Teologia fundamentalna ebook

Ks. Henryk Seweryniak

Teologia fundamentalna

Biblioteka „Więzi”Tom 258Warszawa

© Copyright by Henryk Seweryniak, Warszawa 2010

Projekt okładki – Wojciech MarkiewiczOpracowanie wersji elektronicznej – Marcin KiedioRedaktor książki – Ewa Kiedio Indeksy opracowała – Ewa Kiedio

ISSN 0519-9336ISBN 978-83-66769-04-5

Nihil obstatKs. dr Andrzej MaciejewskiPłock, 3 listopada 2010 roku

ImprimaturL. dz. 2564/2010Płock, 3 listopada 2010 rokuKs. dr Mirosław MilewskiWikariusz Generalny

Towarzystwo „WIĘŹ”ul. Trębacka 3, 00-074 Warszawa, tel. 22 827 29 17

Zapraszamy do naszej księgarni internetowej – www.wiez.plZamówienia – Dział Handlowy, tel. 22 828 18 08, [email protected]

Wydanie II

Przedmowa

Biblioteka „Więzi” w latach 2005-2007 opublikowała sześciotomową dogmatykę, do której przylgnęła nazwa „Dogmatyka z muszelką”. Nawiązuje ona do symbolu muszli z herbu Benedykta XVI, przez który papież wyraża swój związek z myślą św. Augustyna. Odwołując się do obrazu chłopca czerpiącego muszelką wodę z morza, biskup Hippony podkreślał zarówno niewyczerpalność tajemnicy Boga, jak i obowiązek nieustannego jej zgłębiania. Próbują to czynić rozmaite dyscypliny teologiczne, a wśród nich teologia fundamentalna bodaj najbliższa dogmatyce. Dlatego od niej Biblioteka „Więzi” rozpoczyna prezentację podręczników innych dyscyplin teologii katolickiej.

Podręcznik, który oddaję do rąk Czytelników, jest nową wersją mojego opracowania teologii fundamentalnej. Pierwsza została opublikowana w 2001 r. pod tytułem Świadectwo i sens. Teologia fundamentalna. Pięć lat później ukazała się Apologia pokolenia JP II, przeznaczona przede wszystkim dla osób studiujących edukację medialną i dziennikarstwo. W obecnym wydaniu, powtarzając liczne fragmenty tamtych podręczników, pogłębiam koncepcję teologii fundamentalnej i Objawienia, dokonuję zmian w strukturze wykładanej materii, uzupełniam (niekiedy w znaczący sposób) niektóre części i wnoszę nieodzowne poprawki. Wykorzystuję także – po odpowiednim przepracowaniu – fragmenty opublikowanej przeze mnie w Bibliotece „Więzi” eklezjologii (Święty Kościół powszedni, 1996), chrystologii fundamentalnej (Tajemnica Jezusa, 2000) i geografii oraz archeologii początków chrześcijaństwa (Geografia wiary, 2010).

Teologia fundamentalna, która swoją przednaukową poprzedniczkę miała w różnych formach apologii chrześcijańskiej, w postaci oddzielnej dyscypliny powstała w XVIII-XIX w. jako odpowiedź na wyzwania nowożytności (a także wiązanego z nią protestantyzmu), odrzucającej wiarę katolicką i katolicki „projekt życia” uznawane za zagrożenie ludzkiej wolności. W odpowiedzi myśliciele katoliccy wypracowali zręby nauki, która swoje podstawowe zadanie upatruje w określaniu stosunku Kościoła do pytań intelektualnych i kulturowych swoich czasów, szerzej – w relacji rozumu do wiary. Zadanie to opisuje się zazwyczaj słowami kluczami: „wykazywanie faktu” lub „uzasadnienie wiarygodności” Objawienia.

Realizacja tego zadania spotyka się dzisiaj ze znacznymi trudnościami. Niemała liczba osób sądzi przecież, że ostateczna prawda czy też pewność w dziedzinie prawdy jest nieosiągalna. Inni wyznają swoiście rozumiany pluralizm – równość wszystkich poglądów (por. anything goes, anarchizm epistemologiczny Paula Feyerabenda, zm. 1994). W tym kontekście dyscyplinę uzasadniającą wiarę, wskazującą prawdę ostateczną w Jezusie Chrystusie uważa się za odległą od ducha czasu, a teolog fundamentalny jest traktowany jako fundamentalista. Jednocześnie gdy pojawią się pytania o racje wyznawanej wiary (Dlaczego wierzysz? Co skłania cię do wiary? Na jakiej podstawie twierdzisz, że w Jezusie Chrystusie dokonało się pełne i ostateczne Objawienie zbawczej tajemnicy Boga?) lub o motywy nadziei (Masz nadzieję, że Tam coś jest?), a odpowiedź wydaje się intelektualnie i kulturowo niewystarczająca, szybko formułuje się oskarżenia o fideizm i traktuje opcję ateistyczną jako bardziej lub jedynie racjonalną. Przeciwstawienie się nurtom relatywistycznym, a także danie rozumnej odpowiedzi na powyższe kwestie staje się dzisiaj poważnym zadaniem teologii fundamentalnej.

Z tych powodów nie mniej ważne jest wykazywanie znaczenia wiary dla rozumu. Jak nauczał Jan Paweł II w encyklice Fides et ratio (1998), cechę wyróżniającą chrześcijaństwo stanowi przeświadczenie, że „istnieje głęboka i nierozerwalna jedność między poznaniem rozumowym a poznaniem wiary. Świat i to, co w nim zachodzi, a także historia i różne doświadczenia [...] to rzeczywistości, które należy postrzegać, analizować i oceniać przy pomocy środków właściwych rozumowi, tak jednak, aby wiara nie została wyłączona z tego procesu. Wiara wkracza nie po to, by pozbawić rozum autonomii albo ograniczyć przestrzeń jego działania, lecz po to tylko, by uzmysłowić człowiekowi, że w tych wydarzeniach objawia się i działa Bóg [...]. Dogłębne poznanie świata i dziejowych wydarzeń nie jest zatem możliwe, jeśli człowiek nie wyznaje zarazem wiary w Boga, który w nich działa. Wiara wyostrza wewnętrzny wzrok i otwiera umysł [...]. Nie można zatem rozdzielać wiary i rozumu nie pozbawiając człowieka możności właściwego poznania samego siebie, świata i Boga” (16).

Teologia fundamentalna widziana w tej perspektywie jest wykładem, uzasadnieniem i obroną istoty wiary katolickiej. Składa się z trzech części:

1. Teoria teologii fundamentalnej i nauki Kościoła o Objawieniu w kontekście współczesności. Zwraca się tu uwagę na „prehistorię”, początki, rozwój, uwarunkowania i główne nurty naszej dyscypliny, jej definicję, sposoby uzasadniania wiarygodności i najważniejsze zadania. Zasadnicze znaczenie w strukturze tej części ma rozdział dotyczący nowożytnego kontekstu wiary chrześcijańskiej. Nie sposób bowiem uzasadniać wiarę chrześcijańską, wskazywać jej sens, bronić jej potrzeby, jeśli nie ukaże się, jak świat rozumie siebie pod względem ideowym, od kiedy i dlaczego podważa się w nim przesłanie chrześcijaństwa i jakie argumenty „za” można w związku z tym formułować. Rozdział ten, podobnie jak następny, dotyczący autotranscendencji, stanowi próbę odnowy klasycznego traktatu naszej dyscypliny, poświęconego wiarygodności teizmu (demonstratio religiosa).

