Watykan ebook

Opatrzność powierzyła papieżom

ukształtowanie suwerenności europejskiej.

Joseph de Maistre

Écrasez l’infâme! – Zniszczcie tę hańbę!

Wolter o Kościele katolickim

Watykan – to wyjątkowo żywotne zespolenie życia ludzkiego i wyrazistej architektury, a dokładniej: jest to jedyne miejsce, które powstało i nadal się rozwija z mieszanki kamienia, zaprawy murarskiej, władzy, ludzkich losów i polityki światowej. Aby zrozumieć Watykan, należy spojrzeć na niego z perspektywy tych wszystkich tworzących go tak bardzo zróżnicowanych materiałów.

Watykan – to światowe mocarstwo. Brak przejrzystości i pełna zaskakujących wolt historia spowiły to mocarstwo wiary mroczną poświatą. Spróbujmy odnaleźć się w tym wszystkim, odważmy się na ekspedycję na miejsce tego jedynego w swoim rodzaju misterium! Tutaj bowiem znajdują się przecież Graal i Camelot, wieczne życie i wieczne błądzenie. Tutaj jest Golgota, miejsce, w którym człowiek musi stanąć przed zadaniem przekraczającym jego siły: jego krzyżem jest władza.

Watykan – to przede wszystkim papież. Od 1870 roku Stolica Apostolska oznacza samego papieża, podmiot prawa międzynarodowego, a więc państwo w państwie. Kiedy mówimy o Watykanie, mamy zwykle na myśli jednocześnie obydwa „państwa” – Stolicę Apostolską i miasto Watykan.

Niekiedy papieże stawali przed wyjątkowo trudnym zadaniem. Do dzisiaj wielu ludzi jest zdania, iż Pius XII (1939 – 1958) był zbyt słaby, aby podołać trudnemu zadaniu sterowania Kościołem w obliczu władzy Antychrysta, przez krwawe morze hitlerowskiej dyktatury. Niektórzy widzą w tym namiestniku Chrystusowym pełnego poświęcenia dyplomatę, który usiłował ratować to, co się dało jeszcze uratować, biorąc przy tym na siebie ogromną odpowiedzialność. Dla innych stał się „papieżem, który milczał”, jak brzmi tytuł książki Johna Cornwella. A w przypadku niektórych nikczemników na papieskim tronie można przy bliższej analizie dostrzec bardzo wyraźnie człowieka przeżywającego głęboki dramat osobisty wynikający z podejmowanych wysiłków i doznawanych przy tym męczarni. Jednak wysiłki te nie były wystarczające, ponieważ człowiek okazywał się zbyt słaby, aby udźwignąć tak wielkie zadanie ciążące na jego wątłych barkach – także Duch Święty nie jest nieomylny w swoich personalnych decyzjach. Ale czy posiadanie Boskiej władzy nie jest pod każdym względem zbyt wielkim obciążeniem dla człowieka? A może kapłani tworzą tertium genus, trzeci rodzaj, a więc coś pośredniego między człowiekiem a Bogiem?

Watykan – to schowany za wysoki murem kompleks budynków i karłowate państwo o wielkości czterdziestu czterech hektarów, które dysponuje władzą odwrotnie proporcjonalną do powierzchni. Posiada własną rozgłośnię: od 1931 roku Radio Watykan głosi Dobrą Nowinę w czterdziestu siedmiu językach na całym świecie. Mieszka tam dziewięćset osób, z tego około pięciuset jest obywatelami państwa-miasta Watykan. Tutaj właśnie bardzo intensywnie pisane są dzieje ludzkości, wydarzenia w Watykanie mają znaczące konsekwencje także dla życia niekatolików.

Nikt tutaj się nie rodzi. Obywatelstwa nie otrzymuje się poprzez przyjście na świat na terytorium Watykanu, lecz jest ono przyznawane. W ten sposób w sercu Rzymu spotykają się ludzie pochodzący z najróżniejszych regionów świata. Niektórzy próbują znaleźć posadę w tym państwie, inni są powoływani na różne funkcje. Watykański genius loci, duch opiekuńczy miejsca, czeka na nich wszystkich bez względu na wiek, pochodzenie, charakter, uzdolnienia czy osobiste dążenia. Niektórzy przybywają dobrowolnie lub z poczucia obowiązku, inni znowuż walczą o to, aby móc tu pozostać, względnie bronią się przed koniecznością pobytu w tym miejscu. Przynoszą ze sobą większe lub mniejsze doświadczenia własnej ludzkiej egzystencji, a oczekuje ich państwo składające się z nienaruszalnej tkanki przeszłości i z dnia dzisiejszego, z historii i współczesności, wieczności i doczesności.

Watykan – to przedsionek nieba i jednocześnie wyjątkowo ludzkie miejsce. Tutaj ludzie, podobnie jak wszędzie indziej, pracują, kochają, mają nadzieję. Wielu z nich pozostawiło swój ślad w Watykanie, jak np. Aleksander VI (1492 – 1503), papież z rodziny Borgiów, którego żądza życia była wręcz legendarna, rzymskie metresy, które podobno pełniły nawet niekiedy funkcję papieża, wynajęci mordercy, dzieci z nieprawego łoża, męczennicy i zbrodniarze, Opus Dei, wolnomularze, święci i szatani. Ludzie, którzy w każdej epoce byli zdolni zarówno do wielkich, jak i ohydnych czynów, brutalni, podstępni i pozbawieni skrupułów, byli jednak również tacy, którzy już w życiu doczesnym rzetelnie zapracowali na miano prawdziwego świętego. Fascynującym czyni Watykan fakt, iż jest to miejsce człowieka i jego wysiłków, miejsce, gdzie powstają ludzkie dzieła, za które nagrodą ma być wstęp do nieba.

