gdań­skiej, dzieje.pl, 14 sierp­nia 2017, https://dzieje.pl/ak­tu­al­no­sci/hi­sto­ryczny-strajk-w-stoczni-gdan­skiej (do­stęp: 26.03.2024).

Ca­rol J. Adams, Po­li­tyka sek­su­alna mięsa. Fe­mi­ni­styczno-we­ge­ta­riań­ska teo­ria kry­tyczna, przeł. Mi­chał Ste­fań­ski, War­szawa 2022.

Ama­zon w Pol­sce – Cen­tra lo­gi­styki, https://biu­ro­pra­so­we­ama­zon.pl/O-Ama­zon-w-Pol­sce/Cen­tra-Lo­gi­styki.html (do­stęp: 26.03.2024).

Ti­mo­thy Gar­ton Ash, Pol­ska Re­wo­lu­cja. „So­li­dar­ność” 1980–1981 [w te­goż:] Je­sień wa­sza, wio­sna na­sza, przeł. Mał­go­rzata Dzie­wul­ska, Anna Hu­sar­ska, Mar­cin Król, War­szawa 2009.

An­thony Aveni, Im­pe­ria czasu. Ka­len­da­rze, ze­gary i kul­tury, przeł. Pa­weł Mach­ni­kow­ski, Po­znań 2001.

Ot­ti­lie Ba­ader, Ein ste­ini­ger Weg. Le­ben­se­rin­ne­run­gen einer So­zia­li­stin, Ber­lin–Bonn 1979.

Le­szek Bal­ce­ro­wicz, Pań­stwo w prze­bu­do­wie, Kra­ków 1999.

Woj­ciech Bart­ko­wiak, Z po­znań­skiej gwary i wiel­ko­pol­skiej du­szy, „Kro­nika Mia­sta Po­zna­nia” 2001, nr 2, s. 289–295.

Bez­ro­bo­cie w wo­je­wódz­twie za­chod­nio­po­mor­skim w 2004 r., Wo­je­wódzki Urząd Sta­ty­styczny, Szcze­cin 2005.

Zyg­munt Bo­ras, Lech Trze­cia­kow­ski, W daw­nym Po­zna­niu. Fakty i wy­da­rze­nia z dzie­jów mia­sta do roku 1918, Po­znań 1969.

Sta­ni­sław Bo­ro­wiak, „Jak za­trzy­mać ro­bot­nika na wsi?” – zie­mia­nie wiel­ko­pol­scy wo­bec emi­gra­cji ro­bot­ni­ków rol­nych do okrę­gów prze­my­sło­wych Rze­szy nie­miec­kiej na prze­ło­mie XIX i XX w., „Stu­dia z Hi­sto­rii Spo­łeczno-Go­spo­dar­czej” 2010, t. VIII, s. 195–214.

Mar­cin Bo­sacki, Pod­zie­mie w Ce­giel­skim. NSZZ „So­li­dar­ność” ZPM H. Ce­giel­ski Po­znań od 13 grud­nia 1981 do 17 kwiet­nia 1989, Po­znań 1996.

Fer­nand Brau­del, Kul­tura ma­te­rialna, go­spo­darka i ka­pi­ta­lizm XV–XVIII wiek, t. III, Czas świata, przeł. Je­rzy Strze­lecki, Jan Strze­lecki, War­szawa 1992.

Jan Bry­gier, Moje pierw­sze kroki w kla­so­wym i re­wo­lu­cyj­nym ru­chu ro­bot­ni­czym, ma­szy­no­pis w za­so­bach Mu­zeum Za­kła­do­wego HCP, Po­znań 1971.

Bła­żej Brzo­stek, Ro­bot­nicy War­szawy. Kon­flikty co­dzienne (1950–1954), War­szawa 2002.

Pau­lina Ce­giel­ska, Z mo­ich wspo­mnień. Prze­chadzki po mie­ście, Po­znań 1997.

To­masz Ce­glarz, Sier­pień 1980 r. w Po­zna­niu. Strajki w po­znań­skich za­kła­dach pracy, https://ipn.gov.pl/pl/ar­chiw/ar­chi­wa­lia/ar­chi­wa­lia-1/43388,Sier­pien-1980-r-w-Po­zna­niu.html (do­stęp: 26.03.2024).

Ma­rek Cha­mot, Chrze­ści­jań­ski ruch ro­bot­ni­czy w za­bo­rze pru­skim w la­tach 1890–1914, „Czasy No­wo­żytne” 1997, t. III, s. 49–59.

Chro­no­lo­gia pol­ska, pod red. nauk. Bro­ni­sława Wło­dar­skiego, War­szawa 2007.

An­drzej Chwalba, Hi­sto­ria po­wszechna. Wiek XIX, War­szawa 2012.

Ma­rek A. Ci­chocki, Wła­dza i pa­mięć. O po­li­tycz­nej funk­cji hi­sto­rii, Kra­ków 2005.

Piotr Ci­cho­racki, Jo­anna Du­frat, Ja­nusz Mierzwa, Ob­li­cza buntu spo­łecz­nego w II Rze­czy­po­spo­li­tej doby Wiel­kiego Kry­zysu (1930–1935). Uwa­run­ko­wa­nie, skala, kon­se­kwen­cje, Kra­ków 2019.

Harry Cle­aver, Cyr­ku­la­cja walk jako forma or­ga­ni­za­cji [w:] Au­to­no­mia ro­bot­ni­cza, pod red. Krzysz­tofa Króla, Po­znań 2007, s. 78–82.

An­toni Czu­biń­ski, Ma­rian Ol­szew­ski, Z ro­bot­ni­czych tra­dy­cji Wiel­ko­pol­ski, Po­znań 1984.

An­toni Czu­biń­ski, Mie­czy­sław Skrzek, Strajki rolne w Wiel­ko­pol­sce w la­tach 1919–1922. Ma­te­riały ar­chi­walne, War­szawa 1959.

An­toni Czu­biń­ski, Po­znań w la­tach 1918–1939, Po­znań 2004.

An­toni Czu­biń­ski, Re­wo­lu­cja 1918–1919 w Niem­czech, Po­znań 1967.

Je­rzy Czucz­man, Sy­tu­acja prze­my­słu stocz­nio­wego w Pol­sce przed wy­stą­pie­niem CO­VID-19, www.go­spo­dar­ka­mor­ska.pl, 24 lu­tego 2021, https://www.go­spo­dar­ka­mor­ska.pl/ra­port-sy­tu­acja-prze­my­slu-stocz­nio­wego-w-pol­sce-przed-wy­sta­pie­niem-co­vid-19-57422 (do­stęp: 26.03.2024).

Zo­fia Da­szyń­ska-Go­liń­ska, Sprawa służby do­mo­wej, „Ga­zeta Są­dowa War­szaw­ska” 1920, nr 42–44.

Cze­sław De­mel, Je­rzy Kra­wul­ski, Krzysz­tof Rzepa, Dzia­łal­ność Na­ro­do­wego Stron­nic­twa Ro­bot­ni­ków i Na­ro­do­wej Par­tii Ro­bot­ni­czej w Wiel­ko­pol­sce w la­tach 1917–1937, War­szawa–Po­znań 1980.

Do­jazdy do pracy w wo­je­wódz­twie wiel­ko­pol­skim w 2011 r., Główny Urząd Sta­ty­styczny, Po­znań 2015, https://po­znan.stat.gov.pl/opra­co­wa­nia-bie­zace/opra­co­wa­nia-sy­gnalne/praca-wy­na­gro­dze­nie/do­jazdy-do-pracy-w-wo­je­wodz­twie-wiel­ko­pol­skim-w-2011-r-,5,1.html (do­stęp: 26.03.2024).

Ka­zi­mierz Dok­tór, Przed­się­bior­stwo prze­my­słowe. Stu­dium so­cjo­lo­giczne Za­kła­dów Prze­my­słu Me­ta­lo­wego „H. Ce­giel­ski”, War­szawa 1964.

