Tarot - podstawy praktyki wróżbiarskiej ebook

Redakcja: Paweł Uklejski

Skład: Krzysztof Nierodziński

Projekt okładki: Krzysztof Nierodziński

Tłumaczenie: Agnieszka Labisko

Wydanie I

Białystok 2024

ISBN: 978-83-8301-634-4

Tytuł oryginału: Tarot for Beginners. A Guide to Psychic Tarot Reading, Real Tarot Card Meanings, and Simple Tarot Spreads

Copyright © 2019 by Lisa Chamberlain

© Copyright for the Polish edition by Studio Astropsychologii, Białystok 2023

All rights reserved, including the right of reproduction in whole or in part in any form.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Bez uprzedniej pisemnej zgody wydawcy żadna część tej książki nie może być powielana w jakimkolwiek procesie mechanicznym, fotograficznym lub elektronicznym ani w formie nagrania fonograficznego. Nie może też być przechowywana w systemie wyszukiwania, przesyłana lub w inny sposób kopiowana do użytku publicznego lub prywatnego – w inny sposób niż „dozwolony użytek” obejmujący krótkie cytaty zawarte w artykułach i recenzjach.

Wydawca ani Autor nie ponoszą żadnej odpowiedzialności za jakiekolwiek negatywne skutki dla zdrowia, mogące wystąpić w wyniku stosowania zaprezentowanych w książce metod.

Strona https://karty.studioastro.pl/ zawiera kompletną kolekcję kart do wróżenia Wydawnictwa Studio Astropsychologii. Znajdziesz w niej karty Tarota, runiczne, anielskie i związane z rozwojem osobistym. Dzięki temu początek twojej przygody z kartami stanie się jeszcze prostszy i przyjemniejszy.

Na stronie https://talizman.pl/1988-karty-do-wrozenia znajdziesz szeroką ofertę kart wróżebnych, idealnie dostosowanych do twojego poziomu zaawansowania i potrzeb. Do każdej talii dołączony jest odpowiedni podręcznik z dokładnym opisem prawidłowego korzystania z kart i ich interpretacji.

15-762 Białystok

ul. Antoniuk Fabr. 55/24

85 662 92 67 – redakcja

85 654 78 06 – sekretariat

85 653 13 03 – dział handlowy – hurt

85 654 78 35 – www.talizman.pl – detal

strona wydawnictwa: www.studioastro.pl

Więcej informacji znajdziesz na portalu www.psychotronika.pl

Wprowadzenie

Tajemnicze karty określane ogólną nazwą „Tarot” przeżywają gigantyczny wzrost popularności w XXI wieku. Tymczasem nie tak dawno temu były tematem tabu w kulturze popularnej, o czym może świadczyć pojawianie się ich jako rekwizytów w filmach grozy. Utrzymujące się ślady dawnych obaw są jedynie rezultatem przestarzałych wierzeń utożsamiających jakiekolwiek elementy – choćby odlegle – „pogańskie” czy „tajemne” z niebezpieczeństwem i siłami zła. Na szczęście z biegiem lat społeczeństwo staje się bardziej świadome tego, czym są ezoteryka i alternatywne ścieżki duchowe.

Tarot bywa postrzegany przez osoby religijne jako forma wróżbiarstwa, które to jest zakazane w wielu głównych systemach religijnych. Kojarzy się z tradycyjnym wyobrażeniem wróża/ki, który pojawił się niedługo po rozpowszechnieniu talii Tarota jako kart do gry dla arystokracji. „Wróżenie” to jednak bardzo ograniczona interpretacja przeznaczenia tego systemu, który ma do zaoferowania znacznie więcej osobom zdecydowanym zaczerpnąć z jego skarbca mądrości.

Przede wszystkim należy poczynić ważne rozróżnienie: między wróżbą a przepowiednią. Kiedy ktoś wykonuje dla ciebie wróżbę, jesteś jedynie biernym obserwatorem, bezsilnym wobec niezbadanych kolei losu. Pragniesz się dowiedzieć, co się wydarzy, tak jakby przyszłość była wyryta w kamieniu, a ty nie mógłbyś nijak na nią wpłynąć. W rezultacie oddajesz kontrolę nad sobą siłom „przeznaczenia” i wierzysz, że tylko wróżbita może ci je wyjawić. Jak widzisz, to niezbyt ciekawe położenie! Nic dziwnego, że wzmianka o Tarocie wywołuje u niektórych ludzi nerwowość.