2. Chrystologia fundamentalna. W tej dziedzinie wykazywano od samego początku, dlaczego i w jakim sensie przyjście oraz historia Jezusa stanowią ostateczne Objawienie Boże. Rozpoczynam jednak od nakreślenia pozakościelnych wizerunków Jezusa. Jest to znowu próba umieszczenia problematyki chrystologicznej w kontekście współczesności. Następnie podejmuję kwestię podstaw historycznych wiary w Jezusa Chrystusa (starożytne źródła niechrześcijańskie i wykopaliska, Ewangelie jako dokumenty wiary i świadectwa historyczne). Określenie bazy źródłowej umożliwi przejście do centralnej problematyki tej części, tj. uzasadnienia wiary w Boską tożsamość osoby Jezusa Chrystusa. Dalej przejdziemy do sprawy historyczności Pasji oraz uzasadnienia i apologii soteriologii katolickiej. Część tę zamyka kluczowy dla zagadnienia wiarygodności rozdział dotyczący wiarygodności Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa i pierwotnych elementów chrystologii popaschalnej.

3. Eklezjologia fundamentalna. Według Kościoła rzymskokatolickiego do istoty wiary chrześcijańskiej należy również wiara w Kościół – w znaczeniu pochodnym, analogicznym do wiary w Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego. Ewangelia i zbawienie Chrystusowe nie są bowiem przekazywane w postaci jakiegoś cudownego relikwiarza niezmiennych prawd, lecz w ludziach żyjących tu i teraz Kazaniem na Górze i sakramentami, w strukturze, którą – jak stwierdza się w Katechizmie Kościoła Katolickiego – nadał swojej wspólnocie Pan Jezus i „która będzie trwała aż do całkowitego wypełnienia Królestwa” (756). W części tej koncentrujemy się na uzasadnieniu i określeniu Chrystusowej genezy Kościoła, podstawowych wymiarów tej struktury oraz znaków wiarygodności eklezjalnej. Całość zostanie zamknięta zagadnieniem odpowiedzialności wspólnoty Chrystusowej za prawdę objawioną, omówieniem wiarygodności Kościoła w jego relacji do świata (demokracja, ekonomia, nauka, kultura) i w relacji do innych religii.

W ostatniej, pedagogiczno-metodycznej części podręcznika wykładowcy teologii fundamentalnej, a także studenci i wszyscy czytelnicy znajdą propozycje ćwiczeń. Można je wykorzystać zarówno w dydaktyce, jak i w ramach refleksji, prowadzonej osobiście lub we wspólnotach życia chrześcijańskiego.

Wszystkie wyszczególnienia oznaczone jako tekst pogrubiony pochodzą ode mnie. Na końcu podaję wykaz najważniejszych pozycji bibliograficznych. W tekście – poza nielicznymi wyjątkami nie daję odnośników i przypisów. Zamieszczam natomiast w nawiasach nazwiska autorów, od których zaczerpnąłem daną ideę, myśl czy informację.

Część pierwszaTeoria teologii fundamentalnej i nauki Kościoła o Objawieniu w kontekście współczesności

Wstęp

Część ta dzieli się na trzy ściśle ze sobą powiązane działy. Pierwszy, pokrywający się z rozdziałem I, jest poświęcony historii i problematyce metodologicznej teologii fundamentalnej. Od początku byli w Kościele ludzie, którzy zajmowali się rozumowym uzasadnianiem wiary chrześcijańskiej, bronili jej i wykazywali jej sens. Z treści listów, dialogów i apologii autorów wczesnochrześcijańskich czerpiemy do dziś wzory modlitwy, moralności i kultu, a pewne sposoby i formy ich działalności zachowują wciąż swoją aktualność. Dlatego przyswajanie sobie teologii fundamentalnej rozpoczynamy od szkicu historii apologii starożytnej i późniejszych modeli uzasadniania i obrony chrześcijaństwa. Więcej uwagi poświęcimy apologetyce – samodzielnej dyscyplinie naukowej, która rodziła się w okresie naznaczonym polemiką z nowożytnością. Kontekst ten wpłynął na jej kształt metodologiczny i na sposób ujmowania przez nią swego przedmiotu – Objawienia. W części tej zostaną przedstawione blaski i cienie apologetyki, racje przejścia do teologii fundamentalnej w dobie Vaticanum II, jej przedmiot, podstawowe funkcje (uzasadniająca, dialogiczna, apologetyczna) oraz najważniejsze nurty, pośród których wyróżnia się nurt kontekstualny. Można nawet powiedzieć, że położenie nacisku na rozeznanie kontekstu wiary i jego interpretację w perspektywie chrystologicznej jest znakiem wyróżniającym teologii fundamentalnej, chcącej pozostawać na służbie ewangelizacji (hermeneutyczno-kerygmatyczna teologia fundamentalna).

W drugim dziale (rozdz. II-III) nawiązujemy do głównych tematów klasycznego traktatu apologetycznego De religione, w którym wykazywano powszechność religii oraz jej nieodzowność dla właściwego kształtu życia indywidualnego i społecznego. Znaczący temat tej części stanowi autotranscendencja, rozumiana jako zdolność osoby ludzkiej do przyjęcia Objawienia. W tym kontekście w podręczniku proponuję również próbę teologicznofundamentalnej refleksji nad wiarą i jej związkiem z problematyką wiarygodności, wskazuję etapy i podstawowe metody ustalania wiarygodności.

Dział trzeci (rozdz. IV), poświęcony Objawieniu, znalazł się tutaj ze względu na swój bliski związek ze strukturą metodologiczną całej teologii fundamentalnej (przedmiotem materialnym) i zależność jego modelu od kontekstu historycznego. W terminie „Objawienie” zawarta jest bowiem szczególna koncentracja istoty chrześcijaństwa, ale też wieki refleksji, poszukiwań i nieporozumień. W rozdziale zostaną zarysowane dzieje tej refleksji nad Objawieniem, z zaakcentowaniem modelu Soboru Watykańskiego II, najważniejsze cechy tego modelu, znaki Objawienia i formy przkazywania.

Część ta stanowi najbardziej sformalizowaną część teologii fundamentalnej, ma jednak zasadnicze znaczenie dla dalszych poszukiwań. Jej problematykę można ująć w kilka zasadniczych pytań: Co rozumie się pod terminem „prehistoria teologii fundamentalnej”? Jakie są główne etapy i kontekst rozwoju naszej dyscypliny? Jak współczesny Urząd Nauczycielski określa przedmiot i zadania teologii fundamentalnej? Jak samookreśla się ona w aspekcie przedmiotu, funkcji i metod? Jakie są dzisiaj jej najważniejsze nurty? Jak można opisać współczesny kontekst wiary? Czym jest on uwarunkowany? W jakim sensie wiara odpowiada na najgłębsze pragnienia i pytania człowieka? Na czym polegają jednostronne ujęcia Objawienia? Jakie są jego główne wymiary w rozumieniu Vaticanum II, posoborowych wypowiedzi Magisterium i współczesnej teologii? Co można powiedzieć dzisiaj o przekazywaniu Objawienia?