Według poglądów katolickich urząd papieski – a tym samym także Watykan – jest miejscem, gdzie styka się ziemia z niebem, ponieważ za pośrednictwem świętego Piotra papież otrzymał od Jezusa Chrystusa pełnomocnictwo do wiązania i rozwiązywania[*] oraz do zastępowania Go aż do powtórnego przyjścia określanego mianem paruzji. To, co papież rozwiąże na ziemi, będzie również rozwiązane w niebie, a wszystko co zwiąże, pozostanie także związane później w niebie. A niebo oznacza wieczność. Dla zwykłego śmiertelnika wieczność staje się cudownie mieniącą się ideą. Tym samym Watykan jest dla wielu ludzi na tym świecie miejscem, z którego spoglądać można na Boga. Dla innych miejsce to nie ma w sobie nic świętego czy też magicznego ani mistycznego czy tajemniczego, lecz oznacza raczej podstęp, intrygi i bezwzględne nadużywanie władzy. Poza tym grono starych mężczyzn podejrzewa się zwykle o najróżniejsze sprawki.

Watykan – to papieska administracja, centrum jednej ze światowych religii. Na końcu naszej podróży okaże się, iż Watykan to nie tyle anonimowe, podejrzane i budzące przerażenie grono spiskowców, ile raczej bardzo niesprawna niekiedy biurokracja, która funkcjonuje w dziwnym obszarze istniejącym równolegle do swojego czasu. Ludzie, którzy tam pracują, odróżniają się od innych pod jednym tylko, niemniej znaczącym względem: wierzą mianowicie, iż pracują w miejscu, gdzie są nieco bliżej Boga niż pozostała część ludzkości. Wiara ta jest równocześnie ogromną pokusą, której ludzie też ciągle ulegają. Winnym tego jest genius loci. Dla niektórych objawieniem są tu słowa rosyjskiego poety Borysa Pasternaka, który pytał: „Powiedzcie mi, moi najmilsi / Jakie na dworze tysiąclecie?”.[**]

Według powszechnego mniemania papież i Watykan przynależą do siebie tak w życiu, jak i w śmierci: papieże wybierani są zazwyczaj w Kaplicy Sykstyńskiej – albo też, jak chcą inni, przywracani do życia, na nowo powoływani na świat, gdyż otrzymują inne imię jako znak nowego życia; dzieje się tak regularnie od co najmniej X wieku. A chowani są w Bazylice Świętego Piotra – znajdują się tam grobowce większości papieży. Jednak to, czy wyobrażenie o jedności tworzonej przez papieża i Watykan, które z pewnością jest trafne, da się pogodzić z faktami historycznymi, będzie jeszcze przedmiotem naszych dociekań.

„Proroctwo o Watykanie” – taki tytuł nosi wydany przed kilku laty thriller, którego akcja toczy się współcześnie. Wybrany właśnie namiestnik Chrystusowy postanawia zrezygnować z papieskiego tronu, ponieważ uważa go za coś już przestarzałego. Jacques Neirynck opisuje na końcu swojej powieści, jak bohater, po oddaniu korony papieskiej, wolny i promieniejący szczęściem, opuszcza Watykan – w jego mniemaniu duszne więzienie, grobowiec dla żywych trupów. Ma on wrażenie, jakby uciekł z jakiegoś koszmaru.

W 1914 roku ukazała się książka André Gide’a „Lochy Watykanu”. Francuski pisarz, laureat Literackiej Nagrody Nobla, opowiada w niej o lochach, w których więziony jest papież. O wydarzeniach na świecie dowiaduje się tylko od swoich strażników.

Czy jest możliwe, że papież w sposób bardziej konkretny patrzy na niebo niż na ziemię, o której dowiaduje się tylko poprzez pośredników?

Pod koniec listopada 2006 roku papież Benedykt  XVI w rozmowie z Bartłomiejem I, patriarchą Kościoła prawosławnego, dał do zrozumienia, iż jak najbardziej można rozmawiać o aktualnych problemach papiestwa. Ta uwaga zrobiona na marginesie, odnosząca się do powodów mającego do dzisiaj swoje skutki rozłamu między Kościołem katolickim i Kościołem wschodnim, nie została jednak zauważona w głównych relacjach z wizyty papieża w Turcji. Część dziennikarzy przeoczyła wagę tej wypowiedzi, ponieważ byli całkowicie zaprzątnięci konfliktem między Kościołem katolickim i radykalnymi islamistami po przemówieniu w Regensburgu, podczas którego papież zacytował słowa cesarza bizantyjskiego Manuela II Paleologa z późnego średniowiecza na temat roli przemocy w islamie. Inni z kolei zdawali sobie doskonale sprawę z przełomowego znaczenia tej wypowiedzi, ale nie chcieli pełnić roli przypadkowego i mało znaczącego katalizatora trzęsienia ziemi, które w pierwszym rzędzie pogrzebałoby ich samych, o ile skazani byli w swojej pracy na niezakłócone stosunki z Watykanem. W historii mediów nie jest niczym nowym to, iż jedni dziennikarze zachowują milczenie, ponieważ nic nie wiedzą, a inni znowuż nie zabierają głosu, bo zrozumieli zbyt wiele.