Jan Do­lata, Elż­bieta Gajda, Hen­ryk Ro­gacki, Trzcianka. Za­rys dzie­jów, Po­znań 1994.

Hen­ryk Do­mań­ski, Zróż­ni­co­wa­nie do­cho­dów oraz jego per­cep­cja [w:] Zróż­ni­co­wa­nie spo­łeczne i jego per­cep­cja w la­tach 1965–1980. Ten­den­cje zmian i trwa­ło­ści, pod red. Kry­styny Ja­nic­kiej, Wro­cław–War­szawa–Kra­ków–Gdańsk 1987, s. 19.

Ra­fał Droz­dow­ski, Ma­rek Ziół­kow­ski, Dy­na­mika spo­łecz­nej pa­mięci i spo­łecz­nego za­po­mi­na­nia, „Kro­nika Mia­sta Po­zna­nia” 2006, nr 2, s. 7–15.

Irena Dryll, Kie­runki zmian w sy­tu­acji spo­łeczno-za­wo­do­wej włók­nia­rzy [w:] Włók­nia­rze w pro­ce­sie zmian, pod red. Jo­lanty Kul­piń­skiej, War­szawa 1975, s. 196–200.

An­toni Du­dek, To­masz Mar­szał­kow­ski, Walki uliczne w PRL 1956–1989, Kra­ków 1999.

Jan Du­dziak, Prze­my­sław Ku­cie­wicz, Je­rzy Li­twin, Sła­wo­mir Skrzy­piń­ski, Hen­ryk Spi­gar­ski, Pol­ski Prze­mysł Okrę­towy 1945–2000, Gdańsk 2000.

Ja­nina Dy­do­wi­czowa, Za­rys dzie­jów Wy­twórni Wy­ro­bów Ty­to­nio­wych w Po­zna­niu (1920–1966), „Kro­nika Mia­sta Po­zna­nia” 1967, nr 2, s. 55–71.

Dzieje Po­zna­nia, t. II, cz. 1, pod red. Je­rzego To­pol­skiego i Le­cha Trze­cia­kow­skiego, War­szawa–Po­znań 1994.

Dzieje Po­zna­nia, t. II, cz. 2, pod red. Je­rzego To­pol­skiego i Le­cha Trze­cia­kow­skiego, War­szawa–Po­znań 1998.

„Dzien­nik Bał­tycki” 1996, 11 czerwca.

„Dzien­nik Bał­tycki” 1996, 22 czerwca.

„Dzien­nik Bał­tycki” 1997, 14 marca.

„Dzien­nik Bał­tycki” 1997, 17 marca.

„Dzien­nik Bał­tycki” 1997, 24 marca.

„Dzien­nik Bał­tycki” 1997, 28 kwiet­nia.

„Dzien­nik Bał­tycki” 1997, 30 kwiet­nia.

„Dzien­nik Bał­tycki” 1997, 5 maja.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1866, 16 maja.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1870, 7 wrze­śnia.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1870, 9 wrze­śnia.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1871, 20 stycz­nia.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1871, 22 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1871, 24 maja.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1907, 5 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1907, 8 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1907, 9 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1907, 12 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1907, 14 lipca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1907, 9 sierp­nia.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1907, 22 paź­dzier­nika.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1907, 26 paź­dzier­nika.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1907, 5 li­sto­pada.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1907, 29 li­sto­pada.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1918, 30 stycz­nia.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1918, 31 stycz­nia.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1918, 1 lu­tego.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1918, 2 lu­tego.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1918, 5 lu­tego.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1918, 6 lu­tego.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1921, 23 paź­dzier­nika.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1921, 26 paź­dzier­nika.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1921, 28 paź­dzier­nika.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1921, 29 paź­dzier­nika.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1921, 30 paź­dzier­nika.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1921, 3 li­sto­pada.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1922, 14 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1922, 15 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1922, 17 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1922, 18 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1922, 21 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1922, 23 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1922, 24 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1922, 25 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1922, 26 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1922, 29 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1925, 8 paź­dzier­nika.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1926, 30 maja.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1926, 1 czerwca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1926, 4 czerwca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1926, 8 czerwca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1926, 11 czerwca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1926, 15 czerwca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1938, 26 stycz­nia.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1938, 15 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1938, 16 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1938, 20 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1938, 22 marca.

„Dzien­nik Po­znań­ski” 1938, 23 marca.

Ste­fa­nia Dzię­ciel­ska-Mach­ni­kow­ska, Grze­gorz Ma­tu­szak, Czter­na­ście łódz­kich mie­sięcy. Stu­dia so­cjo­lo­giczne sier­pień 1980–wrze­sień 1981, Łódź 1984.

Je­rzy Eisler, Gru­dzień ’70, War­szawa 1995.

En­cy­klo­pe­dia hi­sto­rii go­spo­dar­czej Pol­ski do 1945 roku, t. I, War­szawa 1981.

En­cy­klo­pe­dia So­li­dar­no­ści, ha­sło: Za­kłady Prze­my­słu Me­ta­lo­wego H. Ce­giel­ski – Po­znań (ZPM HCP), https://en­cy­sol.pl/es/en­cy­klo­pe­dia/ha­sla-rze­czowe/23843,Za­klady-Prze­my­slu-Me­ta­lo­wego-H-Ce­giel­ski-Po­znan-ZPM-HCP.html (do­stęp: 26.03.2024).

Fa­bryka Ma­chin i Urzą­dzeń Rol­ni­czych H. Ce­giel­skiego, fo­to­gra­fia, Al­bum pa­miąt­ko­wych wi­do­ków mia­sta Po­zna­nia, Po­znań 1884, https://fo­to­pol­ska.eu/115696,foto.html (do­stęp: 26.03.2024).

[Fa­bryka Ma­chin i Urzą­dzeń Rol­ni­czych H. Ce­giel­skiego], fo­to­gra­fia, lata 1905–1908, https://fo­to­pol­ska.eu/1236437,foto.html (do­stęp: 26.03.2024).

Ta­de­usz Fi­li­piak, Dzieje związ­ków za­wo­do­wych w Wiel­ko­pol­sce do roku 1919. Stu­dium po­rów­naw­cze z hi­sto­rii go­spo­dar­czo-spo­łecz­nej, Po­znań 1965.

Celso Fur­tado, Mit roz­woju go­spo­dar­czego, przeł. Ha­lina Mi­recka, War­szawa 1982.

Prze­my­sław Gasz­told-Seń, Kon­ce­sjo­no­wany na­cjo­na­lizm. Zjed­no­cze­nie Pa­trio­tyczne Grun­wald 1980–1990, War­szawa 2012.

„Ga­zeta Lu­bu­ska” 1989, 11 maja.

„Ga­zeta Po­znań­ska” 2002, 19 lipca.

„Ga­zeta Po­znań­ska” 2006, 18 kwiet­nia.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2002 (do­da­tek lo­kalny), 19 lipca.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2005 (do­da­tek lo­kalny), 19 sierp­nia.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2006 (do­da­tek lo­kalny), 31 maja.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2006 (do­da­tek lo­kalny), 9 czerwca.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2007, 31 marca.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2007, 1 kwiet­nia.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2007, 12 kwiet­nia.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2007, 14 kwiet­nia.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2007, 15 kwiet­nia.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2007, 17 kwiet­nia.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2008 (do­da­tek lo­kalny), 29 lu­tego.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2008 (do­da­tek lo­kalny), 1 marca.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2008 (do­da­tek lo­kalny), 2 marca.

„Ga­zeta Wy­bor­cza” 2008 (do­da­tek lo­kalny), 28 marca.

Boh­dan Gliń­ski, Sys­tem funk­cjo­no­wa­nia go­spo­darki. Lo­gika zmian, War­szawa 1977.

