Wielka operacja zimowa pierwszej wojny światowej. Działania na kierunku mazursko-augustowskim od 7 do 21 lutego 1915 roku ebook

zakupiono w sklepie:

Sklep Testowy

identyfikator transakcji:

1645559910645784

e-mail nabywcy:

[email protected]

znak wodny:

© Copyright

Stanisław Czerep

Wydawnictwo NapoleonV

Oświęcim 2013

Wszelkie Prawa Zastrzeżone

Wydanie II

Recenzenci:

prof. dr hab. Janusz Wojtasik

dr hab. Jan Snopko, prof. UwB

Redakcja:

Halina i Marek Ławniccy

Korekta:

Halina i Marek Ławniccy

Redakcja II wydania:

Dariusz Marszałek

Korekta II wydania:

Mateusz Bartel

Redakcja techniczna:

Dariusz Marszałek

Strona internetowa wydawnictwa:

www.napoleonv.pl

Kontakt:[email protected]

Numer ISBN: 978-83-7889-518-3

Skład wersji elektronicznej:

Kamil Raczyński

konwersja.virtualo.pl

SYNOM ANDRZEJOWI I ADAMOWI

WSTĘP

Przedmiotem rozważań podejmowanych w niniejszym opracowaniu jest wielka operacja zimowa pierwszej wojny światowej, która rozgrywała się na obszarze operacyjnym frontu wschodniego, a konkretnie na Mazurach i północnym Podlasiu, w lutym 1915 r. Wojska niemieckie walczyły z armią rosyjską. W odniesieniu do tych wydarzeń Niemcy stosują nazwę „Zimowa bitwa na Mazurach1 w 1915 r.”, natomiast Rosjanie określają ją jako „Zimowa operacja w Prusach Wschodnich w 1915 r.” albo „Operacja augustowska 1915 r.”. Niezależnie od tego, jakiego byśmy określenia użyli, to musimy stwierdzić, że było to jedno z najpoważniejszych i najdonioślejszych wydarzeń militarnych na wschodnim teatrze wojennym podczas pierwszej wojny światowej. W tym wielkim starciu militarnym uczestniczyły po obu stronach ponad stutysięczne armie.

Operacja ta zaważyła w ogromnym stopniu na dalszych losach pierwszej wojny światowej. Stanowiła ona jakby wstęp do operacji gorlickiej z maja 1915 r. Jej znaczenie wykraczało daleko poza skutki militarne, pozostawała jednak zawsze w cieniu wielkich zmagań wojennych na Zachodzie. Wynikało to z wielu przyczyn. Historycy zachodni w swoich badaniach najczęściej nie wychodzili poza obręb frontu zachodniego. Dopiero w 1975 r. ukazała się cenna praca Normana Stone’a2 o walkach na froncie wschodnim. W Rosji Radzieckiej, a następnie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) w początkowych latach po zakończeniu pierwszej wojny światowej prowadzono badania nad działaniami militarnymi na froncie rosyjskim podczas pierwszej wojny światowej. Powołano w związku z tym (13 sierpnia 1918) Wojenno-Istoriczeskuju Komissju po opisaniju opyta wojny 1914-1918 gg. pod kierownictwem W. N. Kłembowskiego. W wyniku badań prowadzonych przez oficerów dawnej carskiej armii opublikowano Kratkij strategiczeskij oczerk wojny 1914-1918 gg. (wypusk 1-2, Moskwa 1918-1919) i Strategiczeskij oczerk wojny 1914-1918 gg. w siedmiu tomach (1920-1923), będący publikacją źródłową.

Później nastąpił okres zmniejszonego zainteresowania tym tematem. Obecnie obserwuje się ponowny wzrost zainteresowań pierwszą wojną światową i ukazują się w Rosji wartościowe opracowania. Najczęściej są to monografie piechoty3, kawalerii4, artylerii5, korpusu oficerskiego6, sił morskich7 albo prace poświęcone całościowemu spojrzeniu na pierwszą wojnę światową8. Brakuje natomiast zgodnego z obecnym stanem wiedzy opracowania na temat operacji mazursko-augustowskiej z 1915 r.

Pewnym odstępstwem od ogólnego braku zainteresowań walkami na obszarze operacyjnym frontu wschodniego z lutego 1915 r. były wysiłki polskich historyków tuż przed drugą wojną światową. Miały one związek ze skupieniem dużej uwagi przez Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego na kierunku mławskim. Autorzy nie dotarli jednak do ważnej pozycji, jaką bez wątpienia jest praca Kolenkowskiego9. Jednak i ten materiał posiada niedostatki. Pisana była przed powstaniem niemieckiej czternastotomowej Der Weltkrieg 1914 bis 1918…10 i nie uwzględnia badań historyków niemieckich. Opracowanie polskie Wojskowego Biura Historycznego w Centralnym Archiwum Wojskowym powstało później11 i nie mogło być wykorzystane przez Kolenkowskiego. Do jego pracy z kolei nie dotarł również rosyjski emigracyjny generał, historyk I. A. Cholmsen12, a także polski autor Leon Mitkiewicz13 i inni polscy badacze. Jan Dąbrowski w swojej swojej pracy poświęcił kilkanaście stron tej operacji14. Wszyscy wymienieni autorzy, oprócz A. Kolenkowskiego i Kamieńskiego15, nie korzystali z rosyjskich materiałów archiwalnych.

Problematyka militarna pierwszej wojny światowej, a szczególnie działania operacyjne na obszarze frontu wschodniego, w małym zakresie są opracowane przez współczesnych polskich badaczy16. Prekursorami tych badań po drugiej wojnie światowej byli dwaj wybitni profesorowie: Mieczysław Wrzosek17 i Marian Zgórniak18. Operacja mazursko-augustowska z 1915 r., mimo że toczyła się na naszych ziemiach, też nie znalazła się w sferze zainteresowań historyków19. Złożyło się na to wiele przyczyn, ale najważniejsza z nich to utrudniony dostęp do materiałów archiwalnych znajdujących się w Moskwie.

Sporo wysiłku należało włożyć, żeby zbadać struktury i zasady funkcjonowania poszczególnych armii. Pomocne w tym były: przedwojenne opracowanie Jana Dąbrowskiego20 i współczesne Janusza Pajewskiego21. Ponadto do zgłębienia wiedzy o operacji i armii niemieckiej bardzo przydatne okazały się: opracowanie Sztabu Generalnego armii rosyjskiej22, prace D. Sępa (pseudonim)23, H. Kuhla24, E. O. Volkmanna25 oraz najnowszy przyczynek poświęcony omawianemu tematowi, opublikowany w Niemczech26. Do bardziej wnikliwego poznania tematu organizacji armii rosyjskiej i jej zaopatrzenia pomocne były następujące prace: O. D. Markowa27, A. Manikowskiego28, L. G. Bieskrownego29, N. N. Gołowina30, W. Hurko31, A. Knoxa32, A. von Drygalskiego33, W. Ordona (W. Jędrzejewicza)34 i A. A. Strokowa35, M. Kulika36, A. Dobrońskiego37, A. Smolińskiego38 L. Madeja39, D. Radziwiłłowicza40 oraz W. Cabana41. Wprawdzie ostatni z wymienionych autorów zajmuje się wcześniejszym okresem, ale dysponuje dużym zasobem wiadomości na temat późniejszych lat i zamieszcza wartościowe informacje. Wiele cennych wskazówek, zwłaszcza odnośnie terminologii i sposobu ujęcia tematu, można było uzyskać z prac J. Odziemkowskiego42.

