W obliczu wojny. Polski wywiad wojskowy na hitlerowskie Niemcy 1933-1939 ebook

Wstęp

Wstęp

Po doj­ściu w Niem­czech w 1933 r. do wła­dzy par­tii naro­do­wo­so­cja­li­stycz­nej poło­że­nie poli­tyczne i woj­skowe II Rze­czy­po­spo­li­tej sta­wało się stop­niowo coraz bar­dziej nie­ko­rzystne. Powo­dem tego było dąże­nie III Rze­szy do zmiany powo­jen­nego ładu w Euro­pie oraz roz­bu­dowy na nie­spo­ty­kaną dotąd skalę wła­snego poten­cjału mili­tar­nego, co miało uła­twić eks­pan­sję tery­to­rialną.

Odrzu­ce­nie pro­po­zy­cji, a następ­nie żądań Ber­lina godzą­cych w suwe­ren­ność pań­stwa pol­skiego uru­cho­miło łań­cuch wyda­rzeń, które dopro­wa­dziły do wybu­chu wojny. Klu­czowe oka­zało się – o czym nie można zapo­mi­nać – sta­no­wi­sko zajęte przez Zwią­zek Sowiecki, wrogo odno­szący się do bur­żu­azyj­nej Pol­ski. Poro­zu­mie­nie Moskwy z Ber­li­nem w 1939 r. poprzez zawar­cie układu Rib­ben­trop-Moło­tow de facto prze­są­dziło o agre­sji III Rze­szy na II Rzecz­po­spo­litą i roz­pę­ta­niu kolej­nej wojny świa­to­wej. Pol­ska nie była w sta­nie zapo­biec zbli­że­niu nie­miecko-sowiec­kiemu, nawet gdyby dys­po­no­wała odpo­wied­nimi infor­ma­cjami na ten temat. Mogłaby nato­miast z całą pew­no­ścią lepiej przy­go­to­wać się na taki roz­wój wyda­rzeń i w efek­cie ogra­ni­czyć tra­giczne kon­se­kwen­cje wrze­śnia 1939 r.

Inten­sywne dzia­ła­nia wywia­dow­cze, mające na celu przede wszyst­kim roz­po­zna­nie stop­nia zagro­że­nia ze strony III Rze­szy i przy­go­to­wań wojen­nych tego pań­stwa, pro­wa­dził Oddział II Sztabu Głów­nego Woj­ska Pol­skiego1, który był scen­tra­li­zo­wa­nym, mocno roz­bu­do­wa­nym i jed­no­cze­śnie nowo­cze­snym apa­ra­tem infor­ma­cyj­nym. Wokół niego naro­sło wiele mitów, uprosz­czeń i nega­tyw­nych ocen. Nie będzie nato­miast zbyt­nią prze­sadą stwier­dze­nie, iż pol­ski wywiad woj­skowy w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym nale­żał do jed­nych z naj­le­piej dzia­ła­ją­cych służb spe­cjal­nych. Jego geneza sięga jesieni 1918 r., kiedy roz­po­czął się pro­ces odbu­dowy nie­pod­le­głej II Rze­czy­po­spo­li­tej. Wraz z powsta­niem Woj­ska Pol­skiego i powo­ła­niem Sztabu Gene­ral­nego została mu pod­po­rząd­ko­wana służba infor­ma­cyjno-wywia­dow­cza, która była sys­te­ma­tycz­nie roz­bu­do­wy­wana oraz udo­sko­na­lana. Kie­row­ni­cze sta­no­wi­ska w cen­trali, jak i w struk­tu­rach tere­no­wych Oddziału II SGWP, spra­wo­wały osoby wywo­dzące się przede wszyst­kim z Legio­nów Pol­skich, Pol­skiej Orga­ni­za­cji Woj­sko­wej i mające za sobą służbę w armiach zabor­czych. To dzięki patrio­tycz­nemu wycho­wa­niu, zdol­no­ściom i doświad­cze­niu zdo­by­temu w kon­spi­ra­cyj­nym ruchu nie­pod­le­gło­ścio­wym, a także poświę­ce­niu pra­cu­ją­cych w nim ofi­ce­rów i pra­cow­ni­ków cywil­nych wywiad woj­skowy II Rze­czy­po­spo­li­tej był spraw­nie dzia­ła­ją­cym apa­ra­tem infor­ma­cyj­nym, odno­szą­cym na taj­nym fron­cie znaczne suk­cesy.

Do głów­nych zadań Oddziału II nale­żało sys­te­ma­tyczne prze­ka­zy­wa­nie naczel­nym wła­dzom woj­sko­wym infor­ma­cji mili­tar­nych, poli­tycz­nych oraz gospo­dar­czych doty­czą­cych Nie­miec. Istotne zna­cze­nie miało nie tylko zapew­nie­nie sta­łego dopływu wia­do­mo­ści, ale też ich dogłębna ana­liza, a następ­nie wła­ściwe wyko­rzy­sta­nie przez czyn­niki decy­zyjne w War­sza­wie. Należy zauwa­żyć, iż decy­du­jące zda­nie co do oceny stanu bez­pie­czeń­stwa pań­stwa i real­nego stop­nia zagro­że­nia nie­miec­kiego nie leżało jedy­nie w gestii cen­trali wywiadu. Ważną rolę w tej kwe­stii odgry­wało Mini­ster­stwo Spraw Zagra­nicz­nych. Nie­stety, pomię­dzy tymi insty­tu­cjami nie­jed­no­krot­nie bra­ko­wało koor­dy­na­cji dzia­łań, co było szcze­gól­nie widoczne u progu II wojny świa­to­wej. Ogra­ni­cze­nie w tym zakre­sie roli „dwójki” – jak potocz­nie okre­ślano pol­ski wywiad woj­skowy w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym – sta­no­wiło poważny błąd.

Oddział II SGWP naj­więk­sze suk­cesy odno­sił na kie­runku nie­miec­kim. Zali­czyć do nich należy nie tylko pozna­nie tajem­nicy Enigmy, którą przed wybu­chem II wojny świa­to­wej czy­tali wyłącz­nie Polacy, ale rów­nież dzia­łal­ność w latach 1926–1934 ber­liń­skiej pla­cówki „In.3” kie­ro­wa­nej przez mjr. Jerzego Sosnow­skiego. Dzięki zwer­bo­wa­nej przez niego żeń­skiej sieci agen­tu­ral­nej „dwójka” prze­nik­nęła do cen­tral­nej insty­tu­cji woj­sko­wej Rze­szy Nie­miec­kiej, jaką było Mini­ster­stwo Reich­swehry, czego w póź­niej­szym cza­sie – pomimo podej­mo­wa­nych prób – nie udało się powtó­rzyć. Kolejne bły­sko­tliwe przed­się­wzię­cie to akcja „Wózek” pro­wa­dzona przez Eks­po­zy­turę nr 3 w Byd­gosz­czy, pole­ga­jąca na bada­niu zawar­to­ści nie­miec­kich prze­sy­łek prze­wo­żo­nych tran­zy­tem kole­jo­wym z innych czę­ści Nie­miec do Prus Wschod­nich i W.M. Gdań­ska. W końcu sygna­li­zo­wa­nie od połowy lat trzy­dzie­stych nara­sta­nia groźby wybu­chu wojny oraz poda­nie rejo­nów kon­cen­tra­cji jed­no­stek nie­miec­kich i przy­bli­żo­nego ter­minu agre­sji III Rze­szy na Pol­skę.

Nie ozna­cza to, że „dwójka” pra­co­wała ide­al­nie i nie popeł­niała poważ­nych błę­dów, będą­cych prze­cież nie­od­łącz­nym ele­men­tem funk­cjo­no­wa­nia służb wywia­dow­czych. Wyni­kały one głów­nie z nie­do­cią­gnięć orga­ni­za­cyj­nych i kwe­stii per­so­nal­nych, nie­wła­ści­wych decy­zji oraz ogra­ni­czeń finan­so­wych, jak też zwy­kłego braku szczę­ścia. Do naj­więk­szych pora­żek Oddziału II na kie­runku nie­miec­kim należy zali­czyć przede wszyst­kim nie­roz­po­zna­nie w 1939 r. zwrotu w poli­tyce Nie­miec wobec Związku Sowiec­kiego, co w efek­cie dopro­wa­dziło do IV roz­bioru Pol­ski. Błę­dem był brak poważ­nych ana­liz doty­czą­cych zamie­rzeń sojusz­ni­ków zachod­nich w odnie­sie­niu do pań­stwa pol­skiego, a prze­cież zobo­wią­za­nia sojusz­ni­cze Wiel­kiej Bry­ta­nii oraz Fran­cji w istotny spo­sób deter­mi­no­wały decy­zje podej­mo­wane przez naczelne wła­dze II Rze­czy­po­spo­li­tej.

Cie­niem na wywia­dzie woj­sko­wym Pol­ski kła­dzie się nie­znisz­cze­nie akt znaj­du­ją­cych się w For­cie Legio­nów, które po kapi­tu­la­cji War­szawy w 1939 r. prze­jęte zostały przez nie­miec­kie służby spe­cjalne. To nie­do­pusz­czalne i tra­giczne w skut­kach postę­po­wa­nie poważ­nie obciąża ówcze­sne kie­row­nic­two „dwójki”. Efek­tem tego kar­dy­nal­nego zanie­dba­nia była śmierć wielu pra­cow­ni­ków i współpra­cow­ni­ków Oddziału II SGWP, któ­rzy na pod­sta­wie prze­ję­tych doku­men­tów zostali aresz­to­wani przez Niem­ców i ska­zani na karę śmierci2. W posia­da­nie tych nie­zwy­kle waż­nych mate­ria­łów per­so­nal­nych, orga­ni­za­cyj­nych i ewi­den­cyj­nych weszły nie tylko służby spe­cjalne III Rze­szy, ale póź­niej rów­nież sowiec­kie za pośred­nic­twem pod­po­rząd­ko­wa­nych im orga­nów infor­ma­cyj­nych Pol­ski Ludo­wej, które wyko­rzy­sty­wały je do repre­sjo­no­wa­nia i wer­bunku ujaw­nio­nych pra­cow­ni­ków i agen­tury przed­wo­jen­nej „dwójki”.

Chluby pol­skiemu wywia­dowi na pewno nie przy­nosi sprawa mjr. Sosnow­skiego. Kie­row­nik pla­cówki wywiadu stra­te­gicz­nego w Ber­li­nie, jeden z naj­lep­szych ofi­ce­rów Oddziału II SGWP, został oskar­żony o współ­pracę z nie­miec­kim kontr­wy­wia­dem i następ­nie na pod­sta­wie wąt­pli­wych dowo­dów ska­zany w pro­ce­sie poszla­ko­wym na wie­lo­let­nie wię­zie­nie. Rów­nież oskar­że­nia for­mu­ło­wane przez byłych ofi­ce­rów Refe­ratu „Wschód” (stra­te­giczny wywiad na ZSRS): mjr. Tade­usza Nowiń­skiego i kpt. Jerzego Nie­zbrzyc­kiego, o brak odpo­wied­niego nad­zoru ze strony kie­row­nic­twa nad dzia­łal­no­ścią wywia­dow­czą na Niemcy i jed­no­cze­śnie pod adre­sem szefa eks­po­zy­tury byd­go­skiej mjr. Jana Życho­nia, iż był „narzę­dziem” Abwehry, które zna­la­zły swój epi­log w 1943 r. przed Mor­skim Sądem Wojen­nym w Lon­dy­nie, kładą się cie­niem na doko­na­niach „dwójki”.

Dzia­łal­ność służb spe­cjal­nych zawsze budziła sze­ro­kie zain­te­re­so­wa­nie. Z reguły była i jest postrze­gana przez pry­zmat ich spek­ta­ku­lar­nych suk­ce­sów lub pora­żek. Zain­te­re­so­wa­nia czy­tel­ni­ków nie wzbu­dzają jed­nak wpro­wa­dzane zmiany orga­ni­za­cyjne, mono­tonne instruk­cje pracy, lecz bio­gra­fie pra­cow­ni­ków kadro­wych i agen­tów – w szcze­gól­no­ści tych, któ­rzy swo­imi doko­na­niami wpły­nęli na zmianę biegu histo­rii. Fascy­nują także bły­sko­tliwe ope­ra­cje służb wywia­dow­czych czy kontrwywia­dow­czych, przy­go­to­wy­wane i pro­wa­dzone nie­jed­no­krot­nie przez wiele lat przy zaan­ga­żo­wa­niu znacz­nych środ­ków. Na ogół powszechne wyobra­że­nie o pracy w wywia­dzie spro­wa­dza się do mnie­ma­nia o jego nie­mal nie­ogra­ni­czo­nych moż­li­wo­ściach, dużych pie­nią­dzach, wystaw­nym życiu i pięk­nych kobie­tach. Rze­czy­wi­stość jest jed­nak bar­dziej skom­pli­ko­wana. Praca ta pole­gała bowiem przede wszyst­kim na żmud­nych ana­li­zach napły­wa­ją­cego do cen­trali mate­riału doty­czą­cego poten­cjału mili­tar­nego wro­giego pań­stwa i pro­wa­dzo­nych w tere­nie obser­wa­cjach oraz utrzy­my­wa­niu kon­tak­tów z agen­tami, co w każ­dej chwili mogło skoń­czyć się zatrzy­ma­niem przez funk­cjo­na­riu­szy obcego kontr­wy­wiadu, sto­su­ją­cych nie­kiedy wyra­fi­no­wane i bez­względne metody dzia­ła­nia. Taka sytu­acja pro­wa­dziła bar­dzo czę­sto do wypa­le­nia psy­chicz­nego i w rezul­ta­cie popeł­nia­nia przez rezy­denta błę­dów. W efek­cie koń­czyło się to jego aresz­to­wa­niem, o ile wcze­śniej nie został przez cen­tralę odwo­łany z „terenu”. Nie ozna­cza to jed­nak, że pol­ski wywiad woj­skowy nie prze­pro­wa­dzał w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym – o czym już wspo­mniano – bły­sko­tli­wych ope­ra­cji wywia­dow­czych prze­ciwko Niem­com. Wiele z nich zasłu­guje, podob­nie jak doko­na­nia ofi­ce­rów i osób współ­pra­cu­ją­cych z „dwójką”, na oddzielną książkę lub sta­nowi gotowy mate­riał na sce­na­riusz filmu szpie­gow­skiego.

W ostat­nich latach wyraź­nie widać wzrost zain­te­re­so­wa­nia nie tylko pro­fe­sjo­na­li­stów, ale rów­nież pasjo­na­tów histo­rii dzie­jami pol­skiego wywiadu woj­sko­wego w dwu­dzie­sto­le­ciu mię­dzy­wo­jen­nym, w tym także w odnie­sie­niu do dzia­łań pro­wa­dzo­nych na kie­runku nie­miec­kim, co znaj­duje odzwier­cie­dle­nie w licz­nych publi­ka­cjach. Wiele jed­nak węzło­wych kwe­stii z zakresu tej pro­ble­ma­tyki nie zostało w dal­szym ciągu wyja­śnio­nych. Doty­czy to na przy­kład spraw zwią­za­nych ze spo­so­bem pro­wa­dze­nia nie­któ­rych ope­ra­cji, podej­mo­wa­nia decy­zji przez kie­row­nic­two wywiadu, poli­tyki kadro­wej czy też orga­ni­za­cji służby. Inne wyma­gają nowego naświe­tle­nia ze względu na szer­szy dostęp do mate­ria­łów archi­wal­nych oraz jed­no­stronne przed­sta­wia­nie do tej pory dzia­łal­no­ści „dwójki”. Poważ­nym utrud­nie­niem w pro­wa­dze­niu badań nad funk­cjo­no­wa­niem Oddziału II jest spe­cy­fika pracy wywia­dow­czej oraz brak peł­nej doku­men­ta­cji, która ule­gła znisz­cze­niu lub też w dal­szym ciągu z róż­nych powo­dów nie jest dostępna dla bada­czy. Przez dłu­gie lata postę­powi prac zapewne nie sprzy­jał rów­nież nega­tywny odbiór spo­łeczny insty­tu­cji służb spe­cjal­nych oraz ludzi z nimi zwią­za­nych, co jed­nak w ostat­nim cza­sie ulega zmia­nie.

Celem mono­gra­fii jest przed­sta­wie­nie uwa­run­ko­wań, orga­ni­za­cji i dzia­łal­no­ści Oddziału II Sztabu Głów­nego WP na III Rze­szę w latach 1933–1939. Zasad­ni­czym przed­mio­tem ana­lizy stało się omó­wie­nie funk­cjo­no­wa­nia wywiadu głę­bo­kiego pro­wa­dzo­nego przez umiej­sco­wiony w struk­tu­rze cen­trali Refe­rat „Zachód”, jak też wywiadu płyt­kiego reali­zo­wa­nego przez eks­po­zy­tury tere­nowe oraz naświe­tle­nie pracy komó­rek zaj­mu­ją­cych się ana­li­zo­wa­niem infor­ma­cji napły­wa­ją­cych do cen­trali na temat Nie­miec. Nie pomi­nięto kwe­stii zwią­za­nych z dzia­łal­no­ścią woj­sko­wej pla­cówki dyplo­ma­tycz­nej w Ber­li­nie, która pomimo że nie zaj­mo­wała się orga­ni­zo­wa­niem prac o cha­rak­te­rze wywia­dow­czym, to jed­nak odgry­wała nie­zwy­kle ważną rolę w prze­ka­zy­wa­niu wia­do­mo­ści o poten­cjale mili­tar­nym oraz poli­tyce zagra­nicz­nej i sytu­acji wewnętrz­nej III Rze­szy. Te infor­ma­cje w połą­cze­niu z danymi uzy­ski­wa­nymi przez wywiad i radio­wy­wiad umoż­li­wiały dogłębną ocenę moż­li­wo­ści woj­sko­wych oraz – co było szcze­gól­nie pożą­dane – zamie­rzeń pań­stwa nie­miec­kiego, wrogo odno­szą­cego się do Pol­ski. Bez uka­za­nia efek­tów dzia­łal­no­ści ber­liń­skiego atta­chatu obraz roz­po­zna­nia Nie­miec przez Oddział II byłby nie­pełny. W pracy omó­wiono rów­nież bar­dzo ważną kwe­stię współ­pracy wywia­dow­czej i ewi­den­cyj­nej pol­skiego wywiadu woj­sko­wego ze służ­bami spe­cjal­nymi innych państw, w tym sojusz­ni­czych, w odnie­sie­niu do III Rze­szy, która przy­czy­niła się w istotny spo­sób do roz­po­zna­nia nara­sta­ją­cego zagro­że­nia wojen­nego. Nie­zbędne było odnie­sie­nie się także do współ­pracy „dwójki” z apa­ra­tem wywia­dow­czym Straży Gra­nicz­nej. Wywiad tej for­ma­cji zaj­mo­wał się przede wszyst­kim zwal­cza­niem prze­mytu oraz prze­stępstw karno-skar­bo­wych, wyko­nu­jąc jed­nak zada­nia spe­cjalne na rzecz Oddziału II, zwią­zane głów­nie z roz­po­zna­niem przed­pola i reali­za­cją kon­kret­nych zle­ceń. Uka­zano też – o ile było to nie­zbędne dla pracy wywia­dow­czej – kon­takty z orga­nami poli­cji oraz wła­dzami admi­ni­stra­cyj­nymi.