„Głos Wiel­ko­po­la­nek” 1908, 13 grud­nia.

„Głos Wiel­ko­pol­ski” 2002, 21 czerwca i 28 wrze­śnia.

„Głos Wiel­ko­pol­ski” 2006, 21 kwiet­nia, 31 maja.

„Głos Wiel­ko­pol­ski” 2006, 3 wrze­śnia.

„Głos Wiel­ko­pol­ski” 2006, 4 wrze­śnia.

„Głos Wiel­ko­pol­ski” 2007, 14 maja.

„Głos Wiel­ko­pol­ski” 2007, 15 maja.

„Głos Wiel­ko­pol­ski” 2008, 15 lu­tego.

„Głos Wiel­ko­pol­ski” 2008, 28 lu­tego.

An­drzej Go­łę­bio­ski, Akt pierw­szy: dar „wy­zwo­li­cieli”, „Dzien­nik Bał­tycki” 28 kwiet­nia 1997, s. 10–11.

Alek­san­der Grad, Mi­ni­ster Skarbu Pań­stwa, Ste­no­gram z 20. Po­sie­dze­nia Sejmu w dniu 24 lipca 2008 r.

Zdzi­sław Grot, 100 lat Za­kła­dów H. Ce­giel­ski 1846–1946, Po­znań 1946.

Zdzi­sław Grot, Hi­po­lit Ce­giel­ski 1813–1868, War­szawa–Po­znań 1980.

Zdzi­sław Grot, Za­rząd i kie­row­nicy Za­kła­dów H. Ce­giel­ski 1846–1939, „Kro­nika Mia­sta Po­zna­nia” 2007, nr 2, s. 22–38.

Sta­ni­sław Grze­lecki, Füh­rer­prin­zip, „Myśl Na­ro­dowa” 1936, R. 16, nr 32, s. 479–480, 499.

H. Ce­giel­ski – Po­znań ma pro­du­ko­wać po­jazdy dla woj­ska, biz­nes.in­te­ria.pl, 5 czerwca 2017, //biz­nes.in­te­ria.pl/go­spo­darka/news-h-ce­giel­ski-po­znan-ma-pro­du­ko­wac-po­jazdy-dla-woj­ska,nId,4133815#utm_so­urce=pa­ste&utm_me­dium=pa­ste&utm_cam­pa­ign=fi­re­fox (do­stęp: 26.03.2024).

H. Ce­giel­ski – To­wa­rzy­stwo Ak­cyjne 1846–1921 w Po­zna­niu, Po­znań 1921.

Hi­sto­ria Pol­ski w licz­bach, t. I, Pań­stwo. Spo­łe­czeń­stwo, War­szawa 2003.

Franz Hitze, Kwe­stya ro­bot­ni­cza i dąż­no­ści do jej roz­wią­za­nia, przeł. Wa­lery Zie­liń­ski, Po­znań 1909.

„Ini­cja­tywa Pra­cow­ni­cza” 2007, nr 13.

„Ini­cja­tywa Pra­cow­ni­cza” 2015, nr 44.

„Ini­cja­tywa Pra­cow­ni­cza” 2022, nr 58.

In­for­ma­cja o sta­nie re­struk­tu­ry­za­cji prze­my­słu stocz­nio­wego, Mi­ni­ster­stwo Go­spo­darki i Pracy, War­szawa 2005.

Dave Ja­mie­son, Ama­zon Spent $4.3 Mil­lion On Anti-Union Con­sul­tants Last Year, www.huf­fpost.com, 31 marca 2022, https://www.huf­fpost.com/en­try/ama­zon-anti-union-con­sul­tant­s_n_62449258e­4b0742d­fa­5a­74fb (do­stęp: 26.03.2024).

Bo­le­sław Ja­nusz­kie­wicz, Ce­giel­ski na Głów­nej, „Kro­nika Mia­sta Po­zna­nia” 2002, nr 2, s. 229–246.

Bo­le­sław Ja­nusz­kie­wicz, Hanna Wej­chan-Ko­zie­lew­ska, 150 lat firmy H. Ce­giel­ski – Po­znań, Po­znań 1996.

Bo­le­sław Ja­nusz­kie­wicz, In­ży­nier od Ce­giel­skiego to był ktoś, „Kro­nika Mia­sta Po­zna­nia” 2007, nr 2, s. 7–21.

Łu­kasz Ja­strząb, Roz­strze­lano moje serce w Po­zna­niu. Po­znań­ski Czer­wiec 1956 r. – straty oso­bowe i ich ana­liza, War­szawa 2006.

Tony Judt, Prze­szłość to inny kraj. Mit i pa­mięć w po­wo­jen­nej Eu­ro­pie, przeł. Pa­weł Pasz­kow­ski, „Res Pu­blica Nowa” 2010, nr 10, s. 152–159.

Łu­kasz Ka­miń­ski, Strajki ro­bot­ni­cze w Pol­sce 1945–1948. Próba bi­lansu, „Dzieje Naj­now­szej” 1997, R. XXIX, nr 4, s. 47–56.

Mał­go­rzata Ka­mola-Cie­ślik, Po­li­tyka pań­stwa wo­bec prze­my­słu stocz­nio­wego w Pol­sce. Prze­szłość, stan obecny, per­spek­tywy roz­woju, War­szawa 2021.

Wal­de­mar Ka­rol­czak, Chwa­li­szewo prze­łomu XIX/XX wieku. Prze­miany ob­li­cza dziel­nicy, „Kro­nika Mia­sta Po­zna­nia” 1995, nr 1, s. 100–137.

Adam Kar­wow­ski, Dla czego po­wstało u nas To­wa­rzy­stwo ku Zwal­cza­niu Za­kaź­nych Cho­rób Płcio­wych, Po­znań 1904.

Lu­cjan Kiesz­czyń­ski, Kro­nika ru­chu za­wo­do­wego w Pol­sce 1808–1939. Waż­niej­sze wy­da­rze­nia, War­szawa 1972.

Aniela Ko­eh­le­równa, Zo­fia Tu­ło­dziecka – pio­nierka ru­chu za­wo­do­wego w Wiel­ko­pol­sce, Kra­ków 1933.

Mi­chał Kop­czyń­ski, Służba do­mowa jako grupa za­wo­dowa w Eu­ro­pie w XV–XX wieku [w:] Ko­bieta i praca. Wiek XIX i XX, pod red. Anny Żar­now­skiej i An­drzeja Szwarca, War­szawa 2000, s. 74–75.

Ste­fan Ko­wal, In­ten­sy­fi­ka­cja wiel­ko­pol­skiego rol­nic­twa przed I wojną świa­tową [w:] Ak­tyw­ność go­spo­dar­cza zie­miań­stwa w Pol­sce w XVIII–XX wieku, pod red. Wie­sława Ca­bana i Mie­czy­sława B. Mar­kow­skiego, Kielce 1993, s. 121.

Ste­fan Ko­wal, Spo­łe­czeń­stwo Wiel­ko­pol­ski i Po­mo­rza Nad­wi­ślań­skiego w la­tach 1871–1914. Prze­miany de­mo­gra­ficzne i spo­łeczno-za­wo­dowe, Po­znań 1982.

Zbi­gniew Ko­wa­lew­ski, Po­sło­wie [w:] Mi­chał Sier­miń­ski, Pęk­nięta So­li­dar­ność. In­te­li­gen­cja opo­zy­cyjna a ro­bot­nicy 1964–1981, War­szawa 2020.

Ta­de­usz Ko­wa­lik, www.pol­ska­trans­for­ma­cja.pl, War­szawa 2009.

Iza­bela Kra­siń­ska, Sy­tu­acja żeń­skiej służby do­mo­wej w świe­tle po­znań­skiego cza­so­pi­sma „Ruch Chrze­ści­jań­sko-Spo­łeczny” (1902–1910), „Stu­dia Gdań­skie” 2007, t. XL, s. 123–135.