To, co papież z bystrością intelektualisty, którą Francuzi nazywają esprit, dał do zrozumienia, obudziło w rzeczywistości jak nic innego samoświadomość i wstrząsnęło – w dosłownym tego słowa znaczeniu – posadami Kościoła katolickiego. Według bowiem słynnych słów o skale w Ewangelii św. Mateusza Jezus powiedział do rybaka Szymona: „Otóż i Ja tobie powiadam: Ty jesteś Piotr (czyli Skała), i na tej Skale zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą. I tobie dam klucze Królestwa Niebieskiego, cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a co rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane w niebie”.[***] Dzisiaj jednak skałą tą jest Watykan na Wzgórzu Watykańskim. Mons Vaticanus jest jednym z siedmiu wzgórz Rzymu, leży na prawym brzegu Tybru.

Nawet gdy przez jakiś czas siedzibą papieży był Lateran, a na czas mrocznego stulecia królowie francuscy wygonili papieży do Awinionu – zaczęło się to od polityki prowadzonej metodami rabusia przez Filipa Pięknego, kata templariuszy – to jednak grobowce świętego Piotra oraz innych męczenników z wczesnego okresu Kościoła pozostały w Watykanie, a papieże nieustannie tam wracali. Wszystko zawdzięczają Watykanowi! Bez Watykanu nie byłoby papieży.

W ocenie Watykanu i poglądach na zakres jego władzy istnieją, jak w żadnej chyba sprawie, ogromne rozbieżności. Czyż nie byłoby lepiej albo zachować milczenie, albo poruszać się po wytyczonych już ścieżkach, a więc odgrzewać stereotypy o machinacjach, fałszerstwach i lekceważonych słowach Jezusa, jak to często praktykowane jest z ogromną energią? Dla niektórych nie ma najbardziej nawet niedorzecznego przestępstwa, które nie miałoby początku w Watykanie. A więc Watykan jako ostoja niewinności? Nie, absolutnie nie!

Jezus powiedział, że jego królestwo nie jest z tego świata. A mimo to papieże większą część swojego czasu, środków i sił przeznaczyli na to, aby zdobyć władzę na tym świecie, i nie wahali się przed stosowaniem wszelkich możliwych środków, wchodzeniem na najbardziej nawet niebezpieczne drogi i błotniste ścieżki. Aby osiągnąć to, co zamierzyli, nie cofali się nawet przed paleniem na stosie kobiet, które stały się groźne dla Watykanu i papieża. Za murami Watykanu bowiem mieściła się owa instytucja dochodzeniowo-cenzorska, która cieszy się najgorszą chyba sławą, jaką można sobie wyobrazić – Święta Inkwizycja.

Watykanowi towarzyszył zawsze, podobnie jak krzyż, inny fenomen: jego władza. Jest to władza doczesna, zatwierdzona na wieki poprzez odnoszenie się do nieba, do namiestnictwa Boga. Władza Watykanu, w jej najróżniejszych formach i postaciach, graniczy z czymś niezrozumiałym, a przez to staje się bardzo skuteczna jako rodzaj czarów, ponieważ opiera się na słowach, a nie na armii. W swojej historii władza ta udowodniła jednak, iż do własnych celów potrafi używać także wojska. Jednak jej zakres jest jeszcze większy, poruszała ona bowiem i nadal porusza zarówno dusze, jak i miecze, władców oraz poddanych.

Co ma w sobie ta władza, która jakoby nie pochodzi z tego świata, a jednocześnie bardzo świadomie działa tu, na ziemi? Co się skrywa za instytucją Watykanu, którą spowija zarówno otoczka tajemniczości, jak i mroczna reputacja i podejrzenia o stosowanie niecnych machinacji, a jednocześnie jest dla ponad miliarda ludzi rzeczą najświętszą na ziemi? Czym jest właściwie władza Watykanu? Na czym się opiera? Jak jest stosowana? Gdzie Watykan popełniał błędy, a gdzie odnosił sukcesy? Czy swojej przeogromnej władzy używał wyłącznie dla dobra ludzkości, ku chwale Boga, czy też jedynie dla osobistych korzyści swoich Bożych funkcjonariuszy? Kto zrozumie władzę Watykanu, ten pojmie fenomen władzy w najszerszym zakresie.

Dwie cechy szczególnie charakteryzują Watykan: po pierwsze, składa się on w zasadzie wyłącznie z grona mężczyzn, których podstawę działania stanowi wieczność, po drugie, jest on głównym punktem władzy katolickiego świata. Nawet jeżeli nie był nim przez całą swoją historię, to zawsze pełnił funkcję duchowego centrum. Już sam ten fakt czynił z niego źródło władzy, jako że cechą szczególną władzy Watykanu jest w pierwszej linii jego duchowość, jego stosunek do męczenników Piotra i Pawła, którzy straceni zostali w Rzymie; wszystko inne jest tylko tego konsekwencją.