Należy pod­kre­ślić, iż jako główny cel autor posta­wił sobie przed­sta­wie­nie wie­dzy, jaką dys­po­no­wał Oddział II SGWP na temat remi­li­ta­ry­za­cji Rze­szy Nie­miec­kiej, a w szcze­gól­no­ści odbu­dowy potęgi mili­tar­nej i inten­syw­nie pro­wa­dzo­nych przy­go­to­wań do wojny. Obraz ten nie był pełny, ponie­waż pol­ski wywiad woj­skowy nie miał po 1934 r. nie tylko dostępu do wielu klu­czo­wych infor­ma­cji o zna­cze­niu stra­te­gicz­nym ze względu na brak agen­tury w new­ral­gicz­nych struk­tu­rach pań­stwa rzą­dzo­nego przez naro­do­wych socja­li­stów, ale także pre­cy­zyj­nych danych o fak­tycz­nym poten­cjale i orga­ni­za­cji Wehr­machtu.

Do ści­słych kwe­stii będą­cych przed­mio­tem badań należą odpo­wie­dzi na nastę­pu­jące pyta­nia: Jakie były moż­li­wo­ści pro­wa­dze­nia prac wywia­dow­czych w III Rze­szy? Jak wyglą­dała orga­ni­za­cja i obsada per­so­nalna wywiadu woj­sko­wego w latach trzy­dzie­stych XX w.? Jakie były efekty dzia­łal­no­ści wywia­dow­czo-infor­ma­cyj­nej Oddziału II na kie­runku nie­miec­kim od 1933 do 1939 r.? W jakim stop­niu zmiany kadrowe, które nastą­piły przed wybu­chem wojny, przy­czy­niły się do osła­bie­nia efek­tyw­no­ści dzia­łań pol­skiego wywiadu? Czy „dwójka” została nale­ży­cie przy­go­to­wana do pracy w warun­kach wojen­nych? Jak wyglą­dała i jakie miała zna­cze­nie współ­praca ze służ­bami spe­cjal­nymi innych państw? Autor sta­rał się rów­nież odpo­wie­dzieć na pyta­nie, w jakim zakre­sie naczelne wła­dze woj­skowe II Rze­czy­po­spo­li­tej były infor­mo­wane o nie­miec­kich przy­go­to­wa­niach wojen­nych? Do waż­niej­szych zagad­nień nale­żało także wyja­śnie­nie, czy wia­do­mo­ści uzy­ski­wane przez Oddział II zostały nale­ży­cie wyko­rzy­stane przez czyn­niki poli­tyczne i woj­skowe?

Ramy chro­no­lo­giczne pracy obej­mują okres sied­miu lat – od 1933 do 1939 r. Cezurę począt­kową sta­nowi prze­ję­cie wła­dzy w Niem­czech przez par­tię naro­do­wo­so­cja­li­styczną, która na sze­roką skalę pod­jęła dzia­ła­nia na rzecz remi­li­ta­ry­za­cji pań­stwa. Rządy Adolfa Hitlera dopro­wa­dziły do wej­ścia na drogę inten­syw­nych zbro­jeń, prze­bu­dowy wewnętrz­nej Rze­szy oraz utwo­rze­nia potęż­nych sił zbroj­nych, mają­cych być atu­tem w pla­no­wa­nych roz­gryw­kach poli­tycz­nych na are­nie mię­dzy­na­ro­do­wej. Wyda­rze­nia te zmu­siły Oddział II do zin­ten­sy­fi­ko­wa­nia dzia­łal­no­ści wywia­dow­czej na kie­runku nie­miec­kim i stop­nio­wej roz­bu­dowy apa­ratu obser­wa­cyjno-infor­ma­cyj­nego. Wybór cezury koń­co­wej był oczy­wi­sty – sta­nowi ją agre­sja Wehr­machtu na Pol­skę 1 wrze­śnia 1939 r., co zapo­cząt­ko­wało nowy okres w funk­cjo­no­wa­niu pol­skiego wywiadu woj­sko­wego.

Pre­zen­to­wana mono­gra­fia jest próbą nowego, cało­ścio­wego uję­cia tematu dzia­łal­no­ści wywiadu woj­sko­wego II Rze­czy­po­spo­li­tej na III Rze­szę. Należy zazna­czyć, że wcze­śniej pro­ble­ma­tyka ta była już podej­mo­wana w pol­skiej histo­rio­gra­fii. Trzeba przede wszyst­kim wspo­mnieć pio­nier­skie prace Leszka Gondka3 i Wła­dy­sława Koza­czuka4, które ode­grały zna­czącą rolę w bada­niach nad pol­sko-nie­miec­kimi zma­ga­niami na taj­nym fron­cie. Szcze­gól­nie pierw­sze z wymie­nio­nych opra­co­wań, dobrze przy­jęte przez nie­któ­rych żyją­cych jesz­cze wów­czas ofi­ce­rów pol­skiego wywiadu woj­sko­wego na obczyź­nie, zawiera wiele usta­leń, które do dziś pozo­stają aktu­alne.

Dzia­łal­no­ścią wywia­dow­czą „dwójki” na kie­runku nie­miec­kim w oma­wia­nym okre­sie zaj­mo­wali się z powo­dze­niem Hen­ryk Ćwięk5 oraz Robert Maj­zner6, przed­sta­wia­jąc różne aspekty jej aktyw­no­ści. Nie­miec­kie przy­go­to­wa­nia do wojny z Pol­ską z punktu widze­nia głów­nie infor­ma­cji i ana­liz Oddziału II SGWP opi­sał Alek­san­der Woźny7, który jest także auto­rem licz­nych arty­ku­łów i przy­czyn­ków poświę­co­nych funk­cjo­no­wa­niu pol­skiego wywiadu na III Rze­szę. Cenne dla pod­ję­tej tema­tyki oka­zały się opra­co­wa­nia Andrzeja Pepłoń­skiego8, naświe­tla­jące rów­nież aktyw­ność pol­skiego wywiadu w hitle­row­skich Niem­czech. Pro­ble­ma­tyką tą zajął się też w kon­tek­ście roz­po­zna­nia przez „dwójkę” przy­go­to­wań nie­miec­kich i sowiec­kich do agre­sji na Pol­skę w 1939 r. autor niniej­szej mono­gra­fii9.

Bar­dzo przy­datny w reali­za­cji pod­ję­tego tematu oka­zał się przy­go­to­wany przez Tade­usza Dubic­kiego i Andrzeja Such­citza10 wie­lo­to­mowy słow­nik bio­gra­ficzny ofi­ce­rów wywiadu Woj­ska Pol­skiego i Pol­skich Sił Zbroj­nych na Zacho­dzie. Należy też wspo­mnieć o bio­gra­fii jed­nego z naj­bar­dziej roz­po­zna­wal­nych ofi­ce­rów „dwójki”, mjr. Jana Życho­nia, autor­stwa Joanny Bocha­czek-Trąb­skiej11.

Obok wymie­nio­nych opra­co­wań pomocne oka­zały się publi­ka­cje poświę­cone dzia­łal­no­ści atta­cha­tów woj­sko­wych, w tym ber­liń­skiego – autor­stwa Roberta Maj­znera12, a także radio­wy­wiadu na kie­runku nie­miec­kim, które od wielu lat pro­wa­dzą Zdzi­sław Kapera13 oraz Marek Gra­jek14. W przy­padku dzia­łal­no­ści Biura Szy­frów na zauwa­że­nie zasłu­guje rów­nież praca zbio­rowa poświę­cona Maria­nowi Rejew­skiemu, wydana w setną rocz­nicę uro­dzin i zamiesz­czone w niej arty­kuły i mate­riały15. Do naświe­tle­nia inte­re­su­ją­cej pol­sko-cze­cho­sło­wac­kiej współ­pracy wywia­dow­czej w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym przy­datne były wcze­śniej­sze usta­le­nia autora tej książki oraz Hen­ryka Buł­haka16. Kwe­stie doty­czące oceny zagro­że­nia nie­miec­kiego w okre­sie dwu­dzie­sto­le­cia mię­dzy­wo­jen­nego przed­sta­wiają Marian Zgór­niak i Marian Leczyk17. Wyko­rzy­stano fun­da­men­talne dzieło Komi­sji Histo­rycz­nej Pol­skiego Sztabu Głów­nego trak­tu­jące o poli­tyce i mili­tar­nym poło­że­niu II Rze­czy­po­spo­li­tej, które jest jed­nym z tomów opra­co­wa­nia poświę­co­nego Pol­skim Siłom Zbroj­nym na Zacho­dzie18.

Pod­stawę źró­dłową pracy sta­no­wią doku­menty Oddziału II Sztabu Głów­nego WP zgro­ma­dzone w archi­wach kra­jo­wych oraz zagra­nicz­nych. Z powodu burz­li­wych losów wojen­nych akta „dwójki” zostały roz­pro­szone i są nie­kom­pletne, co utrud­nia pro­wa­dze­nie badań nad dzie­jami pol­skiego wywiadu woj­sko­wego w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym, w tym na Rze­szę Nie­miecką. Naj­licz­niej­sze i naj­war­to­ściow­sze mate­riały źró­dłowe, na pod­sta­wie któ­rych powstała niniej­sza mono­gra­fia, znaj­dują się w Cen­tral­nym Archi­wum Woj­sko­wym Woj­sko­wego Biura Histo­rycz­nego w War­sza­wie-Rem­ber­to­wie. Do naj­cen­niej­szych zespo­łów zali­czyć należy: Oddział II Sztabu Głów­nego (Gene­ral­nego) z lat 1921–1939, Kolek­cję akt z archi­wów rosyj­skich, Adiu­tan­turę Gene­ral­nego Inspek­to­ratu Sił Zbroj­nych oraz Kolek­cję Akt Per­so­nal­nych. Rów­nie ważne doku­menty doty­czące dzia­łal­no­ści Oddziału II na kie­runku nie­miec­kim prze­cho­wy­wane są w Archi­wum Akt Nowych w War­sza­wie. Szcze­gólne zna­cze­nie dla pod­ję­tego tematu miały zespoły: Sztab Główny w War­sza­wie 1919-1939, Akta insty­tu­cji woj­sko­wych 1916-1939 i Attachés woj­skowi RP przy rzą­dach państw kapi­ta­li­stycz­nych 1919-1939.

Bar­dzo ważne mate­riały źró­dłowe doty­czące kwe­stii per­so­nal­nych, orga­ni­za­cyj­nych, jak rów­nież samej dzia­łal­no­ści pol­skiego wywiadu woj­sko­wego znaj­dują się w Rosyj­skim Pań­stwo­wym Archi­wum Woj­sko­wym w Moskwie (Ros­sij­skij gosu­dar­stwien­nyj wojen­nyj archiw) w zespole (fond) 308k: Oddział II Sztabu Gene­ral­nego Pol­ski, m. War­szawa (II-j otdieł Genie­ral­nogo sztaba Pol­szy, g. War­szawa). Cho­dzi oczy­wi­ście o doku­menty Oddziału II SGWP, które nie zostały zwró­cone Pol­sce. W więk­szo­ści są to źró­dła nie­ma­jące swo­ich odpo­wied­ni­ków w pol­skich archi­wach, rzu­ca­jące nowe świa­tło na sprawy zwią­zane z funk­cjo­no­wa­niem „dwójki” rów­nież na kie­runku nie­miec­kim. Nie­wy­ko­rzy­sta­nie ich w niniej­szej pracy znacz­nie osła­bi­łoby jej war­tość poznaw­czą.

Do znacz­nego wzbo­ga­ce­nia pracy przy­czy­niły się rów­nież doku­menty pozy­skane w Archi­wum Insty­tutu Pol­skiego i Muzeum im. gen. Wła­dy­sława Sikor­skiego w Lon­dy­nie. Należą do nich mate­riały, które przed wybu­chem wojny znaj­do­wały się w cen­trali pol­skiego wywiadu i nie zostały znisz­czone, lecz prze­wie­zione do Fran­cji, a następ­nie w 1940 r. do Wiel­kiej Bry­ta­nii. War­to­ściowe oka­zały się nie tylko prze­cho­wy­wane tam akta Oddziału II, ale także spra­woz­da­nia i pro­to­koły prze­słu­chań ofi­ce­rów „dwójki”, które powstały w związku z dzia­łal­no­ścią władz pol­skich na obczyź­nie, mającą na celu wyja­śnie­nie przy­czyn klę­ski mili­tar­nej w 1939 r. Pomimo że powstały w atmos­fe­rze roz­li­czeń oraz w okre­sie poszu­ki­wa­nia win­nych za nią wśród przed­sta­wi­cieli naczel­nych władz woj­sko­wych II Rze­czy­po­spo­li­tej, mają one znaczną war­tość poznaw­czą. Wynika ona z braku nie­któ­rych waż­nych źró­deł archi­wal­nych z 1939 r. Do mate­ria­łów tych należy jed­nak pod­cho­dzić z dużą rezerwą, gdyż nie są one wolne od nie­ści­sło­ści i subiek­tyw­nych ocen.

Inte­re­su­jące oka­zały się doku­menty z Archi­wum Straży Gra­nicz­nej w Szcze­ci­nie. W pracy wyko­rzy­stano mate­riały doty­czące współ­pracy tej for­ma­cji z „dwójką” odna­le­zione w nastę­pu­ją­cych zespo­łach: Komenda Straży Gra­nicz­nej, Mazo­wiecki, Pomor­ski, Wiel­ko­pol­ski i Ślą­ski Inspek­to­raty Okrę­gowe Straży Gra­nicz­nej. Akta zgro­ma­dzone w pozo­sta­łych pol­skich oraz zagra­nicz­nych archi­wach, cho­ciaż nie­jed­no­krot­nie cie­kawe, w więk­szo­ści przy­pad­ków odgry­wają rolę uzu­peł­nia­jącą.

Dopeł­nie­nie doku­men­tów archi­wal­nych sta­no­wią źró­dła dru­ko­wane. Bar­dzo przy­datne w opra­co­wa­niu pod­ję­tej pro­ble­ma­tyki oka­zały się opu­bli­ko­wane już pod koniec lat sześć­dzie­sią­tych XX w. przez Mie­czy­sława Cie­ple­wi­cza i Mariana Zgór­niaka19 spra­woz­da­nia Oddziału II Sztabu Głów­nego WP o sytu­acji woj­skowo-poli­tycz­nej III Rze­szy w 1939 r. Dużą war­tość poznaw­czą mają raporty ofi­cjal­nego przed­sta­wi­ciela WP w Ber­li­nie, ppłk. dypl. Anto­niego Szy­mań­skiego, przy­go­to­wane do druku przez Hen­ryka Ćwięka20. Na uwagę zasłu­guje zbiór doku­men­tów doty­czący „Sprawy majora Życho­nia” przed Mor­skim Sądem Wojen­nym w Lon­dy­nie w latach 1942–194321, naświe­tla­jący sto­sunki wewnętrzne w Oddziale II SGWP oraz zawie­ra­jący rów­nież cie­kawe infor­ma­cje na temat jego funk­cjo­no­wa­nia. Bar­dzo war­to­ściowy do pozna­nia efek­tów pracy Biura Szy­frów nad zła­ma­niem Enigmy oka­zał się raport kryp­to­lo­gów odna­le­ziony i przy­go­to­wany do druku przez Marka Grajka22. W pracy wyko­rzy­stano także mate­riały, jakie uka­zały się na temat pol­sko-cze­cho­sło­wac­kich kon­tak­tów wywia­dow­czych23 oraz współ­pracy Straży Gra­nicz­nej z wywia­dem woj­sko­wym24.

Cenne źró­dła przed­sta­wia­jące przy­go­to­wa­nia pol­skiego wywiadu woj­sko­wego do wojny oraz oceny ofi­ce­rów w nim słu­żą­cych zostały opu­bli­ko­wane przez Alek­san­dra Woź­nego25 i Wal­de­mara Rezmera26, a także Tade­usza Dubic­kiego i Andrzeja Such­citza27. Dla pod­ję­tego tematu istotne są wydane dru­kiem spra­woz­da­nia ofi­ce­rów „dwójki” z ich dzia­łal­no­ści przed wybu­chem wojny oraz w cza­sie kam­pa­nii pol­skiej 1939 r. Wśród nich dużą war­tość poznaw­czą mają autor­stwa tych, któ­rzy pia­sto­wali klu­czowe sta­no­wi­ska w Oddziale II: szefa wywiadu płk. dypl. Mariana Józefa Smo­leń­skiego28, jego pierw­szego zastępcy płk. dypl. Józefa Englichta29 i dru­giego zastępcy – płk. dypl. Jana Cia­sto­nia30.Ważne jest opu­bli­ko­wane spra­woz­da­nie jed­nego z naj­lep­szych znaw­ców sił zbroj­nych III Rze­szy w „dwójce”, mjr. dypl. Jana Leśniaka, kie­row­nika Samo­dziel­nego Refe­ratu „Niemcy”, a następ­nie Samo­dziel­nego Refe­ratu Sytu­acyj­nego „Niemcy”31. Uka­zało się też dru­kiem spra­woz­da­nie mjr. Jana Życho­nia z dzia­łal­no­ści Eks­po­zy­tury nr 3 Oddziału II w Byd­gosz­czy32. Na szcze­gólną uwagę z punktu widze­nia nie­roz­po­zna­nia przez „dwójkę” skut­ków paktu nie­miecko-sowiec­kiego dla pań­stwa pol­skiego zasłu­gują doku­menty, rela­cje i wspo­mnie­nia opu­bli­ko­wane przez Woj­cie­cha Wło­dar­kie­wi­cza33.