„Kro­nika Mia­sta Po­zna­nia” 1978, nr 3.

„Kro­nika Mia­sta Po­zna­nia” 1999, nr 1.

„Kro­nika Mia­sta Po­zna­nia” 2006, nr 3.

Ju­liusz Ku­bel, Blu­bry Sta­rego Ma­ry­cha, Po­znań 1995.

Sta­ni­sław Ku­biak, Fran­ci­szek Ło­zow­ski, Rady Ro­bot­ni­czo-Żoł­nier­skie w Wiel­ko­pol­sce 1918–1919, Po­znań 1959.

Wi­told Kula, Hi­sto­ria go­spo­dar­cza Pol­ski w do­bie po­po­wsta­nio­wej 1864–1918, War­szawa 1947.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1907, 22 paź­dzier­nika.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1907, 24 paź­dzier­nika.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1907, 25 paź­dzier­nika.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1907, 26 paź­dzier­nika.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1918, 29 stycz­nia.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1918, 30 stycz­nia.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1918, 31 stycz­nia.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1918, 1 lu­tego.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1918, 5 lu­tego.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1918, 6 lu­tego.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1918, 7 lu­tego.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1920, 28 kwiet­nia.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1924, 26 lipca.

„Ku­rier Po­znań­ski” 1938, 22 marca.

An­drzej Kwi­lecki, Zie­miań­stwo wiel­ko­pol­skie, War­szawa 1998.

Ja­cques Le Goff, Czas ko­ścioła i czas kupca [w:] Czas w kul­tu­rze, przeł. An­drzej Fry­bes, War­szawa 1988, s. 343–344.

Ja­cek Le­oń­ski, Drogi ży­ciowe i świa­do­mość spo­łeczna ro­bot­ni­ków pol­skich. Stu­dium oparte na au­to­bio­gra­fiach ro­bot­ni­czych, Po­znań 1987.

Krzysz­tof Le­sia­kow­ski, Strajki ro­bot­ni­cze w Ło­dzi 1945–1976, Łódź 2008.

Ce­cy­lia Lesz­czyń­ska, Łu­cja Li­siecka, Zróż­ni­co­wa­nie do­cho­dów w Pol­sce mię­dzy­wo­jen­nej [w:] Ob­li­cza nie­rów­no­ści spo­łecz­nych, pod red. Ja­ro­sława Kle­ba­niuka, War­szawa 2007, s. 111.

Gra­żyna Licz­biń­ska, Ka­to­licy i ewan­ge­licy w dzie­więt­na­sto­wiecz­nym Po­zna­niu – ana­liza umie­ral­no­ści, „Prze­gląd Hi­sto­ryczny” 2009, nr 100/4, s. 781–794.

Hen­ryk Li­siak, Na­ro­dowa De­mo­kra­cja w Wiel­ko­pol­sce w la­tach 1918–1939, Po­znań 2006.

Róża Luk­sem­burg, Kry­zys so­cjal­de­mo­kra­cji, War­szawa 2005.

Róża Luk­sem­burg, Li­sty do Le­ona Jo­gi­chesa-Tyszki, t. 2 (1900–1905), War­szawa 1968.

Róża Luk­sem­burg, Wy­bór pism, t. I, War­szawa 1959.

Ja­nusz Lu­styk, Rola i dzia­łal­ność par­tii ro­bot­ni­czych w ZPM H. Ce­giel­ski (1945–1956), ma­szy­no­pis pracy ma­gi­ster­skiej obro­nio­nej w In­sty­tu­cie Nauk Po­li­tycz­nych WNS Uni­wer­sy­tetu im. Adama Mic­kie­wi­cza, Po­znań 1984.

Alek­san­der Ła­niew­ski, Au­gu­styn Wró­blew­ski – kra­kow­ski anar­chi­sta i „ad­wo­kat umar­łych”, „Stu­dia z Dzie­jów Ro­sji i Eu­ropy Środ­kowo-Wschod­niej” 2010, t. XLV, s. 277–297.

Jó­zef Ław­nik, Re­pre­sje po­li­cyjne wo­bec ru­chu ro­bot­ni­czego 1918–1939, War­szawa 1979.

Ry­szard Łącz­kow­ski, Za­sto­so­wa­nie teo­rii ka­ta­strof do ana­lizy pol­skich kry­zy­sów, „Stu­dia So­cjo­lo­giczne” 1984, nr 1, s. 79–95.

Ja­nusz Ło­sow­ski, Ze­ga­rowy po­miar czasu w mia­stach pol­skich w XVI–XVIII wieku. Pro­blem za­sięgu [w:] Czło­wiek wo­bec miar i czasu w prze­szło­ści, pod red. Pio­tra Gu­zow­skiego i Ma­rzeny Liedke, Kra­ków 2007, s. 50–51.

Cze­sław Łu­czak, Dzieje Go­spo­dar­cze Nie­miec 1971–1990, t. I, Druga Rze­sza i Re­pu­blika We­imar­ska, Po­znań 2004.

Cze­sław Łu­czak, Dzieje go­spo­dar­cze Wiel­ko­pol­ski w okre­sie za­bo­rów (1815–1918), Po­znań 2001.

Cze­sław Łu­czak, Ży­cie go­spo­dar­czo-spo­łeczne w Po­zna­niu 1815–1918, Po­znań 1965.

Da­riusz Łu­ka­sie­wicz, Ko­bieta w Pru­sach 1871–1933, „Col­lo­qu­ium Wy­działu Nauk Hu­ma­ni­stycz­nych i Spo­łecz­nych” 2017, nr 2, s. 45–74.

Bog­dan Mach, Prze­miany w struk­tu­rze i stra­ty­fi­ka­cji spo­łecz­nej [w:] Pierw­sza de­kada nie­pod­le­gło­ści. Próba so­cjo­lo­gicz­nej syn­tezy, red. Ed­mund Wnuk-Li­piń­ski, Ma­rek Ziół­kow­ski, War­szawa 2001, s. 122–123.

Bar­bara Ma­daj­czyk-Kra­sow­ska, Czarne chmury nad Gdań­skiem, „Dzien­nik Bał­tycki” 1997, 14 marca.

Wi­told Ma­isel, Wil­kie­rze po­znań­skie, cz. III, Or­ga­ni­za­cja ce­chowa, Wro­cław 1969.

Ed­mund Ma­kow­ski, Od so­cjal­de­mo­kra­cji do „So­li­dar­no­ści”: or­ga­ni­za­cje ro­bot­ni­cze w Wiel­ko­pol­sce w XIX i XX wieku (do roku 1990), Po­znań 1991.

Ed­mund Ma­kow­ski, Po­znań­ski Czer­wiec 1956. Pierw­szy bunt spo­łe­czeń­stwa w PRL, Po­znań 2006.

Ed­mund Ma­kow­ski, Ruch ro­bot­ni­czy w Wiel­ko­pol­sce. Za­rys dzie­jów do 1981 roku, Po­znań 1984.

Ed­mund Ma­kow­ski, Wy­da­rze­nia czerw­cowe w Po­zna­niu w 1956 roku, ma­te­riały z kon­fe­ren­cji na­uko­wej zor­ga­ni­zo­wa­nej przez In­sty­tut Hi­sto­rii UAM w dniu 4 maja 1981 r., Po­znań 1981.

Mag­da­lena Ma­li­now­ska, Jak pan­de­mia ata­kuje świat pracy?, „Ini­cja­tywa Pra­cow­ni­cza” 2020, nr 55, s. 12–13.

Ma­ria Mag­da­lena Ma­li­now­ska, Ja­ro­sław Urbań­ski, No­ma­do­wie mimo woli [w:] Formy za­miesz­ki­wa­nia. Pu­bliczne i pry­watne prze­strze­nie mia­sta, pod red. Pio­tra Wo­łyń­skiego, Po­znań 2010, s. 141–142.