Żaden kompleks budynków w historii nie został zbudowany z tak wielką dozą chaosu, bezprawia, dążenia do władzy i  luxuria, grzechu śmiertelnego próżności i żądzy rozkoszy, jak właśnie Watykan. W zaskakujący sposób jego dzieje znalazły odbicie w historii jego budowy, a nawet przemian dziejowych. Rzadko spotkać można tak jawną, a jednocześnie lepiej ukrytą tajemnicę niż ta, jaką jest Watykan. Jego cała historia, jego wielkie czyny, ale zbrodnie, jego świetność i nikczemność zlały się w jedno, w jeden kamień. Watykan wydaje się kamienną księgą, której stronice zapisano w wielu językach – także tajemnych. Jej odcyfrowanie jest wielką przygodą i zarazem przedsięwzięciem trzymającym w napięciu. Historię Watykanu można by również spisać z grobowców w kryptach oraz w kaplicach Bazyliki Świętego Piotra.

Żadna inna instytucja ludzkości nie ma takiej obsesji na punkcie historii jak Kościół katolicki. Fałszował on wprawdzie liczne dokumenty, aby rozszerzyć zakres swojej władzy – przecież samo istnienie Watykanu opiera się na fałszerstwie – i pod tym względem Kościół nie miał większych skrupułów, z drugiej jednak strony unikał retuszowania istniejących już dokumentów. Watykan miał bowiem tak wiele doświadczeń ze swoją współlokatorką, historią, że wolał raczej wszystko zachowywać, ponieważ nie można było przewidzieć, czy i kiedy określona rzecz, w tej czy innej formie, nie będzie kiedyś potrzebna. To, co dzisiaj uważane jest za truciznę, może już jutro okazać się lekarstwem. Watykan jako pierwsze i chyba jedyne mocarstwo światowe zrozumiał, jak skuteczną bronią może być archiwum.

Watykan jest miejscem historycznym oraz historią samą w sobie. Jego mury widziały wszystko, co można było zobaczyć, jego wrota słyszały wszystko, co można było usłyszeć, jego podłogi nosiły wszystko, co można było nosić: szczęście i chciwość, siłę i słabość, rozpustę i wstrzemięźliwość, wierność i zdradę, miłość i nienawiść, tryumf i rozpacz, obojętność i troskliwość. Mordowano tutaj papieży i knuto spiski, ale również organizowano akcje ratunkowe, ukrywano prześladowanych ludzi i sprzeciwiano się złu.

W archiwach watykańskich (w każdym jest tajny dział, a w nim dodatkowo tajne komórki) zachowane są świadectwa poruszających czasów, które można poskładać w całość. Część tych archiwów nie jest jawna, do niektórych dostęp jest bardzo utrudniony, ponieważ nie zostały jeszcze odpowiednio opracowane. Sporo dokumentów zaginęło, wiele zniszczono, co nie jest winą papieży czy duchownych, lecz na przykład przemocy ze strony Napoleona, który archiwum inkwizycji kazał przewieźć do Paryża. Do Watykanu wróciło bardzo niekompletne. Czyżby historycy małego Korsykanina mieli za zadanie zniszczyć chociaż część dokumentów mówiących o niegodziwych czynach, w których brali udział wpływowi Francuzi? Takich dowodów pozostało jeszcze wiele. Czy chodziło o usunięcie jednoznacznych dokumentów dotyczących prześladowania templariuszy, więzienia papieży w Awinionie czy też późniejszych akcji gnębienia zakonu jezuitów inicjowanych przez władze państwowe?

A co z legendarnymi już zwojami z Qumran? Czy w ciemnym pomieszczeniu strzeżonym przez prawie niewidomego fanatycznego archiwariusza, głęboko, głęboko w podziemiach Watykanu, znajduje się szafa pancerna, w której ukryte są rękopisy udowadniające, że Jezus nie był Synem Bożym, miał dziecko z Marią Magdaleną i był założycielem dynastii? Co ze sprawą inkwizycji i papieżycy, która miała zasiadać na tronie Piotrowym? Ile czarownic inkwizycja rzymska wysłała na stos? Tego typu nieprawdopodobne historie są o tyle szkodliwe – i dlatego należy o nich wspomnieć – że swoją naiwną wymową przesłaniają właściwe skandale, prawdziwą historię, nie mniej intrygującą, a nawet niekiedy bardziej osobliwą. Zmyślone zbrodnie przysłaniają prawdziwe, o wiele ohydniejsze czyny.

Kto zamiast opowieściami o skandalach interesuje się prawdą, ten będzie mógł zrozumieć dzieje Watykanu, wykluczyć z góry określone spekulacje, jako że nie współbrzmią one ani z logiką, ani tym bardziej z interesami Watykanu. A swoje interesy Watykan zawsze potrafił bardzo dokładnie definiować.

Watykan można zrozumieć tylko na podstawie jego historii, ponieważ dla duchowieństwa rzymskiego nic nie jest bardziej współczesne niż te właśnie dzieje. Historię rozumiemy zazwyczaj jako coś, co leży już za nami, co już minęło; dla Watykanu historia to coś dzisiejszego. Z punktu widzenia wieczności każdy najdłuższy nawet dla nas, ludzi, okres kurczy się do minimum, do wymiarów epizodu, mrugnięcia powieką. Dla nas sześćdziesiąt, siedemdziesiąt, osiemdziesiąt lat oznacza dużo, dla wieczności – nic.