Inną rzeczą jest sztuka przepowiedni, czyli zasięgania informacji i porad oraz czerpania mądrości z różnych sfer niewidzialnego świata: jego planu eterycznego, astralnego, pozazmysłowego czy też boskiego. Do tych aspektów rzeczywistości wszyscy mamy dostęp, ponieważ istniejemy w sieci wzajemnych powiązań Wszechświata. Tarot jest narzędziem do zrozumienia języka świata niewidzialnego w odniesieniu do naszych okoliczności życiowych i rozwoju nas jako istot duchowych. Postrzegane w ten sposób czytanie kart może być doświadczeniem wzmacniającym sprawczość, ponieważ pomaga zrozumieć skomplikowane sytuacje życiowe i ukazuje nam, że mamy realny wpływ na swoją przyszłość dzięki dokonywanym w teraźniejszości wyborom.

Wielu współczesnych tarocistów postrzega karty jako narzędzie sprzyjające medytacji i refleksji, służące do zrozumienia przyczyn (i celów) wydarzeń naszego życia oraz wglądu i doradztwa w procesie podejmowania decyzji. Tarot może nam towarzyszyć, kiedy analizujemy złożoność sytuacji i planujemy kolejne posunięcia. Może ukazać obraz sytuacji z różnych punktów widzenia, dając dostęp do szerszej perspektywy. Książka, którą trzymasz w ręku, nie jest poradnikiem wróżenia, nawet jeśli otrzymasz tutaj pewne wskazówki odnośnie czytania kart pod kątem przyszłych zdarzeń. Tarot ma do zaoferowania znacznie, znacznie więcej niż prognozowanie.

Czym zatem są te szczególne karty? Skąd się wzięły i na jakiej zasadzie działają? Podobnie jak w przypadku jakiegokolwiek innego ezoterycznego tematu na żadne z tych pytań nie ma prostej odpowiedzi, a otrzymane wyjaśnienia zależą od tego, kogo zapytasz. Jeśli chcesz zgłębić tajniki Tarota, ten przewodnik pomoże ci wstępnie rozeznać się w tarotowej tematyce.

W części pierwszej poznasz historię tej fascynującej formy przepowiedni i otrzymasz solidne wprowadzenie do współczesnej talii Tarota. Część druga oferuje wskazówki i porady dotyczące czytania kart oraz zawiera instrukcję pracy z dwoma ponadczasowymi systemami. Część trzecia to słowniczek interpretacji dla każdej karty z osobna.

Po zapoznaniu się z niniejszym poradnikiem zdobędziesz pierwsze szlify w sztuce czytania kart Tarota. Miej jednak na uwadze, że czytanie kart nigdy nie jest równie oczywiste jak czytanie książki. Kluczem do twojego rozwoju jako sprawnego tarocisty będzie zatem czas włożony w naukę odczytu i jej praktykowanie oraz rozwijanie intuicji. Jeśli chcesz zająć się tym rzemiosłem na poważnie, prawie na pewno uznasz, że gra jest warta świeczki!

CZĘŚĆ PIERWSZAHistoria i tajemnica

Symboliczny język przepowiedni

Prawdopodobnie najbardziej intrygującą rzeczą w Tarocie jest to, że zdaje się być wytworem zarówno ludzkiej inwencji, jak i nadprzyrodzonej inspiracji. Zwykle przepowiednie bazują na prostych narzędziach, takich jak kostka do gry, lub obserwacji zjawisk przyrody, takich jak chmury. Tarot różni się od nich tym, że jest systemem opartym na interaktywnych symbolach obecnych od zarania w ludzkiej kulturze.

Tarot nie ma jednego autora ani wzorcowej talii. Jest sztuką przepowiedni rozwijaną zbiorowo przez wieki dzięki wkładowi wielu osób. Nie istnieje nawet ogólnie przyjęty zbiór interpretacji dla każdej z kart i tym samym karty oferują ludziom, którzy się do nich uciekają, nieograniczone możliwości odnajdywania tropów i znaczeń.