I. Historia i problematyka metodologiczna teologii fundamentalnej

Teologia fundamentalna jest dyscypliną naukową, która uzasadnia wiarygodność Objawienia chrześcijańskiego. Pełni zadanie przekazane w Nowym Testamencie jako apel św. Piotra: „Pana zaś Chrystusa miejcie w sercach za Świętego i bądźcie zawsze gotowi do obrony (pros apologian) wobec każdego, kto domaga się od was uzasadnienia (logou) tej nadziei, która jest w was” (1 P 3,15). Odpowiada na pytanie: jakie rozumne argumenty, jakie sensowne motywy istnieją, aby przeobrazić swoje życie i pójść w Kościele za Jezusem Chrystusem, czerpiąc stąd autentyczny sens i najgłębszą nadzieję w podejmowaniu odpowiedzialności za rodzinę i środowisko pracy, za świat, w którym żyjemy? Na jej określenie używa się zarówno nazwy „teologia fundamentalna”, jak i (rzadziej) „apologetyka” lub „apologia naukowa”. Przez odwołanie się do pierwszego terminu podkreślamy, że teologia fundamentalna bada wiarygodność rozumową i egzystencjalną Objawienia chrześcijańskiego, ukazując je jako podstawę życia, myślenia o świecie i działania w nim. Inaczej mówiąc, teologia fundamentalna, widziana w tym zasadniczym aspekcie,wykazuje, że chrześcijaństwo jest wiarygodne w obliczu ludzkiego rozumu, ma podstawy historyczne i pozwala rozszyfrować ludzkie życie jako sensowne. Używając drugiej nazwy skupiamy się na kontekście chrześcijaństwa – teologia fundamentalna jako apologetyka podejmuje dialog z innymi ujęciami rzeczywistości, odpiera zarzuty i broni katolickiej koncepcji życia. W tymaspekcie – apologijnym – zajmuje się ona badaniem współczesnego kontekstu wiary, dostarczaniem impulsów do odnowy religijnej i moralnej Kościoła, formułowaniem inteligentnych argumentów wobec ataków przeciwników oraz refleksją nad wartością tych argumentów, także w innych wyznaniach i religiach.

1. Rys historyczny

Współczesna teologia fundamentalna ma swoją „prehistorię” w apologii chrześcijańskiej pierwszych wieków, natomiast historyczne korzenie czerpie z apologetyki nowożytnej świadomej podstaw naukowych i założeń metodologicznych.

1.1. Apologia

Apologią nazywamy uzasadnienie i obronę nadprzyrodzonego charakteru Objawienia i wiary chrześcijańskiej. Różni ją od teologii fundamentalnej i apologetyki to, że nie jest ona systematyczną, metodyczną refleksją naukową, lecz warunkuje ją potrzeba zmagania się z argumentami przeciwników, odpierania zarzutów formułowanych tu i teraz, rozprawiania się z prześladowcami. Słowo to pochodzi z języka greckiego (apologeomai – bronić się, przemawiać w swojej obronie, bronić swej sprawy) i oznacza obronę, mowę obronną, czynność bronienia się, na przykład w sądzie. Podstawą apologii chrześcijańskiej jest apologia samego Jezusa, który w sporze o tożsamość własnej osoby i niepowtarzalność relacji z Bogiem Ojcem uzasadniał charakter swojej misji. Także Ewangeliści, skupiając się między innymi na spełnieniu się proroctw w Jezusie Chrystusie i na Jego cudach, nadali kierunek myśli fundacyjno-apologijnej Kościoła. Charakter apologijny miały także mowy obronne wygłaszane przez św. Piotra, św. Jana i św. Szczepana przed Sanhedrynem i innymi oskarżycielami żydowskimi oraz mowy Pawłowe kierowane do przedstawicieli kultury greckiej i władz rzymskich.

Jak wiadomo, pierwsze niekanoniczne pisma chrześcijańskie, nazywane pismami ojców apostolskich, powstawały na użytek wewnątrzchrześcijański i miały charakter parenetyczny (zachęty, pouczenia). Termin „apologia” stosuje się natomiast do pism autorów wczesnochrześcijańskich, którzy tworzą swoje mowy, manifesty czy listy otwarte ad extra – do społeczności żydowskiej (traktowanej od pewnego momentu jako element zewnętrzny), a zwłaszcza do świata pogańskiego. We wspomnianym okresie, w związku z tym, że rozprzestrzenianie się nowej religii zaczęło osłabiać judaizm rabinacki i kulty pogańskie, wzmogły się również ataki przeciwników (środowiska talmudyczne w Palestynie, Apulejusz, Lucjan z Samosaty, Epiktet, Marek Aureliusz, Galen, Fronton z Cyrty, Celsus). Apologeci chrześcijańscy, najczęściej wykształceni konwertyci, odpowiadając na oskarżenia o burzenie porządku religijnego, o ateizm i niemoralność, ścierali się z argumentacją rabinacką, z populizmem pogańskim, z filozofami helleńskimi, z administracją rzymską. Zbiorcza nazwa „apologia”, mimo że właściwa, niezbyt dobrze oddaje charakter ich zmagań. Justynowi, Tertulianowi czy później Augustynowi chodziło głównie o to, aby określić relacje pomiędzy chrześcijaństwem a myślą swoich czasów, a przez to wejść w świat grecki i rzymski z propozycją Ewangelii; propozycją, która siłą rzeczy – ale jednak wtórnie – pociągała za sobą krytyczną ocenę: kultów bałwochwalczych, niemoralności pogańskiej czy prawa sprzyjającego prześladowaniom chrześcijan.

Wczesnochrześcijański gatunek literacki „apologia” obejmował pięć obszarów tematycznych:

•  obronę przed populistycznymi pomówieniami (np. o kanibalizm, kazirodztwo, ateizm itp.),

•  argumenty potwierdzające lojalność chrześcijan wobec władz,

•  uzasadnienie żądań położenia kresu prześladowaniom,

•  prezentację racjonalnego charakteru i wyższości wiary chrześcijańskiej,

•  krytykę politeizmu i elementów filozofii greckiej (por. Leszek Misiarczyk).

Pomimo polemiki z filozofią helleńską, apologeci wykorzystywali niektóre jej kategorie, widząc w nich „zarodki prawdy” (semina veritatis). Bezkrytycznie powtarzana teza historyka i teologa ewangelickiego Adolfa von Harnacka (zm. 1930) o „przekleństwie hellenizacji chrystologii starożytnej” jest jednak błędna. „Uniżył samego siebie”, „umarł za nasze grzechy”, „Bóg z Boga”, „zrodzony, a nie stworzony”, „współistotny Ojcu” (homousios) – te i inne kluczowe pojęcia rodzącego się chrześcijaństwa były nie do pomyślenia w żadnej z istniejących odmian filozofii greckiej.

W apologii wczesnochrześcijańskiej wyróżnia się sześć okresów (por. Michael Fiedrowicz):

1. Przejście od kerygmatu wewnątrzkościelnego do właściwej apologii. Do tekstów reprezentujących ten okres zaliczyć można apokryficzną Naukę Piotra (Kerygma Petri, ok. 130 r.) i akta Męczenników (Justyna, Apoloniusza, Katarzyny).