Być może genius loci oddziałuje w Watykanie tak silnie i skutecznie, ponieważ ładunek wieczności jest tam nienaturalnie duży. Dziennikarze zapytali kiedyś kardynała Casarolego, byłego sekretarza Stolicy Apostolskiej, czy po upadku komunizmu w Związku Radzieckim nie obawia się o stan imperium, jakim jest przecież Watykan. Casaroli w ogóle nie zrozumiał tego pytania. Związek Radziecki istniał siedemdziesiąt lat – czymże to jest w porównaniu z dwoma tysiącleciami dziejów Watykanu? Watykan, jak stwierdził, posiada zaprawdę zupełnie inną perspektywę historyczną. Casaroli okazał głęboki historyczny spokój, w którym pobrzmiewała świadomość, iż Watykan będzie istniał aż do dnia Sądu Ostatecznego, właśnie aż do paruzji, do powrotu Chrystusa.

Czy rzeczywiście Watykan będzie egzystował przez całą wieczność? Owszem, przetrzymał wszelkie przeciwności historii, ale czy to wystarczy, by przetrwać w przyszłości? Jakie wyzwania pojawiają się już teraz na czasowym horyzoncie i czy Watykan naprawdę jest przygotowany na burze przyszłości? Najwyższy już czas, aby zacząć dostrzegać zmiany klimatu społecznego, generalnie ignorowane w politycznym życiu codziennym. Czy to oznacza, że ten palący problem jest ignorowany również w Watykanie, w miejscu, gdzie nadmiar wieczności napotyka śmiertelników, którzy właśnie z tego powodu powinni mieć inną historyczną perspektywę? Jezus chciał osiągnąć wieczność poprzez rezygnację z doczesności. Papieże, jako swego rodzaju celnicy, używają tego obszaru tranzytowego do wieczności, by utrzymać i umocnić władzę w doczesności, na ziemi. Sprzeczność ta istnieje do dzisiaj i określa decyzje i działania w instytucjach watykańskich. Chodzi o rzeczy doczesne uwierzytelnione przez Boga. Jak wygląda ten obszar tranzytowy, według jakich reguł funkcjonuje, gdzie został umieszczony na terenie Watykanu?

Niekiedy paralele rzeczywiście stykają się na ogromnym obszarze historii, a nie dopiero w nieskończoności, nawet jeżeli według ludzkich kategorii dwa fundamentalne wydarzenia dzieli ogromny dystans. Ponad 1870 lat historii zachodnioeuropejskiej, a w rezultacie także dziejów świata, dzieli spisek Piotrowy i sprzysiężenie przeciwko antychrystowi imieniem Hitler. Fakt, iż w 1939 roku obydwa te spiski znalazły odbicie w na pozór niezbyt efektownej postaci, to znaczy w osobie niemieckiego prałata Ludwiga Kaasa, nie jest pozbawiony pewnej dozy ironii.

Kaas, jako przewodniczący Partii Centrum, był współodpowiedzialny za porażkę i upadek politycznego katolicyzmu w Niemczech w 1933 roku. W 1939 roku Kaas skontaktował papieża Piusa XII (1939 – 1958) z cichym bohaterem niemieckiego ruchu oporu, generałem Abwehry Hansem Osterem.

Ludwig Kaas i Eugenio Pacelli – późniejszy papież Pius XII – znali się już w latach dwudziestych, a więc w okresie, kiedy to monsignore Pacelli był nuncjuszem, czyli ambasadorem papieskim w Niemczech. Po raz pierwszy ściśle współpracowali w 1933 roku, podczas negocjacji dotyczących konkordatu między Rzeszą Hitlera i Watykanem. Jednakże spisek przeciwko Hitlerowi nie był jedynym ściśle tajnym tematem łączącym niemieckiego prałata, który zamieszkał w Watykanie i nigdy już nie miał wrócić do Niemiec, z włoskim papieżem. W 1939 roku Ludwig Kaas zetknął się także ze spiskiem Piotrowym, pierwszym spiskiem dotyczącym władzy we wczesnej historii Kościoła katolickiego, na którym do dzisiaj opiera się on sam, a także urząd papieża.

Pod koniec 1939 roku Pius XII postanowił w grotach znajdujących się pod Bazyliką Świętego Piotra zrobić miejsce na kolejne grobowce papieży, w pierwszej kolejności dla swojego poprzednika Piusa XI (1922 – 1939), który wspólnie z Kaasem i kilkoma biskupami niemieckimi napisał słynną encyklikę „Mit brennender Sorge” („Z palącą troską”), czyli papieskie orędzie. Papieskie pisma, w zależności od powodu, dla jakiego są publikowane, noszą różne nazwy, na przykład: bulla, edykt, dekretalia czy encyklika.

Ludwig Kaas, jako członek Kongregacji Administracji Bazyliki Świętego Piotra i kierownik wykopalisk w Bazylice Świętego Piotra (oficjalna nazwa brzmiała: Urząd Prac Budowlanych Bazyliki Świętego Piotra Kurii Rzymskiej w Watykanie), sprawował kuratelę nad pracami w grotach. W tamtych latach ciemne korytarze i pomieszczenia, w których zawsze czuć było słaby zapach stęchlizny i których wilgotna, wręcz dotykalna ciemność skrywała niejedną tajemnicę, nie bez powodu przypominały okres wczesnochrześcijański, czas, o którym mówiły już tylko legendy, trudne do odcyfrowania manuskrypty i ogólnikowe relacje. Mimo to właśnie te legendy, a zwłaszcza to miejsce stanowi podwalinę, na której wznosi się w dosłownym tego słowa znaczeniu wspaniała budowla Kościoła katolickiego.