Tarot można rozumieć jako język, dzięki któremu słyszymy i pojmujemy wiadomości z przestrzeni duchowej, pojawiające się w odczycie dla samego siebie lub dla innych. Podobnie jak runy, fusy czy linie dłoni posiadają właściwy sobie język, który może kodować pewne informacje, tak i Tarot (pojedyncze karty, jak i cały system) może nam wiele opowiedzieć o nas samych i świecie wokół nas.

Język ten stale ewoluuje, a każde nowe pokolenie tarocistów po przestudiowaniu teorii i podejścia swoich poprzedników dodaje swój punkt widzenia do tradycji. Na tym między innymi polega dynamiczna natura tego specyficznego systemu przepowiedni.

Nowi adepci Tarota zwykle pytają: kto lub co jest siłą sprawczą wyboru określonych kart? Czyżby karty same w sobie miały jakąś magiczną moc? Tak naprawdę jednak nikt poza tobą nie jest w stanie odpowiedzieć na tak zadane pytania, ponieważ wszystko zależy od twoich wierzeń oraz unikalnego stylu rozumienia i interpretacji przepowiedni.

Karty potrafią zachowywać się w pozornie magiczny sposób, kiedy to pojedynczy kartonik wyskakuje nagle z tasowanej talii albo kiedy losujesz karty o znaczeniach przedziwnie pasujących do twojej sytuacji. Warto tutaj zaznaczyć z całą mocą – ty też jesteś częścią tego równania. Jakkolwiek postrzegasz źródło napływających informacji, jesteś z nim w kontakcie. Przede wszystkim czerpiesz z zasobów swojego wewnętrznego źródła – wyższej jaźni, ewentualnie pracując z innymi, wybranymi energiami.

Jeśli niecierpliwisz się i chcesz od razu skorzystać z mądrości tego narzędzia, możesz od razu przejść do końcowej części poradnika, gdzie znajdziesz bazowe znaczenia poszczególnych kart. Dla pełniejszego i bogatszego zrozumienia zasad działania Tarota przydaje się jednak wiedza o jego pochodzeniu oraz podstawowych funkcjach typów kart w całym systemie. Wszystko to, a nawet więcej znajdziesz na następnych stronach.

Początki Tarota

Niektóre metody wróżbiarskie, jak odczytywanie znaków i obserwacja ułożenia klucza ptaków w locie, są starsze niż spisane dzieje ludzkości. Inne, jak runy i chiromancja (wróżenie z dłoni), były stosowane co najmniej od starożytności.

Tarot wydaje się w porównaniu z nimi stosunkowo nowym systemem przepowiedni. Zaczął zyskiwać renomę pod koniec XVIII wieku w Europie i następnie został znacząco rozbudowany w XIX i XX wieku. Korzenie Tarota – struktura, warstwa wizualna talii i uzupełniająca ją wiedza ezoteryczna – sięgają znacznie dawniejszych czasów.

Obecnie funkcjonuje wiele mitów, mylnych wyobrażeń i naukowych sporów odnośnie historii Tarota, jednak pełna kronika dziejów leży poza zakresem tej książki. Zamiast tego proponuję krótki przegląd głównych etapów rozwoju Tarota, ponieważ pozwoli to lepiej zrozumieć dzisiejszy obraz tej sztuki.

ZACHODNI EZOTERYZM

W XVIII wieku wielu francuskich uczonych i arystokratów zaczęło się interesować ezoterycznymi (bądź „okultystycznymi”) tematami, takimi jak: przepowiednie, magia i alchemia. Podobnie jak wielu innych Europejczyków przed nimi odkrywali na nowo dawne filozoficzne i mistyczne tradycje oraz nadbudowywali swoje teorie na podwalinach żydowskiej kabały, konceptów pitagorejskich oraz innych starogreckich filozofii czy hermetyzmu.

Mieszanka elementów wywodzonych ze starożytnych i średniowiecznych duchowych poszukiwań znana jest pod zbiorczą nazwą zachodniego ezoteryzmu, inaczej Zachodniej Tradycji Tajemnej, która funkcjonuje po dziś dzień. Jak się za chwilę przekonasz, wielu uczestników tej tradycji wywarło wpływ na dzisiejsze rozumienie Tarota, które jest wynikiem dłuższej ewolucji.