2. Okres kształtowania się pierwszych apologii (II w.). Fiedrowicz wyróżnia na tym etapie: Kwadratusa (najstarszy apologeta grecki, I/II w., jego apologia, wręczona cesarzowi Hadrianowi, zaginęła), Arystydesa (II w., autor najstarszej zachowanej apologii), Justyna (zm. ok. 165 r., Apologia, skierowana ok. 155 r. do cesarza Antoniusa Piusa i senatu rzymskiego, zawiera opisy sprawowania chrztu i Eucharystii; jego dzieło to także Dialog z Żydem Tryfonem), Militiadesa (II/III w., prawdopodobnie uczeń św. Justyna, jego dzieła zaginęły), Apolinarego z Hierapolis i Melitona z Sardes (II w., autorzy apologii przekazanych cesarzowi Markowi Aureliuszowi, większość ich dzieł zaginęła) i Atenagorasa (II w., autor Prośby za chrześcijanami, skierowanej do Marka Aureliusza i jego syna Kommodusa, ok. 177 r.).

3. Okres rozwoju dojrzałej literatury apologijnej (II/III w.) reprezentują: Tacjan Syryjczyk (II w., uczeń Justyna, Mowa przeciw Grekom, ok. 160 r.), Teofil z Antiochii (ok. 180 r. stworzył zachowaną do dziś apologię Do Autolyka), nieznany autor Listu do Diogneta,Ireneusz (zm. ok. 202 r., Zdemaskowanie i odparcie fałszywej gnozy, znane pod tytułem Adversus haereses, nieocenione źródło wiedzy o herezjach wczesnochrześcijańskich i nauce „wielkiego Kościoła”), Klemens Aleksandryjski (zm. ok. 212 r., Słowo zachęty dla pogan), Tertulian (zm. 220 r., retor i polemista piszący po łacinie, Do pogan, Apologetyk, O świadectwie duszy, autor słynnego zwrotu „krew chrześcijan jest nasieniem [wiary]”), Minucjusz Felix (II/III w., Oktawiusz, apologia stworzona po łacinie), Hipolit Rzymski (zm. 235 r., Odparcie wszystkich herezji, opiera się na Ireneuszu), św. Cyprian (zm. 258 r., Do Demetrian, Że bałwany nie są bogami), a przede wszystkim Orygenes (zm. 254 r., wybitne dzieło Przeciwko Celsusowi, polemizujące z autorem Słowa prawdy), Pseudo-Justyn (Oratio ad Grecos, De Monarchia).

4. Okres wielkichprac polemicznych – tworzonych dla odpierania neoplatonizmu i synkretyzmu – oraz apologii z epoki Dioklecjana i Konstantyna. Zapowiadają go już dzieła Adversus haereses Ireneusza i Przeciwko Celsusowi. Do najważniejszych prac tego okresu zalicza się natomiast pisma Laktancjusza (zm. ok. 330 r., Śmierć prześladowców), Euzebiusza z Cezarei (zm. ok. 339 r., Praeparatio evangelica i Demonstratio evangelica, mające na celu zwalczanie dzieła Porfiriusza), Atanazego (zm. 373 r., Do pogan, O Wcieleniu Słowa) i wcześniejsze dzieła apologijne św. Augustyna (zm. 430): O wierze prawdziwej (De vera religione) i O pożytku wiary (De utilitate credendi).

5. Trzy lata panowania Juliana Apostaty (361-363 r.) i jego próba przywrócenia pogaństwa zaowocowały tak rozległą twórczością obronną, że określa się je jako oddzielny okres w dziejach apologii. Należą tu apologie Apolinarego z Laodycei (zm. ok. 390), Grzegorza z Nazjanzu (zm. 390) i Cyryla Aleksandryjskiego (zm. 444) – wszyscy trzej zmagali się z dziełem cesarza Przeciw Galilejczykom z 362/363 r.

6. Okres apologii skoncentrowanej na chrześcijańskiej teologii dziejów po upadku Rzymu (410 r.) reprezentuje przede wszystkim Państwo Boże św. Augustyna (De civitate Dei, lata 413/426, 22 księgi, pierwszy zarys teologii dziejów), ostatnia wielka apologia starożytna.

O ile w starożytności chrześcijańskiej w tym nurcie działalności Kościoła, który dzisiaj kontynuuje teologia fundamentalna, przeważał aspekt polemiczny i obronny, to w średniowieczu teologowie skupiali się na funkcji uzasadniającej – wykazywaniu rozumowego charakteru wiary. Jako przykład mogą posłużyć dzieła Monologion i Proslogionśw. Anzelma (zm. 1109). Anzelm odpowiada w nich na postulat słuchaczy domagających się argumentów rozumowych, stanowiących racje wiary (dlatego pierwotny tytuł Monologionu brzmiał Exemplum meditandi de ratione fidei, czyli „Przykład właściwego rozważania racji wiary”). W Proslogionie występuje słynna formuła fides quaerens intellectum – „wiara poszukująca zrozumienia”. Jest to charakterystyka zarówno teologii, jak i wiary – z samej natury poszukuje ona swojego zrozumienia. Działalność rozumu, która polega na porządkowaniu, interpretowaniu i potwierdzaniu treści Objawienia, z jednej strony przynosi pożytek i radość wierzącemu, a z drugiej przekonuje niewierzących (Leszek Kuczyński).

Św. Tomasz z Akwinu (zm. 1274) widzi potrzebę badania preambula fidei – „przedsionków wiary”: skoro człowiek jest w swoim bycie ukierunkowany na Boga (por. Tomaszowa definicja religii – ordo hominis ad Deum), to można poszukiwać racji i motywów, w których wiara znajduje swoje „rozumne środowisko”. Za najwybitniejsze dzieło apologijne Akwinaty przyjmuje się Summę filozoficzną. Przeciw poganom (Summa contra gentiles, 1259/1264). Została ona pomyślana jako podręcznik służący misjonarzom dominikańskim, stykającym się w Hiszpanii z islamem, do wykazywania prawdziwości wiary chrześcijańskiej. Św. Tomasz wychodził od wspólnego fundamentu – rozumu – i wierzył, że tą drogą mogą pójść także niechrześcijanie. Nie chciał on jednak dyskutować tylko z muzułmanami – toczył debatę także z awerroistami z Sorbony paryskiej, którzy pojmowali świat według tradycji greckiej, przesiąkniętej elementami filozofii arabskiej. Jego dzieło jest więc wyrazem sporu o rozumienie świata.

W średniowieczu, w XII/XIII w., rodzi się już naukowa teologia, ale nie wyodrębnia się jeszcze poszczególnych nauk teologicznych. Jednak w późnym średniowieczu i na przełomie z renesansem można już mówić o zarysowywaniu się zrębów naszej dyscypliny w dziełach o miejscach teologicznych (loci theologici), dokonuje się także wyodrębnianie części chrystologicznej i eklezjologicznej w apologii, czego przykładem jest dzieło dominikanina Girolama Savonaroli (zm. 1498) Triumphus crucis seu de veritate fidei („Tryumf krzyża, czyli o prawdzie wiary”*).