Podczas kopania i sprzątania w grotach robotnicy natknęli się na mur, który prowadził do niedającej się ocenić głębokiej czeluści. Ponieważ było to miejsce pełne świętych przedmiotów, przerwano roboty i szybko posłano po kierownika wykopalisk. Nie minęło dużo czasu, a monsignore Kaas zszedł do krypty Bazyliki Świętego Piotra. W tamtym okresie w podziemiach Watykanu nie było jeszcze światła elektrycznego, a prace wykopaliskowe odbywały się przy migających światłach pochodni i lamp naftowych. Kiedy Kaas znalazł się w tym ledwie oświetlonym miejscu, w którym pochowani byli papieże, męczennicy, a także niechrześcijanie i które słusznie nazywać można kostnicą historii, kiedy stanął przed tajemniczym murem z bardzo starych cegieł, pomyślał najpierw, że chodzi tutaj o pozostałości circus Neroni, cyrku cesarza rzymskiego Nerona.

Już samo wyobrażenie, że stoi się przed murem tego przerażającego miejsca, musiało zmrozić krew w żyłach każdego chrześcijanina! Cyrk Nerona był miejscem niewyobrażalnego wręcz męczeństwa niezliczonych chrześcijan – ingens multido, ogromna liczba poniosła tutaj śmiercią w męczarniach, jak stwierdził Tacyt, historyk rzymski. Przez dwa stulecia z przerwami rozbrzmiewał tutaj z balkonów okrzyk rzymskiego plebsu: „Rzućcie chrześcijan lwom na pożarcie!”.

Pierwotnie Watykan położony był poza obrębem miasta. Słowo „Watykan”, oznaczające pasmo górskie rozciągające się od prawego brzegu Tybru aż do Morza Tyrreńskiego, pochodziło zapewne z języka Etrusków. W ówczesnych źródłach kraina ta opisywana była jako dziki i surowy obszar zamieszkany przez wilki i niedźwiedzie, żmije i jaszczurki oraz niektóre demony. Jako że w obrębie Rzymu nie wolno było grzebać zmarłych – chyba że cesarz wydał na to specjalne pozwolenie – cmentarze leżały poza miastem, w tym także na Mons Vaticanus. Neron kazał wokół wzgórza założyć ogrody, a na samym wzniesieniu zbudować cyrk. Chciał bowiem zadowolić Rzymian za pomocą panem et circenses, chleba i igrzysk, wysokości nekropolii aby nie występowali przeciwko rządom władcy opanowanego przez „cesarskie szaleństwo”.

Głęboko w Watykanie, pod kopułą Bazyliki Świętego Piotra, pod baldachimem ołtarza, pod kryptą, w głębi starożytnego miasta umarłych pogrzebany jest człowiek, na którym nie opiera się wprawdzie wiara, ale Kościół: święty Piotr. Chyba że...

Być może niemiecki prałat, kiedy z bijącym sercem polecał, aby ostrożnie odkopać mur, myślał o relacjach na temat cierpienia pierwszych chrześcijan, przekazywanych także przez autorów niebędących chrześcijanami. Robotnicy odkopywali ziemię szufla po szufli. Mimo migotliwego półmroku na kamieniach w miarę szybko ukazały się kolorowe rysunki. Napięcie rosło, jako że ornamenty zaprzeczały przypuszczeniu, że chodzi tutaj o część starego muru cyrkowego. Na co się natknięto? Dokąd prowadziły te wykopaliska? Nawet najbardziej banalne wyjaśnienie oznaczałoby w tym miejscu sensację!

W końcu odkopano wspartą kolumnami, pomalowaną na czerwono niszę, która zawierała urny. Jak się okazało, robotnicy natrafili na grobowiec z dawnych czasów, mauzoleum o wymiarach siedem na siedem metrów. Dach został kiedyś zdjęty i wnętrze wypełniono ziemią, prawdopodobnie w związku z budową pierwszego kościoła, pierwszej Bazyliki Świętego Piotra, zwanej także starą.

Wraz z każdą wydobywaną szuflą ziemi coraz wyraźniej było widać kunsztowne malunki na ścianach. Jakież wspaniałe musiało to być uczucie, podziwiać na własne oczy – tak jak niegdyś zleceniodawcy budowy grobowca – liczące prawie dwa tysiące lat malowidło przedstawiające idylliczny krajobraz! Nie było wątpliwości, iż freski te miały przygotować ukochanego zmarłego do wspaniałego życia w zaświatach – pogodnego, wypełnionego spokojem świata, w którym barany, woły i delfiny dokazują na swobodzie, a człowiek żyje szczęśliwie w zgodzie ze wszystkimi ukochanymi osobami.