Jedną z takich osób był Antoine Court de Gébelin, który w 1781 roku opublikował esej uważany za pierwsze opracowanie na temat Tarota jako narzędzia ezoterycznego poznania. Zainspirowało ono innych „okultystów”, jak wtedy nazywano duchowych poszukiwaczy, do rozwijania myśli Gébelina. Kilka lat później kolejny entuzjasta Tarota, Jean-Baptiste Alliette, znany pod pseudonimem Etteilla, opublikował pierwszy przewodnik czytania kart Tarota rozumianego jako narzędzie prognostyczne.

Kilka dekad minęło i kolejny wpływowy uczony ezoteryk, Éliphas Lévi, dołożył swoją cegiełkę. Nauki Léviego o Tarocie, szczególnie odnośnie jego związku z kabałą, są powszechnie uważane za najbardziej wpływowe w jego epoce, ale ich oddziaływanie sięga do XX wieku, a nawet dalej.

MITY I MYLNE WYOBRAŻENIA

Francuscy ezoterycy mieli największy wpływ na to, co współcześnie rozumiemy jako system Tarota, przez opracowanie jego symboliki i związku z wieloma różnymi gałęziami wiedzy ezoterycznej. Warto mieć jednak na uwadze, że ówcześni badacze opierali się na kilku kluczowych założeniach, które później okazały się błędne ze ściśle historycznego punktu widzenia.

Po pierwsze wierzyli, że Tarot wywodzi się ze starożytnego Egiptu. Spowodowane było to wywiedzeniem błędnego związku między ilustracjami na niektórych kartach z pewnymi zabytkami sztuki staroegipskiej oraz częściowo z powodu sfabrykowanych dowodów takiego powinowactwa, rozpowszechnianych wtedy w kręgach okultystów. W owych czasach modne było łączenie wszelkich ezoterycznych motywów ze starożytnym Egiptem, więc idea rzekomego staroegipskiego pochodzenia Tarota trafiła na podatny grunt.

Powiązane z tym wyobrażeniem było przekonanie, jakoby Tarot trafił do Europy za pośrednictwem ludu określanego przez Europejczyków jako „Cyganie”, który pochodził z Indii i zaczął przybywać do Europy w wiekach średnich. Jest to nomadyczna społeczność określana poprawniej jako Romowie, którym również błędnie przypisywano egipskie pochodzenie (angielska nazwa „Gypsy” wywiedziona jest z określenia „Gypcian” z języka średnioangielskiego, będącego skróconą wersją „Egipcien”, czyli Egipcjanin). Takie przekonanie, jak się można domyślać, nie pomogło w demitologizacji domniemanych egipskich korzeni Tarota. Późniejsi badacze, dysponujący większą wiedzą historyczną i geograficzną niż innowatorzy Tarota, ostatecznie obalili jego egipskie pochodzenie.

Dzisiaj wielu ludzi żywi przekonanie, że Tarot nie ma nic wspólnego z Egiptem i Cyganami, a jedynie stanowi wynalazek osiemnastowiecznych okultystów, którzy przypisali swoją wiedzę ezoteryczną zwyczajnej talii do gry w karty. Nadal nie jest to całkowitą prawdą. Żadna z przytoczonych dotąd dwu teorii nie jest poprawna w stu procentach, ale każda z nich zawiera ziarnko prawdy.

Na przykład prawdą jest, że talię Tarota, jaką znamy obecnie, wzorowano na używanej przez arystokrację w średniowieczu. Jest o tyle podobna do współczesnych kart do gry, że posiada cztery numerowane kolory, inaczej nazywane dworami, w których każdemu numerowi karty przypisany jest określony symbol.

Kolory to: Buławy, Kielichy, Miecze i Denary. Każdy kolor posiada Asa, karty oznaczone liczbami od 2 do 10 (tzw. karty numeryczne) i 4 karty figuralne: Rycerza, Giermka, Królową i Króla. Karty tego typu były używane do różnych gier znanych pod wspólną nazwą Tarota. Wywodzą się one z Włoch, gdzie funkcjonowały jako „tarocchi”.

W pewnym momencie, w XV wieku do talii Tarota dołożono dodatkowy dwór, całkowicie odmienny od pozostałych. Zawierał kilka nieponumerowanych, ilustrowanych kart ze scenkami i postaciami obrazującymi włoskie społeczeństwo, które jednocześnie były alegoriami (lub posiadały ukryte znaczenie).