Autor niniejszej rozprawy wykorzystał w pierwszej kolejności opracowania autorów rosyjskich: A. Nieznamowa43, W. E. Biełolipeckiego44, M. P. Kamienskiego45 oraz solidne opracowania niemieckie46. Jeden z autorów rosyjskich, który bezpośrednio po zakończeniu pierwszej wojny podejmował próbę wyświetlenia skomplikowanych zmagań na Mazurach i na północnym Podlasiu w lutym 1915 r., przyznawał, że był bezradny, gdy podejmował próby zaprezentowania działań XXVI Korpusu i III Korpusu Syberyjskiego, 53. Dywizji Piechoty, 28. Dywizji Piechoty i grupy gen. Leontowicza. Stwierdzał też, że wyjaśnienie skomplikowanych momentów w przebiegu zdarzeń, które wywarły wpływ na losy całej 10. Armii, a w szczególności XX Korpusu, było niedostateczne i występuje tu wiele znaków zapytania. Nie udało mu się także ustalić przebiegu wycofania się XX Korpusu 12 lutego z rejonu Gołdap - Grabowo, a nawet tak prozaicznej sprawy - jak by się wydawało - jak zlokalizowanie położenia służbowego dowódcy Grupy Jańsborg, gen. Omieljanowicza47.

Na uwagę zasługuje też literatura wspomnieniowa i pamiętnikarska. Na pierwszym miejscu należy umieścić pamiętniki dowódców i szefów sztabów wojsk rosyjskich: gen. Boncz-Brujewicza48, gen. Budberga49, gen. Jepanczina50 oraz niemieckich: Ericha Ludendorffa51 i Ericha von Falkenhayna52. Duże znaczenie mają też wspomnienia ministrów: Włodzimierza Suchomlinowa (ministra wojny 1909-1915)53, Aleksandra Łukomskiego (wiceministra w Ministerstwie Wojny i dowódcy 32. Dywizji Piechoty)54 oraz przywódców opozycji wobec systemu carskiego: Aleksandra Guczkowa55 i Pawła Milukowa56.

Niezwykle przydatny okazał się obszerny artykuł francuskiego historyka Aubleta, który miał dostęp do materiałów źródłowych i napisał rzeczowy artykuł. Do niego dołączył aneksy zawierające rozkazy i meldunki57.

Z niemieckich opracowań, oprócz wcześniej wymienionych, na uwagę zasługuje przede wszystkim rozprawa doktorska Gytisa Gudaitisa58. Autor dostarcza uporządkowane od nowa informacje o obu armiach podczas pierwszej wojny światowej. Wielką wartość przedstawiają różnego rodzaju rozproszone, publikacje zawierające cenne artykuły, m.in. o „zapomnianym” froncie wschodnim 1914/191559, ocenę działań niemieckich w omawianym okresie60, a także książka francuskiego autora, gen. Buata, o armii niemieckiej61. Uzupełnieniem tych treści jest opracowanie wywiadu amerykańskiego o armii niemieckiej z krótkimi informacjami o poszczególnych dywizjach niemieckich w latach 1914-191862.

Ważną kwestią, którą należało ustalić, to nazwy miejscowości w języku polskim. Najczęściej występowały one w języku rosyjskim lub niemieckim. Nieocenioną rolę w tych wyjaśnieniach odegrała elektroniczna wersja Słownika geograficznego Królestwa Polskiego…63.

W dokumentach i publikacjach, zarówno rosyjskich jak niemieckich, występują nazwiska bez imion. Trzeba więc było dotrzeć do spisu generałów i oficerów z okresu pierwszej wojny światowej, żeby te imiona uzupełnić. Najbardziej dostępne były one w Rossijskoj Gosudarstwiennoj Bibliotiekie w Moskwie (popularnej Lenince)64.

Gwoli ścisłości wypada zaznaczyć, że autor niniejszej rozprawy poczynił zabiegi mające na celu osobiste rozpoznanie tych terenów, na których rozgrywały się wydarzenia omawianej operacji. Wystąpiła możliwość zweryfikowania wielu przeinaczeń, jakie znalazły się na mapach. Zdumienie wzbudziła pamięć o tych wydarzeniach wśród mieszkańców okolicznych miejscowości zachowana do dzisiaj. Na szczególne podkreślenie zasługuje szacunek, jakim czczą poległych mieszkańcy Kamiennej Starej.

Odtworzenie przebiegu wydarzeń z lutego 1915 r. nastręczało poważne trudności, ponieważ w czasie walk doszło do zniszczenia dokumentacji przez korpus rosyjski, który uczestniczył w najcięższych zmaganiach. Autor niniejszego opracowania przezwyciężył te trudności materiałowe. Dotarł do Rossijskogo Gosudarstwiennogo Wojenno-Istoriczeskogo Archiwa (RGWIA) w Moskwie. Przebywał tam w latach 2008-2012- r. (siedmiokrotnie - łącznie około siedmiu miesięcy). W archiwum tym odszukał dokumenty sztabowe organów dowodzenia i formacji uczestniczących w operacji. Głównie są to akta polowego sztabu głównodowodzącego, czyli tzw. Stawki65, sztabu Frontu Północno-Zachodniego, 10. Armii, Grupy Wierzbołowskiej oraz sztabów dywizji i ponad trzydziestu pułków, a także wspomnień dowódców66.

Najcenniejsze archiwalia są w zespołach akt Stawki i Frontu Północno-Zachodniego oraz Frontu Zachodniego. W dokumentach Stawki najbardziej przydatny fond [f.] 2003, opis [o.] 1, dieło [d.] 2 - zawiera rozkazy naczelnego wodza z okresu od 1 (14) stycznia do 28 lutego (13 marca) 1915 r. i następny fond zawierający również rozkazy późniejsze - [f.] 2003, [o.] 1, [d.] 12 w okresie od 5 (18) stycznia do 23 sierpnia (5 września) 1915 r. Poszczególne jednostki archiwalne (dieła) obejmują komunikaty wojenne i informacje o rozmieszczeniu wojsk na obszarze operacyjnym frontów - [f.] 2003, [o.] 1, [d.] 115 i 119 w okresie od 31 lipca (13 sierpnia) do 28 lutego (13 marca) 1915 r. Historyk może jednak rozczarować się po zajrzeniu do tych „dieł”. Nie zawierają one zbyt cennych informacji. Autor opracowania wykorzystał ponadto sprawozdania z działań wojennych sztabu Frontu Północno-Zachodniego - [f.] 2003, [o.] 1, [d.] 182 i 183 w okresie od 1 (14) stycznia do 16 lutego (1 marca) 1915 r. Podobne dokumenty zawarte są w innych „diełach” - [f.] 2003, [o.] 1, [d.] 192 i 193 w okresie od 1 (14) stycznia do 28 lutego (13 marca) 1915 r. Nieodzowne okazały się dwa z ostatnio wymienionych „dieł”67.