Druga, eklezjologiczna część apologii ukształtowała się wyraźnie w ogniu polemik z protestantyzmem. Reformacja podważyła Chrystusowe pochodzenie znaczących instytucji chrześcijaństwa (sakrament kapłaństwa, sukcesja apostolska, posługa papieska itp.). Nic więc dziwnego, że apologeci katoliccy koncentrują się na znamionach wiarygodności Kościoła i jego struktur. Polemika staje się po obu stronach zasadniczą formą uprawiania refleksji teologicznej: inne wyznanie traktuje się jako wroga, odmawia się mu znaczenia i ośmiesza w przekonaniu, że znajduje się w radykalnym błędzie. Jej celem jest zwycięstwo własnego Kościoła i wyznania nad innymi. Tak rozumianą apologię uprawia się zarówno po stronie protestanckiej (Marcin Luter, Filip Melanchton, Jan Kalwin, PhilippeDuplessis-Mornay, Hugo de Grotius, zm. 1645 r. – autor De veritate religionis christianae, pierwszego podręcznika polemiki reformowanej), jak i katolickiej. Do najbardziej znanych dzieł apologijnych tego okresu zalicza się Chrześcijańskie wyznanie wiary katolickiej (1553/1557 r.) napisane przez Stanisława Hozjusza, biskupa Warmii, żywotnie przejętego rozwojem protestantyzmu na terenach powierzonych jego pasterskiej pieczy. Dzieło było wielokrotnie wznawiane oraz przekładane na różne języki, a sam Hozjusz, już jako kardynał, odegrał czołową rolę w działaniach kontrreformacyjnych.

W okresie oświecenia Kościół musiał zmagać się również z gwałtowną krytyką Objawienia chrześcijańskiego. Jej przedstawiciele odwoływali się głównie do tzw. dowodów filozoficzno-społecznych i argumentów zaczerpniętych z przyrodoznawstwa. Religię oddziela się od chrześcijaństwa, a jako fundament społeczeństwa propaguje już nie chrześcijaństwo, ale „religię naturalną” (deizm). Dlatego w pracach apologijnych zaczęto pogłębiać zagadnienia relacji rozumu i wiary, genezy i wartości religii.Ciekawy typapologii zaproponował w XVII w. Blaise Pascal (zm. 1662), wybitny matematyk, fizyk i myśliciel religijny, podkreślający znaczenie „racji serca” (raisons du coeur). W Myślach Pascal wykazywał, że nie przekona się człowieka zobojętniałego (zwanego przezeń libertynem), przedstawiając mu same tylko dowody filozoficzne. Apologeta musi umieć słuchać, wydobywać ludzi z ich duchowej ociężałości i obojętności, wzbudzać pragnienie prawdy i jej poszukiwanie, pokazywać, że religia chrześcijańska, chociaż jest tajemnicza i paradoksalna, pomaga rozszyfrować tajemnicę człowieka oraz wykazywać prawdziwość chrześcijaństwa. W tym sensie za punkt wyjścia Myśli można uznać stwierdzenie, że człowiek bez Boga jest niezrozumiałą dysproporcją, paradoksem, „myślącą trzciną” (M. 264).

Pascal nie pozostaje jednak na poziomie paradoksu. Uważa, że uświadomienie sobie paradoksalności istnienia powinno stać się podstawą zrozumienia własnej ludzkiej kondycji: „Poznaj tedy, pyszałku, jakim jesteś paradoksem dla siebie samego. Ukorz się, bezsilny rozumie; umilknij, głupia naturo: dowiedz się, że człowiek nieskończenie przerasta człowieka i usłysz od swego Pana o swym prawdziwym stanie, którego nie znasz. Słuchaj Boga” (M. 438).

Także słuchanie nie wystarczy – według Pascala trzeba dokonać opcji fundamentalnej: „Zważmy zyski i stratę, zakładając się, że Bóg jest. Rozpatrzmy te dwa wypadki: jeśli wygrasz, zyskujesz wszystko; jeśli przegrasz, nie tracisz nic. Zakładaj się tedy, że jest, bez wahania” (M. 451). Oto sens słynnego zakładu Pascala: rozpatrując wspomniane wyżej wypadki, filozof śledzi wszystkie drogi filozoficzne i stwierdza, że tylko Chrystus jest pojednaniem naszych paradoksów, tylko On rozświetla mroki kondycji ludzkiej. Rezultatem zakładu powinno być zatem przyjęcie sensu ofiarowanego w Chrystusie: „W Chrystusie godzą się wszystkie sprzeczności” (M. 558). „Znamy Boga tylko przez Chrystusa, ale i siebie samych poznajemy tylko dzięki Niemu. Jedynie przez Chrystusa poznajemy życie i śmierć. Z daleka od Niego nie wiemy ani czym jest nasze życie, ani nasza śmierć, ani Bóg, ani my sami” (M. 729).

Jak otworzyć się na Chrystusa, przyjąć Go? Cuda i proroctwa są ważnymi argumentami, ale człowiek nie dojrzy ich sensu, jeśli nie otworzy swego wnętrza, serca: „Chrystus uczynił nie co innego, jak tylko pouczył ludzi, że kochają samych siebie, że są niewolni, ślepi, chorzy, nieszczęśliwi i grzeszni; że trzeba, aby ich wyzwolił, oświecił, uświęcił i uleczył; że osiągną to nienawidząc samych siebie i idąc za Nim przez nędzę i śmierć krzyżową” (M. 689). „Nasza religia jest mądra i szalona. Mądra, bo jest naprawdę uczona i najbardziej opatrzona w cuda, proroctwa itd. Szalona, bo nie to wszystko sprawia, że ją wyznajemy [...]. Wierzyć każe [nam] tylko Krzyż, ne evacuata sit crux” (M. 828).

W duchu pascalowskim tworzył François-René Chateaubriand (zm. 1848),francuski pisarz romantyczny, dyplomata i polityk, który po swoim nawróceniu napisał dwa sławne dzieła apologijne: Geniusz chrześcijaństwa (1802) i Męczennicy, czyli triumf religiichrześcijańskiej (1809). Wykazywał w nich moralne i estetyczne piękno religii chrześcijańskiej, jej „poetyczność” oraz przyczynił się do rehabilitacji średniowiecza. Podobnie bł. John Henry Newman (zm. 1890) akcentował przewagę bezpośredniego przeświadczenia (assent) nad dowodami i przedstawiał katolicyzm jako jedyną religię odpowiadającą najgłębszym potrzebom ludzkiej natury. „W zaledwie dwa miesiące napisał dzieło Apologia pro vita sua, swoją duchową autobiografię, podczas gdy łzy [...] padały mu na stronice w trakcie pisania. Charles Kingsley, anglikański duchowny i pisarz, oskarżył Newmana i ogólnie duchowieństwo katolickie o nieuczciwość: o gotowość przemilczania, a nawet kłamstwa, bez jakichkolwiek wyrzutów sumienia, jeśli to służyło interesom Kościoła. Miażdżąco skuteczna odpowiedź Newmana w Apologii zniszczyła reputację Kingsleya, którego to faktu Kingsley wydawał się nigdy nie rozumieć” (George Weigel).