Pomocny oka­zał się ela­bo­rat ppłk. dypl. Ludwika Sadow­skiego34 poświę­cony dzia­łal­no­ści Oddziału II Sztabu Głów­nego WP u progu II wojny świa­to­wej, przy­go­to­wany na pod­sta­wie spra­woz­dań ofi­ce­rów wywiadu woj­sko­wego. Pomimo iż zawiera wiele nie­traf­nych, a nawet wręcz błęd­nych ocen, sta­nowi jed­nak pomocne opra­co­wa­nie z powodu braku waż­nych doku­men­tów doty­czą­cych przy­go­to­wań „dwójki” do zbli­ża­ją­cego się kon­fliktu zbroj­nego.

Uży­teczne były rów­nież powo­jenne publi­ka­cje pol­skich attachés woj­sko­wych w Ber­li­nie – Anto­niego Szy­mań­skiego35 i w Kow­nie – Leona Mit­kie­wi­cza36 oraz ofi­cjal­nych przed­sta­wi­cieli woj­sko­wych innych państw akre­dy­to­wa­nych w War­sza­wie: Wiel­kiej Bry­ta­nii – Edwarda Rolanda Sworda37 i Sta­nów Zjed­no­czo­nych Ame­ryki – Wil­liama Hen­rego Col­berna38, a także pra­cow­nika Refe­ratu „Zachód” Oddziału II SGWP Mariana Dłu­go­łęc­kiego39. Pomocne oka­zały się też roz­wa­ża­nia i rela­cje gen. Wacława Sta­chie­wi­cza40, a także wspo­mnie­nia i dzien­niki dyplo­ma­tów oraz urzęd­ni­ków służby kon­su­lar­nej II Rze­czy­po­spo­li­tej Pawła Sta­rzeń­skiego41, Jana Szem­beka42 i Jana Małę­czyń­skiego43.

Praca ma układ pro­ble­mowy i składa się z sze­ściu roz­dzia­łów podzie­lo­nych na pod­roz­działy, które poświę­cono naj­istot­niej­szym zagad­nie­niom zwią­za­nym z pracą „dwójki” na Niemcy w latach 1933-1939. W pierw­szym roz­dziale omó­wiono zmiany orga­ni­za­cyjne i per­so­nalne zacho­dzące w Oddziale II Sztabu Głów­nego WP w latach trzy­dzie­stych XX w., sku­pia­jąc się przede wszyst­kim na komór­kach zaj­mu­ją­cych się pro­wa­dze­niem wywiadu na kie­runku zachod­nim oraz ana­li­zo­wa­niem uzy­ska­nego mate­riału wywia­dow­czego. Skon­cen­tro­wano się rów­nież na warun­kach pracy „dwójki” w III Rze­szy, zada­niach apa­ratu wywia­dow­czego, spo­so­bach wer­bo­wa­nia agen­tury, przy­go­to­wa­niach do wojny oraz kwe­stiach zwią­za­nych ze szko­le­niem pra­cow­ni­ków wywiadu, a także zakre­sem współ­pracy Oddziału II SGWP ze Strażą Gra­niczną czy też orga­nami bez­pie­czeń­stwa i wła­dzami admi­ni­stra­cyj­nymi. Drugi roz­dział uka­zuje dzia­łal­ność pla­có­wek obser­wa­cyjno-infor­ma­cyj­nych oraz limi­tro­fo­wych Refe­ratu „Zachód” dzia­ła­ją­cych na kie­runku nie­miec­kim, a także efekty pracy eks­po­zy­tur wewnętrz­nych oraz radio­wy­wiadu. W roz­dziale trze­cim przed­sta­wiono rolę atta­chatu woj­sko­wego w Ber­li­nie w roz­po­zna­niu nie­miec­kiego poten­cjału mili­tar­nego i przy­go­to­wań do wojny. Szcze­gó­łowo omó­wiono dzia­łal­ność jed­nego z naj­lep­szych ofi­cjal­nych przed­sta­wi­cieli WP, ppłk. dypl. Anto­niego Szy­mań­skiego, który przez osiem lat z powo­dze­niem kie­ro­wał woj­skową pla­cówką dyplo­ma­tyczną w sto­licy Nie­miec. Roz­dział czwarty poświę­cono omó­wie­niu sił zbroj­nych III Rze­szy na pod­sta­wie mate­ria­łów uzy­ska­nych przez wywiad oraz ana­liz komó­rek stu­dyj­nych Oddziału II. Sta­rano się jak naj­wier­niej odtwo­rzyć wie­dzę, jaką na ich temat dys­po­no­wała cen­trala „dwójki”. W roz­dziale pią­tym naświe­tlono funk­cjo­no­wa­nie zarówno pol­skiego wywiadu głę­bo­kiego, jak i płyt­kiego na Niemcy u progu i w przeded­niu wybu­chu II wojny świa­to­wej. Przed­sta­wiono rów­nież pracę infor­ma­cyjną atta­chatu woj­sko­wego w Ber­li­nie, przede wszyst­kim w prze­ło­mo­wym roku 1939. W roz­dziale tym omó­wiono z punktu widze­nia Oddziału II nie tylko nie­miec­kie ope­ra­cje zaję­cia Austrii, Sude­tów, Cze­cho-Sło­wa­cji czy Kłaj­pedy, ale przede wszyst­kim sto­pień roz­po­zna­nia bez­po­śred­nich przy­go­to­wań III Rze­szy do wojny z Pol­ską. Roz­dział szó­sty zawiera cha­rak­te­ry­stykę współ­pracy oraz kon­tak­tów wywiadu woj­sko­wego II Rze­czy­po­spo­li­tej ze służ­bami infor­ma­cyj­nymi innych państw. Doko­nano w nim głów­nie ana­lizy zakresu i stop­nia współ­dzia­ła­nia z wywia­dami Fran­cji i Wiel­kiej Bry­ta­nii, a także cze­cho­sło­wac­kim, z któ­rymi było ono naj­in­ten­syw­niej­sze w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym odno­śnie do Nie­miec. Wspo­mniano też o kon­tak­tach z innymi służ­bami, jak na przy­kład z wywia­dami: duń­skim, bel­gij­skim, holen­der­skim, jugo­sło­wiań­skim, węgier­skim czy ame­ry­kań­skim.

Autor składa podzię­ko­wa­nia wszyst­kim, któ­rzy wspie­rali go i udzie­lali pomocy w trak­cie wie­lo­let­niej pracy nad książką, a szcze­gól­nie: Andrze­jowi Krza­kowi, Kon­ra­dowi Gra­czy­kowi, Łuka­szowi Koła­kow­skiemu, Ada­mowi Grze­go­rzowi Dąbrow­skiemu, Ryszar­dowi Tech­ma­nowi i Jac­kowi Jer­schi­nie. Dzię­kuje też za oka­zaną pomoc pra­cow­ni­kom archi­wów wymie­nio­nych w biblio­gra­fii.

Rozdział I. Organizacja i zadania polskiego wywiadu wojskowego na III Rzeszę

ROZ­DZIAŁ I

Orga­ni­za­cja i zada­nia pol­skiego wywiadu woj­sko­wego na III Rze­szę

Centrala Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego

W okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym główny cię­żar pracy pol­skiego wywiadu woj­sko­wego obok Związku Sowiec­kiego kon­cen­tro­wał się na Rze­szy Nie­miec­kiej. Było to w pełni zro­zu­miałe, pań­stwo to bowiem pro­wa­dziło poli­tykę rewi­zjo­ni­styczną wobec Pol­ski, dążąc do odzy­ska­nia ziem utra­co­nych na jej rzecz po I woj­nie świa­to­wej. Jed­no­cze­śnie czy­niono zama­sko­wane przy­go­to­wa­nia woj­skowe, mające na celu wzmoc­nie­nie poten­cjału mili­tar­nego, obcho­dząc w tym zakre­sie ogra­ni­cze­nia trak­tatu wer­sal­skiego. Pol­ska, okre­ślana w Niem­czech „pań­stwem sezo­no­wym”, sta­no­wiła też spo­iwo sto­sun­ków mię­dzy Ber­li­nem a Moskwą44. O ile do dru­giej połowy lat trzy­dzie­stych II Rzecz­po­spo­lita dys­po­no­wała sil­niej­szą armią niż Niemcy, to po obję­ciu rzą­dów przez Adolfa Hitlera roz­po­czął się pro­ces szyb­kiego odbu­do­wy­wa­nia mocar­stwo­wej pozy­cji Rze­szy Nie­miec­kiej. Zamie­rzał on przy­wró­cić potęgę kraju przez obra­nie kursu na wiel­kie zbro­je­nia oraz roz­bu­dowę sił zbroj­nych, które miały umoż­li­wić zdo­by­cie prze­strzeni życio­wej. Wstę­pem do tego było wpro­wa­dze­nie 16 marca 1935 r. powszech­nego obo­wiązku służby woj­sko­wej, co sta­no­wiło pogwał­ce­nie V czę­ści trak­tatu wer­sal­skiego. Dzięki tej decy­zji zwięk­szono liczeb­ność woj­ska do 36 dywi­zji (12 kor­pu­sów). Był to, o czym należy pamię­tać, dopiero wstęp do dal­szej inten­syw­nej roz­bu­dowy sił zbroj­nych w Niem­czech45.

Już w grud­niu 1934 r. ówcze­sny szef wywiadu woj­sko­wego, płk dypl. Jerzy Englisch, oce­nia­jąc moż­li­wo­ści wojenne Rze­szy Nie­miec­kiej, traf­nie stwier­dził, iż od chwili prze­ję­cia wła­dzy przez kanc­le­rza Hitlera jego głów­nymi celami poli­tycz­nymi były: zjed­no­cze­nie wszyst­kich Niem­ców w jed­nym pań­stwie, odzy­ska­nie ziem utra­co­nych w wyniku I wojny świa­to­wej oraz zdo­by­cie prze­strzeni życio­wej na wscho­dzie Europy. Wymie­nione cele mogły być zre­ali­zo­wane tylko na dro­dze mili­tar­nej, do czego nie­zbędna była odbu­dowa nie­miec­kich sił zbroj­nych. Szef „dwójki” zwra­cał uwagę na głę­bo­kie prze­obra­że­nia zacho­dzące w pań­stwie nie­miec­kim. Spro­wa­dzały się one do uni­fi­ka­cji Rze­szy, ogrom­nego wzmoc­nie­nia wła­dzy poli­tycz­nej Hitlera, prze­bu­dowy spo­łe­czeń­stwa oraz powrotu do tra­dy­cji ger­mań­skich „jako do źró­dła siły i entu­zja­zmu nowych Nie­miec”. Odno­śnie do kwe­stii woj­sko­wych pod­kre­ślił, że armia nie­miecka znaj­do­wała się w fazie reor­ga­ni­za­cji. Z punktu widze­nia ogól­nych przy­go­to­wań, według płk. dypl. Engli­scha, Niemcy miały być gotowe do wojny w ciągu 6–8 lat. W kon­klu­zji stwier­dził też, że skoro główne cele poli­tyki Ber­lina „leżą na zewnątrz pań­stwa”, to kryją w sobie groźbę kolej­nego wiel­kiego kon­fliktu zbroj­nego46.

Na prze­ło­mie 1937 i 1938 r. przy­go­to­wa­nia III Rze­szy do pla­no­wa­nej wojny zostały zin­ten­sy­fi­ko­wane. 29 listo­pada 1937 r. szef wywiadu woj­sko­wego płk dypl. Tade­usz Peł­czyń­ski pod­czas inte­re­su­ją­cego wykładu dla wyż­szych dowód­ców WP w Rem­ber­to­wie stwier­dził, iż „olbrzy­mie zbro­je­nia roz­pę­tane przez Niemcy (…) i pro­wa­dzone w tem­pie nie­zwy­kle pośpiesz­nym są naj­więk­szym signum zbli­ża­ją­cych się wiel­kich roz­praw zbroj­nych. (…) Postawa poli­tyczna dzi­siej­szych Nie­miec jest dyna­miczna i ofen­sywna. (…) Niemcy są nie­wąt­pli­wie w okre­sie ener­gicz­nej rewin­dy­ka­cji kolej­nych pozy­cji utra­co­nych wsku­tek prze­gra­nej wojny”47. Szef „dwójki” pod­kre­ślił, że dąże­nie do odbu­do­wa­nia potęgi „pań­stwa nie­miec­kiego jest zde­cy­do­wa­nie naczel­nym i jedy­nym celem poczy­nań Hitlera”. Dużo miej­sca poświę­cił – co w pełni zro­zu­miałe – siłom zbroj­nym, stwier­dza­jąc szybko postę­pu­jącą ich roz­bu­dowę. Naj­więk­szą bolączką była kwe­stia wyszko­lo­nych rezerw decy­du­ją­cych o moż­li­wo­ściach mobi­li­za­cyj­nych Rze­szy, a także wystę­pu­jące braki w uzbro­je­niu i wyszko­le­niu woj­ska. Według prze­wi­dy­wań płk. dypl. Peł­czyń­skiego, opar­tych na kal­ku­la­cjach wywiadu, Niemcy miały być gotowe do wojny w 1940 r.48

W dru­giej poło­wie lat trzy­dzie­stych Oddział II w oce­nach sytu­acji woj­sko­wej oraz poli­tycz­nej Pol­ski zwra­cał uwagę kie­row­nic­twu WP na kon­se­kwentne dąże­nie Ber­lina do ugrun­to­wa­nia swo­jej potęgi mili­tar­nej49. W 1938 r. III Rze­sza wkro­czyła na drogę pod­bo­jów, sta­jąc się jedną z głów­nych euro­pej­skich potęg. W wyniku „zwy­cięstw bez wojny”, czyli zaję­cia Austrii i obszaru Sude­tów, pań­stwo nie­miec­kie wzmoc­niło swój poten­cjał mili­tarny przez uzy­ska­nie nowych źró­deł surow­ców, a także ośrod­ków prze­my­sło­wych i zwięk­sze­nie rezerw wyszko­lo­nych żoł­nie­rzy50. Z infor­ma­cji docie­ra­ją­cych do cen­trali pol­skiego wywiadu wyni­kało, że III Rze­sza będzie w przy­szło­ści zmu­szona dopro­wa­dzić do wybu­chu wojny z powodu sytu­acji wewnętrz­nej.

29 listo­pada 1938 r., pod­czas kolej­nego wykładu w Rem­ber­to­wie, przed­sta­wi­ciel Oddziału II, mówiąc o zamia­rach stra­te­gicz­nych III Rze­szy, stwier­dził, iż pań­stwo to już obec­nie przy­go­to­wuje się do dal­szych pod­bo­jów i rywa­li­za­cji z mocar­stwami zachod­nimi o hege­mo­nię. Pod­kre­ślił rów­nież, że przy­go­to­wa­nia do wojny zostały zin­ten­sy­fi­ko­wane pomimo dużych trud­no­ści gospo­dar­czych. Co prawda w armii nie­miec­kiej wystę­po­wały jesz­cze poważne braki, to jed­nak w szyb­kim tem­pie była ona w sta­nie osią­gnąć pełną goto­wość wojenną51.

Agre­sywne zamiary oraz inten­sywne przy­go­to­wa­nia Nie­miec do wojny, w tym roz­bu­dowa sił zbroj­nych, prze­my­słu zbro­je­nio­wego oraz gro­ma­dze­nie zapa­sów, spo­wo­do­wały nasi­le­nie prac wywia­dow­czych Oddziału II prze­ciwko temu pań­stwu. Doszło też do roz­sze­rze­nia dzia­łal­no­ści, na co wpływ miały szybko zacho­dzące zmiany w życiu poli­tycz­nym, spo­łecz­nym i gospo­dar­czym III Rze­szy. W kie­row­nic­twie „dwójki” dosko­nale zda­wano sobie sprawę, że opa­no­wa­nie cało­kształtu zagad­nień nie­miec­kich będzie nie­sły­cha­nie trudne ze względu na, jak to ujęto, „nasze moż­li­wo­ści wywia­dow­cze i moż­li­wo­ści prze­pra­co­wa­nia dostar­cza­nych infor­ma­cji”52. Dla­tego tak ważne było sko­or­dy­no­wa­nie wysił­ków oraz usta­le­nie prio­ry­te­tów. W kwiet­niu 1936 r. zostały opra­co­wane szcze­gó­łowe zada­nia dla wywiadu na Niemcy. Pierw­szo­rzędne zna­cze­nie miało roz­po­zna­nie wojsk lądo­wych, lot­nic­twa oraz zagad­nień mate­ria­ło­wych pod kątem potrzeb zbro­je­nio­wych. Do pod-sta­wo­wych zadań odno­śnie do sił lądo­wych nale­żało odtwo­rze­nie usta­wicz­nie zmie­nia­ją­cego się O. de B., dys­lo­ka­cji jed­no­stek, ich uzbro­je­nia, liczeb­no­ści oraz przy­go­to­wań mobi­li­za­cyj­nych, a także uzy­ska­nie danych doty­czą­cych rezerw per­so­nal­nych. Oddział II miał dążyć rów­nież do zdo­by­cia infor­ma­cji na temat lot­nic­twa, jego orga­ni­za­cji oraz usta­le­nia ilo­ści i typów szkół lot­ni­czych. Było to bar­dzo istotne zagad­nie­nie, sta­no­wiło bowiem pod­stawę kal­ku­la­cji moż­li­wo­ści per­so­nal­nych. Ponadto wywiad woj­skowy miał uzy­ski­wać dane o sprzę­cie lot­ni­czym, w szcze­gól­no­ści o nowych typach samo­lo­tów53.

Waż­nym zada­niem było odtwo­rze­nie dok­tryny zarówno wojsk lądo­wych, jak i lot­nic­twa. W tym celu pożą­dane stało się zdo­by­cie przez Oddział II wszel­kich taj­nych regu­la­mi­nów, instruk­cji wyszko­le­nia, pro­gra­mów zajęć, zało­żeń i spra­woz­dań z manew­rów i ćwi­czeń. Rów­nież w zakres pracy „dwójki” wcho­dziły zagad­nie­nia zwią­zane z orga­ni­za­cją Grenz­schutzu, mary­narki wojen­nej, poli­cji oraz wszel­kich orga­ni­za­cji woj­sko­wych. Nie­za­leż­nie naczelne wła­dze woj­skowe II Rze­czy­po­spo­li­tej ocze­ki­wały wia­do­mo­ści na temat for­ty­fi­ka­cji, roz­bu­dowy sieci kole­jo­wej, dro­go­wej oraz tele­fo­nicz­nej, zwłasz­cza we wschod­niej czę­ści III Rze­szy, a także moż­li­wo­ści pro­duk­cyj­nych prze­my­słu zbro­je­nio­wego. Istotne były też infor­ma­cje o budże­cie, sytu­acji wewnętrz­nej oraz poli­tyce zagra­nicz­nej. Duży nacisk poło­żony został na zagad­nie­nia zwią­zane ze współ­pracą Ber­lina z innymi pań­stwami. Apa­rat wywia­dow­czy miał poszu­ki­wać infor­ma­cji doty­czą­cych nie­miec­kich attachés mili­ta­ires w Związku Sowiec­kim, Cze­cho­sło­wa­cji, Rumu­nii, na Węgrzech i w pań­stwach bał­tyc­kich, kon­fe­ren­cji woj­sko­wych, wizyt w Niem­czech przed­sta­wi­cieli oraz misji obcych armii, sta­żów ofi­ce­rów w Wehr­mach­cie, a także współ­pracy w dzie­dzi­nie prze­my­słu zbro­je­nio­wego i dostaw surow­ców na wypa­dek wojny54.