W zasobach archiwalnych sztabu Frontu Północno-Zachodniego pomocne okazały się rozkazy dowódcy tego wyższego związku operacyjnego, a zwłaszcza te, które dotyczą bezpośrednio okresu omawianego - [f.] 2019, [o.] 1, [d.] 2 (mf.) w okresie od 28 stycznia (10 lutego) do 8 (21) czerwca 1915 r. Wśród tych dokumentów istnieje luka obejmująca pierwszą dekadę lutego 1915 r. Uzupełniają ją archiwalia w „diele”, które „zaplątało się” w aktach sztabu Frontu Zachodniego - rozkazy sztabu frontu, [f.] 2048, [o.] 1, [d.] 9 - 20 stycznia (2 lutego) 16 lutego (1 marca) 1915 r. (mf.). Dalszy, to [f.] 2019, [o.] 1, [d.] 38, zawierający komunikaty wojenne o przeciwniku. Niestety, dokumenty tego zespołu sięgają tylko do 22 stycznia (4 lutego) 1915 r., [f.] 2019, [o.] 1, [d.] 49, zawierają dyrektywy naczelnego wodza z lutego 1915 r. Następne interesujące nas „dieło” to sprawozdania z działań bojowych sztabu 10. Armii, [f.] 2019 [o.] 1, [d.] 107 (mf.), od 26 października (8 listopada) 1914 do 10 (23) lutego 1915 r. Jednak brak w nim niektórych cennych dokumentów, zwłaszcza z końcowego okresu walk.

Dużą wartość badawczą mają ponadto meldunki o przebiegu działań - [f.] 2019, [o.] 1, [d.] 110 i 111. Oba „dieła” zawierają sprawozdania z działań bojowych 10. Armii oraz rozkazy dowódcy do podległych formacji z okresu od 21 grudnia 1914 (3 stycznia 1915) do 19 marca (1 kwietnia) 1915 r. Cenne też są komunikaty wojenne oparte na danych wywiadu francuskiego i agentów wywiadu państw koalicji z terenu operacyjnego frontu włoskiego - [f.] 2048, [o.] 1, [d.] 383 - od 31 grudnia 1914 (13 stycznia 1915) do 25 sierpnia (7 września) 1915 r. Zostały ponadto uwzględnione dokumenty wytworzone przez Zarząd Komunikacji Wojskowej Frontu Północno-Zachodniego - [f.] 2031, [o.] 1, [d.] 5 i 6. Przydatne okazały się głównie rozkazy szefa Zarządu Komunikacji Wojskowej68.

Autor publikowanej rozprawy zdołał dotrzeć również do dokumentów wytworzonych w sztabie 10. Armii przez oddział generała-kwatermistrza. Chodzi tu mianowicie o rozkazy operacyjne, dyrektywy dowódcy wojsk frontu i dowództw poszczególnych armii. Uwzględniono ponadto korespondencję operacyjną wydziału operacyjnego sztabu armii ze sztabami podległych formacji - [f.] 2144, [o.] 1, [d.]: 1369, 14, 58, 330 z okresu od 1 (14) stycznia 1915 do 27 lutego (11 marca) 1915 r. W następnej kolejności dzienne zapisy rozkazów i rozporządzeń dowództwa - [f.] 2144, [o.] 1, [d.] 48 i 49 z okresu od 1 (14) stycznia do 31 marca (13 kwietnia) 1915 r. Archiwalia te uzupełniają komunikaty wywiadowcze sztabu 10. Armii - [f.] 2144, [o.] 1, [d.] 619, 620.

Istotne dokumenty zgromadzone w archiwach pochodzą ze sztabów korpusów. W III Korpusie są to rozkazy, komunikaty wojenne, informacje o rozmieszczeniu wojsk niemieckich - [f.] 2185, [o.] 1, [d.] 55, w okresie od 21 sierpnia (3 września) 1914 do 14 (27) lutego 1915 r.

Sztab XX Korpusu przed dostaniem się do niewoli zniszczył dokumentację. Z późniejszego okresu zachował się istotny dokument, relacja P. W. Rodzianki o zmaganiach XX Korpusu w okrążeniu od 3 (16) lutego do 7 (20) lutego 1915 r. - [f.] 2218, [o.] 1, [d.] 451.

W dokumentach sztabu XXVI Korpusu znajdujemy korespondencję operacyjną między sztabami XXVI Korpusu i 10. Armii z okresu od 1 (14) stycznia do 5 (18) marca 1915 r. - [f.] 2230, [o.] 1, [d.] 20. Występują też „Polowyje kniżki” prowadzone przez oficerów sztabu tego korpusu - [f.] 2230, [o.] 1, [d.] 187 od 1 (14) stycznia do 4 (17) marca 1915 r. Cennym uzupełnieniem są komunikaty wywiadowcze i informacje o rozmieszczeniu sił przeciwnika, zebrane przez sztaby 10. Armii i korpusu - [f.] 2230, [o.] 1, [d.] 241 od 1 (14) stycznia do 4 (17) marca 1915 r.

Sztab III Korpusu Syberyjskiego zgromadził sporo dokumentów. Najważniejsze okazały się przede wszystkim rozkazy i zarządzenia dowództwa 10. Armii, Korpusu Syberyjskiego, dywizji i sąsiadujących formacji - [f.] 2280, [o.] 1, [d.] 93, w okresie od 21 stycznia (3 lutego) 1915 do 28 lutego (13 marca) 1915 r. Następny interesujący nas zespół dokumentów, to [f.] 2280, [o.] 1, [d.] 213 - korespondencja ze sztabem 10. Armii o organizacji służby łączności w korpusie oraz schematy organizacji łączności korpusu, dywizji i 10. Armii w okresie od 29 października (12 listopada) 1914 do 22 lutego (7 marca) 1915 r. Dalsze kwestie można próbować wyjaśnić w oparciu o „Polowuju kniżku” kpt. Fiedora Szafałowicza, który dokonywał zapisów w okresie od 2 (15) grudnia 1914 do 20 lutego (5 marca) 1915 r. Zapisy są enigmatyczne i pobieżnie traktują okres walk lutowych 1915 r. Również dosyć powierzchowne dane prezentuje „Żurnał wojennych diejstwi 19 stycznia (1 lutego) 1915 r. - 9 (22) lutego 1915 r.”.

Różnorodną dokumentację wytworzyły sztaby dywizji. Zachowała się ona najczęściej tylko do pierwszego okresu zmagań, kiedy jeszcze formacje nie doświadczyły zbyt skomplikowanych losów. W zasobach sztabu 27. Dywizji Piechoty występuje niewiele dokumentów odnoszących się do interesującego nas okresu. Na uwagę zasługują szkice sytuacyjne o rozmieszczeniu wojsk niemieckich z okresu od 28 grudnia 1914 (10 stycznia 1915) do 31 grudnia 1914 r. (13 stycznia 1915). Opracował je felczer ze 105. Orenburskiego Pułku Piechoty, który zbiegł z niewoli niemieckiej - [f.] 2357, [o.] 1, [d.] 184. Następne „dieła” (185 i 186) zawierają zarządzenia operacyjne, komunikaty wywiadowcze i sprawozdania z działań bojowych sztabu 10. Armii, III Korpusu, dywizji sąsiadujących oraz oddziałów wchodzących w skład 27. Dywizji w okresie od 1 (14) stycznia do 24 stycznia (6 lutego) 1915 r. Dokumenty te uzupełnia „Żurnał wojennych diejstwi sztaba diwizji” od 17 czerwca 1914 do 28 czerwca 1915 r. W lutym 1915 r. dokonano niewielu zapisów.