Spis rzeczy

Przedmowa

Część pierwszaTeoria teologii fundamentalnej i nauki Kościoła o Objawieniu w kontekście współczesności

Wstęp

I. Historia i problematyka metodologiczna teologii fundamentalnej

1. Rys historyczny

1.1. Apologia

1.2. Apologetyka

1.3. Ku teologii fundamentalnej

2. Współczesne nurty teologii fundamentalnej

2.1. Nurt antropologiczny

2.2. Nurt praktycznej teologii fundamentalnej

2.3. Nurt kontekstualnej teologii fundamentalnej

2.4. Nurt hermeneutyczny

3. Podstawowe pojęcia

3.1. Określenie, przedmiot, tożsamość

3.2. Cel i charakter teologiczny

3.3. Opis podstawowego procesu badawczego

4. Funkcje teologii fundamentalnej

4.1. Funkcja uzasadniająca (hermeneutyczno-fundacyjna)

4.2. Funkcja dialogiczna

4.3. Funkcja apologijna

II. Wiara chrześcijańska w kontekście nowożytności

1. Geneza nowożytności – charakterystyczne trendy i skutki

1.1. Geneza

1.2. Nowożytne przemiany w filozofii i nauce

1.3. Próby tworzenia religii naturalnej

1.4. Konsekwencje dla cywilizacji chrześcijańskiej

2. Mistrzowie podejrzeń w kulturze europejskiej

2.1. Szkic podejrzeń

2.2. Zapis błędów

3. Komunizm

3.1. Błąd antropologiczny

3.2. Błędy pochodne

3.3. Tragedia milionów i upadek systemu

4. Wobec trendów współczesności

4.1. Przemiany w dziedzinie informacji i komunikacji

4.2. Mentalność pragmatystyczna i biotechnicystyczna

4.3. Postmodernizm, polityczna poprawność, socpostmodernizm, nowy ateizm

4.4. Globalizacja

4.5. Społeczeństwo przyjemności i przeżycia, rewolucja ekspresywistyczna

5. Przekształcenia religijności

5.1. Sekularyzacja i sekularyzm

5.2. Zjawisko „rozlewania się sacrum”

5.3. Pluralizm religijny

5.4. Przyszłość – „zderzenie cywilizacji” czy pytanie o miejsce Boga?

III. Homo capax Dei, wiara, wiarygodność

1. Osobowe doświadczenia autotranscendencji

1.1. Pragnienie szczęścia, prawdy, bycia

1.2. Zadziwienie cudem istnienia

1.3. Podstawowe zaufanie

1.4. Głos sumienia

1.5. Głębia miłości

1.6. Pragnienie sensu

1.7. Autotranscendencja przez sztukę i kulturę

1.8. „Ukierunkowanie źródłowe”

2. Pytanie o Boga w obliczu negatywnych doświadczeń współczesności

2.1. Skutki radykalnego odrzucenia Boga w sferze społecznej

2.2. Skutki porzucania życia duchowego w społeczeństwie dobrobytu

2.3. Redukcjonizm współczesnych nauk

2.4. „Świeckie religie”

2.5. W obliczu zagrożeń globalnych

3. Opcja fundamentalna – wiara

3.1. Nawrócenie

3.2. Od ciemnej nocy wiary do komunii z Chrystusem

3.3. Iluzja Boga?

4. Wiara i wiarygodność

4.1. Sprawa racji i motywów wiarygodności dzisiaj

4.2. Drogi i etapy dochodzenia do wiarygodności

IV. Objawienie Boże

1. Etapy Objawienia

1.1. Przymierza

1.2. Objawienie prorockie

1.3. Oczekiwanie mesjańskie

1.4. Pełnia Objawienia w Chrystusie

2. Rodzaje Objawienia

2.1. Objawienie w dziejach zmierzających ku pełni w Chrystusie

2.2. Objawienie Boga przez stwórczą naturę człowieka i świata

2.3. Objawienie w realizacji zbawczej woli Boga

2.4. Objawienie eschatyczne

3. Kształtowanie się teologii Objawienia, modele, definicja

3.1. Od starożytności do Trydentu

3.2. Kształtowanie się modelu „informacyjnego”

3.3. Model komunikacji, samodarowania Boga

4. Istota nauki o Objawieniu Bożym

4.1. Objawienie jako spotkanie z darującym się Bogiem

4.2. Objawienie jako dialog i odpowiedź (charakter dialogiczno-responsoryjny)

4.3. Chrystocentryzm Objawienia

4.4. Objawienie jako rzeczywistość czynu i słowa (charakter sakramentalny)

4.5. Objawienie jako darowanie się Boga i realizacja zbawienia (charakter historiozbawczy)

4.6. Ostateczny charakter Objawienia w Chrystusie

4.7. Powszechność

5. Znaki Objawienia

5.1. Znak Jezusa Chrystusa

5.2. Cuda

5.3. Znak męczeństwa

6. Przekazywanie Objawienia Bożego

6.1. Źródło Objawienia, symbioza Pisma Świętego i Tradycji

6.2. Sprawa Tradycji

6.3. Wymiar ekumeniczny

Część drugaChrystologia fundamentalna

Wprowadzenie

I. Przegląd i krytyka pozakościelnych wizerunków Jezusa Chrystusa

1. Redukcje do mitu

2. Jezus w myśli postmarksistowskiej

3. Poglądy (pseudo)indologów – „Jezus w Indiach”

4. Jezus w myśli żydowskiej

5. Jezus esseńczyk?

6. Third Quest – Jezus jako charyzmatyk i filozof

7. Jezus w kulturze masowej

II. Starożytne źródła niechrześcijańskie o Jezusie Chrystusie

1. List Mary bar Serapiona (ok. 73 r.)

2. Dawne dzieje Izraela Józefa Flawiusza (ok. 93-94 r.)

2.1. Wspomnienie Jana Chrzciciela

2.2. Jakub Mniejszy – „brat Jezusa zwanego Chrystusem”

2.3.Testimonium Flavianum

3. Śmierć Jezusa w wigilię Paschy według Talmudu (I w.)

3.1. Wzmianki o Jezusie

3.2. Wzmianki o sporach z pierwszymi chrześcijanami palestyńskimi

4. List 96 Pliniusza Młodszego (112-113 r.)

5. Roczniki Tacyta (ok. 115-116 r.)

6. Żywoty cezarów Swetoniusza (120 r.)