Natrafiono więc na część jakiegoś cmentarza. Ludwig Kaas opowiedział papieżowi o swoim odkryciu i w czerwcu 1940 roku obaj zeszli do krypty Bazyliki Świętego Piotra. To, że papież w okresie rządów Antychrysta – o wiele bardziej okrutnego i odrażającego niż Neron – udał się do miejsca początków papiestwa i Watykanu, do miejsca, gdzie kiedyś wszystko to się zaczęło, miało w sobie coś symbolicznego, co jednak ze zrozumiałych względów zostało przemilczane.

Przed antycznymi grobami stał więc ascetyczny człowiek, na którego wątłych barkach spoczywała duża odpowiedzialność za chrześcijan, ale także za Żydów. To jednak nie wszystko: pośrodku, otoczony urnami z prochami bogatych Rzymian, znajdował się wkopany w ziemię grób chrześcijanki Aemilii Gorgonii z motywami gołębi i napisem: Dormit in pace, (Spoczywa w pokoju). To z kolei czyniło ponownie aktualną starą, zapomnianą już nieco kwestię, a mianowicie: czy pierwsza Bazylika Świętego Piotra rzeczywiście zbudowana została przez cesarza Konstantyna na grobie apostoła, a nowa bazylika wznosi się w dosłownym sensie na miejscu starego kościoła, na szczątkach apostoła Piotra? W sensie przenośnym Kościół Chrystusowy, jedyny uświęcający Kościół katolicki, zgodnie ze słowami samego Jezusa opierał się na Piotrze, skale. Tym samym słowa Jezusa: „Ty jesteś Piotr (czyli Skała), i na tej Skale zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą” (Mt 16, 17-18) stały się pod względem symbolicznym, historycznym, biologicznym, teologicznym znowu aktualne.

Przed tymi bramami Pius XII stał na początku lata 1940 roku jakby w podwójnej roli. Przepowiednia, że Kościoła nie przemogą siły piekielne, mogła być w tamtych dniach istotną pociechą dla papieża. Wiele z tych przekazów zostało już do tego czasu opublikowanych drukiem, kręgi kościelne także skłaniały się do tego, aby te legendy i historie traktować raczej teologicznie niż historycznie, raczej jako kwestie wiary niż fakty. Dzięki odkopaniu historycznego dowodu papież zyskał doskonałą możliwość wykazania, że szczątki apostoła Piotra rzeczywiście tworzą fundamenty Bazyliki Świętego Piotra – z Bożą pomocą i przy odrobinie szczęścia jego grób zostanie wreszcie odnaleziony. Czyż fakt, iż grób najważniejszego apostoła, święte szczątki pierwszego namiestnika Chrystusowego mogą się znajdować w miejscu, w którym według tradycyjnych, wielokrotnie podawanych w wątpliwość przekazów powinny się znajdować, nie mógł się naciskanemu z wielu stron papieżowi wydawać znakiem Bożym?

Ten wspaniały tryumf był jednakże związany ze znacznym ryzykiem. Wykopaliska odbywały się przecież dokładnie pod ołtarzem papieskim, a nikt nie znał szczegółowo statyki Bazyliki Świętego Piotra. Gdyby podczas prac wykopaliskowych uszkodzono filary nośne, całej budowli grozić mogło nawet zawalenie. Upragniony tryumf mógłby zatem grozić zrujnowaniem kościoła.

28 czerwca 1940 roku, w wigilię święta Piotra i Pawła, papież stał w krypcie i rozważał z prałatem Kaasem szanse i ryzyko związane z dalszymi pracami. W końcu Pius zgodnie ze swoim imieniem – Pius znaczy „pobożny” – zdecydował, że należy ufać, iż znalezisko to jest jednak znakiem Bożym. Prace wykopaliskowe miały być trzymane w tajemnicy aż do uzyskania jakichś rezultatów. Postanowiono, że roboty będą prowadzone tylko nocą przez mały zaufany zespół pod kierownictwem Ludwiga Kaasa, który ponosił odpowiedzialność jako szef wykopalisk, a ponadto już wcześniej, podczas innej misji, udowodnił, iż potrafi dotrzymać tajemnicy.

Tajna akcja w grotach Watykanu rozpoczęła się niecały tydzień po kapitulacji Francji przed hitlerowskimi Niemcami, po podpisaniu w Compiègne zawieszenia broni, w dniu, kiedy Brytyjczycy uznali generała de Gaulle’a za przywódcę wszystkich Francuzów. Były to ryzykowne poszukiwania grobu apostoła Piotra. Co było tak wyjątkowego w postaci Piotra? Kim był ten człowiek, którego szczątków poszukiwano w tajnej akcji w czasie, gdy naprawdę działy się ważniejsze sprawy, gdy Europa obracała się w gruzy w wyniku wojny i zagłady?

To, iż Kościół katolicki ze wszystkich kryzysów polityki światowej wychodził wzmocniony, jest chyba jednym z największych cudów historii. Ale najbardziej skorzystał na rozpadzie i upadku Cesarstwa Rzymskiego. Mało tego, w trakcie ogromnych, przypominających potop wędrówek ludów w V stuleciu Kościół rzymski przyjął rolę arki Noego, która zgromadziła w sobie całą wiedzę Rzymian i przetransportowała ją do powstającego chrześcijańskiego Zachodu.