Ma­rian Ma­ło­wist, Stu­dia z dzie­jów rze­mio­sła w okre­sie kry­zysu feu­da­li­zmu w za­chod­niej Eu­ro­pie w XIV i XV wieku, War­szawa 1954.

„Mały Rocz­nik Sta­ty­styczny”, Główny Urząd Sta­tyczny, War­szawa 1939.

Ka­rol Marks, Ka­pi­tał, t. I, War­szawa 1951.

Ma­sówka, Słow­nik Ję­zyka Pol­skiego, https://sjp.pl/mas%C3%B3wka (do­stęp: 26.03.2024).

Ma­te­riały pro­gra­mowe i in­for­ma­cyjne, uchwały, opi­nie i sta­no­wi­ska z 2002 i po­czątku 2003 roku, Pol­skie Lobby Prze­my­słowe im. Eu­ge­niu­sza Kwiat­kow­skiego, War­szawa 2003.

Prze­my­sław Ma­tu­sik, Hi­sto­ria Po­zna­nia, t. II, Po­znań 2021.

Prze­my­sław Ma­tu­sik, Hi­sto­ria Po­zna­nia, t. III, Po­znań 2021.

Prze­my­sław Ma­tu­sik, Hi­sto­ria Po­zna­nia, t. IV, Po­znań 2021.

Do­rota Ma­ty­asz­czyk, Fa­bryki cy­gar i pa­pie­ro­sów, „Kro­nika Mia­sta Po­zna­nia” 2012, nr 3, s. 155–174.

Zbi­gniew Ma­zur, Ob­raz Nie­miec w pol­skich pod­ręcz­ni­kach szkol­nych do na­ucza­nia hi­sto­rii 1945–1989, Po­znań 1995.

Lev Men­del­son, Teo­ria i hi­sto­ria kry­zy­sów i cy­kli eko­no­micz­nych, t. I, przeł. Ju­lian Ma­li­niak, War­szawa 1959.

Lev Men­del­son, Teo­ria i hi­sto­ria kry­zy­sów i cy­kli eko­no­micz­nych, t. II, przeł. Jó­zef Gru­ber, War­szawa 1960.

Mar­celi Motty, Prze­chadzki po mie­ście, t. I, Po­znań 1957.

Agnieszka Mróz, Z Chin do Pol­ski. Cyr­ku­la­cja to­wa­rów i walk [w:] Eko­no­mie przy­szło­ści, pod red. Prze­my­sława Wiel­go­sza, War­szawa 2021, s. 116–117.

Zdzi­sław Mru­gal­ski, Czas i urzą­dze­nia do jego po­miaru. Ze­gary dawne i współ­cze­sne, War­szawa 2008.

Chri­stian My­schor, Wy­żsi urzęd­nicy pru­skiej ad­mi­ni­stra­cji pro­win­cjo­nal­nej w Po­znań­skiem (1871–1918), praca dok­tor­ska wy­ko­nana w Za­kła­dzie Hi­sto­rii Pol­ski XIX i XX wieku In­sty­tutu Hi­sto­rii UAM, Po­znań 2012, https://re­po­zy­to­rium.amu.edu.pl/bit­stream/10593/6058/1/praca.pdf (do­stęp: 26.03.2024).

Die­ter Nie­lsen, Ro­bot­ni­czy ruch re­form sek­su­al­nych w Re­pu­blice We­imar­skiej [w:] Anar­cho­syn­dy­ka­lizm. Strajki, po­wsta­nia, re­wo­lu­cje 1892–1990. Wy­bór tek­stów, pod red. Ra­fała Gór­skiego, Po­znań–Kra­ków 2006, s. 102.

Mar­cin Niem­czyk, Śla­dami dok­try­nal­nych spo­tkań Mi­lo­vana Dji­lasa z Pol­ską, „An­na­les Uni­ver­si­te­tis Ma­riae Cu­rie-Skło­dow­ska” 2011, vol. LVIII, z. 2, s. 43–63.

Le­szek No­wak, Anty-Ra­kow­ski, czyli o tym co wy­gwiz­dali wi­ce­pre­mie­rowi ro­bot­nicy, Wro­cław 1983.

Kac­per Ole­jar­czyk, Pa­tryk Szyn­kow­ski, Kto za­to­pił pol­skie stocz­nie?, „Ini­cja­tywa Pra­cow­ni­cza” 2021, nr 57, s. 7.

Da­vid Ost, Klę­ska „So­li­dar­no­ści”. Gniew i po­li­tyka w post­ko­mu­ni­stycz­nej Eu­ro­pie, przeł. Hanna Jan­kow­ska, War­szawa 2007.

Re­gina Pa­ca­now­ska, Sa­mo­rząd po­wia­towy w Wiel­ko­pol­sce w la­tach 1919–1939, Po­znań 2006.

An­drzej Pacz­kow­ski, Strajki, bunty, ma­ni­fe­sta­cje jako „pol­ska droga” przez so­cja­lizm, Po­znań 2003.

Krzysz­tof Po­de­mski, Spo­łe­czeń­stwa Eu­ropy Środ­kowo-Wschod­niej. Pro­jekt Eu­re­quel, Po­znań 2011.

Po­lacy pra­cu­jący a kry­zys for­dy­zmu, pod red. Ju­liu­sza Gar­daw­skiego, War­szawa 2009.

Woj­ciech Po­lak, Opór spo­łeczny w pierw­szych dniach stanu wo­jen­nego, „Wol­ność i So­li­dar­ność” 2011, nr 2, s. 53.

Woj­ciech Po­lak, Wpływ strajku w Stoczni Gdań­skiej w sierp­niu 1980 roku na roz­wój ak­cji straj­ko­wej w Pol­sce [w:] Hi­sto­ria Stoczni Gdań­skiej, pod red. Kon­rada Kno­cha, Ja­kuba Ku­fla, Woj­cie­cha Po­laka, Prze­my­sława Ru­chlew­skiego, Mag­da­leny Sta­ręgi i An­drzeja Trze­ciaka, Gdańsk 2018, s. 182.

Po­lni­sche Be­ru­fsve­re­ini­gung, Wi­ki­pe­dia, https://de.wi­ki­pe­dia.org/wiki/Po­lni­sche­_Be­ru­fsve­re­ini­gung (do­stęp: 26.03.2024).

Ra­do­sław Po­niat, Służba do­mowa w mia­stach na zie­miach pol­skich od po­łowy XVIII do końca XIX wieku, War­szawa 2014.

Brian Por­ter-Szücs, Gdy na­cjo­na­lizm za­czął nie­na­wi­dzić. Wy­obra­że­nia no­wo­cze­snej po­li­tyki w dzie­więt­na­sto­wiecz­nej Pol­sce, tłum. Agnieszka No­wa­kow­ska, Sejny 2011.

Po­znań­ski Czer­wiec 1956, pod red. Ja­ro­sława Ma­cie­jew­skiego i Zo­fii Tro­ja­no­wicz, Po­znań 1990.

„Praca” 1905, 6 lu­tego.

„Praca” 1905, 13 lu­tego.

„Praca” 1905, 28 lu­tego.

„Praca” 1905, 21 maja.

Pra­cow­nicy Ama­zona jak na woj­nie? Wy­padki przy pracy w 2021 r. li­czone w dzie­siąt­kach ty­sięcy, www.wia­do­mo­sci­han­dlowe.pl, 13 kwiet­nia 2022, https://www.wia­do­mo­sci­han­dlowe.pl/ar­ty­kul/pra­cow­nicy-ama­zona-jak-na-woj­nie-wy­padki-przy-pracy-w-2021-r-li­czone-w-dzie­siat­kach-ty­siecy (do­stęp: 26.03.2024).