Szcze­gólną uwagę, co nie może dzi­wić, miano zwró­cić na sto­sunki pol­sko–nie­miec­kie, z uwzględ­nie­niem sytu­acji w Wol­nym Mie­ście Gdań­sku. Gene­ral­nemu Inspek­to­ra­towi Sił Zbroj­nych oraz Szta­bowi Głów­nemu WP zale­żało na wia­do­mo­ściach doty­czą­cych wszel­kich prze­ja­wów akcji anty­pol­skiej i rewi­zjo­ni­stycz­nej. Pożą­dane były także infor­ma­cje o wspie­ra­niu przez Ber­lin dzia­łań odśrod­ko­wych lud­no­ści nie­miec­kiej w Pol­sce, nacjo­na­li­stów ukra­iń­skich oraz szy­ka­no­wa­niu pol­skiej mniej­szo­ści w Niem­czech55.

Należy zauwa­żyć, iż poza zdo­by­wa­niem wia­do­mo­ści oraz ich ana­li­zo­wa­niem i opra­co­wy­wa­niem Oddział II miał za zada­nie przy­go­to­wać sieć wywia­dow­czą oraz dywer­syjną na wypa­dek wojny z III Rze­szą. Głów­nym celem wywiadu woj­sko­wego II Rze­czy­po­spo­li­tej, o czym nie można zapo­mnieć, było jed­nak okre­śle­nie przy­pusz­czal­nego ter­minu ataku ze strony tego pań­stwa. Do kom­pe­ten­cji „dwójki” nale­żało też zwal­cza­nie szpie­go­stwa nie­miec­kiego na zie­miach pol­skich56.

W marcu 1936 r. Oddział II przed­sta­wił kie­row­nic­twu WP spo­rzą­dzone mie­siąc wcze­śniej cie­kawe opra­co­wa­nie oma­wia­jące te dzie­dziny życia pań­stwo­wego, w któ­rych przy­go­to­wa­nia wojenne były „stale i sys­te­ma­tycz­nie uwzględ­niane przez rząd Rze­szy Nie­miec­kiej”. Zwró­cono przede wszyst­kim uwagę na obo­wią­zu­jącą w tym kraju zasadę „przy­wódz­twa”. Wycho­wa­nie mło­dzieży odby­wało się w duchu woj­sko­wym z odrzu­ce­niem wszel­kich wpły­wów pacy­fi­stycz­nych, a wszyst­kie orga­ni­za­cje spor­towe zostały ści­śle pod­po­rząd­ko­wane dys­cy­pli­nie woj­sko­wej. Całe spo­łe­czeń­stwo nie­miec­kie było ponadto pod­dane sil­nej indok­try­na­cji wojen­nej. Rów­nież kodeks karny, a także pro­ce­dury sądowe dosto­so­wano do potrzeb bez­pie­czeń­stwa pań­stwa, podob­nie jak podział admi­ni­stra­cyjny. O przy­go­to­wa­niach do wojny świad­czyła też roz­bu­dowa prze­my­słu zbro­je­nio­wego i wzno­sze­nie nowych fabryk w bez­piecz­nych miej­scach. Pro­wa­dzono także inten­sywne prace badaw­czo-naukowe, m.in. zwią­zane z poszu­ki­wa­niem nowych źró­deł surow­co­wych. Zaob­ser­wo­wano czy­nione na sze­roką skalę przy­go­to­wa­nia mobi­li­za­cyjne prze­my­słu. W rol­nic­twie widoczne było pla­no­wa­nie i regu­lo­wa­nie pro­duk­cji z punktu widze­nia potrzeb obron­nych pań­stwa. Do wyma­gań woj­sko­wych dosto­so­wano roz­bu­dowę linii łącz­no­ści, sieci kole­jo­wej, węzłów i sta­cji kole­jo­wych (rampy) oraz budowę dróg i auto­strad. Roz­wój lot­nic­twa cywil­nego, przy­go­to­wa­nie spe­cjal­nej sieci alar­mo­wej dla obrony prze­ciw­lot­ni­czej, moto­ry­za­cja kraju były rów­nież pod­po­rząd­ko­wane celom wojen­nym57.

1 sierp­nia 1936 r. szef Sztabu Głów­nego WP gen. Wacław Sta­chie­wicz zażą­dał od Oddziału II, aby na bie­żąco infor­mo­wał go o roz­woju orga­ni­za­cyj­nym woj­ska nie­miec­kiego w zakre­sie wiel­kich jed­no­stek pan­cer­nych, arty­le­rii cięż­kiej, Grenz­schutzu oraz lot­nic­twa. Nie­zbędne były rów­nież wszel­kie wia­do­mo­ści odno­śnie do zdol­no­ści mobi­li­za­cyj­nych sił zbroj­nych III Rze­szy, a także funk­cjo­no­wa­nia sys­temu powo­ły­wa­nia rezer­wi­stów. Gene­rał Sta­chie­wicz ocze­ki­wał, iż „dwójka” dostar­czy mu danych, które pozwolą odpo­wie­dzieć na pyta­nie: Jaką siłę wojenną przed­sta­wiają Prusy Wschod­nie? Pole­cił on sze­fowi wywiadu woj­sko­wego bacz­nie obser­wo­wać jedną z for­mo­wa­nych jed­no­stek pan­cer­nych, więk­sze zgru­po­wa­nie lot­ni­cze oraz kilka oddzia­łów wojsk lądo­wych w głębi Rze­szy, jak i na pogra­ni­czu z Pol­ską, a także spe­ne­tro­wać komi­sje uzu­peł­nień58.

Trzeba wspo­mnieć, iż warunki pracy pol­skiego wywiadu woj­sko­wego w Niem­czech po prze­ję­ciu wła­dzy przez naro­do­wych socja­li­stów znacz­nie się pogor­szyły. Zaostrzono przede wszyst­kim prze­pisy doty­czące ochrony tajem­nicy pań­stwo­wej oraz woj­sko­wej, co miało na celu ukry­cie przy­go­to­wań wojen­nych, w tym głów­nie roz­bu­dowę Wehr­machtu i unie­moż­li­wie­nie obcym służ­bom infor­ma­cyj­nym pozy­ski­wa­nie danych doty­czą­cych orga­ni­za­cji, uzbro­je­nia, wypo­sa­że­nia oraz życia wewnętrz­nego w armii nie­miec­kiej. Do połowy lat trzy­dzie­stych Oddział II nie zdo­był żad­nej instruk­cji o ochro­nie tajem­nicy woj­sko­wej, jed­nak na pod­sta­wie wyda­nych zarzą­dzeń odtwo­rzono jej główną linię. Nad reda­go­wa­niem arty­ku­łów oraz cen­zurą czu­wało Mini­ster­stwo Oświe­ce­nia Naro­do­wego i Pro­pa­gandy. Przy każ­dym dowódz­twie okręgu woj­sko­wego/kor­pusu funk­cjo­no­wał ofi­cer pra­sowy, który prze­ka­zy­wał infor­ma­cje dzien­ni­ka­rzom. Wszel­kie wia­do­mo­ści oraz zdję­cia umiesz­czane w cza­so­pi­smach musiały przejść przez jego cen­zurę. Infor­ma­cje o woj­sku były zamiesz­czane w for­mie ogól­nej, bez poda­wa­nia szcze­gó­ło­wych danych o orga­ni­za­cji, dys­lo­ka­cji, czy też uzbro­je­niu lub wyszko­le­niu jed­no­stek. Zaka­zano wyda­wa­nia dzien­ni­ków per­so­nal­nych. Ponadto wpro­wa­dzono szcze­gó­łowe regu­la­cje prze­pływu kore­spon­den­cji urzę­do­wej. Wzmoc­niono ochronę obiek­tów woj­sko­wych. Pra­wie wszyst­kie koszary w Niem­czech oto­czono wyso­kimi pło­tami, unie­moż­li­wia­ją­cymi wgląd z zewnątrz. Wej­ścia do nich były ochra­niane przez poste­runki. Poja­wiły się rów­nież napisy ostrze­gaw­cze, które zabra­niały foto­gra­fo­wa­nia zabu­do­wań woj­sko­wych. Wzmoc­niono także zabez­pie­cze­nie kontr­wy­wia­dow­cze ćwi­czeń oraz manew­rów, zwłasz­cza tych, pod­czas któ­rych testo­wano nowy sprzęt bojowy. Zaka­zano żoł­nie­rzom roz­mów w miej­scach publicz­nych na tematy zwią­zane z woj­skiem59. Wygła­szano w woj­sku liczne wykłady o zacho­wa­niu tajem­nicy, a w obiek­tach woj­sko­wych roz­wie­szano pla­katy. Poza tym wpro­wa­dzono w Wehr­mach­cie obo­wią­zek mel­do­wa­nia się żoł­nie­rzy prze­by­wa­ją­cych na nie­dziel­nych prze­pust­kach u władz admi­ni­stra­cyj­nych. To pro­ste zarzą­dze­nie unie­moż­li­wiało „pra­wie zupeł­nie przy­by­wa­nie agen­tów z woj­ska na spo­tka­nia oso­bi­ste w Pol­sce, a to z tego powodu, że otrzy­mu­jąc prze­pustkę, zmu­szony jest udać się fak­tycz­nie do miej­sca, jakie podał”. Zarzą­dzono też obostrze­nia kon­troli osób prze­kra­cza­ją­cych gra­nicę i prze­by­wa­ją­cych w pasie gra­nicz­nym a pocho­dzą­cych z głębi Rze­szy oraz ogra­ni­czono wyda­wa­nie pasz­por­tów60.

Przed nawią­za­niem współ­pracy z wywia­dami innych państw spo­łe­czeń­stwo nie­miec­kie odstra­szała ustawa o sądach doraź­nych oraz sto­so­wa­nie za szpie­go­stwo kary śmierci. Chcąc wzbu­dzić strach w spo­łe­czeń­stwie, w pra­sie zamiesz­czano cią­gle infor­ma­cje o stra­co­nych szpie­gach. Prac wywia­dow­czych nie uła­twiało utwo­rze­nie w 1933 r. pręż­nie dzia­ła­ją­cej Gehe­ime Sta­at­spo­li­zei (Taj­nej Poli­cji Pań­stwo­wej) – Gestapo. Wpro­wa­dzono też powszechną inwi­gi­la­cję kore­spon­den­cji. Pogor­sze­nie warun­ków dzia­łal­no­ści wywia­dow­czej spo­wo­do­wane było ponadto inten­sywną i sprawną pro­pa­gandą (w tym wyświe­tla­niem w kinach fil­mów prze­strze­ga­ją­cych przed szpie­go­stwem) oraz wyso­kim pozio­mem uświa­do­mie­nia naro­do­wego spo­łe­czeń­stwa. W pro­wa­dze­niu akcji wer­bun­ko­wej prze­szka­dzała Oddzia­łowi II nie­chęć Niem­ców do pań­stwa pol­skiego, zwłasz­cza wśród sfer poli­tycz­nych, a także kadry ofi­cer­skiej61. Wpływ miały rów­nież obostrze­nia dewi­zowe i kon­trola majątku pry­wat­nego, co w dużej mie­rze utrud­niało zasi­la­nie agen­tów w środki finan­sowe. W oce­nie Refe­ratu „Zachód”, który pro­wa­dził wywiad głę­boki na Niemcy, czyn­niki te nie­ko­rzyst­nie oddzia­ły­wały na prace samych agen­tów oraz poważ­nie ogra­ni­czały roz­bu­dowę sieci agen­cyj­nej62.

W dwu­dzie­sto­le­ciu mię­dzy­wo­jen­nym kil­ka­krot­nie prze­pro­wa­dzano zmiany orga­ni­za­cyjne w Oddziale II. Wpływ miały na to aktu­alne potrzeby oraz dąże­nie do uspraw­nie­nia funk­cjo­no­wa­nia cen­trali, a także tere­no­wego apa­ratu wywiadu. Nie ulega wąt­pli­wo­ści, iż Oddział II był dobrze dzia­ła­jącą służbą infor­ma­cyjną, która już od połowy lat trzy­dzie­stych sygna­li­zo­wała naczel­nym wła­dzom woj­sko­wym Pol­ski moż­li­wość wybu­chu wojny63.

Głów­nym zada­niem wywiadu woj­sko­wego II Rze­czy­po­spo­li­tej było roz­po­zna­nie poten­cjału mili­tar­nego sąsia­dów nie­życz­li­wych lub wręcz wrogo nasta­wio­nych do pań­stwa pol­skiego. Cho­dziło przede wszyst­kim o Niemcy i Zwią­zek Sowiecki, ze strony któ­rych gro­ziło Pol­sce naj­więk­sze nie­bez­pie­czeń­stwo. W mniej­szym stop­niu doty­czyło to Litwy i Cze­cho­sło­wa­cji. Zakres dzia­ła­nia Oddziału II obej­mo­wał cało­kształt woj­sko­wej służby infor­ma­cyj­nej – orga­ni­za­cję, kie­row­nic­two i jej kon­trolę, a w szcze­gól­no­ści poszu­ki­wa­nie i zdo­by­wa­nie wia­do­mo­ści, ich opra­co­wa­nie oraz „zaopa­try­wa­nie w potrzebne infor­ma­cje czyn­ni­ków zain­te­re­so­wa­nych”. Rolą „dwójki” było też stu­dio­wa­nie metod i środ­ków pracy wywia­dow­czej, zasto­so­wa­nie w niej nowych roz­wią­zań tech­nicz­nych, pro­wa­dze­nie szko­leń, przy­go­to­wa­nie szy­frów oraz orga­nów wywiadu na wypa­dek wojny. Zaj­mo­wała się ponadto repre­zen­to­wa­niem sił zbroj­nych w woj­sko­wej służ­bie dyplo­ma­tycz­nej, reali­za­cją zadań sabo­ta­żo­wych, dywer­syj­nych, pro­pa­gandą oraz ana­li­zo­wa­niem spraw naro­do­wo­ścio­wych, zwal­cze­niem szpie­go­stwa i roz­pra­co­wy­wa­niem orga­ni­za­cji anty­pań­stwo­wych, a także opra­co­wy­wa­niem zarzą­dzeń doty­czą­cych zabez­pie­cze­nia tajem­nicy pań­stwo­wej64. W Oddziale II były więc sku­mu­lo­wane wszel­kie zagad­nie­nia doty­czące zdo­by­wa­nia infor­ma­cji, jak i ich ewi­den­cjo­no­wa­nia oraz stu­dio­wa­nia, a także dywer­sji, kontr­wy­wiadu i spraw zwią­za­nych z zewnętrzną repre­zen­ta­cją Woj­ska Pol­skiego. Kie­row­nic­two „dwójki” strze­gło tej zasady i sprze­ci­wiało się pró­bom ode­bra­nia jakie­go­kol­wiek działu służby infor­ma­cyj­nej. Plany te spro­wa­dzały się przede wszyst­kim do wydzie­le­nia z cen­trali komó­rek ewi­den­cji i stu­diów oraz prze­nie­sie­nia ich do Oddziału III Sztabu Głów­nego lub Gene­ral­nego Inspek­to­ratu Sił Zbroj­nych65.

Jed­nej z bar­dziej grun­tow­nych reor­ga­ni­za­cji wywiadu woj­sko­wego II Rze­czy­po­spo­li­tej doko­nano w latach 1929–1930. Zmiany te wpro­wa­dzał mający opi­nię wybit­nego ofi­cera i cie­szący się zaufa­niem prze­ło­żo­nych ppłk dypl. Tade­usz Peł­czyń­ski, który prze­jął obo­wiązki szefa Oddziału II w lutym 1929 po ppłk. dypl. Tade­uszu Scha­et­zlu i stał na jego czele do 1932 r., aby powró­cić na to sta­no­wi­sko w latach 1935–1939. W wyniku tej reor­ga­ni­za­cji pod koniec sierp­nia 1930 r. struk­tura orga­ni­za­cyjna cen­trali przed­sta­wiała się w nastę­pu­jący spo­sób:

Szef Oddziału II – ppłk dypl. Tade­usz Peł­czyń­ski;

Zastępca szefa Oddziału II – ppłk dypl. Józef Englicht;

Wydział I Orga­ni­za­cyjny – szef mjr dypl. Edward Woj­cie­chow­ski;

Kan­ce­la­ria – por. Hen­ryk Kra­jew­ski;

Refe­rat Orga­ni­za­cyjny – kpt. dypl. Józef Olędzki;

Refe­rat Budże­towy – kpt. Sta­ni­sław Skwir­czyń­ski;

Wydział IIa Wywia­dow­czy – szef ppłk dypl. Jan Tatara;

Refe­rat „Zachód” – kpt. Wła­dy­sław Sta­nak;

Refe­rat „Wschód” – mjr dypl. Sta­ni­sław Gano;

Refe­rat Tech­niczny – mjr inż. Sta­ni­sław Kuchar­ski;

Refe­rat Biuro Szy­frów – mjr dypl. Gwido Lan­ger;

Wydział IIb Zabez­pie­cze­nia Tajem­nicy – szef mjr dypl. Ste­fan Mayer;

Refe­rat Naro­do­wo­ściowy – mjr Sta­ni­sław Sza­liń­ski;

Refe­rat Kontr­wy­wia­dow­czy – kpt. dypl. Sta­ni­sław Kar­ni­bad;

Refe­rat Ochrony – kpt. Zyg­munt Much­niew­ski;

Refe­rat „I” (stu­dium prac wywia­dów obcych) – kpt. dypl. Janusz Czer­wenka;

Refe­rat Ogólny – rtm. Jerzy Litew­ski;

Wydział III Stu­diów – szef ppłk dypl. Tade­usz Jaro­sze­wicz;

Refe­rat „Rosja” – mjr dypl. Antoni Wit­kow­ski;

Refe­rat „Niemcy” – mjr dypl. Antoni Szy­mań­ski;

Refe­rat Stu­diów Ogól­nych – kpt. dypl. Leon Wer­nic;

Refe­rat Prze­my­słowy – wakat;

Biblio­teka

Wydział IV Trak­ta­towy – szef kpt. dypl. Alek­san­der Pon­cet de San­don;

Refe­rat Ligi Naro­dów – kpt. dypl. Antoni Kol­nar­ski;

Refe­rat Trak­ta­towy – kmdr ppor. Wik­tor Woj­nicz;

Samo­dzielny Refe­rat Ogólny – szef mjr dypl. Cezary Nie­wę­głow­ski;

Eks­po­zy­tura nr 2 – szef kpt. Edmund Cha­rasz­kie­wicz66.