Stosunkowo skromna jest dokumentacja 28. Dywizji Piechoty. Rozkazy operacyjne i rozporządzenia sztabu dywizji obejmują wprawdzie okres od 5 (18) stycznia do 1 (14) marca 1915 r., jednak występuje tam niewiele materiałów źródłowych z najbardziej dramatycznego okresu walk - [f.] 2358, [o.] 1, [d.] 34. Korzystniej w porównaniu ze wspomnianymi „diełami” prezentuje się zawartość następnego [f.] 2358, [o.] 1, [d.] 35, z rozkazami dywizyjnymi z okresu od 17 (30) stycznia 1915 do 30 grudnia 1915 r. (12 stycznia 1916 r.). Cenne też są sprawozdania z działań wojennych opracowane przez sztaby 10. Armii, XX Korpusu, sąsiadujących dywizji i oddziałów wchodzących w skład 28. Dywizji Piechoty z okresu od 2 (15) stycznia do 4 (17) marca 1915 r. - [f.] 2358, [o.] 1, [d.] 85 i 86.

W dokumentacji dotyczącej 29. Dywizji Piechoty na szczególną uwagę zasługuje fond 2359, [o.] 1, [d.] 504, 506, 507, 508, 509, 510. Zawiera sprawozdania z działań wojennych: XX Korpusu, dywizji sąsiadujących i formacji wchodzących w skład 29. Dywizji Piechoty w okresie od 8 (21) stycznia do 27 stycznia (9 lutego) 1915 r. Uzupełnienie tych informacji, nie zawsze kompletnych, można odszukać w „Polowoj kniżce”, prowadzonej przez płk. Ferdinanda Feszotta, jednak również tylko do wcześniejszego okresu od 10 (23) grudnia 1914 do 27 stycznia (9 lutego) 1915 r. - [f.] 2359, [o.] 1, [d.] 756 i 757.

Zasoby archiwalne sztabu 56. Dywizji Piechoty są znacznie obszerniejsze. Występują tutaj rozkazy dywizyjne - [f.] 2386 [o.] 1, [d.] 1 z okresu od 4 (17) lutego do 4 (17) marca 1915 r. W następnych „diełach” mieszczą się rozkazy i komunikaty operacyjne sztabu dywizji i III Korpusu - [f.] 2386, [o.] 1, [d.] 37, 38, 39, 40 z okresu od 1 (14) stycznia do 31 stycznia (13 lutego) 1915 r. Dalsza dokumentacja to korespondencja operacyjna ze sztabami sąsiadujących dywizji [f.] 2386, [o.] 1, [d.] 41 i 42. Wyjaśnienie wielu kwestii zawiera „Polowaja kniżka” - [f.] 2386, [o.] 1, [d.] 178, 179, 180, 181, 182, 183 z okresu od 28 grudnia 1914 (10 stycznia 1915) do 19 lutego (4 marca) 1915 r.

Dokumentacja 64. Dywizji Piechoty jest mało przydatna do naszych badań. W fondzie 2394, [o.] 2, [d.] 19 i 20 występują wprawdzie komunikaty wojenne, rozporządzenia i komunikaty sztabów, jednak nie z okresu najbardziej nas interesującego, dotyczącego XXVI Korpusu i oddziałów dywizji oraz sąsiadujących formacji w okresie od 1 (13) stycznia do 3 (16) marca 1915 r. Brak jest niektórych dokumentów z drugiej dekady lutego 1915 r.

W sztabie 73. Dywizji Piechoty nie zachowało się również zbyt wiele wartościowych dokumentów. W pierwszej kolejności sięgnięto do „dieł” zawierających opisy działań bojowych dywizji i sprawozdania sztabów pułków - [f.] 2403, [o.] 1, [d.] 15 od 1 (14) stycznia do 4 (17) marca 1915 r. Pomocna okazała się „Polowaja kniżka” spisywana przez dowódcę dywizji gen. Gieorgi Lewickiego - [f.] 2403, [o.] 1, [d.] 44 w okresie od 10 (23) stycznia do 15 (28) stycznia 1915 r. Następne „Polowyje kniżki” prowadził szef sztabu dywizji płk Wasilij Kriwienko - [f.] 2403, [o.] 1, [d.] 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55. Rozpoczął on zapiski 12 (25) stycznia, a zakończył 28 lutego 1915 r.

Pozornie wydaje się, że więcej wiadomości możemy uzyskać z archiwaliów 84. Dywizji Piechoty. Występują wśród nich: rozkazy dywizyjne [f.] 2414, [o.] 2, [d.] 2, obejmujące okres od 23 stycznia (5 lutego) do 8 (21) kwietnia 1915. Jest to jednak skromne „dieło” i głównie zawiera dokumenty z późniejszego okresu. Następny z interesujących nas fondów 2414, [o.] 2, [d.] 32 - od 1 (13) stycznia do 5 (18) marca 1915 r. mieści m.in. rozkazy i rozporządzenia operacyjne sztabu XXVI Korpusu. Uzupełnieniem tych dokumentów jest „Polowaja kniżka”, którą prowadził szef sztabu dywizji kpt. Paweł Jermolin - [f.] 2414, [o.] 2, [d.] 170 od 23 stycznia (5 lutego) do 31 stycznia (13 lutego) 1915 r. i [f.] 2414, [o.] 2, [d.] 171 od 8 (21) lutego do 19 lutego (4 marca) 1915 r. Występuje jednak luka w zapisach od 14 do 20 lutego 1915 r., a więc w okresie największego nasilenia zmagań.

W aktach 7. Dywizji Strzelców Syberyjskich nie ma „dieł” z rozkazami operacyjnymi na styczeń i luty 1915 r. Dokumenty fondu 2519, [o.] 1, [d.] 285, doprowadzone są do grudnia 1915 r. i następne „dieło” 286 zawiera archiwalia dopiero z marca 1915 r. „Polowyje kniżki” z tego okresu nie zawierają również zapisów.

W aktach 8. Dywizji Strzelców Syberyjskich jest znacznie więcej dokumentów. Wprawdzie w [f.] 2520, [o.] 1, w skromnych [d.] 13 i 14 zatytułowanych „rozkazy operacyjne” historyk rozczaruje się, bo nie znajdzie dokumentów z najbardziej gorącego okresu walk. W następnym [d.] 52 zasób dokumentów jest całkiem dobry. Występują tam rozkazy i rozporządzenia dowództw: 10. Armii, III Korpusu Syberyjskiego, sąsiadujących dywizji i podporządkowanych oddziałów. Cennym uzupełnieniem jest „Polowaja kniżka”, [f.] 2520, [o.] 1, [d.] 187, prowadzona przez szefa sztabu płk. Wasilija Pietrowa i adiutanta sztabskapitana70 Korenieca od 31 stycznia (13 lutego) do 20 lutego (5 marca) 1915 r.

Nieco lepiej prezentuje się dokumentacja dotycząca 1. Dywizji Kawalerii. Występują rozkazy wydawane przez dowództwo dywizji - [f.] 3511, [o.] 2, [d.] 520 od 21 stycznia (3 lutego) do 31 grudnia 1915 r. (13 stycznia 1916), ale nie są one kompletne. Wartościowym uzupełnieniem są „Polowyje kniżki” obficie zapisywane przez dowódcę dywizji gen. Majdela i szefa sztabu płk. Pietersona (lub tylko przez gen. Majdela) - [f.] 3511, [o.] 2, [d.] 307, 308, 309, 310, 311, 312, 315 od 18 (31) stycznia do 1 (14) marca 1915 r.