Dodane karty nazywano „trionfi”, czyli triumfy, ponieważ miały większą wartość w grze niż inne karty. Istniało wiele wariantów triumfów, a poszczególne wersje różniły się liczbą i warstwą wizualną kart. Ostatecznie triumfy zmieniły nazwę na atuty.

Uważa się raczej, że karty tego rodzaju były używane w celach czysto rozrywkowych i nie miały związku z ezoteryką, dla potrzeb której francuscy okultyści będą się później starali „osadzić” początki Tarota w starożytnym Egipcie. Niektórzy badacze sugerują jednak, że talie Tarota były czymś więcej niż zabawą możnych.

Istnieją świadectwa, że już w XVI wieku, przynajmniej niektóre z kart z talii Tarota, były używane do celów prognostycznych, a nawet niektórzy hierarchowie kościelni w połowie XV wieku wspomagali się obrazkami z triumfów w dysputach filozoficznych i religijnych.

Ponadto ikonografia wielu z tych „kart do gry” posiadała znaczenie z zakresu wiedzy tajemnej. W czasach powstania kart triumfów pospólstwo żywo interesowało się zagadnieniami związanymi z systemami wierzeń, takimi jak hermetyzm, alchemia czy inne ezoteryczne filozofie. Jednocześnie w okresie, zanim dodano trionfi do talii Tarota, kościół rzymskokatolicki zaciekle zwalczał wierzenia z zakresu duchowości, które stały w sprzeczności z jego doktryną.

Aby ocalić wiedzę, która szybko zyskiwała miano „herezji” w epoce inkwizycji, artyści często uciekali się do ikonografii, która przekazywała idee ezoteryczne, nie łamiąc otwarcie zasad kościelnych. Niektórzy uważają, że przedstawienia w triumfach służyły częściowo temu celowi, ponieważ zawierały symbolikę odwołującą się do tych samych źródeł – włączając w to starożytny Egipt – które później zainspirują tzw. Zachodnią Tradycję Tajemną.

Jeśli zaś chodzi o Cyganów, mimo że nie wymyślili kart Tarota, to mają swoje miejsce w opowieści o nim. Romowie przynieśli ze sobą własny system wierzeń i tradycje ezoteryczne, które, chociaż znacząco odmienne od zachodniego ezoteryzmu, bez wątpienia dały podbudowę użyciu Tarota do celów wróżebnych.

Romowie już wcześniej parali się czytaniem z dłoni, fusów, szklanej kuli i chmur. Mieli też inne formy wróżenia oparte na symbolach, zależnościach między liczbami, losowości (jak rzut kostką czy ciągnięcie losów), więc mogli zaadaptować do tego celu i talię kart. Kiedy karty Tarota bardziej rozpowszechniły się w XIII i XIV wieku, „Cyganie” już wtedy włączyli je do swojej tradycji przepowiadania, więc uprawnione jest stwierdzenie, że europejscy okultyści w którymś momencie poszli ich śladem.

MARSYLIA I POWSTANIE WSPÓŁCZESNEJ TALII

Zanim wynaleziono prasę drukarską w połowie XV wieku, ciężko było zdobyć karty do gry, ponieważ były tworzone ręcznie. To tłumaczy, dlaczego tak niewiele talii Tarota dotrwało do dzisiaj i dlaczego jest tyle różnic między najwcześniejszymi projektami.

Kiedy technika druku stała się bardziej dostępna, ruszyła masowa produkcja i dokonało się ujednolicenie talii Tarota. We francuskim mieście Marsylia triumfy numerowano cyframi rzymskimi w dość jednorodny sposób i zaczęto nadawać im nazwy, takie jak Mag, Kochankowie czy Siła.

Przed końcem XVI wieku ujednolicanie właściwie się zakończyło i mimo że wielu było wytwórców, talie nie różniły się znacząco między sobą. Ten nowy „standard” nazwano Tarotem marsylskim (w oryginale Tarot de Marseille lub Tarot de Marseilles), a wersja najbardziej znana współczesnym tarocistom po raz pierwszy wyszła spod prasy drukarskiej w 1748 roku.