Jed­nak już 15 listo­pada 1930 r. wpro­wa­dzono kolejne ważne zmiany przez utwo­rze­nie funk­cji szefa Wydziału II Wywia­dow­czego. W ten spo­sób uzy­skano jed­no­lite kie­row­nic­two dla wywiadu i kontr­wy­wiadu, był on bowiem „nad­rzęd­nym szcze­blem” dla wydzia­łów IIa i IIb67. Pod­jęto rów­nież decy­zję o wyod­ręb­nie­niu Biura Szy­frów i Refe­ratu Tech­nicz­nego z Wydziału IIa, z tym iż obie te komórki pod­le­gały sze­fowi Wydziału II Wywia­dow­czego. Na początku lat trzy­dzie­stych prze­stał ist­nieć Wydział IV Trak­ta­towy. W tym cza­sie etat Oddziału II SGWP wyno­sił 157 ofi­ce­rów: 47 w cen­trali, 30 w eks­po­zy­tu­rach i 80 służby zewnętrz­nej, w tym 38 w rezer­wie szefa wywiadu68.

W 1933 r. zapla­no­wano kolejne zmiany w cen­trali wywiadu woj­sko­wego, któ­rych celem było zmniej­sze­nie ogól­nej liczby ofi­ce­rów oraz odcią­że­nie szefa Oddziału II przez usta­no­wie­nie trzech zasad­ni­czych komó­rek (wywiad, ewi­den­cja i admi­ni­stra­cja) w miej­sce dotych­czas dzia­ła­ją­cych sied­miu. Ponadto pro­jekt prze­wi­dy­wał „nada­nie praw II Zastępcy Szefa Oddziału II Sze­fowi Biura Wywiadu (kie­ru­ją­cemu Wydzia­łem II Wywia­dow­czym – przyp. P.K.), co obec­nie jest sto­so­wane tylko nie­ofi­cjal­nie”69. Według pro­po­zy­cji nie­zwy­kle ener­gicz­nego i rzut­kiego szefa wywiadu woj­sko­wego płk. dypl. Teo­dora Fur­gal­skiego na początku 1933 r. orga­ni­za­cja cen­trali „dwójki” miała być nastę­pu­jąca: Wydział I Orga­ni­za­cyjny (Refe­rat Orga­ni­za­cyjny, Refe­rat Admi­ni­stra­cyjny, Kan­ce­la­ria Oddziału II), Wydział II Wywia­dow­czy (Wydział Wywia­dow­czy – IIa: Refe­rat „Zachód”, Refe­rat „Wschód”, Refe­rat Wyszko­le­nia, Kan­ce­la­ria; Wydział Ochrony – IIb: Refe­rat Kontr­wy­wia­dow­czy, Refe­rat Ochrony, Refe­rat Naro­do­wo­ściowy, Cen­tralna Agen­tura, Kan­ce­la­ria; Służba Szy­frów: Refe­rat Szy­frów Wła­snych, Refe­rat Radio­wy­wia­dow­czy„Zachód”, Refe­rat Radio­wy­wia­dow­czy „Wschód”, Refe­rat Szy­frów „Zachód”, Refe­rat Szy­frów „Wschód”, Kie­row­nik Sieci Łącz­no­ści Radio­te­le­gra­ficz­nej Oddziału II, Służba Tech­niczna), Wydział III Stu­diów ( Samo­dzielny Refe­rat „Rosja”, Samo­dzielny Refe­rat „Niemcy”, Samo­dzielny Refe­rat Stu­diów Ogól­nych, Samo­dzielny Refe­rat Attachés Woj­sko­wych i Szta­bów Zagra­nicz­nych, Biblio­teka)70.

W stycz­niu 1933 r. w cen­trali Oddziału II pra­co­wało 47 ofi­ce­rów eta­to­wych, 27 służby zewnętrz­nej71, 5 pod­ofi­ce­rów, 54 urzęd­ni­ków i 10 niż­szych funk­cyj­nych. Pla­no­wane przez szefa „dwójki” zmiany zakła­dały zatrud­nie­nie 62 ofi­ce­rów, 13 pod­ofi­ce­rów, 83 urzęd­ni­ków i 21 niż­szych funk­cyj­nych. W nowej orga­ni­za­cji nie prze­wi­dy­wano uzu­peł­nia­nia eta­tów w cen­trali przez powo­ły­wa­nie ofi­ce­rów służby zewnętrz­nej, któ­rzy mieli pra­co­wać w tere­nie. Do cen­trali lub eks­po­zy­tur miano ich powo­ły­wać tylko na krót­kie prak­tyki. W sumie oszczęd­no­ści w cen­trali w eta­tach ofi­cer­skich wynio­słyby według prze­wi­dy­wań płk. dypl. Fur­gal­skiego około 12 sta­no­wisk. Zmniej­szyć się też miała ogólna liczba ofi­ce­rów służby zewnętrz­nej z 80 do 60. Pro­jekt zakła­dał rów­nież ogra­ni­cze­nie liczby ofi­ce­rów dyplo­mo­wa­nych z 34 do 2272. Zarówno zmiany orga­ni­za­cyjne, jak i kadrowe nie zostały wpro­wa­dzone. Pod koniec czerwca 1933 r. w cen­trali słu­żyło 41 ofi­ce­rów oraz 37 znaj­do­wało się na eta­cie ofi­ce­rów służby zewnętrz­nej73.

W póź­niej­szym okre­sie nastą­piły jed­nak kolejne zmiany orga­ni­za­cyjne cen­trali wywiadu woj­sko­wego, lecz nie były one tak dogłębne, jak te z lat 1929–1930. Gene­ral­nie zmie­rzały w kie­runku roz­bu­dowy i mody­fi­ka­cji ist­nie­ją­cych komó­rek. W listo­pa­dzie 1933 r. zli­kwi­do­wano Wydział III Stu­diów, a wcho­dzące w jego skład refe­raty „Niemcy” i „Rosja” zostały usa­mo­dziel­nione. Do połowy lat trzy­dzie­stych miały miej­sce rów­nież inne prze­kształ­ce­nia orga­ni­za­cyjne. Z dniem 1 paź­dzier­nika 1934 r. roz­wi­nięto Refe­rat Tech­niczny, który stał się Samo­dziel­nym Refe­ratem Tech­nicznym. Z kolei 1 stycz­nia 1935 r. Refe­rat Stu­diów Ogól­nych został prze­kształ­cony w Samo­dzielny Refe­rat Stu­diów Ogól­nych. Na prze­ło­mie paź­dzier­nika i listo­pada 1936 r. orga­ni­za­cja cen­trali Oddziału II w ogól­nym zary­sie była nastę­pu­jąca:

Szef Oddziału II – płk dypl. Tade­usz Peł­czyń­ski,

Zastępca – ppłk dypl. Józef Englicht,

Wydział I Orga­ni­za­cyjny – mjr dypl. Antoni Głu­gie­wicz (od 4 listo­pada 1936 r. mjr dypl. Sta­ni­sław Sulma),

Wydział II Wywia­dow­czy – ppłk dypl. Ste­fan Mayer,

Wydział IIa (wywiad) – ppłk dypl. Wil­helm Hein­rich (Refe­rat „Zachód” – kpt. Adam Świt­kow­ski, Refe­rat „Wschód” – kpt. Jerzy Nie­zbrzycki),

Wydział IIb (kontr­wy­wiad) – mjr Sta­ni­sław Sza­liń­ski,

Biuro Szy­frów – ppłk dypl. Gwido Lan­ger,

Samo­dzielny Refe­rat Tech­niczny – kpt inż. Ignacy Har­ski,

Samo­dzielny Refe­rat „Niemcy” – mjr dypl. Win­centy Sobo­ciń­ski,

Samo­dzielny Refe­rat „Rosja” – mjr dypl. Win­centy Bąkie­wicz,

Samo­dzielny Refe­rat Stu­diów Ogól­nych – kpt. dypl. Janusz Czer­wenka,

Samo­dzielny Refe­rat Ogólny – kpt. dypl. Antoni Śló­sar­czyk,

Eks­po­zy­tura nr 2 – mjr Edmund Cha­rasz­kie­wicz.

Do waż­nych zmian doszło w cen­trali w 1937 r. Pomimo licz­nych prze­szkód i opo­rów 1 lipca, na wyraźne pole­ce­nie szefa Sztabu Głów­nego gen. Wacława Sta­chie­wi­cza, utwo­rzono Wydział III Pla­no­wa­nia74. Jego zor­ga­ni­zo­wa­nie i kie­row­nic­two powie­rzono ppłk. dypl. Józe­fowi Skrzy­dlew­skiemu75, który w latach 1931–1934 stał na czele komórki zaj­mu­ją­cej się w Oddziale II ewi­den­cjo­no­wa­niem i ana­lizą infor­ma­cji napły­wa­ją­cych odno­śnie do Nie­miec. Rów­nież w 1937 r. reak­ty­wo­wano wydział stu­diów, który funk­cjo­no­wać zaczął jako Wydział IV. W jego skład weszły: Samo­dzielny Refe­rat „Niemcy”, Samo­dzielny Refe­rat „Rosja” i Samo­dzielny Refe­rat Stu­diów Ogól­nych. Funk­cję szefa tego waż­nego wydziału peł­nił od paź­dzier­nika 1937 r. mjr dypl. Ignacy Banach76, nie­zwy­kle uta­len­to­wany ofi­cer, mający zami­ło­wa­nie do służby w Oddziale II. Nato­miast pod koniec kwiet­nia 1939 r., w związku ze wzro­stem zagro­że­nia wojen­nego ze strony III Rze­szy, wyzna­czono mjr. dypl. Jana Leśniaka na kie­row­nika Samo­dziel­nego Refe­ratu Sytu­acyj­nego „Niemcy”, który prze­wi­dy­wany był na wypa­dek wojny77. Począt­kowo komórka ta funk­cjo­no­wała w struk­tu­rze Samo­dziel­nego Refe­ratu „Niemcy”. Pracę Samo­dzielny Refe­rat Sytu­acyjny „Niemcy” roz­po­czął dopiero pod koniec czerwca 1939 r.78

W 1939 r. pod­jęto decy­zję o przy­dzie­le­niu sze­fowi Oddziału II jesz­cze jed­nego zastępcy, co zapewne zwią­zane było z bra­kiem doświad­cze­nia w pracy wywia­dow­czej płk. dypl. Mariana Józefa Smo­leń­skiego, od 1 lutego tego roku ofi­cjal­nie kie­ru­ją­cego pra­cami wywiadu woj­sko­wego79. W związku z tym pierw­szym zastępcą został 1 kwiet­nia płk dypl. Englicht, skie­ro­wany ponow­nie do „dwójki” w marcu 1939 r.80 Zde­cy­do­wało o tym jego duże doświad­cze­nie, gdyż w latach 1930–1937 peł­nił on funk­cję zastępcy szefa Oddziału II81.

1 kwiet­nia 1939 r. miała wejść w życie nowa orga­ni­za­cja Oddziału II SGWP, która pod koniec lutego tego roku została zatwier­dzona przez gene­ral­nego inspek­tora sił zbroj­nych mar­szałka Edwarda Śmi­głego-Rydza. Wydział I Orga­ni­za­cyjny przy­stą­pił nawet do opra­co­wa­nia instruk­cji orga­ni­za­cyj­nej cen­trali i eks­po­zy­tur. Ter­min wej­ścia w życie nowej struk­tury Oddziału II był uza­leż­niony od spraw budże­to­wych. Do wybu­chu wojny nie zaczęła ona jed­nak obo­wią­zy­wać, nie uzgod­niono bowiem wszyst­kich kwe­stii orga­ni­za­cyj­nych z Mini­ster­stwem Spraw Woj­sko­wych82. W związku z tym do agre­sji nie­miec­kiej na Pol­skę „dwójka” funk­cjo­no­wała de facto na sta­rych zasa­dach. W sierp­niu 1939 r. orga­ni­za­cja cen­trali wywiadu woj­sko­wego miesz­czą­cej się w Pałacu Saskim na placu Pił­sud­skiego 783 przed­sta­wiała się nastę­pu­jąco:

Szef Oddziału II84 – płk dypl. Marian Józef Smo­leń­ski;

I zastępca szefa Oddziału II85 – płk dypl. Józef Englicht;

II zastępca szefa Oddział II86 – płk dypl. Jan Cia­stoń;

Wydział I Orga­ni­za­cyjny87 – szef ppłk dypl. Sta­ni­sław Sulma;

Refe­rat Wyszko­le­nia i Mobi­li­za­cji – mjr dypl. Leon Bort­now­ski;

Refe­rat Orga­ni­za­cyjno-Per­so­nalny – kpt. Paweł Kufa;

Refe­rat Budże­towy – mjr dypl. Fran­ci­szek Ptak;

Kan­ce­la­ria Odziału II – kpt. Edward Husz­czo;

Archi­wum Oddziału II – chor. Ber­nard Wiśniew­ski;

Kre­ślar­nia;

Wydział II Wywia­dow­czy88 – sze­fo­wie ppłk dypl. Wil­helm Hein­rich i ppłk dypl. Ste­fan Mayer (ofi­cjal­nie jako doradca tech­niczny);

Wydział IIa – wywiad – szef ppłk dypl. Tade­usz Skin­der;

Refe­rat „Wschód” – kpt. Jerzy Nie­zbrzycki;

Refe­rat „Zachód” – mjr dypl. Tade­usz Szu­mow­ski89, a od 22 sierp­nia mjr dypl. Michał Rybi­kow­ski;

Wydział IIb – kontr­wy­wiad90 – szef mjr Sta­ni­sław Sza­liń­ski;

Refe­rat Orga­ni­za­cyjny – mjr Jan Musie­le­wicz;

Refe­rat Kontr­wy­wia­dow­czy – kpt. Ste­fan Maresch;

Refe­rat Cen­tral­nej Agen­tury – rtm. Mie­czy­sław Kamiń­ski;

Refe­rat Naro­do­wo­ściowo-Poli­tyczny – kpt. Leonard Sta­ni­sław­ski;

Refe­rat Ochrony – mjr Józef Kwie­ciń­ski;

Biuro Szy­frów91 – szef ppłk dypl. Gwido Lan­ger;

Refe­rat B.S.1 – Szy­fry wła­sne – kpt. Witold Jace­wicz;

Refe­rat B.S.2 – Radio­wy­wiad „Wschód” – mjr Zenon But­kie­wicz;

Refe­rat B.S.3 – Szy­fry „Wschód” – kpt. Jan Gra­liń­ski;

Refe­rat B.S.4 – Radio­wy­wiad i szy­fry „Zachód” – mjr Mak­sy­mi­lian Ciężki;

Wydział III Pla­no­wa­nia Wywiadu i Dywer­sji Wojen­nej92 – szef ppłk dypl. Józef Skrzy­dlew­ski;

Refe­rat Pla­no­wa­nia Wywiadu Wojen­nego – mjr dypl. Sta­ni­sław Orłow­ski;

Refe­rat Pla­no­wa­nia Dywer­sji Wojen­nej – mjr dypl. Sta­ni­sław Kijak93;

Refe­rat Pla­no­wa­nia Pro­pa­gandy i Pla­no­wa­nia Pro­pa­gandy Dywer­sji – mjr dypl. Zdzi­sław Żóraw­ski;

Wydział IV Stu­diów94 – szef ppłk dypl. Ignacy Banach;

Samo­dzielny Refe­rat „Rosja” – ppłk dypl. Olgierd Gie­droyć;

Samo­dzielny Refe­rat „Niemcy” – ppłk dypl. Sta­ni­sław Bień;

Samo­dzielny Refe­rat Stu­diów Ogól­nych – mjr dypl. Janusz Czer­wenka;

Biblio­teka – Sta­ni­sława Hay­ko­wicz;

Samo­dzielny Refe­rat Tech­niczny95 – szef ppłk dypl. Sta­ni­sław Gano;

Refe­rat Admi­ni­stra­cyjno-Gospo­dar­czy – kpt. Wła­dy­sław Czech;

Refe­rat Wyszko­le­nia, Mobi­li­za­cji i Środ­ków Tech­nicz­nych – kpt. Ste­fan Szy­ma­now­ski;

Refe­rat Doku­men­tów – kpt. Ludwik Juch­nie­wicz;

Refe­rat Współ­pracy Tech­nicz­nej – inż. Jan Kaź­mier­ski;

Refe­rat Che­miczny – inż. Julian Nadzia­kie­wicz;

Refe­rat Lekar­sko-Badaw­czy – mjr Ludwik Krze­wiń­ski;

Refe­rat Bio­lo­giczny – kpt. Jan Golba;

Refe­rat Elek­tro­me­cha­niczny – kpt. Zdzi­sław Tuło­dziecki;

Samo­dzielny Refe­rat Ogólny96 – szef mjr dypl. Antoni Śló­sar­czyk;

Samo­dzielny Refe­rat Sytu­acyjny „Niemcy”97 – szef mjr dypl. Jan Leśniak;

Eks­po­zy­tura nr 298 – szef mjr Edmund Cha­rasz­kie­wicz.

Cen­trali Oddziału II ponadto pod­po­rząd­ko­wani byli attachés woj­skowi, któ­rzy poprzez szefa „dwójki” pod­le­gali służ­bowo i dys­cy­pli­nar­nie sze­fowi Sztabu Głów­nego WP oraz Wydział Woj­skowy Komi­sa­rza Gene­ral­nego RP w Wol­nym Mie­ście Gdań­sku.