7. Inne dokumenty, próba podsumowania

III. Źródła archeologiczne o Jezusie Chrystusie i genezie chrześcijaństwa

1. Dzieciństwo i młodość Jezusa

1.1. Nazaret

1.2. Betlejem

1.3. Seforis i okolice

2. Działalność publiczna

2.1. Łódź z Ginosar

2.2. Dom Piotrowy i synagoga w Kafarnaum

2.3. Jerozolima – dziedziniec świątynny

2.4. Eleona

2.5. Wieczernik

3. Męka i Zmartwychwstanie

3.1. Tablica Piłata

3.2.Lithostrotos

3.3. Ukrzyżowany z Giv’at ha-Mivtar

3.4. Bazylika Grobu

3.5. Całun turyński

IV. Zagadnienie historyczności pierwotnych świadectw chrześcijańskich

1. Uwagi metodologiczne

2. Pierwotny, historyczny charakter świadectwa Pawłowego

3. Od tradycji ustnej do pierwszych zapisów Ewangelii

3.1. Nazwa

3.2. Jezus historyczny u źródeł Ewangelii

3.3. Kontekst liturgiczny

3.4. Kontekst katechetyczny

4. Gatunek literacki Ewangelii

4.1. Rola świadectwa w pierwotnym przekazie

4.2. Granice wpływu gmin pierwotnych

4.3. Ewangelie jako kerygmat i biografia?

5. Próba ustalenia genezy Ewangelii kanonicznych na podstawie krytyki wewnętrznej

5.1. Ewangelia według św. Marka

5.2. Ewangelia według św. Mateusza

5.3. Ewangelia według św. Łukasza

5.4. Ewangelia według św. Jana

6. Krytyka zewnętrzna

6.1. Papiasz

6.2. Fragment Muratoriego

6.3. Św. Ireneusz z Lyonu, Klemens Aleksandryjski i Orygenes

6.4. W stronę syntezy

7. Kryteria wiarygodności przekazów ewangelijnych

7.1. Kryterium wielorakiej tradycji (wielokrotnego poświadczenia)

7.2. Kryterium różnicy (braku ciągłości)

7.3. Kryterium zgodności (ciągłości)

7.4. Kryterium prawdopodobieństwa/nieprawdopodobieństwa w obrębie historii oddziaływania

7.5. Kryterium spójności (koherencji, stylu Jezusa)

7.6. Kryterium koniecznego (wystarczającego) wytłumaczenia

8. Problem apokryfów

8.1. Nazwa i racje powstawania

8.2. Znaczenie apokryfów dla poznania Jezusa Chrystusa i genezy chrześcijaństwa

9. Kanon Nowego Testamentu

10. Problem rekonstrukcji pierwotnego tekstu

10.1. Starożytność odpisów

10.2. Wielość odpisów

10.3. Nawiązania w dziełach pisarzy starochrześcijańskich

10.4. Lektura Nowego Testamentu podczas zgromadzeń liturgicznych

V. Boska tożsamość Jezusa Chrystusa w wydarzeniach i relacjach jego ziemskiego życia

1. Jedyna, synowska relacja z Bogiem

1.1.Abba

1.2. Konsekwencje Abba

1.3. Od „coś więcej niż…” do „Ja jestem”

2. Niepowtarzalny styl działalności nauczycielskiej

2.1. Specyfika grona uczniów

2.2. Nauczanie „z mocą”

3. Boska świadomość początku – stwórczej równości kobiety i mężczyzny

3.1. Sytuacja kobiety w Izraelu w czasach Jezusa

3.2. Uczniowie – uczennice

3.3. Specyfika nauczania – symetria odniesienia

4. Nowość nauczania o królestwie Bożym

4.1. Nadejście królestwa Bożego w Jezusie

4.2. Królestwo Boże w przypowieściach

4.3. Królestwo Boże w wypowiedziach Jezusa

5. Boska tożsamość w nauczaniu etycznym

5.1. Kazanie na Górze

5.2. Przykazanie miłości

6. Syn Człowieczy

6.1. Syn Człowieczy w Starym Testamencie i księgach okresu międzytestamentalnego

6.2. Syn Człowieczy w Ewangeliach

6.3. Podział

6.4. Apologia Chrystusowej genezy określenia „Syn Człowieczy”

7. Miejsce cudów w określeniu Boskiej tożsamości Jezusa Chrystusa

7.1. Argument z wielorakiego poświadczenia

7.2. Argument z arameizmów

7.3. Argument ze stylu życia i działalności cudotwórczej Jezusa

7.4. Argument z niesprzeczności logionów zakładających cudotwórczą działalność Jezusa Chrystusa

7.5. Argument z reakcji współczesnych wobec działań Jezusa

7.6. Argument z niesprzeczności kerygmatu apostolskiego

7.7. Argument z zastosowania kryterium różnicy

7.8. Wnioski – cuda i Boska tożsamość Jezusa

VI. Krzyż jako znak wiarygodności chrześcijańskiej

1. Krzyż w dziejach apologii

1.1. Nauka krzyża

1.2. Paradoks

1.3.Ne evacuata sit Crux

2. Wiarygodność historyczna krzyża

2.1. Miejsce

2.2. Czas

2.3. Przesłuchanie żydowskie

2.4. Proces przed Piłatem

2.5.Causa mortis

2.6. Śmierć

3. Miejsce krzyża w samoświadomości Jezusa Chrystusa

3.1. Problem samoświadomości Jezusa

3.2. Elementy odkupieńczej samoświadomości Jezusa

4. Krzyż dla nas – chrześcijańska idea odkupienia

4.1. Dramatyzm grzechu

4.2. Raymund Schwager – idea odkupieńcza w urzeczywistnianiu królestwa Bożego

4.3. Józef Tischner – zadośćuczynienie w miłości Syna

4.4. Jan Paweł II – odkupienie w miłosierdziu

VII. Krzyż i cierpienie w świecie

1. Odpowiedzi filozoficzne

1.1. Odpowiedź manichejska

1.2. Kara za złe postępowanie

1.3. „Miłość siebie aż do negacji Boga”