Niestety, brak jest pełnej dokumentacji brygad artylerii. W XXVIII Brygadzie Artylerii zachował się tylko imienny spis żołnierzy i oficerów brygady (kartkowy). Tych kart jest 772. Brakuje nr. 727, 729, 731, 743 i 763. Na odwrocie kart mamy adnotacje o ewentualnym dostaniu się poszczególnych żołnierzy do niewoli.

Najuboższą dokumentację z okresu styczeń - luty 1915 r. posiadają pułki, i to głównie te, które najbardziej ucierpiały w zmaganiach71, z których najskromniejsze zasoby archiwalne posiada sztab 113. Staroruskiego Pułku Piechoty. Zawartość fondu 2727, [o.] 1, [d.] 5 z rozkazami operacyjnymi kończy się na dacie 31 grudnia 1914 r. (13 stycznia 1915 r.). Następny [f.] 2727, [o.] 1, [d.] 6 zawiera dokumenty od 28 lutego (12 marca) 1915 r. W tym samym fondzie 2727, [o.] 1, [d.] 203 rozkazy pułkowe rozpoczynają się od 9 (22) lutego 1915 r., czyli w dzień po zakończeniu walk. „Polowaja kniżka”, [f.] 2727, [o.] 2, [d.] 83, prowadzona była przez sztabskapitana Brechmina. Pierwszy wpis po dłuższej przerwie dotyczył wydarzeń z 18 lutego (3 marca) 1915 r.

W zbiorach 114. Nowotorżskiego Pułku Piechoty zachowało się też niewiele dokumentów. Najcenniejszy jest [f.] 2728, [o.] 1, [d.] 19, zawierający rozkazy operacyjne i rozporządzenia dowództwa 10. Armii, skierowane do 29. Dywizji Piechoty w okresie od 1 (14) stycznia do 29 grudnia 1915 r. (11 stycznia 1916 r.). „Żurnały wojennych diejstwij” i „Polowyje kniżki” dotyczą znacznie późniejszego okresu.

W dokumentach 115. Wjaziemskiego Pułku Piechoty jest tylko jedno „dieło” godne uwagi - [f.] 2729 [a.] 1, [d.] 29, zawierające rozkazy i zarządzenia dowództwa pułku oraz meldunki dowództw batalionów, kompanii i patroli zwiadowczych. Dokumenty te dotyczą głównie późniejszego okresu i to z pobytu w rejonie miejscowości Szestokai (obecnie Litwa). „Żurnały wojenych diejstwij” i „Polowyje kniżki” zawierają wpisy z okresu po zakończeniu operacji.

Zachowały się skromne zasoby archiwalne dotyczące 108. Saratowskiego Pułku Piechoty - [f.] 2722, [o.] 1, [d.] 546. „Dieło” zatytułowane „Opisanije bojewych diejstwij połka” zawiera opisy zmagań całego pułku w rejonie Gąbina (Gumbinnen)72, a I Batalionu w pobliżu Grodna w okresie od 1 (14) stycznia do 5 (18) kwietnia 1915 r. Dużo jednak dokumentów z punktu widzenia badań operacji mazursko-augustowskiej jest mało przydatnych. „Rozkazy operacyjne” - [f.] 2722, [o.] 1, [d.] 547, wydane pułkowi w dniach od 21 stycznia (3 lutego) do 8 (21) kwietnia 1915 r. również zawierają niewiele dokumentów z interesującego nas okresu73.

W Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie (Rembertowie) odnaleziono dużo materiałów. Najcenniejsza jest Podróż historyczno-taktyczna 1938 r. Materiały do działań XX Korpusu…74. Autorzy tego opracowania nie ograniczyli się do sporządzenia notatek z podróży terenowej, ale opracowali solidne dzieło. Wprawdzie w dużej mierze oparli się na powstałej dwa lata wcześniej pracy L. Mitkiewicza75, ale poszli zdecydowanie naprzód i wykorzystali jeszcze dokładniej od swego poprzednika opracowanie Der Weltkrieg 1914 bis 1918… oraz sięgnęli po monografie 19 pułków niemieckich i 2 samodzielnych batalionów, czyli około ⅔ jednostek wojskowych biorących udział w operacji po stronie niemieckiej: 4. Pułku Grenadierów, 17. Pułku Piechoty, 33. Pułku Piechoty, 44. Pułku Piechoty, 45. Pułku Piechoty, 70. Pułku Piechoty, 174. Pułku Piechoty, 252. Rezerwowego Pułku Piechoty, 254. Rezerwowego Pułku Piechoty, 258. Rezerwowego Pułku Piechoty, 4. Pułku Ułanów, 7. Pułku Ułanów, 8. Pułku Ułanów, 12. Pułku Ułanów, 8. Pułku Artylerii Lekkiej, 15. Pułku Artylerii Lekkiej, 31 Pułku Artylerii Lekkiej, 58. Rezerwowego Pułku Artylerii Lekkiej, II Batalionu Strzelców, 1. Pułku Dragonów, I Batalionu Pionierów76.

Książka składa się z czterech rozdziałów. Wszystkie rozdziały zostały przygotowane według metodologicznych zasad, których prekursorem był nasz wybitny historyk wojskowości, Wacław Tokarz. W rozdziale I dokonano charakterystyki geograficznej obszaru działań bojowych. Pokrótce omówione zostały zagadnienia infrastruktury, głównie pod kątem możliwości transportowych. Zasygnalizowane zostały też problemy ludnościowe i gospodarcze na omówionym obszarze.

W rozdziale II dokonano omówienia sytuacji na wschodnim i zachodnim teatrze wydarzeń militarnych na początku 1915 r. Scharakteryzowano siły i środki stron oraz zamiary operacyjne dowództw pod koniec 1914 i na początku 1915 r. Przedstawiono przebieg wydarzeń związanych z ustalaniem planów obu stron. Zakończono ten rozdział szczegółową analizą zamiarów operacyjnych tuż przed rozpoczęciem operacji mazursko-augustowskiej.

Najobszerniejszy rozdział III zawiera szczegółowy opis przebiegu operacji mazursko-augustowskiej z podziałem na dwa obszary: mazurski i północno podlaski. Na początku tego rozdziału opisane zostały zmagania rozpoczęte z inicjatywy Rosjan, a rozgrywające się w Lasach Lasdeńskich. Poprzedzały one rozpoczęcie właściwej operacji. Autorowi niniejszej rozprawy, w oparciu o materiały archiwalne, jako pierwszemu spośród wszystkich historyków powiodło się wyświetlenie tej tak ważnej kwestii. Do tej pory wiedza na ten temat była niezwykle skromna. W dalszych rozważaniach kluczowym zadaniem było ustalenie przebiegu operacji. Było to niezmiernie trudne ze względu na rozmiar przedsięwzięcia i nie zawsze pełną dokumentację. Po stronie niemieckiej stanęły do walki dwa związki operacyjne, czyli 10. i 8. Armie - łącznie piętnaście i pół dywizji piechoty oraz jedna i jedna trzecia dywizji kawalerii, po stronie rosyjskiej 10. Armia - jedenaście i pół dywizji piechoty oraz dwie i pół dywizji kawalerii. Walczyło przeciwko sobie w bezpośredniej styczności i w skomplikowanych okolicznościach ponad trzydzieści pułków piechoty i kawalerii po jednej i tyleż po drugiej stronie oraz oddziały artylerii, saperzy, tabory. Opis tych zmagań przedstawiono do poziomu pułków. W każdym dniu od 7 do 21 lutego 1915 r. wszystkie te pułki wielokrotnie uczestniczyły w walce i trzeba było to było uwzględnić w łączności z innymi formacjami.