Krzysz­tof Prze­giętka, Mar­cin Prze­giętka, An­drzej Stro­bel, Dawne i współ­cze­sne ze­gary sło­neczne w To­ru­niu na tle roz­woju me­tod po­miaru czasu, „Rocz­nik Mu­zeum Okrę­go­wego w To­ru­niu” 2009, t. XVIII, s. 33–61.

Prze­mowa Fr. Chła­pow­skiego na wiecu w spra­wie zwal­cza­nia za­kaź­nych cho­rób płcio­wych dnia 8-go stycz­nia 1904, Po­znań 1904.

Adam Próch­nik, Pierw­sze pięt­na­sto­le­cie Pol­ski nie­pod­le­głej, War­szawa 1982.

Wa­cław Rad­kie­wicz, Dzieje za­kła­dów H. Ce­giel­ski 1846–1960. Stu­dium eko­no­miczno-hi­sto­ryczne, Po­znań 1962.

Mie­czy­sław F. Ra­kow­ski, Dzien­niki po­li­tyczne 1987–1990, War­szawa 2005.

Ra­port na te­mat oto­cze­nia ryn­ko­wego w ob­sza­rze pro­duk­cji po­jaz­dów szy­no­wych i sil­ni­ków w H. Ce­giel­ski – Po­znań S.A. („HCP”) oraz w spół­kach za­leż­nych, War­szawa 2009.

Re­ne­sans ope­ra­ismo [w:] Au­to­no­mia ro­bot­ni­cza, pod red. Krzysz­tofa Króla, Po­znań 2007, s. 14.

Ro­bot­nicy wiel­ko­pol­scy w XIX i XX wieku. Wa­runki pracy i ży­cia, pod red. Cze­sława Łu­czaka, Po­znań 1988.

„Rocz­nik Sta­ty­styczny Go­spo­darki Mor­skiej”, Główny Urząd Sta­ty­styczny, War­szawa–Szcze­cin 2007 i 2021.

„Rocz­nik Sta­ty­styczny Pracy”, War­szawa 1972.

„Rocz­nik Sta­ty­styczny”, War­szawa 1961.

„Rocz­nik Sta­ty­styczny”, War­szawa 1971.

„Rocz­nik Sta­ty­styczny”, War­szawa 1982.

„Rocz­nik Sta­ty­styczny”, War­szawa 1991.

„Rocz­nik Sta­ty­styczny”, War­szawa 2000.

Ja­nusz Ro­licki, Zbi­gniew Bu­jak: Prze­pra­szam za „So­li­dar­ność”, War­szawa 1991.

Adam Ro­mejko, Pe­ter Oli­ver Loew, »Wir Unsicht­ba­ren. Ge­schichte der Po­len in Deutsch­land«, C.H. Beck, Mün­chen 2014, s. 336, „Stu­dia Gdań­skie” 2015, t. XXXVII, s. 277–282.

Prze­my­sław Ru­chlew­ski, Za­po­mniany strajk w Stoczni Gdań­skiej z 20 maja 1971 roku [w:] Hi­sto­ria Stoczni Gdań­skiej, pod red. Kon­rada Kno­cha, Ja­kuba Ku­fla, Woj­cie­cha Po­laka, Prze­my­sława Ru­chlew­skiego, Mag­da­leny Sta­ręgi i An­drzeja Trze­ciaka, Gdańsk 2018, s. 367.

Ka­rol Rze­pecki, Hi­sto­ria ustawy wy­bor­czej pru­skiej oraz wy­niki wy­bo­rów do Sejmu Pru­skiego z 1903 i 1908 r. na zie­miach pol­skich we­dle źró­deł au­ten­tycz­nych, Po­znań 1913.

Mag­da­lena Sa­ry­usz-Wol­ska, Pa­mięć zbio­rowa i kul­tu­rowa, Kra­ków 2009.

Ra­do­sław Sa­wicki, Chcemy być trak­to­wani równo, „Nowy Ro­bot­nik” 2006, nr 5.

Ma­riusz Se­pioło, 200 zwol­nio­nych, 100 po­zwów. Stocz­niowcy ze Świ­no­uj­ścia idą do sądu, www.ga­zeta.pl, 12 lu­tego 2021, https://week­end.ga­zeta.pl/week­end/7,177334,26782379,200-zwol­nio­nych-100-po­zwow-stocz­niowcy-ze-swi­no­uj­scia-ida.html (do­stęp: 26.03.2024).

An­war Sha­ikh, Hi­sto­ria teo­rii kry­zysu. Wpro­wa­dze­nie, przeł. A. M., „Prze­gląd Anar­chi­styczny” 2009, nr 9, s. 11–43.

Wi­told Sien­kie­wicz, Pol­ska od roku 1944. Naj­now­sza hi­sto­ria, War­szawa 2012.

Mi­chał Sier­miń­ski, Pęk­nięta So­li­dar­ność. In­te­li­gen­cja opo­zy­cyjna a ro­bot­nicy 1964–1981, War­szawa 2020.

Be­verly J. Si­lver, Glo­balny pro­le­ta­riat. Ru­chy pra­cow­ni­cze i glo­ba­li­za­cja po 1870 r., przeł. Mar­cin Star­naw­ski, War­szawa 2009.

Bo­gna Ska­rul, Będą pro­te­sto­wać, bo nie chcą, aby za­mknięto ich stocz­nię w Świ­no­uj­ściu, GS24.pl, 12 lu­tego 2020, https://gs24.pl/beda-pro­te­sto­wac-bo-nie-chca-aby-za­mknieto-ich-stocz­nie-w-swi­no­uj­sciu/ar/c3-15288090 (do­stęp: 26.03.2024).

Iza­bela Skier­ska, Sab­ba­tha sanc­ti­fi­ces. Dzień święty w śre­dnio­wiecz­nej Pol­sce, War­szawa 2008.

Słow­nik gwary miej­skiej Po­zna­nia, pod red. Mo­niki Gruch­ma­no­wej i Bog­dana Wal­czaka, War­szawa 1997.

Zyg­munt Słup­ski, Al­bum prze­my­słu i han­dlu Wiel­ko­pol­ski, Prus i Ślą­ska, Po­znań 1906.

Nick Srni­cek, Alex Wil­liams, Wy­my­śla­jąc przy­szłość. Post­ka­pi­ta­lizm i świat bez pracy, przeł. Ewa Biń­czyk, Ja­kub Gu­żyń­ski, Krzysz­tof Tar­kow­ski, To­ruń 2019.

Ka­ta­rzyna Sta­szyń­ska, J. Ta­tar­kie­wicz, Kry­zys 1993?!, „Stu­dia So­cjo­lo­giczne” 1985, nr 1, s. 259–265.

Sta­ty­styczna karta hi­sto­rii Po­zna­nia, pod red. Ka­zi­mie­rza Kruszki, Po­znań 2008.

Piotr Ste­fa­niak, Rok burz­li­wego trans­portu mor­skiego, www.ob­ser­wa­tor­fi­nan­sowy.pl, 5 lu­tego 2021, https://www.ob­ser­wa­tor­fi­nan­sowy.pl/bez-ka­te­go­rii/ro­ta­tor/rok-burz­li­wego-trans­portu-mor­skiego/ (do­stęp: 26.03.2024).

Wal­de­mar Stel­mach, Je­rzy Cho­rą­żuk, OPZZ w do­bie prze­mian, War­szawa 2013.

Wło­dzi­mierz Stę­piń­ski, Pań­stwo pru­skie i go­spo­darka jun­kier­ska na Po­mo­rzu Za­chod­nim w la­tach 1807–1875 [w:] Ak­tyw­ność go­spo­dar­cza zie­miań­stwa w Pol­sce w XVIII–XX wieku, pod red. Wie­sława Ca­bana i Mie­czy­sława B. Mar­kow­skiego, Kielce 1993, s. 131.