W okre­sie poprze­dza­ją­cym wojnę Oddział II był roz­bu­do­wa­nym apa­ra­tem infor­ma­cyj­nym, w któ­rym na początku 1939 r. pra­co­wało, nie licząc pla­có­wek wywia­dow­czych, 137 ofi­ce­rów, 37 podofi­ce­rów i 311 urzęd­ni­ków cywil­nych. Od początku lat trzy­dzie­stych nastę­po­wała jego roz­bu­dowa orga­ni­za­cyjna i per­so­nalna, co było wyni­kiem stale rosną­cych zadań i obo­wiąz­ków. Należy zwró­cić uwagę, iż począt­kowo zmiany te kon­cen­tro­wały się na zwięk­sza­niu liczby ofi­ce­rów i urzęd­ni­ków, a nie na istot­nych prze­kształ­ce­niach struk­tu­ral­nych. Roz­bu­dowa „dwójki” nastę­po­wała przez wzmoc­nie­nie per­so­nelu pra­cu­ją­cego w komór­kach wywiadu i stu­diów, a także zwięk­sze­nie liczby pla­có­wek wywia­dow­czych przez roz­sze­rze­nie sfery zain­te­re­so­wań odno­śnie do Nie­miec i ZSRS99.

Roz­wój Oddziału II był nie­zbędny rów­nież z powodu potrzeby dosto­so­wa­nia go do wymo­gów nowo­cze­snej służby infor­ma­cyj­nej, dla­tego tak dużą wagę kie­row­nic­two „dwójki” przy­wią­zy­wało do roz­bu­dowy Biura Szy­frów oraz Samo­dziel­nego Refe­ratu Tech­nicz­nego. Nega­tyw­nie na pracę cen­trali wywiadu woj­sko­wego wpły­wała zbyt słaba pod wzglę­dem kadro­wym obsada komó­rek ana­li­tycz­nych przy znacz­nym wzro­ście napływu mate­riału wywia­dow­czego, w szcze­gól­no­ści o III Rze­szy i ZSRS. Brak dosta­tecz­nej liczby odpo­wied­nich ofi­ce­rów odczu­wano także w innych dzia­łach pracy Oddziału II. Szef Wydziału IV ppłk dypl. Banach twier­dził zresztą, iż „dwójka” nie roz­po­rzą­dzała de facto dosta­tecz­nym zaso­bem ludzi zarówno liczeb­nym, jak i jako­ścio­wym100.

Pod koniec lat trzy­dzie­stych orga­ni­za­cja „dwójki” była w zasa­dzie wła­ściwa i pomimo pew­nych nie­do­cią­gnięć wytrzy­mała próbę w warun­kach pokoju. Nato­miast inną kwe­stię sta­no­wiło nie­wła­ściwe przy­go­to­wa­nie cen­trali wywiadu woj­sko­wego do potrzeb i warun­ków wojen­nych.

Nega­tywny wpływ na funk­cjo­no­wa­nie Oddziału II SGWP, w tym struk­tur pra­cu­ją­cych prze­ciwko Niem­com, miały zmiany kadrowe, jakie nastą­piły w cen­trali „dwójki” na róż­nych szcze­blach kie­row­ni­czych u progu II wojny świa­to­wej. Takie posu­nię­cia siłą rze­czy musiały odbić się nie­ko­rzyst­nie na rezul­ta­tach pracy w okre­sie zagro­że­nia wojen­nego, wywiad bowiem jest bar­dzo czuły na wszel­kiego rodzaju zmiany, a szcze­gól­nie per­so­nalne doty­czące doświad­czo­nych ofi­ce­rów. Było to efek­tem sprawy mjr. Jerzego Sosnow­skiego, wybit­nego ofi­cera pol­skiego wywiadu, oskar­żo­nego o współ­pracę z nie­miec­kimi służ­bami infor­ma­cyj­nymi. W inte­re­su­jący spo­sób została ona naświe­tlona przez komen­danta głów­nego Poli­cji Pań­stwo­wej, gen. Kor­diana Zamor­skiego, który w swo­ich dzien­ni­kach pod datą 21 paź­dzier­nika 1937 r. zapi­sał: „Śmi­gły-Rydz wybu­cha (cho­dziło o inwi­gi­la­cję mar­szałka przez „dwójkę”101 – przyp. P.K.) i opo­wiada mi aferę rtm. Jerzego Sosnow­skiego (winno być mjr. – przyp. P.K.), któ­rego trzy­mał II Oddział Sztabu Głów­nego w pry­wat­nym miesz­ka­niu od bli­sko 2 lat, ten jed­nak zdo­łał wypi­sać cały memo­riał i dostar­czyć Zyg­mun­towi Hof­f­mokl-Ostrow­skiemu (adwo­ka­towi – przyp. P.K.) i ten dopiero dotarł z nim do Śmi­głego-Rydza. Była wście­kła chryja. Wezwany Tade­usz Peł­czyń­ski pła­kał, Śmi­gły-Rydz był wście­kły, bił pię­ścią w stół w obec­no­ści Teo­fila Mare­scha i Wacława Sta­chie­wi­cza…”102. Do odwo­ła­nia dłu­go­let­niego i zasłu­żo­nego szefa „dwójki”, płk. dypl. Peł­czyń­skiego, na wyraźne pole­ce­nie mar­szałka Śmi­głego-Rydza przy­czy­niło się też poli­tyczno-ide­owe zaan­ga­żo­wa­nie jego żony po stro­nie śro­do­wisk lewi­co­wej opo­zy­cji103. Nowym sze­fem Oddziału II został nie­po­sia­da­jący doświad­cze­nia w pracy wywia­dow­czej ofi­cer kawa­le­rii płk dypl. Marian Smo­leń­ski. Na to sta­no­wi­sko reko­men­do­wał go gen. Bole­sław Wie­niawa-Dłu­go­szow­ski. Od listo­pada 1938 r. do końca stycz­nia 1939 r. płk dypl. Smo­leń­ski zapo­zna­wał się z pracą cen­trali oraz orga­nów tere­no­wych wywiadu woj­sko­wego104.

Nie­ko­rzyst­nie na dzia­łal­no­ści „dwójki” odbi­jał się zresztą sam pro­ces poszla­kowy kie­row­nika ber­liń­skiej pla­cówki wywia­dow­czej „In.3” mjr. Jerzego Sosnow­skiego, trwa­jący od marca 1938 do czerwca 1939 r. Sprawa ta przy­czy­niła się do ujaw­nie­nia wielu nie­pra­wi­dło­wo­ści w funk­cjo­no­wa­niu Oddziału II, co nie­wąt­pli­wie zacią­żyło na wspo­mnia­nych już zmia­nach per­so­nal­nych105. Były one wyni­kiem decy­zji gene­ral­nego inspek­tora sił zbroj­nych i szefa Sztabu Głów­nego WP. Mar­sza­łek Śmi­gły-Rydz pod­czas roz­mowy z płk. dypl. Smo­leń­skim powie­dział, że z pracy Oddziału II „jest zado­wo­lony, ma jed­nak zastrze­że­nia co do nie­któ­rych metod Wydziału Wywia­dow­czego, które wyma­gają uzdro­wie­nia”106. Ponadto pro­ces mjr. Sosnow­skiego mocno absor­bo­wał kie­row­nic­two wywiadu i dopro­wa­dził do tarć wewnętrz­nych, gdyż kpt. Nie­zbrzycki, wystę­pu­jąc na nim w cha­rak­te­rze eks­perta, pod­niósł sprawę braku odpo­wied­niego nad­zoru nad pra­cami wywia­dow­czymi na Niemcy. Trzeba też zauwa­żyć, iż w wyniku pro­cesu doszło do podziału wśród ofi­ce­rów „dwójki” – nie­któ­rzy uwa­żali, że Sosnow­ski nie dopu­ścił się zdrady i prze­ka­zy­wał war­to­ściowe infor­ma­cje, nato­miast część, wśród któ­rej nie bra­ko­wało pra­cow­ni­ków Refe­ratu„Zachód”, twier­dziła, iż prze­szedł na stronę wroga107.

Powo­łana została rów­nież spe­cjalna komi­sja pod prze­wod­nic­twem gen. Tade­usza Kutrzeby, mająca na celu zba­da­nie sytu­acji w wywia­dzie woj­sko­wym. Jed­nak przy­go­to­wa­nia do wojny, a następ­nie jej wybuch unie­moż­li­wiły pod­ję­cie przez nią dzia­łal­no­ści108.

Pewne świa­tło na spo­sób funk­cjo­no­wa­nia cen­trali Oddziału II u progu kolej­nej wojny świa­to­wej rzuca frag­ment prze­słu­cha­nia mjr. dypl. Tade­usza Szu­mow­skiego w 1943 r. przed komi­sją powo­łaną w związku z wyni­kiem kam­pa­nii wojen­nej 1939 r., gdy powie­dział rzecz bar­dzo zna­mienną: „Oceny biura stu­diów były na ogół dobre, ale grzę­zły w dro­dze do szefa Sztabu; płk Smo­leń­ski, nie orien­tu­jąc się w zagad­nie­niach, bał się ich, by nie ucho­dzić za siewcę paniki, i mam wra­że­nie, że je nieco hamo­wał. Gdy wresz­cie docho­dziły do Sta­chie­wi­cza, ten kon­fe­ro­wał z Bec­kiem i czę­sto zapa­dały decy­zje oparte nie na mate­ria­łach sztabu, lecz inspi­ro­wane z zewnątrz”109. Smo­leń­ski, czło­wiek uczciwy i ide­owy pił­sud­czyk nie miał – co trzeba pod­kre­ślić – tak sil­nej pozy­cji, jak jego poprzed­nik, płk dypl. Tade­usz Peł­czyń­ski, który był „wzo­rem rze­tel­no­ści docie­kań i umie­jęt­no­ści wycią­ga­nia wnio­sków”110.

Należy nad­mie­nić, iż pracy wywiadu nie sprzy­jało też nega­tywne nasta­wie­nie do niego szefa Sztabu Głów­nego gen. Sta­chie­wi­cza. Był to zda­niem ppłk. dypl. May­era „sto­su­nek nie­chętny i nie­ufny”, pro­wa­dzący do tarć, co nie­ko­rzyst­nie odbi­jało się na wła­ści­wym kie­runku dzia­łal­no­ści. Z jed­nej strony postawa gen. Sta­chie­wi­cza przy­czy­niała się do hamo­wa­nia nie­któ­rych przed­się­wzięć wywia­dow­czych, a z dru­giej – do nie­przy­dzie­la­nia nowych ofi­ce­rów do Oddziału II. Szef Sztabu Głów­nego pod­cho­dził rów­nież z rezerwą do infor­ma­cji uzy­ski­wa­nych przez „dwójkę” na temat m.in. roz­bu­dowy poten­cjału mili­tar­nego III Rze­szy.

Cało­kształt pracy wywia­dow­czej na Niemcy pod­le­gał Wydzia­łowi IIa, wcho­dzą­cemu – o czym już wspo­mniano – w skład Wydziału II Wywia­dow­czego, na czele któ­rego stał od 1930 do 1939 r. mjr/ppłk dypl. Ste­fan Mayer111 mający silną pozy­cję w „dwójce” i nie­wąt­pli­wie nale­żący do grona naj­waż­niej­szych ofi­ce­rów wywiadu woj­sko­wego II Rze­czy­po­spo­li­tej. Jego współ­pra­cow­nicy zwra­cali uwagę, iż był czło­wie­kiem inte­li­gent­nym, bar­dzo pra­co­wi­tym i mają­cym „trzeźwy, trafny sąd”. Mayer, w związku ze wspo­mnianą wcze­śniej sprawą mjr. Sosnow­skiego, został odsu­nięty, a z dniem 1 marca 1939 r. prze­nie­siony do dys­po­zy­cji szefa Sztabu Głów­nego z rów­no­cze­snym przy­dzia­łem w Oddziale II112. Jego miej­sce na tym waż­nym sta­no­wi­sku zajął ppłk dypl. Wil­helm Hein­rich113, kie­ru­jący dotych­czas Wydzia­łem IIa i będący rów­nież jed­nym z eks­per­tów w trwa­ją­cym pro­ce­sie mjr. Sosnow­skiego. Pod­puł­kow­nik dyplo­mo­wany Mayer mia­no­wany został doradcą tech­nicz­nym swo­jego następcy, kie­ru­jąc de facto w dal­szym ciągu pracą Wydziału II Wywia­dow­czego. W kwiet­niu otrzy­mał nawet po raz drugi Złoty Krzyż Zasługi. Wyra­żono też zgodę na przy­ję­cie i nosze­nie przez niego trzech odzna­czeń zagra­nicz­nych, jakie w tym cza­sie otrzy­mał114. O pozo­sta­wie­niu ppłk. dypl. May­era w Oddziale II w okre­sie nara­sta­ją­cego zagro­że­nia ze strony Nie­miec zde­cy­do­wało przede wszyst­kim jego doświad­cze­nie. Z całą pew­no­ścią jed­nak wpro­wa­dzony na tak waż­nym sta­no­wi­sku dualizm, i to w okre­sie przy­go­to­wań wojen­nych, nie był sytu­acją „nor­malną i zdrową”115.

W ramach Wydziału IIa wywiad głę­boki na kie­runku nie­miec­kim pro­wa­dził Refe­rat „Zachód”. Szef Wydziału IIa był też „fak­tycz­nym i for­mal­nym kie­row­ni­kiem” wywiadu płyt­kiego na III Rze­szę, gdyż nad­zo­ro­wał z ramie­nia szefa Wydziału II Wywia­dow­czego pracę eks­po­zy­tur zachod­nich. Wydzia­łem IIa kie­ro­wał od 1933 r. mjr dypl. Fran­ci­szek Tom­czuk116, następ­nie od 1935 r. ppłk dypl. Wil­helm Hein­rich, a od 1938 r. mjr dypl. (od 19 marca 1939 r. ppłk dypl.) Tade­usz Skin­der117. Do obję­cia tego sta­no­wi­ska mjr dypl. Skin­der został wyzna­czony z dniem 1 paź­dzier­nika 1938 r., nato­miast ppłk. dypl. Hein­ri­chowi powie­rzono sze­fo­stwo Wydziału II Wywia­dow­czego. Obo­wiązki prze­jął osta­tecz­nie 1 marca 1939 r.118

Wywiad stra­te­giczny na Niemcy orga­ni­zo­wał Refe­rat „Zachód” przez pla­cówki wywia­dow­cze, rezy­den­tury oraz agen­tów, któ­rzy byli pro­wa­dzeni bez­po­śred­nio przez ofi­ce­rów pra­cu­ją­cych w cen­trali. Na początku lat trzy­dzie­stych – poza jego kie­row­ni­kiem kpt. Wła­dy­sła­wem Sta­na­kiem119, a od 18 czerwca 1932 r. kpt. Ada­mem Świt­kow­skim – w komórce tej pra­co­wał tylko jeden ofi­cer, pomimo iż etat prze­wi­dy­wał dwóch. Był to por. Zdzi­sław Witt, któ­rego w 1931 r. zastą­pił por. Mie­czy­sław Jawor­ski, mający opi­nię dobrego fachowca. To zapewne zde­cy­do­wało o tym, że pra­co­wał w nim aż do wybu­chu wojny 1939 r. Kapi­tan Sta­nak został ścią­gnięty do cen­trali wywiadu przez mjr. dypl. Adama Stu­denc­kiego, peł­nią­cego wów­czas funk­cję szefa Wydziału III Wywia­dow­czego (póź­niej Wydziału IIa Wywia­dow­czego). W opi­nii prze­ło­żo­nych był ofi­cerem wybit­nym, o nie­prze­cięt­nej inte­li­gen­cji. Warto też wspo­mnieć, iż Stu­dencki aż do swo­jej śmierci w grud­niu 1929 r. mocno fawo­ry­zo­wał Sta­naka. Mię­dzy kie­row­ni­kiem Refe­ratu „Zachód” a sze­fami eks­po­zy­tur: w Byd­gosz­czy kpt. Janem Hen­ry­kiem Życho­niem i w Kato­wi­cach kpt. dypl. Ludwi­kiem Sadow­skim ist­niała też „daleko posu­nięta zaży­łość kole­żeń­ska”. Nie­wąt­pli­wie sytu­acja ta sprzy­jała współ­pracy i w efek­cie przy­czy­niała się do osią­ga­nia lep­szych rezul­ta­tów w pracy wywia­dow­czej.

Kapi­tan/major Adam Świt­kow­ski – na co należy zwró­cić uwagę – był naj­dłu­żej urzę­du­ją­cym kie­row­ni­kiem Refe­ratu „Zachód”. Kie­ro­wał jego pracą od 1932 do 1939 r. Ten absol­went prawa na Uni­wer­sy­te­cie Jagiel­loń­skim120, w Oddziale II pra­co­wał wcze­śniej jako ofi­cer do spe­cjal­nych pole­ceń i refe­rent w Eks­po­zy­tu­rze nr 4 w Kra­ko­wie, eks­po­zy­tu­rze gdań­skiej (Biuro Infor­ma­cji Gdańsk – „BIG”), gdzie peł­nił funk­cję zastępcy jej szefa kpt. Życho­nia oraz kie­row­nika Refe­ratu Kontr­wy­wia­dow­czego, a także był sze­fem SRI DOK nr V (Kra­ków)121. Kapi­ta­nowi Świt­kow­skiemu bra­ko­wało odpo­wied­niego przy­go­to­wa­nia do pracy na tak klu­czo­wym sta­no­wi­sku w Refe­ra­cie „Zachód”. Nie nale­żał też z całą pew­no­ścią do grona wybit­nych ofi­ce­rów pol­skiego wywiadu woj­sko­wego. Według opi­nii szefa Oddziału II płk. dypl. Smo­leń­skiego wywia­dowi głę­bo­kiemu na Niemcy pod jego kie­row­nic­twem bra­ko­wało „sprę­ży­sto­ści”122.