Ostatni podsumowujący IV rozdział rozprawy pomyślany został jako ocena działań niemieckich i rosyjskich oraz ich następstw w kontekście militarnym i politycznym.

Cennym uzupełnieniem książki są załączniki, mapki i ilustracje. Mapek jest 25 czyli o 20 więcej niż w I wydaniu.

Rozprawa ta stanowi istotny postęp w wyjaśnianiu ważnych kwestii militarnych rozgrywających się na obszarze operacyjnym frontu wschodniego w okresie pierwszej wojny światowej. Gwoli ścisłości trzeba dodać, że operacja była prowadzona na terenie Mazur i północnego Podlasia, a więc ziem wchodzących w skład obecnego państwa polskiego.

Przygotowanie rozprawy poświęconej jednej z największych operacji zimowych, przeprowadzonej na obszarze operacyjnym frontu wschodniego w 1915 r., było możliwe m.in. dzięki obszernej literaturze przedmiotu (por. załączona bibliografia uwzględniająca tylko materiały archiwalne i publikacje bezpośrednio wykorzystane przy pisaniu rozprawy). Materiały archiwalne są dostępne w Rossijskom Gosudarstwiennom Wojenno-Istoriczeskom Archiwie w Moskwie, oraz Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie. Publikacje źródłowe i opracowania w zdecydowanej większości dostępne były w Rossijskoj Gosudarstwiennoj Bibliotiekie lub bibliotekach niemieckich. Biblioteki polskie dysponują niewielkimi zbiorami na ten temat.W tym miejscu chciałbym podziękować recenzentom wydawniczym profesorom Januszowi Wojtasikowi i Janowi Snopko, za niezwykle trafne uwagi. Podziękowania przekazuję profesorom Mieczysławowi Wrzoskowi i Lechowi Wyszczelskiemu, którzy nie szczędzili mi cennych rad. Za wsparcie i życzliwość dziękuję moim bezpośrednim przełożonym z Zakładu Historii Wojskowej i Stosunków Militarnych, Instytutu Historii i Nauk Politycznych oraz Wydziału Historyczno-Socjologicznego Uniwersytetu w Białymstoku. Wdzięczny też jestem moim współpracownikom, którzy życzliwie odnosili się do mego przedsięwzięcia.

Nie mogę też pominąć mojej Żony, która najbardziej odczuła moje wieloletnie zaangażowanie przy pisaniu książki. Mimo, że jest matematykiem, była też surowym recenzentem moich dokonań naukowych.

Na koniec chciałbym podziękować Pani Redaktor Naczelnej Wydawnictwa UwB - Mgr Elżbiecie Świątkowskiej-Kozłowskiej oraz redaktorom: Halinie i Markowi Ławnickim, którzy w dużym stopniu jako wysokiej klasy profesjonaliści przyczynili się do tego, że I wydanie zakończyło się wielkim sukcesem wydawniczym. Niestety Pana Marka nie ma już wśród nas. Odszedł po długiej chorobie w pełni sił twórczych. Dziękuję także Panu Teodorowi Woronie.

Słowa podziękowania składam także nowej ekipie z Wydawnictwa NapoleonV, która podjęła się trudu przygotowania II wydania.

1 Nazwa „Mazury” została wprowadzona przez władze pruskie w XIX w. Oznaczała tereny, na których mieszkała ludność wyznania ewangelickiego, posługująca się językiem polskim. Wcześniej ziemie te nazywano polskimi powiatami, a ludność pruskimi Polakami lub polskimi Prusakami, albo bardziej zawile - mieszkańcami polskiego języka. W XIX-wiecznej literaturze polskiej pojawiały się określenia Mazury Pruskie lub Mazowsze Pruskie (w odróżnieniu od Mazowsza Polskiego). Historia Mazur jest długa i skomplikowana.

2 N. Stone, Eastern Front 1914-1917, Londyn 1975.

3 O. Leonow, I. Uljanow, Regularnaja piechota 1855-1918, Moskwa 1998.

4 A. Dieriabin, J. I. Dzys, Pierwaja mirowaja wojna 1914-1918. Kawalerija rossijskoj imperatorskoj gwardii, Moskwa 2000.

5 J. S. Proczko, Istorija razwittija artylerii, Sankt Petersburg 1994.

6 S. W. Wołkow, Russkij oficerskij korpus, Moskwa 1993; J. Gałuszko, A. Koliesnikow, Szkoła rosyjskiego oficerstwa, Moskwa 1993.

7 W. A. Zołotariew, Ruskij flot w pierwoj mirowoj wojnie, Sankt Petersburg 2002.

8 A. Utkin, Zabytaja tragedija. Rossija w pierwoj mirowoj wojnie, Smoleńsk 2000; Pierwaja mirowaja wojna. Prolog XX wieka, Moskwa 1998.

9 A. Kolenkowskij, Mirowaja wojna 1914-1918 g. Zimnjaja operacja w Wostocznoj Prussii w 1915 godu (s 10 schemami wnie tieksta), Moskwa 1927.

10 Do napisania rozprawy wykorzystana została publikacja: Der Weltkrieg 1914 bis 1918. Bearbeitet Reichsarchiw - militarischen Operationen zu Lande, t. VII, Berlin 1931. Książka ta opracowana została na podstawie materiałów archiwalnych II Rzeszy Niemieckiej. Wiele z tych materiałów zostało utraconych bezpowrotnie podczas nalotów alianckich na Poczdam w 1945 r. i pożaru Archiwum Armii (Heeresarchiv Potsdam), patrz: O. Bade, M. Borun, Wnioski i uwagi z kwerendy archiwalnej Fortyfikacji Świnoujścia dotyczącej obiektów powstałych w II połowie XIX wieku i I połowie XX wieku, przeprowadzonej w zbiorach sześciu archiwów polskich i niemieckich, Internet, 1 września 2010 r. http://borun.info/2004-10-08a.pdf; Materiały, które zebrano z innych archiwów, a dotyczyły one armii niemieckiej umieszczono w Bundesarchiv-Militararchiv we Freiburgu. Historyk polski Jerzy Gaul przejrzał grupy zespołów akt, m.in. Preussische Armee ab 1867 (do 1918). Wśród armii, które walczyły na ziemiach polskich w lutym 1915 r. nie odnotowuje on 10. Armii i 8. Armii niemieckiej i ich zespołów akt, J. Gaul, Polonika w Bundesarchiv-Militararchiv we Freiburgu, „Archeion”, Warszawa 2002, t. CIV, s. 226-233.

11 CAW, WBH, I.341.1.493. Podróż historyczno-taktyczna 1938 r. Materiały do działań XX Korpusu rosyjskiego i 10. Armii niemieckiej, Wojskowe Biuro Historyczne (WBH), Warszawa 1938.

12 I. Cholmsen, Mirowaja wojna. Naszi operacii na Wostoczno-Pruskomfrontie zimoju 1915 g. Wospominanija i mysli, Paryż 1935.