Zawirowania okresu wędrówki ludów wywołały w Europie chaos. Przeobrażenia dotyczące podstawowych przekonań przebiły swoim zakresem wszelkie późniejsze przemiany w dziejach Starego Kontynentu. Wszystko, co dotychczas obowiązywało – myślenie kategoriami państwa, takie pojęcia, jak etyka, moralność i prawo, struktury rodzinne, bezpieczeństwo i własność, przynależność narodowa i religijna, a nawet sama historia – straciło swoje znaczenie. W momencie jednak kiedy znikają wszelkie formy wartości, człowiek traci całkowicie orientację, noc nie jest już nocą, a dzień dniem, to co na górze nie jest już górą, dół przestaje być dołem, a dobro i zło tracą całkowicie na znaczeniu.

Dla Rzymian najgorsza była utrata poczucia bezpieczeństwa – a w konsekwencji wieczności – stało się to już w 410 roku, kiedy to Alaryk, król Wizygotów, najechał ze swoimi wojownikami Rzym i plądrował miasto przez kilka dni. Od tego czasu obywatele rzymscy żyli w rosnącym poczuciu rozpadu własnego świata. To, co kiedyś miało trwać wiecznie, zostało zniszczone przez bezwzględną przemoc tamtego czasu, oczywiście w powiązaniu z upadkiem i bezsilnością ostatnich cesarzy rzymskich i ich obywateli.

Plemiona Franków, Burgundów, Gotów, Wandalów i inne zaczęły najeżdżać obywateli tak niegdyś dumnego cesarstwa. Nieudolni cesarze nie byli już w stanie gwarantować całkowitego bezpieczeństwa i nienaruszalności własności. Imperium zaczęło się wymykać z ich słabych rąk. I powtórzył się zwykły w takich sytuacjach schemat: kiedy grozi upadek, jest on przyspieszany jeszcze przez pozbawionych charakteru rządzących i doradców, dla których najważniejsze są własne korzyści. Rzym był niezwyciężony, dopóki był najważniejszy dla swoich obywateli. Jak tylko zaczęli się troszczyć wyłącznie o swój interes, Imperium Romanum rozpadło się, a wraz z nim rzecz jasna zniknął dobrobyt. Kiedy Rzymianie zaczęli unikać służby wojskowej, która niegdyś uchodziła za najwyższą cnotę obywatelską, a legiony stały się zbiorowiskiem żołdaków, była to zapowiedź końca rzymskiej dominacji.

Dotkliwą lekcję, mówiącą, że szantaż pociąga za sobą jedynie kolejny szantaż, że trybuty i haracze nie prowadzą do niczego innego, jak tylko do kolejnych jeszcze większych haraczy i trybutów, ostatni Rzymianie odczuli w tamtych gorzkich chwilach na własnym ciele – lecz nadaremnie, jako że było już za późno. Przywódcy okrutnych barbarzyńców każde ustępstwo słusznie odbierali jako przyznanie się Rzymu do własnej słabości. W ten sposób doszło do prawdziwej wojny i spustoszenia, ponieważ ustępstwa działają jak zachęta, jak zaproszenie do plądrowania. Dla ostatnich Rzymian sukcesem było już to, że zostali tylko obrabowani, a nie zabici. Sic transit gloria mundi! Tak przemija chwała świata. Jednak wrogowie – Germanie, Persowie i Izaurowie z gór Taurus – którzy napadali z przygranicznych obszarów, byli z dnia na dzień coraz liczniejsi.

Jeżeli pytamy o znaczenie Watykanu w naszych czasach i w przyszłości, nie ma lepszego źródła takiej odpowiedzi jak V i VI wiek: w tamtym okresie rozpadło się Cesarstwo Rzymskie, które istniało dobre tysiąc lat, powstał z tego chrześcijański Zachód, a Kościół katolicki, z jego sensem istnienia mocno spajającym wiernych, awansował do roli pierwszej i najważniejszej instytucji nowej epoki.

W odniesieniu do naszych czasów można z tego faktu wyciągnąć bardzo istotny wniosek, a mianowicie, że wizerunkami władzy mogą być polityka i intryga, ale fundamentem jest sens jej istnienia. Władza rozpada się, kiedy ten sens zostanie wyczerpany. Władza bez takiego sensu to panowanie zbudowane na piasku. A przy tym sensu tego nie da się dokładnie zdefiniować i zaaplikować. Musi zostać zaakceptowany przez ludzi, większe lub znaczące grupy obywateli muszą w systemie religijno-filozoficznym dostrzegać jakiś sens – pierwotne znaczenie łacińskiego słowa sensus, to „spostrzeganie, władza myślenia, kierunek”, a przynależący do niego czasownik oznaczał tyle co „mniemać, coś pod czymś rozumieć”.

Jedyną instytucją, która w tych czasach powszechnego upadku proponowała coraz większej liczbie Rzymian określone wartości, był Kościół rzymski. Chrześcijaństwo w okresie dekad chaosu i braku orientacji głosiło przekonujący sens istnienia: jego nauka łączyła w sobie, w niespotykany dotąd sposób, rzeczy konkretne z abstrakcyjnymi, zawierała wprawdzie wiele warunków do spełnienia, ale bez utrudniania lub też zamykania człowiekowi drogi do odnalezienia siebie w wierze. To, że Kościół mógł zaproponować tę wyjątkową mieszankę złożoną z przywództwa i wolności, zawdzięczał trwającej ponad cztery stulecia, często bardzo zaciętej walce o prawdziwą wiarę.