1.4. Środek do osiągnięcia wyższego celu Bożej mądrości

1.5. Cierpienie jako aspekt „ukrycia się Boga”

2. Odpowiedź chrystologiczna

2.1. Niewystarczalność odpowiedzi filozoficznych

2.2. Chrystusowe odkupienie cierpienia

2.3. Wszechmoc miłości

2.4. Chrystologia nadziei

VIII. Wiarygodność Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa

1. Próby naturalistycznego wyjaśnienia narracji paschalnych

1.1. Zarzuty o charakterze moralnym

1.2. Zarzut o charakterze pseudomedycznym

1.3. Zarzuty psychologizujące

1.4. Zarzuty historyczno-sceptyczne

1.5. Koncepcje judaizujące

2. Klasyfikacja i analiza najwcześniejszych świadectw

2.1. Krótkie wyznania wiary chrześcijańskiej

2.2. Rozbudowane wyznanie wiary – tzw. Credo korynckie

2.3. Narracja chrystofanijna św. Pawła

2.4. Hymny

2.5. Pierwotna katecheza apostolska

2.6. Narracje paschalne Ewangelii

2.7. Wnioski – Zmartwychwstanie jako centrum kerygmatu apostolskiego

3. Refleksja historyczno-teologiczna – wiarygodność i teologia narracji o pustym grobie

3.1. Współbrzmienie narracji ewangelijnych o pogrzebie Jezusa i Jego grobie z danymi historycznymi i archeologicznymi

3.2. Narracja o kobietach odkrywających pusty grób Jezusa

3.3. Dyskrecja narracji ewangelijnych o odkryciu pustego grobu

3.4. Wzmianki Ewangelii o pozostawaniu w grobie płócien pogrzebowych

3.5. Brak przekazów o kulcie grobu ze zwłokami Jezusa

3.6. Brak kontrprzekazów o grobie, w którym spoczywałyby zwłoki Jezusa

3.7. Wnioski – pusty grób jako znak

4. Refleksja historyczno-teologiczna – wiarygodność świadectw o chrystofaniach

4.1. Argument z listy świadków (jej starożytność i sens teologiczny)

4.2. Argument z historyczności świadectwa Pawłowego

4.3. Argument z niewytłumaczalności wiary w Jezusa – Chrystusa i Pana po wydarzeniu krzyża

4.4. Argument z oryginalności historycznej i teologicznej przekazów chrystofanijnych

5. Istota Zmartwychwstania Chrystusa

IX. Tytuły popaschalne jako elementy wczesnochrześcijańskiego wyznania wiary

1. Chrystus

1.1. Problemy związane z ideą mesjańską

1.2. Mesjanizm Jezusa w Ewangeliach, korekty

1.3. Rozumienie mesjanizmu przez Jezusa – próba rekonstrukcji

2. Syn Boży

2.1. Względny charakter tytułu w Starym Testamencie

2.2. Absolutny charakter tytułu w Nowym Testamencie

3. Pan

3.1. Geneza tytułu u początków chrześcijaństwa

3.2. Najważniejsze przykłady

Część trzeciaEklezjologia fundamentalna

Wprowadzenie

I. Modele uzasadniania wiarygodności Kościoła i znaki jego autentyczności

1. Przegląd modeli uzasadniania wiarygodności Kościoła

1.1.Via paradoxa

1.2.Via historica

1.3.Via notarum

1.4.Via empirica

1.5.Via dialogica

1.6.Via ethica

2. Znaki Kościoła Chrystusowego w ujęciu współczesnej eklezjologii

2.1. Jeden

2.2. Święty

2.3. Powszechny

2.4. Apostolski

II. Chrystusowe korzenie Kościoła

1. Problematyka Chrystusowej genezy Kościoła w świetle wypowiedzi Magisterium

2. Ujęcie teologicznofundamentalne

3. Pogłębienie historyczne

III. Dwunastu – fundament struktury Kościoła i sukcesji apostolskiej

1. Apostolat (kolegium biskupów) – podstawowy element struktury Kościoła

2. Ustanowienie Dwunastu

3. Posłannictwo Apostołów

4. Chrystusowa geneza i pierwotny rozwój sukcesji apostolskiej

4.1. Podstawy sukcesji apostolskiej w dziele Chrystusa

4.2. Sukcesja w świetle Nowego Testamentu

4.3. Sukcesja w okresie poapostolskim (argument z Tradycji)

IV. Prymat jako fundament struktury Kościoła i sukcesji Piotrowej

1. Rozumienie prymatu papieskiego

2. Szczególne miejsce św. Piotra w świetle przekazów Nowego Testamentu

3. Posłannictwo św. Piotra

3.1. Zmiana imienia Szymona – historyczność

3.2. Analiza teologiczna zmiany imienia Szymona

3.3. Wezwanie do umacniania wspólnot

3.4. Szczególne objawienie wielkanocne

4. Określenie i podstawy sukcesji Piotrowej

5. Racje prymatu rzymskiego

5.1. Sprawa działalności apostolskiej i śmierci św. Piotra w Rzymie

5.2. Grób św. Piotra w Rzymie

6. Najwcześniejsze świadectwa sukcesji rzymskiej i odnoszenia prymatu do Rzymu

6.1.Prokathemene tes agapes wLiście do Rzymian św. Ignacego Antiocheńskiego

6.2. Lista sukcesyjna Hegezypa

6.3.Propter potentiorem principalitatem w Adversus haereses św. Ireneusza z Lyonu (zm. 202)

6.4. Autorytet doktrynalny Rzymu w De praescriptione haereticorum

7. Samoświadomość prymacjalna Kościoła rzymskiego

7.1. List św. Klemensa Rzymskiego do Kościoła w Koryncie

7.2. Rozstrzygnięcie św. Wiktora I 

7.3. Rozstrzygnięcie papieża św. Stefana I dotyczące chrztu

7.4. Św. Cyprian – „Kościół czołowy”

7.5. Kształtowanie się sukcesji Piotrowej i odpowiedzialności Rzymu za inne Kościoły

V. Odpowiedzialność Kościoła za prawdę. Nieomylność Kościoła i jego Urzędu Nauczycielskiego

1. Wolność Kościoła od błędu, definicje Urzędu Nauczycielskiego i nieomylności

2. Odpowiedzialność kolegium biskupów za strzeżenie i wierne przekazywanie depozytu Objawienia oraz nieomylność tego kolegium

2.1. Podstawy biblijne i patrystyczne

2.2. Zwyczajne nauczanie biskupie i jego nieomylność

2.3. Nadzwyczajne nauczanie kolegium biskupów

3. Odpowiedzialność i nieomylność papieża

3.1. Orzeczenie Soboru Watykańskiego I

3.2. Argument z Pisma i argument z Tradycji

3.3. Rozwój historyczny

3.4. Interpretacja dogmatu o nieomylności papieskiej

VI. Cuda i objawienia prywatne – nadzwyczajne znaki trwania Objawienia Chrystusowego w Kościele

1. Sprawa cudów w Kościele

1.1. Cud i doświadczenie wiary

1.2. Weryfikacja krytyczna (naukowa)

1.3. Weryfikacja teologiczna

1.4. Odwołanie do cudu w procesach beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych

1.5. Rozeznawanie cudów w objawieniach prywatnych i uzdrowieniach charyzmatycznych

2. Objawienia prywatne

2.1. Katechizm Kościoła Katolickiego – podstawy nauki o objawieniach prywatnych

2.2. Kryteria uznania objawień prywatnych

VII. Wiarygodność Kościoła w świecie demokracji, ekonomii i kultury

1. Demokracja

1.1. Typy demokracji

1.2. Podstawowe zasady udziału katolików w życiu politycznym

2. Ekonomia

2.1. Dwuznaczność

2.2. Nauczanie Kościoła w dziedzinie ekonomii

3. Kultura

3.1. Istota kultury w nauczaniu Kościoła

3.2. Cechy podstawowe

VIII. Nauki matematyczno-przyrodnicze i wiara na przykładzie stosunku do ewolucji

1. Cywilizacja chrześcijańska i geneza systematycznych badań naukowych

2. Spór między naukowcami a Kościołem

3. Rozróżnianie i dialog

4. Kościół wobec ewolucji

5. Teorie ewolucji a chrześcijańska nauka o stworzeniu

6. Chrystologiczna wizja ewolucji

IX. Kościół i świat religii dzisiaj

1. Kościół jako inicjator dialogu międzyreligijnego w skali globalnej, zasady dialogu, teologia religii

2. Wobec judaizmu

2.1. Trudne dziedzictwo przeszłości

2.2. Kościół a judaizm dzisiaj

2.3. Jedyna w swoim rodzaju bliskość

2.4. Różnice

3. Wobec islamu

3.1. Przesłanki dialogu

3.2. Różnice

4. Wobec hinduizmu

4.1. Misje i dialog

4.2. Przesłanki dialogu

4.3. Różnice

5. Wobec buddyzmu

5.1. Przesłanki dialogu

5.2. Różnice

Zakończenie: istota chrześcijaństwa

Ćwiczenia

Bibliografia

Wykaz skrótów

Indeks rzeczowy

Indeks osób