Tej to właśnie talii używali Antoine Court de Gébelin i Etteilla podczas badania ezoterycznego potencjału kart. Faza odkrywania i rozwijania trwała do kolejnego stulecia, a w którymś momencie dwie grupy kart – (1) triumfy oraz (2) pozostałe cztery kolory rozpatrywane razem zyskały nazwę „arkanów”, czyli sekretów albo tajemnic. To posunięcie przyczyniło się do popularyzacji postrzegania Tarota jako sztuki przepowiedni, sytuując go daleko od karcianych rozrywkowych początków.

ZŁOTY BRZASK I TALIA RIDERA WAITE’A

Tarot znalazł się w kręgu zainteresowań brytyjskich okultystów w XIX i na początku XX wieku, a w szczególności Hermetycznego Zakonu Złotego Brzasku – organizacji założonej w 1888 roku, która na wiele sposobów silnie wpłynęła na współczesną ezoterykę. Badacze, tacy jak Samuel Liddell MacGregor Mathers i William Westcott, czerpali co prawda z wywodów Léviego i innych wcześniejszych francuskich okultystów, ale ostatecznie znacząco zmodyfikowali projekt talii tak, aby pasował do ich własnych ezoterycznych konceptów i teorii powiązań.

W ramach tej grupy poeta, Arthur Edward Waite, i artystka, Pamela Colman Smith stworzyli najpopularniejszą i prawdopodobnie najbardziej znaczącą talię Tarota w XX wieku. Bazowała ona na Tarocie marsylskim, wprowadzając jedną znaczącą różnicę – dodając obrazki do kart-numerów. (Jedna ze znanych piętnastowiecznych włoskich talii miała ilustrowane karty numeryczne i Smith zainspirowała się nimi podczas wizyty w muzeum, kiedy tworzyła swój projekt).

W wydaniu Smith nie oznaczało to prostego rysunku, np. trzech kielichów dla Trójki Kielichów, ale ukazanie trzech postaci kobiecych z pucharami w dłoniach, wznoszącymi je w ramach rytuału lub świętowania. Ilustracja taka daje większe pole do interpretacji niż zwykły piktogram.

Talia Waite’a i Smith była pierwszą w świecie anglojęzycznym przeznaczoną wyłącznie do przepowiedni i przypisuje się jej ważną rolę w popularyzacji Tarota w XX wieku. Pierwotnie nazywano ją talią Ridera-Waite’a, gdzie pierwszy człon nazwy upamiętniał wydawcę: firmę William Rider & Son. Ostatnimi czasy zwykło się jednak używać nazwy Waite-Smith, aby uhonorować artystkę, która stworzyła wizualną stronę projektu.

EWOLUCJA TRWA

Biorąc pod uwagę różne etapy rozwoju Tarota, od zwyczajnej gry karcianej do niesłychanie bogatej i zróżnicowanej sztuki przepowiedni, najwłaściwsze wydaje się uznanie, że nie ma on jednego, prawdziwego pochodzenia. Zawsze był rozwojowym projektem, syntezą mądrości, symboliki i idei z korzeniami w wielu kulturach i epokach. Co więcej, ten proces twórczy nigdy się nie kończy. Nawet jeśli talia Ridera Waite’a pozostaje standardem w XXI wieku, wiele jej wariantów i modyfikacji pojawiało się w kilku ostatnich dekadach, o czym napiszę później.

Pojawieniu się nowszych talii towarzyszą nowe systemy i metody interpretacji kart, które niekoniecznie pokrywają się z interpretacjami francuskich i brytyjskich ezoteryków. Tradycyjnie ezoterycy upierali się przy zestawie interpretacji, które musiały być zapamiętane w celu czytania kart, ale mistycy XXI wieku widzą sprawy inaczej, kładąc nacisk na intuicję i solidną praktykę. Niektórzy zaś twierdzą, że podobnie jak rozwija się i zmienia społeczeństwo, tak samo zmieniają się przekazy wypływające z Tarota. Wobec tego obstawanie przy starych znaczeniach i metodach mogłoby jedynie zawęzić lub wypaczyć nasze rozumienie kart.

Warto mieć powyższe rozważania na uwadze, ponieważ Tarot ewoluuje od momentu powstania. Nie zmienia to faktu, że będąc nowicjuszem, zanim rozwinie się swoje indywidualne podejście, warto poznać podstawowe tradycje. Zacznijmy zatem od początku, zapoznając się z talią Tarota, jaka królowała w ubiegłym stuleciu.