Stocz­nia Szcze­ciń­ska pla­nuje sprze­daż 420 mln USD, www.par­kiet.com, 19 lipca 2001, https://www.par­kiet.com/go­spo­darka/ar­t26237961-stocz­nia-szcze­cin­ska-pla­nuje-sprze­daz-420-mln-usd (do­stęp: 26.03.2024).

Brad Stone, Wszech­mocny Ama­zon. Jeff Bezos i jego glo­balne im­pe­rium, przeł. Ma­ria Gę­bicka-Frąc, War­szawa 2021.

Sto­wa­rzy­sze­nie Per­so­nału Żeń­skiego w Han­dlu i Prze­my­śle w Po­zna­niu, Po­znań 1913.

Strajk kie­row­ców w Por­tu­ga­lii: groźba dwóch lat wię­zie­nia i woj­sko za­stę­pu­jące straj­ku­ją­cych, https://40ton.net, 13 sierp­nia 2019, https://40ton.net/strajk-kie­row­cow-por­tu­ga­lii-gro­zba-dwoch-wie­zie­nia-woj­sko-za­ste­pu­jace-straj­ku­ja­cych/ (do­stęp: 26.03.2024).

Ry­szard Su­dziń­ski, Eko­no­miczne struk­tury pod­le­gło­ści Pol­ski wo­bec ZSRR – pro­blemy ba­daw­cze i in­ter­pre­ta­cyjne ze szcze­gól­nym uwzględ­nie­niem lat 1944–1957, „Acta Uni­ver­si­ta­tis Ni­co­lai Co­per­nici Hi­sto­ria” 1997, nr 30 (322), To­ruń, s. 163–181.

„Su­per Express” 2002, 24 maja.

„Su­per Express” 2002, 29 czerwca.

An­drzej Sy­no­wiec, Wy­twór­nia pa­pie­ro­sów Czy­żyny w Kra­ko­wie-Czy­ży­nach, Kra­ków 2015.

An­drzej Sy­no­wiec, Za­kład Upraw Ty­to­niu Pol­skiego Mo­no­polu Ty­to­nio­wego (Kra­kow­ska Wy­twór­nia Ty­to­niu Prze­my­sło­wego), Kra­ków 2016.

Agnieszka Szcze­pa­niak-Kroll, Toż­sa­mość po­znań­skich ro­dzin po­cho­dze­nia nie­miec­kiego. Losy Ba­jer­la­inów i Dit­tri­chów (XVIII–XX w.), Po­znań 2010.

Iván Sze­le­nyi, Do­nald J. Tre­iman, Elity w Pol­sce, w Ro­sji i na Wę­grzech. Wy­miana czy re­pro­duk­cja?, pod red. Ed­muda Wnuka-Li­piń­skiego, War­szawa 1995.

Sztur­mowsz­czy­zna, Słow­nik ję­zyka pol­skiego, https://sjp.pl/sztur­mowsz­czy­zna (do­stęp: 26.03.2024).

Wi­told Szulc, Pod pa­no­wa­niem pru­skim [w:] Ro­bot­nicy Wiel­ko­pol­scy w XIX i XX wieku. Wa­runki pracy i ży­cia, pod red. Cze­sława Łu­czaka, Po­znań 1988, s. 9–199.

Her­bert Szur­gacz, Po­ło­że­nie prawne ro­bot­ni­ków za­trud­nio­nych w Rze­szy Nie­miec­kiej w la­tach 1880–1918, „Cza­so­pi­smo Prawno-Hi­sto­ryczne” 2014, t. LXVI, z. 2, s. 67–108.

Paul M. Swe­ezy, Teo­ria roz­woju ka­pi­ta­li­zmu, przeł. Edward Li­piń­ski, War­szawa 1957.

Ro­mu­ald Śmiech, Ro­bot­ni­cze po­ko­le­nia stocz­niowe [w:] Hi­sto­ria Stoczni Gdań­skiej, pod red. Kon­rada Kno­cha, Ja­kuba Ku­fla, Woj­cie­cha Po­laka, Prze­my­sława Ru­chlew­skiego, Mag­da­leny Sta­ręgi i An­drzeja Trze­ciaka, Gdańsk 2018, s. 367.

Jó­zef Śnie­gocki, Prze­pisy dla sług, cze­la­dzi, chle­bo­daw­ców i urzęd­ni­ków go­spo­dar­skich…, Ber­lin 1862.

Fre­de­rick Win­slow Tay­lor, Za­rzą­dza­nie warsz­ta­tem wy­twór­czym, Po­znań 1947.

René Thom, Pa­ra­bole i ka­ta­strofy. Roz­mowy o ma­te­ma­tyce, na­uce i fi­lo­zo­fii, War­szawa 1991.

Trans­port, pod red. Wło­dzi­mie­rza Ry­dzy­kow­skiego i Kry­styny Wo­je­wódz­kiej-Król, War­szawa 2010.

Trzcianka w prze­szło­ści i obec­nie. Rę­ko­pisy z 1912 r., oprac. i przeł. ks. Łu­kasz No­wak, Trzcianka 2019.

Lech Trze­cia­kow­ski, „Kwiat na­rodu”. Pol­ska in­te­li­gen­cja Po­zna­nia XIX wieku, „Kro­nika Mia­sta Po­zna­nia” 1998, nr 2, s. 34–62.

Lech Trze­cia­kow­ski, Po­li­tyka pol­skich klas po­sia­da­ją­cych w Wiel­ko­pol­sce w erze Ca­pri­viego (1890–1894), Po­znań 1960.

Układ zbio­rowy pracy, Wi­ki­pe­dia, https://pl.wi­ki­pe­dia.org/wiki/Uk%C5%82a­d_zbio­ro­wy­_pracy (do­stęp: 26.03.2024).

Upa­dek i od­bu­dowa. Trzcianka w XIX i XX w., https://wir­tu­al­ne­mu­zeum­trz­cianki.trz.pl/book/export/html/565 (do­stęp 26.03.2024).

Ja­ro­sław Urbań­ski, Ana­to­mia pol­skich pro­te­stów pra­cow­ni­czych: fale ru­chów spo­łecz­nych, „Le Monde Di­plo­ma­ti­que: mie­sięcz­nik spo­łeczno-po­li­tyczny” 2007, nr 6, s. 8–9.

Ja­ro­sław Urbań­ski, Dez­in­du­stria­li­za­cja i krach na rynku nie­ru­cho­mo­ści [w:] Per­fumy. Po­sło­wie do dez­in­du­stria­li­za­cji, pod red. Mi­ko­łaja Iwań­skiego, Szcze­cin–By­tom 2016, s. 85–86.

Ja­ro­sław Urbań­ski, Na boga! Po­li­tycy fał­szują hi­sto­rię Czerwca ’56, „Nowy Ro­bot­nik” 2006, nr 7–8.

Ja­ro­sław Urbań­ski, Pi­ku­jemy 800. Nie wię­cej. Roz­mowa z Ra­do­sła­wem Sa­wic­kim, pol­skim pra­cow­ni­kiem Te­sco w Ir­lan­dii, „Nowy Ro­bot­nik” 2005, nr 7, s. II–III.

Ja­ro­sław Urbań­ski, Płyta [w:] A Place Where We Co­uld Go, pod red. Sta­ni­sława Ruk­szy, By­tom 2014, s. 131–141.

Ja­ro­sław Urbań­ski, Pre­ka­riat i nowa walka klas. Prze­obra­że­nia współ­cze­snej klasy pra­cow­ni­czej i jej form walki, War­szawa 2014.

Ja­ro­sław Urbań­ski, Ro­bot­ni­czy zryw i święta pa­mięć, „Prze­krój” 2012, nr 26, s. 14–15.

Ja­ro­sław Urbań­ski, Wie­cow­niczki. Zo­fia Tu­ło­dziecka i po­czątki ra­dy­kal­nego za­wo­do­wego ru­chu ko­bie­cego w Wiel­ko­pol­sce, Po­znań 2018.