Wraz z reor­ga­ni­za­cją wywiadu stra­te­gicz­nego na kie­runku nie­miec­kim, która pole­gała na więk­szej decen­tra­li­za­cji dzia­łań wywia­dow­czych przez roz­bu­dowę nowych pla­có­wek, a także zwięk­sze­niu liczby agen­tów, nastą­piła stop­niowa roz­bu­dowa Refe­ratu „Zachód”. Od stycz­nia 1934 r. jego obsadę per­so­nalną sta­no­wił kie­row­nik i 4 ofi­ce­rów123. Zwięk­szono też liczbę urzęd­ni­ków cywil­nych. Pod koniec stycz­nia 1935 r. obsadę Refe­ratu „Zachód” two­rzyli nastę­pu­jący ofi­ce­ro­wie: kie­row­nik – kpt. dr Adam Świt­kow­ski, refe­renci: por. Mie­czy­sław Jawor­ski124, kpt. Jan Chma­rzyń­ski125, por. Zdzi­sław Witt126 i por. Tade­usz Górow­ski127, a także urzęd­nicy kon­trak­towi: Maria Błasz­kie­wi­czówna128, Teo­dor Wit­tych129, Wła­dy­sław Mań­ski130, mjr w st. sp. Adam Pin­kas131, Anto­nina Żeli­chow­ska132 i Iza­bella Kowa­lew­ska133 . Tak więc w komórce tej pra­co­wało łącz­nie 11 osób: 5 ofi­ce­rów i 6 urzęd­ni­ków kon­trak­to­wych134. W sto­sunku do liczby pla­có­wek, agen­tów i spraw pro­wa­dzo­nych cen­tral­nie obsada Refe­ratu „Zachód” była zbyt szczu­pła. Jego kie­row­nik bez­sku­tecz­nie zabie­gał o przy­dział nowych ofi­ce­rów i zwięk­sze­nie liczby eta­tów. Sytu­acja zaczęła ule­gać zmia­nie dopiero u progu II wojny świa­to­wej.

Na początku 1939 r. struk­tura orga­ni­za­cyjna i obsada per­so­nalna Refe­ratu „Zachód” przed­sta­wiała się nastę­pu­jąco:

kie­row­nik – mjr Adam Świt­kow­ski;

refe­rat orga­ni­za­cyjny – mjr Bogu­sław Gor­go­lew­ski135;

refe­rat pla­có­wek – kpt. Mie­czy­sław Jawor­ski;

refe­rat mobi­li­za­cyjny – kpt. dypl. Michał Rybi­kow­ski136;

refe­rat wer­bun­kowy – kpt. Fran­ci­szek Brze­ziń­ski137;

refe­rat ogólny – kpt. Zdzi­sław Witt, który odpo­wia­dał rów­nież za sprawy finan­sowe.

Per­so­nel pomoc­ni­czy two­rzyli: mjr w st. sp. Adam Pin­kas (pomoc w pra­cach mob. i archi­wum), kpt. w st. sp. Michał Czar­necki138 (kar­to­teka), Anna Kow­nacka (kie­row­nik kan­ce­la­rii), Teo­dor Wit­tych (urzęd­nik do zle­ceń) oraz maszy­nistki: Anto­nina Żeli­chow­ska i Iza­bella Kowa­lew­ska139.

24 marca 1939 r. z Kor­pusu Ochrony Pogra­ni­cza skie­ro­wano do Refe­ratu „Zachód” słu­żą­cego już w nim w latach 1933–1937 i bar­dzo doświad­czo­nego oraz „ruchli­wego” ofi­cera, kpt. Jana Chma­rzyń­skiego. W opi­nii prze­ło­żo­nych miał on pre­dys­po­zy­cje do służby wywia­dow­czej, gdyż łatwo zawie­rał zna­jo­mo­ści, co wyko­rzy­sty­wano przy wer­bun­kach. Nie stro­nił też od alko­holu i był rubaszny, miał jed­nak trudny cha­rak­ter, dla­tego zale­cano, aby słu­żył „pod wpraw­nym i twar­dym kie­row­nic­twem”140. Chma­rzyń­ski zaj­mo­wał się „segre­ga­cją agen­cyj­nej sieci wywia­dow­czej” na alar­mową, ope­ra­cyjną i stra­te­giczną Refe­ratu „Zachód” i eks­po­zy­tur zachod­nich, a także czę­ściowo eks­po­zy­tury lwow­skiej odno­śnie do agen­tury dzia­ła­ją­cej na pogra­ni­czu ze Sło­wa­cją. Pozo­sta­wał de facto w wyłącz­nej dys­po­zy­cji szefa Wydziału IIa ppłk. dypl. Skin­dera141. Przy­dział otrzy­mał rów­nież kpt. Win­centy Janecki, któ­rego zada­niem było usta­le­nie kodów łącz­no­ści cen­trali z agen­tami i pla­ców­kami wywia­dow­czymi w cza­sie wojny. Ponadto skie­ro­wano do pracy w nim kpt. Kazi­mie­rza Paszkę oraz kpt. Bole­sława Piłec­kiego, z tym że rów­nież „był oddany do wyłącz­nej dys­po­zy­cji szefa Wydziału IIa, któ­remu refe­ro­wał sprawy Eks­po­zy­tury nr 3 i 4”. Nie­stety, nie znał on zupeł­nie zagad­nień nie­miec­kich, gdyż wcze­śniej słu­żył w Kor­pu­sie Ochrony Pogra­ni­cza i spe­cja­li­zo­wał się w wywia­dzie na ZSRS. W sierp­niu 1939 r. do grona pra­cow­ni­ków tego refe­ratu dołą­czył kpt. Karol Waś­kie­wicz z Refe­ratu „Wschód”. Jego przej­ście zwią­zane było z prze­ję­ciem przez Refe­rat „Zachód” pod­le­głych mu pla­có­wek wywia­dow­czych dzia­ła­ją­cych w Pro­tek­to­ra­cie Czech i Moraw, a także na Sło­wa­cji.

W marcu 1939 r. nastą­piła zmiana na sta­no­wi­sku kie­row­nika Refe­ratu „Zachód”. Wie­lo­let­niego szefa, mjr. Świt­kow­skiego, który z dniem 1 kwiet-nia prze­szedł na sześć mie­sięcy do pracy w MSZ, zastą­pił 18 marca mjr dypl. Tade­usz Szu­mow­ski142, ofi­cer „inte­li­gentny, towa­rzy­sko wyro­biony”, zna­jący języki obce i Niemcy. Jed­nak według prze­kazu powo­jen­nego rtm. Wacława Gile­wi­cza był on ofi­cerem bez cha­rak­teru i jego nomi­na­cja na to sta­no­wi­sko nie została dobrze przy­jęta143. W sierp­niu 1939 r., tuż przed wybu­chem wojny, co zostało już zasy­gna­li­zo­wane, miej­sce mjr. dypl. Szu­mow­skiego zajął mjr dypl. Michał Rybi­kow­ski, nie­zwy­kle wysoko oce­niany przez ppłk. dypl. May­era, według któ­rego był wybit­nym ofi­ce­rem wywiadu o zna­ko­mi­tych wyni­kach w pracy144. Z prze­kazu płk. dypl. Smo­leń­skiego wia­domo, że na kie­row­nika Refe­ratu „Zachód” przy­mie­rzano ppłk. dypl. Kazi­mie­rza Iranka-Osmec­kiego, mają­cego opi­nię bar­dzo war­to­ścio­wego ofi­cera i dosko­na­łego orga­ni­za­tora, jed­nak wybuch wojny unie­moż­li­wił zre­ali­zo­wa­nie tego pomy­słu145.

Powo­dem zmiany kie­row­nika Refe­ratu „Zachód” były naj­praw­do­po­dob­niej infor­ma­cje o inten­syw­nych przy­go­to­wa­niach Wehr­machtu do ataku na Pol­skę. Donie­sie­nia te uznano w Szta­bie Głów­nym za prze­sa­dzone i nasta­wione na wywo­ły­wa­nie paniki. Należy też zauwa­żyć, iż gen. Sta­chie­wicz doma­gał się potwier­dza­nia waż­nych wia­do­mo­ści, co w oce­nie mjr. dypl. Szu­mow­skiego nie było „rze­czą łatwą i zawsze moż­liwą”146.

W wyniku zmian pla­no­wa­nych w wywia­dzie woj­sko­wym i zatwier­dzo­nej już w 1939 r. nowej jego orga­ni­za­cji, Samo­dzielny Refe­rat „Zachód” two­rzyć miały nastę­pu­jące refe­raty: orga­ni­za­cyjno-wer­bun­kowy, pla­có­wek nie­miec­kich, wywiadu wojen­nego, eks­po­zy­tur, stu­diów tere­no­wych i kasowy. Nato­miast według orga­ni­za­cji wojen­nej w jego skład wcho­dzi­łyby naj­praw­do­po­dob­niej nastę­pu­jące komórki: refe­rat pla­có­wek, refe­rat orga­ni­za­cyjno-wer­bun­kowy, refe­rat eks­po­zy­tur, refe­rat łącz­no­ści, kan­ce­la­ria i ofi­cer kasowy. Pra­co­wać w nim miało 20 ofi­cerów.

Refe­rat „Zachód” był spraw­nie funk­cjo­nu­ją­cym ogni­wem Oddziału II, osią­ga­ją­cym znaczne suk­cesy na taj­nym fron­cie. Dzięki poświe­ce­niu oraz odpo­wied­niemu przy­go­to­wa­niu ofi­ce­rów uzy­ski­wał wiele cen­nych infor­ma­cji o poten­cjale mili­tar­nym Nie­miec pomimo nie­do­fi­nan­so­wa­nia, bra­ków kadro­wych, nie­do­sta­tecz­nego wypo­sa­że­nia tech­nicz­nego, a także „nie­ustan­nych” tarć z Mini­ster­stwem Spraw Zagra­nicz­nych147.

Sie­dziba Refe­ratu „Zachód” mie­ściła się w Pałacu Saskim, gdzie – jak już wspo­mniano – od 1921 r. znaj­do­wała się cen­trala Oddziału II. W gma­chu tym zaj­mo­wał cztery pomiesz­cze­nia na dru­gim pię­trze w lewym skrzy­dle, patrząc od strony Ogrodu Saskiego. „W naroż­nym pokoju – napi­sał w swo­jej rela­cji mjr dypl. Szu­mow­ski – mie­ścił się gabi­net szefa refe­ratu, dostępny przez duży przej­ściowy pokój, w któ­rym sie­dzieli ofi­ce­ro­wie refe­ratu. Do tego pokoju przy­le­gał pokój mniej­szy, gdzie sie­działy 2 maszy­nistki i urzęd­niczka pro­wa­dząca dzien­nik podaw­czy i indeksy. Osobno znaj­do­wało się archi­wum zabez­pie­czone pan­cer­nymi drzwiami”148. Zapewne nie były to ide­alne warunki do pracy prze­cią­żo­nego zada­niami Refe­ratu „Zachód”. Dla zobra­zo­wa­nia należy nad­mie­nić, iż przez dzien­nik podaw­czy tej komórki pol­skiego wywiadu prze­cho­dziło mie­sięcz­nie od 4 do 5 tysięcy aktów149.

Z ana­lizy rela­cji ofi­ce­rów pra­cu­ją­cych w refe­ra­cie można wywnio­sko­wać, iż pano­wały w nim sto­sunki kole­żeń­skie, co wpły­wało na har­mo­nijny tok pracy. Kapi­tan Jawor­ski, świet­nie orien­tu­jący się w rela­cjach panu­ją­cych wśród pra­cow­ni­ków tej komórki, napi­sał, że „mię­dzy refe­ren­tami a kie­row­ni­kiem Refe­ratu (…) nie było ni­gdy tego dystansu, jaki miał miej­sce mię­dzy ofi­ce­rami Refe­ratu a wyż­szymi prze­ło­żo­nymi. Kie­row­nik Refe­ratu i jego współ­pra­cow­nicy, dzięki dłu­go­let­niej wspól­nej pracy, posłu­gi­wali się tym samym języ­kiem. Poza sto­sunkiem służ­bo­wej zależ­no­ści łączyło ich kole­żeń­stwo i znaw­stwo służby wywia­dow­czej”150.

Jeśli zaś cho­dzi o środki prze­zna­czane na wywiad stra­te­giczny na Niemcy, to obo­wią­zy­wała – według kpt. Jawor­skiego – zasada „wedle stawu gro­bla”. W pre­li­mi­na­rzu budże­to­wym na rok 1936/1937 na dzia­łal­ność Refe­ratu „Zachód” prze­zna­czono sumę 636 tys. zło­tych151. W grud­niu 1938 r. Refe­rat „Zachód” dys­po­no­wał sumą 101 tys. zło­tych, w lutym następ­nego roku 149 tys., nato­miast w marcu już 201 tys.152 W kwiet­niu 1939 r. w obli­czu nara­sta­ją­cego zagro­że­nia wojen­nego szef Sztabu Głów­nego WP pod­jął decy­zję „nie­li­cze­nia się z budże­tem w wydat­kach zwią­za­nych z wyko­ny­wa­niem pracy wywia­dow­czej na Niemcy”. Dzięki temu nie tylko roz­bu­do­wy­wano sieć agen­tu­ralną i wzmoc­niono pla­cówki wywia­dow­cze kolej­nymi ofi­ce­rami, ale rów­nież przy­stą­piono do uzu­peł­nia­nia wypo­sa­że­nia tech­nicz­nego, m.in. w radio­sta­cje. Nie­stety, planu tego nie udało się w pełni zre­ali­zo­wać. Nie­wy­po­sa­że­nie agen­tury i nie­któ­rych ofi­ce­rów wywiadu w radio­sta­cje sta­no­wiło jeden z poważ­niej­szych błę­dów, który uwi­docz­nił się z całą mocą po agre­sji nie­miec­kiej153.

Naj­waż­niej­sze nie­do­cią­gnię­cia orga­ni­za­cyjne Refe­ratu „Zachód” u progu II wojny świa­to­wej pole­gały przede wszyst­kim na zbyt szczu­płej obsa­dzie refe­ratu pla­có­wek (1 ofi­cer), a także na sła­bym sko­or­dy­no­wa­niu pracy refe­ratu mobi­li­za­cyj­nego z pracą ofi­cerów wywiadu kie­ru­ją­cych pla­ców­kami wywia­dow­czymi oraz sie­cią agen­cyjną. Poważną wadą był rów­nież brak w jego struk­tu­rze refe­ratu kontr­wy­wia­dow­czego ści­śle współ­dzia­ła­ją­cego z Wydzia­łem IIb oraz refe­ra­tów: tech­nicz­nego i łącz­no­ści. Bra­ko­wało też odpo­wied­niej liczby wyszko­lo­nych ofi­cerów, któ­rych można by było wyko­rzy­stać do zadań spe­cjal­nych w nagłych wypad­kach. Za kar­dy­nalny błąd kie­row­nic­twa wywiadu oraz Refe­ratu „Zachód” uznać należy wysy­ła­nie ofi­cerów do Nie­miec „tylko jako urzęd­ni­ków MSZagr., nato­miast zanie­chano zupeł­nie usta­wie­nia ich pod inną maską”. W efek­cie po wybu­chu wojny i inter­no­wa­niu ofi­cerów pra­cu­ją­cych pod przy­kry­ciem służby dyplo­ma­tycz­nej i kon­su­lar­nej na tere­nie III Rze­szy pol­ski wywiad nie dys­po­no­wał żad­nym ofi­cerem (!). Nie­for­tunne było rów­nież prze­no­sze­nie kie­row­ni­ków pla­có­wek wywia­dow­czych i pra­cow­ni­ków tere­no­wych Oddziału II, któ­rzy zostali zde­kon­spi­ro­wani przez nie­miec­kie służby infor­ma­cyjne na pla­cówki limi­tro­fowe. Na przy­kład kpt. Gustawa Firlę, roz­pra­co­wa­nego przez Gestapo w Lip­sku, prze­su­nięto do Sztok­holmu. Rot­mi­strza Wacława Gile­wi­cza, zatrud­nio­nego w ber­liń­skim kon­su­la­cie gene­ral­nym i zde­kon­spi­ro­wa­nego z powodu zdrady agenta, prze­nie­siono do Kopen­hagi. Niem­com dobrze znani byli także inni ofi­cerowie. Wśród nich znaj­do­wał się kie­row­nik pla­cówki wywia­dow­czej w Amster­da­mie kpt. Feliks Mro­zow­ski, wcze­śniej szef Poste­runku Ofi­cer­skiego w Kró­lew­skiej Hucie Eks­po­zy­tury nr 4 i Poste­runku Ofi­cer­skiego w Gdań­sku Eks­po­zy­tury nr 3. Z kolei kpt. Romana Kró­li­kow­skiego, pro­wa­dzą­cego dzia­łal­ność wywia­dow­czą w Buda­pesz­cie, służby nie­miec­kie znały z terenu Kato­wic, gdzie wystę­po­wał jako rze­czo­znawca, względ­nie świa­dek w pro­ce­sach szpie­gow­skich, oraz z pracy infor­ma­cyjnej w Wied­niu. Nie­miecki kontr­wy­wiad był także naj­praw­do­po­dob­niej dosko­nale zorien­to­wany w dzia­łal­no­ści wywia­dow­czej w Austrii, a następ­niew Wol­nym Mie­ście Gdań­sku mjr. Mariana Wło­dar­kie­wi­cza.

Dopiero tuż przed wybu­chem wojny kie­row­nic­two Oddziału II napra­wiło poważny błąd, jakim było prze­ka­za­nie Refe­ra­towi „Zachód” pod­le­głych do tej pory Refe­ra­towi „Wschód” (Pod­re­fe­rat Spe­cjalny) pla­có­wek wywia­dow­czych na tere­nie Pro­tek­to­ratu Czech i Moraw oraz Sło­wa­cji. Decy­zja ta była spóź­niona i według prze­kazu mjr. dypl. Szu­mow­skiego powo­do­wała tar­cia z kpt. Jerzym Nie­zbrzyc­kim, który kie­ro­wał wywia­dem stra­te­gicz­nym na ZSRS i uwa­żał reor­ga­ni­za­cję za bez­za­sadną154. Z całą pew­no­ścią prze­ka­za­nie tych pla­có­wek powinno nastą­pić znacz­nie wcze­śniej. Przy­czy­ni­łoby się to nie­wąt­pli­wie do lep­szego roz­po­zna­nia nie­miec­kich przy­go­to­wań do agre­sji na Pol­skę.