13 L. Mitkiewicz, Bitwa zimowa na Mazurach (6-21II1915 r.), Warszawa 1936. Książka ta opracowana została głównie w oparciu o wspomniane wcześniej solidne studium niemieckie, a szczególnie jego trzeci rozdział oparty na archiwaliach, a obejmujący walki na wschodzie od stycznia do końca kwietnia 1915 r. Der Weltkrieg 1914 bis 1918…

14 J. Dąbrowski, Wielka wojna 1914-1918, t. I (do s. 503), t. II (do s. 1026), Warszawa 1937.

15 Kamienskij, Gibiel XX korpusa. (Po archiwnym materiałam sztaba 10. Armii), s 10 schiemami, 2 kroki i 2 otczetnymim kartoczkami, Piotrogród 1921.

16 S. Czerep, Operacje wołyńskie ofensywy Brusiłowa 4 czerwca - 10 sierpnia 1916 r., Białystok 1999; idem, Bitwa pod Łuckiem. Walne starcie zbrojne kampanii 1916 roku na wschodnim teatrze wydarzeń militarnych pierwszej wojny światowej (4 czerwca - 10 lipca), Białystok 2003; idem, Łuck 1916, Warszawa 2002; Praca doktorska Piotra Marciniaka obroniona na Uniwersytecie Łódzkim: P. Marciniak, Operacja łódzka 1914, Łódź 2007; Ukazała się też solidna praca habilitacyjna: J. Snopko, Finał epopei Legionów Polskich 1916-1918, Białystok 2008.

17 M. Wrzosek, Polskie formacje wojskowe podczas pierwszej wojny światowej, Białystok 1997; idem, Polski czyn zbrojny podczas I wojny światowej, Warszawa 1990.

18 M. Zgórniak, 1914-1918. Studia i szkice z dziejów I wojny światowej, Kraków 1987.

19 Jedynie krótki artykuł zamieszczony został w opracowaniu zbiorowym: Z. Palski, Prusy Wschodnie w I wojnie światowej, [w:] Działania militarne w Prusach Wschodnich, red. nauk. W. Wróblewski, Warszawa 1998. Operacji mazursko-augustowskiej dotyczy podrozdział pt. Druga bitwa na jeziorach mazurskich, s. 256-265. W okresie po drugiej wojnie światowej problematyką operacji mazursko-augustowskiej nie zajmowano się też w historiografii radzieckiej, rosyjskiej ani też niemieckiej.

20 J. Dąbrowski, op. cit.

21 J. Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, Warszawa 1991.

22 Woorużennyja siły Germanii po dannym k 1 maja 1907 goda. Izdanije Gławnogo Uprawlenija Generalnogo Sztaba, Petersburg 1907

23 D. Sęp, Zarys organizacji armii niemieckiej, b.m.w., 1916.

24 H. Kuhl, Germańskij generalnyj sztab, Moskwa 1922.

25 E. O. Volkmann, Wielka wojna 1914-1918. Praca oparta na urzędowych źródłach Archiwum Rzeszy Niemieckiej. Z piątego wydania przetłumaczyli: kpt. Dygat, por. Frasunkiewicz, mjr Kara, mjr dr Merwin, mjr Porwit, Warszawa 1925.

26 Die Befreiung von Ostpreußen 1915. Winterschlacht in Masuren, Wolfenbüttel 2008.

27 O. D. Markow, Russkaja armija 1914-1917, Sankt Petersburg 2001; idem, Russkaja armija 1914-1917 g. g. (sostaw, organizacija, dowolstwije), Sankt Petersburg 2011.

28 A. A. Manikowskij, Wyposażenie bojowe wojska rosyjskiego w czasie wojny 1914-1918, Warszawa 1929.

29 L. G. Bieskrownyj, Armia i fłot Rosji w naczale XX w. Oczerki wojennogo ekonomiczeskogo potencjała, Moskwa 1986.

30 N. N. Gołowin, Wojennyja usilija Rossii w mirowoj wojnie, Paryż 1939.

31 W. Hurko, Russland 1914-1917, Berlin 1921.

32 A. Knox, With the Russian Army, t. I i II, Londyn 1921.

33 A. Drygalski, Die Organisation der Russischen Armee, Lipsk 1902.

34 W. Ordon (W. Jędrzejewicz), Zarys organizacji armii rosyjskiej, b.m.w., 1916

35 A. A. Strokow, Istorija wojennogo iskusstwa, Moskwa 1967.

36 M. Kulik, Polacy wśród wyższych oficerów armii rosyjskiej Warszawskiego Okręgu Wojskowego (1865-1914), Warszawa 2008.

37 A. Dobroński, Dyslokacja wojsk rosyjskich w Królestwie Polskim przed I wojną światową, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 1976, t. XX, s. 241-284; idem, Pobór do armii rosyjskiej i służba w niej żołnierzy z Królestwa Polskiego (1907-1914), „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1979, t. XXII; idem, Potencjał militarno-gospodarczy Królestwa Polskiego w latach 1907-1914, Warszawa 1976.

38  A. Smoliński, Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej, kozackiej i ochotniczej armii Imperium Rosyjskiego w przededniu oraz w trakcie I wojny światowej [w:] Do szarży marsz, marsz…, t. I, pod redakcją Aleksandra Smolińskiego, Toruń 2010, s. 179-319.

39  L. Madej, Armia rosyjska w XIX i na początku XX stulecia [w:] „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XLVI, Białystok 2009.

40  D. Radziwiłłowicz, Polskie formacje zbrojne we wschodniej Rosji oraz na Syberii i Dalekim Wschodzie w latach 1918-1920, Olsztyn 2009.

41 W. Caban, Służba rekrutów z Królestwa Polskiego w armii carskiej w latach 1831-1873, Warszawa 2001.

42 J. Odziemkowski, Leksykon bitew polskich 1914-1921, Pruszków 1998; idem, Leksykon wojny polsko-rosyjskiej, Warszawa 2004.

43 Strategiczeskij oczerk wojny 1914-1918, czast 3, pieriod s 12 (25) nojabria 1914 g. po 15 (28) marta 1915 g. Sostawił A. Nieznamow (s priłożenijem 13 schiem-kart), Moskwa 1922.

44 W. E. Biełolipeckij, Zimnije diejstwija piechotnogo połka w Awgustowskich liesach 1915, Moskwa 1940.

45 M. P. Kamienskij, op. cit. Kamienskij był członkiem Komisji Wojenno-Historycznej w Piotrogrodzie powołanej w 1918 r. do wyjaśnienia przyczyn unicestwienia XX Korpusu z 10. Armii rosyjskiej.

46 Miał pełny dostęp do materiałów archiwalnych, ale wykorzystał tylko źródła wytworzone przez sztab 10. Armii rosyjskiej. Der Weltkrieg 1914 bis 1918…; Zimniaja opieracija w rajonie Mazurskich ozier, obrabotano po officjalnym istocznikam w 1917, połkownikom riezerwa Hansom v. Riediern. Izdano po poruczeniu Giermańskogo Gienieralnogo Sztaba Diejstwujuszczej Armii. Pieriewod s niemieckogo R. M. Modlina, pod redakciej giensztaba M. P. Kamienskogo, Piotrogród 1921.