Ja­ro­sław Urbań­ski, Współ­cze­sny ruch pra­cow­ni­czy w Pol­sce – od re­al­nego so­cja­li­zmu do re­al­nego ka­pi­ta­li­zmu [w:] Końce i po­czątki. So­cjo­lo­giczne pod­su­mo­wa­nia, so­cjo­lo­giczne za­po­wie­dzi, pod red. Ra­fała Droz­dow­skiego, Po­znań 2007, s. 259.

Ustawa z dnia 25 wrze­śnia 1981 r. o sa­mo­rzą­dzie za­łogi przed­się­bior­stwa pań­stwo­wego, Dz.U. 1981, nr 24, poz. 123.

Ja­cek Wa­si­lew­ski, Spo­łeczne pro­cesy re­kru­ta­cji re­gio­nal­nej elity wła­dzy, Wro­cław 1990.

Ro­man Wa­piń­ski, Na­ro­dowa De­mo­kra­cja: 1893–1939. Ze stu­diów nad dzie­jami my­śli na­cjo­na­li­stycz­nej, Wro­cław 1980.

Max We­ber, Etyka pro­te­stancka a duch ka­pi­ta­li­zmu i inne pi­sma, przeł. Bog­dan Ba­ran, Piotr Mi­ziń­ski, War­szawa 2010.

Al­fred Wie­lo­pol­ski, Za­rys go­spo­dar­czych dzie­jów trans­portu do roku 1939, War­szawa 1975.

Ewa Win­nicka, Święta Bar­bara od stoczni, „Prze­krój” 2017, nr 2, https://prze­kroj.pl/spo­le­czen­stwo/swieta-bar­bara-od-stoczni-ewa-win­nicka (do­stęp: 26.03.2024).

Ja­kub Woj­cie­chow­ski, Ży­cio­rys wła­sny ro­bot­nika, t. 1, Po­znań 1971.

Elż­bieta Woj­cie­szyk, Dzia­łal­ność Rady Miej­skiej Mia­sta Po­zna­nia w la­tach 1919–1939 i losy po­znań­skich rad­nych, Po­znań 2011.

Grze­gorz Wołk, Ofiary stanu wo­jen­nego: Ile ich było na­prawdę, www.rp.pl, 13 grud­nia 2020, https://www.rp.pl/hi­sto­ria/ar­t374641-ofiary-stanu-wo­jen­nego-ile-ich-bylo-na­prawde (do­stęp: 26.03.2024).

Grze­gorz Za­ckie­wicz, Ruch związ­kowy w Pol­sce 1918–1939, „Ze­szyty Na­ukowe Uni­wer­sy­tetu Ja­giel­loń­skiego. Prace Hi­sto­ryczne” 2020, t. 147, z. 4, s. 855–867.

Za­ło­że­nia ogólne do zmian wła­sno­ścio­wych za­kła­dów H. Ce­giel­ski-Po­znań S.A., oprac. Mar­cel Szary, Po­znań 2008; ma­szy­no­pis ze zbio­rów au­tora książki.

Mar­cin Za­remba, Pol­ska „póź­nego Go­mułki” – ro­bot­nicy na progu buntu: przy­czy­nek do ge­nezy Grud­nia ‘70, „Kul­tura i Spo­łe­czeń­stwo” 2005, t. 49, nr 2, s. 51–68.

Za­rys hi­sto­rii ru­chu ro­bot­ni­czego w Wiel­ko­pol­sce, pod red. An­to­niego Czu­biń­skiego, Po­znań 1978.

Ve­ro­nika Zie­gel­mayer, Pań­stwo so­cjalne w Niem­czech: zmiana sys­temu? [w:] Pań­stwo so­cjalne w Eu­ro­pie: hi­sto­ria, roz­wój, per­spek­tywy, pod red. Ka­trin Kraus i Tho­masa Ge­isena, przeł. Mo­nika Brat­kow­ska-Za­riczna, Piotr Za­riczny, To­ruń 2005, s. 85.

Anna Ziół­kow­ska, Obozy pracy przy­mu­so­wej dla Ży­dów w Po­zna­niu w la­tach oku­pa­cji hi­tle­row­skiej, „Kro­nika Mia­sta Po­zna­nia” 2006, nr 3, s. 394–412.

Anna Ziół­kow­ska, Obozy pracy przy­mu­so­wej dla Ży­dów w Wiel­ko­pol­sce w la­tach oku­pa­cji hi­tle­row­skiej (1941–1943), Po­znań 2005.

Żą­damy pracy i płacy, Ko­mi­tet Pro­te­sta­cyjny Stoczni Szcze­ciń­skiej Porta Hol­ding S.A., Szcze­cin 16.05–31.07.2002.

Podziękowania

Chciał­bym w pierw­szej ko­lej­no­ści wy­ra­zić wdzięcz­ność mo­jej żo­nie Gra­ży­nie za po­moc i wspar­cie, ja­kie oka­zała mi przez wszyst­kie lata mo­jej dzia­łal­no­ści związ­ko­wej, spo­łecz­nej i ba­daw­czej. Słowa po­dzię­ko­wa­nia kie­ruję też do Jana Re­ise – na­sze wie­lo­go­dzinne dys­ku­sje ukształ­to­wały moje po­glądy na wiele kwe­stii, w rów­nym stop­niu co dłu­gie roz­mowy z Mar­ce­lem Sza­rym. Dzię­kuję moim ko­le­żan­kom i ko­le­gom ze związku za­wo­do­wego Ini­cja­tywa Pra­cow­ni­cza i ze śro­do­wi­ska po­znań­skiego Roz­bratu za lata wspól­nej walki o prawa pra­cow­ni­cze i so­cjalne – sta­ra­łem się je po czę­ści opi­sać. Dzię­kuję Prze­my­sła­wowi Wiel­go­szowi za do­ce­nie­nie mo­ich wy­sił­ków ba­daw­czych. Dzię­kuję też wszyst­kim oso­bom z Wy­daw­nic­twa RM: re­dak­tor­kom, ko­rek­tor­kom, dru­ka­rzom, po­li­gra­fom, bez któ­rych pracy (oby była od­po­wied­nio opła­cona i do­ce­niona) ta książka ni­gdy nie mo­głaby się uka­zać.

Strajk. Historia buntów pracowniczych

Jarosław Urbański

© Wydawnictwo RM, 2024 All rights reserved.

Wydawnictwo RM, 03-808 Warszawa, ul. Mińska 25 [email protected] www.rm.com.pl

ISBN 978-83-8151-560-3 ISBN 978-83-88558-85-6 (ePub) ISBN 978-83-88558-90-0 (mobi)

Redaktorka prowadząca: Justyna ŻebrowskaRedaktor merytoryczny serii: Przemysław WielgoszRedakcja: Ida ŚwierkockaKorekta: Ewelina Czajkowska, Klaudia GolonEdytor wersji elektronicznej: Tomasz ZajbtOpracowanie wersji elektronicznej: Marcin FabijańskiWeryfikcja wersji elektronicznej: Justyna Mrowiec

Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób.

Wszystkie nazwy handlowe i towarów występujące w niniejszej publikacji są znakami towarowymi zastrzeżonymi lub nazwami zastrzeżonymi odpowiednich firm odnośnych właścicieli.

Wydawnictwo RM dołożyło wszelkich starań, aby zapewnić najwyższą jakość tej książki, jednakże nikomu nie udziela żadnej rękojmi ani gwarancji. Wydawnictwo RM nie jest w żadnym przypadku odpowiedzialne za jakąkolwiek szkodę będącą następstwem korzystania z informacji zawartych w niniejszej publikacji, nawet jeśli Wydawnictwo RM zostało zawiadomione o możliwości wystąpienia szkód.

W razie trudności z zakupem tej książki prosimy o kontakt z wydawnictwem: [email protected]