Refe­rat „Zachód” współ­dzia­łał z wie­loma mini­ster­stwami oraz insty­tu­cjami pań­stwo­wymi, co było wręcz nie­zbędne do pro­wa­dze­nia sku­tecz­nej dzia­łal­no­ści wywia­dow­czej na kie­runku nie­miec­kim. Szcze­gólną rolę odgry­wały rela­cje z MSZ, które umoż­li­wiało umiej­sco­wie­nie eks­po­nen­tów przy przed­sta­wi­ciel­stwach dyplo­ma­tycz­nych i kon­su­lar­nych, a także utrzy­my­wa­nie z nimi łącz­no­ści. Bar­dzo istotna była pomoc tego resortu w dostar­cza­niu doku­men­tów dla ofi­ce­rów i współ­pra­cow­ni­ków wywiadu woj­sko­wego oraz udzie­la­nie róż­nego rodzaju infor­ma­cji, m.in. z zakresu kontr­wy­wiadu ofen­syw­nego. Docho­dziło rów­nież do współ­pracy nie­któ­rych urzęd­ni­ków MSZ „będą­cych na pla­ców­kach zagra­nicz­nych” z Oddzia­łem II, lecz na ten rodzaj koope­ra­cji – w oce­nie Refe­ratu „Zachód” – „nie można ni­gdy poważ­nie liczyć”155. Współ­dzia­ła­nie wywiadu woj­sko­wego z MSZ ze względu na swoją spe­cy­fikę, wyni­ka­jącą z odręb­no­ści oby­dwu dzia­łów służby pań­stwo­wej, pro­wa­dziło nie­jed­no­krot­nie do nie­po­ro­zu­mień i napięć. Kon­flikty oraz nie­przy­chylny sto­su­nek pra­cow­ni­ków MSZ do pracy „dwójki” wyni­kały głów­nie z obaw przed kom­pro­mi­ta­cją pla­có­wek dyplo­ma­tycz­nych i kon­su­lar­nych na sku­tek wykry­cia przez obcy kontr­wy­wiad afery szpie­gow­skiej. Nie bra­ko­wało też nagan­nych zacho­wań ofi­ce­rów pro­wa­dzą­cych dzia­łal­ność wywia­dow­czą w opar­ciu o przed­sta­wi­ciel­stwo zagra­niczne156.

Poza MSZ bar­dzo cie­ka­wie roz­wi­jała się współ­praca Refe­ratu „Zachód” z Mini­ster­stwem Poczt i Tele­gra­fów nie tylko ze względu na pomoc, jaką kie­row­nic­two tego resortu udzie­lało byłym agen­tom, ale rów­nież z powodu „popie­ra­nia spraw per­so­nal­nych” urzęd­ni­ków pra­cu­ją­cych przy „ciot­kach”, czyli prze­glą­da­niu kore­spon­den­cji przy­cho­dzą­cej z Nie­miec oraz tam wysy­ła­nej. Mini­ster­stwo Prze­my­słu i Han­dlu inter­we­nio­wało nato­miast w spra­wie moż­li­wo­ści wyko­rzy­sta­nia w pracy wywia­dow­czej izb oraz wywia­downi han­dlo­wych przede wszyst­kim na obsza­rze Wol­nego Mia­sta Gdań­ska. Z kolei Mini­ster­stwo Komu­ni­ka­cji, a w szcze­gól­no­ści poszcze­gólne dyrek­cje kolei pań­stwo­wych wysta­wiały prze­pustki dla celów wywia­dow­czych oraz kontr­wy­wiadu ofen­syw­nego. Zała­twiały – co było ważne – posady dla agen­tów zwol­nio­nych z wię­zień nie­miec­kich, aby nie zostali pozo­sta­wieni na pastwę losu. Rów­nież pomocy w tym zakre­sie udzie­lało Mini­ster­stwo Opieki Spo­łecz­nej. Komi­sa­riat Rządu m.st. War­szawy wysta­wiał pasz­porty oraz podej­mo­wał inter­wen­cje w spra­wach agen­tów Oddziału II. Potrzebne fik­cyjne doku­menty współ­pra­cow­ni­kom „dwójki” przy­go­to­wy­wały poszcze­gólne wydziały Mini­ster­stwa Wyznań Reli­gij­nych i Oświe­ce­nia Publicz­nego157.

Poważ­nym pro­ble­mem było zaopa­trze­nie agen­tów w Rze­szy w pie­nią­dze, gdyż „posia­dane (…) środki eks­pan­sji” unie­moż­li­wiały utwo­rze­nie insty­tu­cji ban­ko­wych, względ­nie han­dlo­wych, na tere­nie państw Europy Zachod­niej, jak to czy­niły nie­miec­kie i sowiec­kie służby infor­ma­cyjne. W celu roz­wią­za­nia tego pro­blemu nawią­zano współ­pracę z Mini­ster­stwem Skarbu. Rów­nie ważne było współ­dzia­ła­nie Refe­ratu „Zachód” w spra­wie wypo­sa­że­nia pla­có­wek w sprzęt oraz nie­zbędne mate­riały z Samo­dziel­nym Refe­ra­tem Tech­nicz­nym Oddziału II158.

Infor­ma­cje uzy­ski­wane przez wywiad głę­boki, płytki i radio­wy­wiad odno­śnie do III Rze­szy kie­ro­wano do Samo­dziel­nego Refe­ratu „Niemcy”, który opra­co­wy­wał „wszyst­kie ele­menty potrzebne naczel­nym wła­dzom woj­sko­wym do oceny zarówno sił zbroj­nych, jak i sytu­acji wewnętrz­nej Nie­miec”. Od 1937 r. wcho­dził on w skład Wydziału IV Stu­diów kie­ro­wa­nego przez ppłk dypl. Bana­cha. W jego oce­nie wydział ten pra­co­wał cały czas w atmos­fe­rze wojen­nej, na co wpływ miała agre­sywna poli­tyka pro­wa­dzona przez Ber­lin159. Głów­nymi zada­niami Samo­dziel­nego Refe­ratu „Niemcy” były:

– stu­dium oraz ewi­den­cja wia­do­mo­ści i mate­ria­łów dostar­cza­nych Oddzia­łowi II o siłach zbroj­nych i sytu­acji wewnętrz­nej w Rze­szy Nie­miec­kiej;

– infor­mo­wa­nie drogą refe­ra­tów, spe­cjal­nych opra­co­wań i wydaw­nictw perio­dycz­nych Sztabu Głów­nego, GISZ i MSWojsk. o sta­nie oraz moż­li­wo­ściach sił zbroj­nych oraz sytu­acji Nie­miec;

– stała wymiana wia­do­mo­ści o siłach zbroj­nych Rze­szy ze służ­bami infor­ma­cyj­nymi innych państw;

– współ­praca z oddzia­łami Sztabu Głów­nego a w szcze­gól­no­ści z Oddzia­łem III i ze Szta­bem Lot­ni­czym oraz depar­ta­men­tami MSWojsk.;

– koope­ra­cja z wydzia­łami, samo­dziel­nymi refe­ra­tami oraz eks­po­zy­tu­rami Oddziału II oraz attachés woj­sko­wymi160.

Samo­dzielny Refe­rat „Niemcy” prze­ka­zy­wał ana­lizy, opra­co­wa­nia oraz dane odno­śnie do III Rze­szy rów­nież Wyż­szej Szkole Wojen­nej, Woj­sko­wemu Insty­tu­towi Geo­gra­ficz­nemu, Pań­stwo­wemu Urzę­dowi Wycho­wa­nia Fizycz­nego i Przy­spo­so­bie­nia Woj­sko­wego, Cen­trum Wyż­szych Stu­diów, Refe­ratowi Budże­to­wemu w Sej­mie oraz Mini­ster­stwu Spraw Zagra­nicz­nych. W tym ostat­nim przy­padku udzie­lano też pomocy w przy­go­to­wa­niu wydaw­nictw pro­pa­gan­do­wych, dostar­czano infor­ma­cji do arty­ku­łów pra­so­wych oraz udo­stęp­niano foto­gra­fie przed­sta­wia­jące zbro­je­nia nie­miec­kie w celu ich zamiesz­cze­nia w pra­sie kra­jo­wej lub zagra­nicz­nej. Oprócz tego współ­pra­co­wano ze szko­łami woj­sko­wymi na tere­nie całego kraju oraz orga­ni­za­cjami woj­sko­wymi. W ramach tej aktyw­no­ści kie­row­nik refe­ratu, jak i refe­renci wygła­szali wykłady o III Rze­szy161.

W latach trzy­dzie­stych Refe­ra­tem „Niemcy”, a od 10 listo­pada 1933 r. Samo­dziel­nym Refe­ra­tem „Niemcy”, kie­ro­wało pię­ciu ofi­ce­rów. We wrze­śniu 1929 r. sta­no­wi­sko to objął póź­niej­szy attaché woj­skowy w Ber­li­nie mjr dypl. Antoni Szy­mań­ski, który pia­sto­wał je do końca marca 1931 r.162

Od 1 kwiet­nia 1931 r. na czele tej komórki stał mjr dypl. Józef Skrzy­dlew­ski otrzy­mu­jący wyróż­nia­jące oceny swej pracy. Posia­dał on bar­dzo roz­le­głą wie­dzę na temat sił zbroj­nych oraz poli­tyki zagra­nicz­nej Nie­miec. Cie­szył się rów­nież wiel­kim auto­ry­te­tem u swo­ich pod­wład­nych163. Z dniem 1 grud­niu 1934 r. jego następcą został wyzna­czony mjr dypl. (awan­so­wany 19 marca 1938 r. na pod­puł­kow­nika) Win­centy Sobo­ciń­ski164, który miał bar­dzo dobrą opi­nię u szefa Oddziału II płk. dypl. Peł­czyń­skiego. 27 kwiet­nia 1938 r. ppłk dypl. Sobo­ciń­ski został jed­nak mia­no­wany sze­fem Wydziału Woj­sko­wego Komi­sa­riatu Gene­ral­nego RP w Wol­nym Mie­ście Gdań­sku165. Funk­cję tę spra­wo­wał z powo­dze­niem do wrze­śnia 1939 r. Po nim na czele Samo­dziel­nego Refe­ratu „Niemcy” Wydziału IV stał mjr dypl. Jan Leśniak166, który od 1 maja 1938 r. naj­pierw peł­nił obo­wiązki, a 1 paź­dzier­nika został mia­no­wany ofi­cjal­nie jego kie­row­ni­kiem167. Z opi­nii bez­po­śred­nich prze­ło­żo­nych wynika, że był ofi­ce­rem wybit­nie nada­ją­cym się do pracy stu­dyj­nej w Oddziale II, mają­cym fachową wie­dzę o Niem­czech. Był też nie­zwy­kle ambitny, pra­co­wity i skru­pu­latny, a także obda­rzony zdol­no­ściami kie­row­ni­czymi168. 25 kwiet­nia 1939 r. sta­no­wi­sko kie­row­nika Samo­dziel­nego Refe­ratu „Niemcy” objął ppłk dypl. Sta­ni­sław Bień169, a mjr dypl. Leśniak z dniem 1 maja został prze­nie­siony do dys­po­zy­cji szefa Sztabu Głów­nego z rów­no­cze­snym przy­dzia­łem w Oddziale II170.

W 1937 r. Samo­dzielny Refe­rat „Niemcy”, na czele któ­rego stał mjr dypl. Sobo­ciń­ski, obej­mo­wał według nomen­kla­tury Oddziału II nastę­pu­jące działy: 1. woj­sko z refe­ra­tami ogól­nym i mobi­li­za­cji – kie­row­nik refe­ratu mjr dypl. Jan Leśniak, orga­ni­za­cji i O. de B. – wakat, dys­lo­ka­cji i per­so­na­liów – refe­rent kpt. Fran­ci­szek Dyr­lik, wyszko­le­nia – kie­row­nik refe­ratu mjr dypl. Wła­dy­sław Kacz­ma­rek, broni pan­cer­nej i moto­ry­za­cji – refe­rent kpt. Józef Lipecki; 2. siły powietrzne171– kie­row­nik refe­ratu mjr obs. Fer­dy­nand Bobiń­ski, refe­rent – wakat; 3. mary­narka wojenna172 – refe­rent kmdr ppor. dypl. w st. sp. Rafał Cze­czott; 4. for­ty­fi­ka­cje – refe­rent kpt. Tade­usz Dadej; 5. gospo­darka, prze­mysł i komu­ni­ka­cja – kie­row­nik refe­ratu mjr dypl. Jan Fugle­wicz, refe­rent kpt. Jan Perenc, refe­rent komu­ni­ka­cji – wakat; 6. przy­spo­so­bie­nie woj­skowe i Gdańsk – refe­rent kpt. w st. sp. Jan Sier­szyń­ski; 7. poli­tyczny – refe­rent rtm. Tade­usz Ste­rzyń­ski i 8. pra­sowy – refe­rent mjr w st. sp. Lucjan Mrocz­kow­ski, urzęd­nik kon­trak­towy kpt. w st. sp. Bro­ni­sław Danie­le­wicz.

Nie­stety, u progu II wojny świa­to­wej w Samo­dziel­nym Refe­ra­cie „Niemcy” zarówno poko­jowy, jak i wojenny etat nie był „wła­ści­wie do końca usta­lony”, co może dzi­wić, gdyż w struk­tu­rze Oddziału II odgry­wał bar­dzo ważną rolę. Dopiero pod koniec 1938 r. skład per­so­nalny tej komórki został mini­mal­nie powięk­szony. Jak słusz­nie napi­sał w swoim spra­woz­da­niu mjr dypl. Leśniak, „praca nasza wyma­gała poza zna­jo­mo­ścią języka odpo­wied­niego przy­go­to­wa­nia, toteż nowo przy­dzie­lony ofi­cer mógł pra­co­wać wydaj­nie wła­ści­wie dopiero po upły­wie pół do jed­nego roku od daty przy­działu”173. Dzięki ogrom­nemu zaan­ga­żo­wa­niu i nie­zwy­kłej pra­co­wi­to­ści ofi­ce­rów Samo­dziel­nego Refe­ratu „Niemcy” dostar­czany przez organa wywiadu, a także radio­wy­wiad oraz attaché woj­sko­wego w Ber­li­nie, „zasad­ni­czy mate­riał był cał­ko­wi­cie aktu­al­nie prze­pra­co­wany, o ile cho­dzi o woj­sko i lot­nic­two nie­miec­kie, dokład­nie ewi­den­cjo­no­wany i prze­ka­zy­wany do wyko­rzy­sta­nia zarówno wewnątrz Sztabu Głów­nego, GISZ, MSWojsk., jak i innym cen­tral­nym dowódz­twom”174. Nie bez prze­sady mjr dypl. Leśniak stwier­dził, że lata 1936–1939 „spę­dzi­li­śmy w biu­rze, rezy­gnu­jąc ze swego życia oso­bi­stego, bo ina­czej nie podo­ła­li­by­śmy pracy”175.

Na szcze­gólną uwagę zasłu­gi­wały war­to­ściowe mate­riały o cha­rak­te­rze doku­men­tal­nym dostar­czane przez Eks­po­zy­turę nr 3 w Byd­gosz­czy w ramach akcji „Wózek”. Wśród nich znaj­do­wały się m.in. tajne regu­la­miny, instruk­cje oraz doku­menty doty­czące mobi­li­za­cji. Ponadto dużą war­tość miały raporty attaché woj­sko­wego w Ber­li­nie oraz prze­ka­zy­wane na bie­żąco wia­do­mo­ści doty­czące O. de B. i dys­lo­ka­cji wojsk oraz lot­nic­twa przez pla­cówki wywia­dow­cze, a także „war­to­ściowe, acz­kol­wiek frag­men­ta­ryczne dane” Biura Szy­frów. „Stu­dium tego boga­tego mate­riału oraz mate­riału wymien­nego otrzy­my­wa­nego od Fran­cu­zów dawało na ogół jasny obraz poten­cjału wojen­nego Rze­szy i jej moż­li­wo­ści pod wzglę­dem woj­sko­wym”. Mocną stroną tej komórki była nie­wąt­pli­wie wni­kliwa ocena napły­wa­ją­cych wia­do­mo­ści oraz traf­nie for­mu­ło­wane wnio­ski176.

W latach 1938–1939 w Samo­dziel­nym Refe­ra­cie „Niemcy” na ogół dobrze znano zagad­nie­nia doty­czące O. de B. i dys­lo­ka­cji woj­ska, lot­nic­twa i mary­narki wojen­nej, orga­ni­za­cji oraz uzbro­je­nia jed­no­stek czyn­nych i mob., sys­temu wyszko­le­nia, uży­cia woj­ska i lot­nic­twa, sys­temu zaopa­trze­nia, sto­sun­ków wewnętrz­nych w Wehr­mach­cie i w III Rze­szy, a także sto­sun­ków pol­sko-nie­miec­kich177. Jed­nak prze­cią­że­nie ofi­ce­rów pracą nie pozwa­lało nie­jed­no­krot­nie na szer­sze i dogłębne spoj­rze­nie na wiele zagad­nień doty­czą­cych samych Nie­miec oraz nara­sta­ją­cego ze strony tego pań­stwa zagro­że­nia178.

Pod koniec czerwca 1939 r. w skład Samo­dziel­nego Refe­ratu „Niemcy” kie­ro­wa­nego przez ppłk. dypl. Sta­ni­sława Bie­nia wcho­dził refe­rat woj­sko – mjr dypl. Wła­dy­sław Kacz­ma­rek, któ­remu pod­le­gały refe­raty: orga­ni­za­cji i O. de B. – kpt. dypl. Sta­ni­sław Mar­czyń­ski i refe­rent kpt. Jan Bogu­sław­ski179, mobi­li­za­cji – kpt. dypl. Ste­fan Ciba, wyszko­le­nia – mjr dypl. Ewald Jaskul­ski i broni pan­cer­nej – kpt. Józef Lipecki; refe­rat sił powietrz­nych (lot­nic­two) – mjr obs. Fer­dy­nand Bobiń­ski; refe­rat for­ty­fi­ka­cji – kpt. Tade­usz Dadej; refe­rat gospo­darki i prze­my­słu – mjr dypl. Jan Fugle­wicz i refe­rent kpt. Jan Perenc; refe­rat poli­tyczny – rtm. Tade­usz Ste­rzyń­ski; refe­rat gdań­ski i przy­spo­so­bie­nia woj­sko­wego – kpt. w st. sp. Jan Sier­szyń­ski; refe­rat pra­sowy – mjr w st. sp. Lucjan Mrocz­kow­ski i refe­rent kpt. w st. sp. Danie­le­wicz oraz urzęd­nik cywilny Gło­gu­ska; refe­rat mary­narki wojen­nej (mor­ski)180 – kmdr ppor. dypl. w st. sp. Rafał Cze­czott oraz refe­rat komu­ni­ka­cji – mjr w st. sp. Roman Gądo­lew­ski181.

Wspo­mniano już, że w czerwcu 1939 r. dzia­łal­ność roz­po­czął Samo­dzielny Refe­rat Sytu­acyjny „Niemcy”, który zarówno pod wzglę­dem per­so­nal­nym, jak rów­nież mery­to­rycz­nym był w istotny spo­sób powią­zany z Samo­dzielnym Refe­ratem „Niemcy”. Sta­no­wił on de facto