47 M. P. Kamienskij, op. cit., s. 7-8.

48 M. Boncz-Brujewicz, Potieria nami w Galicji 1915 g., czast I: Czerez Karpaty w Wengriu zimoju 1915 goda, Moskwa 1926

49 P. A. Budberg, Trietia Wostoczno-Prusskaja katastrofa 25.01.-08.02.15 g., San Francisco, b.r.w.

50 N. Jepanczin, Na służbie triech impieratorow gienierał ot infanterii. Wospominanija, Moskwa 1996.

51 E. Ludendorff, Meine Kriegserinnerungen, Berlin 1919.

52 E. Falkenhayn, Niemieckie naczelne dowództwo w latach 1914-1916, Warszawa 1926.

53 Suchomlinow, Wospominanija, Berlin 1924.

54 A. Łukomskij, Wospominanija gienierała A. S. Łukomskogo, t. I, Berlin 1922.

55 A. Guczkow, Aleksandr Iwanowicz Guczkow rasskazywajet, Moskwa 1993. Jest to wywiad przeprowadzony przez Mikołaja Bazilego z Aleksandrem Guczkowem przebywającym na emigracji

56 P. N. Milukow, Wospominanija, Moskwa 1991.

57 Aublet, lieutenant-colonel, La 10e armée russe et le désastre d’Augustovo, „Revue Militaire Française”, 1931, N0 XLII, s. 71-92, 171-193, 320-339.

58 G. Gudaitis, Armeen Rußlands und Deutschlands im 1. Weltkrieg. Ein Vergleich, Eichstätt 2006.

59 Die Vergessene Front. Der Osten 1914/15. Ereignis, Wirkung, Nachwirkung, Padeborn 2006.

60 Ritter, Kritika mirowoj wojny nasliedstwo grafa Moltke i Szliffena w mirowoj wojnie, pier. so 2-go niemieckogo izdanija A. Naumowa i A. Kajzera, pod red. M. Kamien-skogo, Piotrogród 1923.

61 E. A. Buat, Wojsko niemieckie podczas wojny światowej 1914-1918. Chwile wielkości i upadku, działania na liniach wewnętrznych, tłum. E. Waliszewski, Warszawa 1923.

62 Histories of Two Hundred and Fifty-One Divisions of the German Army which Participated in the War (1914-1918), Compiled from records of Intelligence section of the General Staff, American Expeditionary Forces, at General Head-Quarters, Chaumont, Francja 1919.

63 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I-XV, Warszawa 1880-1902 (wersja elektroniczna), Internet 03.03.2010 http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/.

64 Spisok Generalnogo Sztaba. Isprawlien na 1 ijuna 1914, Petersburg 1914, Rossijskaja Gosudarstwiennaja Bibliotieka, Moskwa (RGB) 36/251; Spisok Generalnogo Sztaba. Isprawlien na 1 janwarja 1916, Piotrogród 1916; Spisok Generalnogo Sztaba. Isprawlien na 3 janwarja 1917, Pietrogród 1917, RGB Moskwa; Spisok kapitanam armiejskoj piechoty po starszinstwu. Sostawlien po 1 nojabrja 1913 goda, Petersburg 1914, RGB Moskwa, sygn. 503/25; Spisok połkownikam po starsziństwu. Sostawlien po 1 marta 1914, Petersburg.

65 Stawka - Stawka Wierchownogo Gławnokomandujuszczego (Stawka Naczelnego Dowódcy) - organ naczelnego kierownictwa polowego wojskami i kwatera główna Naczelnego Dowódcy armii rosyjskiej na teatrze działań wojennych.

66 Autorowi jako jednemu z nielicznych badaczy polskich udało się dotrzeć do cennych materiałów. Okazuje się, że archiwalia są solidnie przygotowane i przechowywane. Dzięki przejrzystym inwentarzom i sprawnej obsłudze dostęp do materiałów jest bardzo ułatwiony. Inwentarze, które służą do zamówienia „dieł”, znajdują się tylko w RGWIA w Moskwie. Inwentarze do akt Stawki, frontów i armii dostępne są w pracowni naukowej w bibliotece podręcznej. Dostęp do innych inwentarzy, a jest ich około 9 tys. jest utrudniony. Należy je zamawiać i otrzymuje się następnego dnia w maksymalnej ilości pięciu inwentarzy. „Putowoditiel”, zamieszczony w Internecie i inwentarze wydane drukiem dają tylko ogólne wskazówki. Rossijskij Gosudarstwiennyj Wojenno-Istoriczeskij Archiw. Putowoditiel w 4 tomach, tom 3, 2008, wskazuje materiały archiwalne dotyczące organizacji i działań militarnych armii rosyjskiej podczas pierwszej wojny światowej; Rossijskaja Gwardia 1700-1918. Sprawocznik Otw. sost. A. M. Walkowicz, A. P. Kapitonow, Moskwa 2005, 448 c. [RGWIA]; Fondy Rossijskogo Gosudarstwiennogo Wojenno-Istoriczeskogo Archiwa. Kratkij sprawocznik, Moskwa 2001. http://guides.rusarchives.ru/browse/guidebook.html7bid=140&sid=title.

67 RGWIA, fond (f.) 2003, opis (o.) 1, dieło (d.) 192, list 1-122. Jeżedniewnyje doniesienia sztaba Siewiero-Zapadnogo Fronta o diejstwach i raspołożenii naszych wojsk i o protiwnikie 1 janwarja - 31 janwarja 1915 g.; RGWIA, f. 2003, o. 1, d. 193, Stawka Wierchownogo Gławnokomandujuszczego, Jeżedniewnyje doniesienia sztaba Siewiero-Zapadnogo Fronta o diejstwach i raspołożenii naszych wojsk i o protiw-nikie 1 fiewralja - 28 janwarja 1915 g., list 1-139. Sprawozdania te spisane były na kartach A3, łącznie stron (list) ponad 500. Numeracja stron nietypowa, bowiem jeden numer zamieszczany był dla dwóch stron.

68 „W Zarządzie Komunikacji Wojskowej koncentrowały się sprawy eksploatacji wszystkich dróg kolejowych i kołowych, podział tych dróg między związki operacyjne, wykorzystanie dróg wodnych, rozbudowa ciągów komunikacyjnych oraz wykorzystanie dróg na zdobytych obszarach. W jego gestii był przydział stacji wyładowczych dla realizacji planów zaopatrywania wojsk, kierowanie działalnością służb transportowych i telefoniczno-telegraficznych” na swoim obszarze działań wojennych, J. Orzechowski, Dowodzenie i sztaby. Od schyłku XIX wieku do końca pierwszej wojny światowej, t. II, Warszawa 1975, s. 106-107. Opis funkcjonowania Zarządu Komunikacji Wojskowej dotyczy Stawki, ale „Zarząd” przy sztabie frontu był wiernym odbiciem „Zarządu” Stawki, tylko obejmował mniejsze terytorium będące w gestii danego frontu

69 Zupełne rozczarowanie przeżywamy, kiedy zajrzymy do „dieła” nr 13. Nie znajdziemy tam żadnego dokumentu, który by nam pomógł rozszerzyć wiedzę o opisywanej operacji.

70 Sztabskapitan - w armii rosyjskiej stopień oficerski pośredni między porucznikiem a kapitanem (rotmistrzem). W armii rosyjskiej nie było stopnia majora. Zlikwidowano go w latach 90. XIX w. W gwardii nie było stopnia podpułkownika. Kapitan od razu awansował do stopnia pułkownika i mógł dowodzić batalionem. Następny awans do stopnia generała upoważniał do dowodzenia pułkiem.

71 Najlepiej dokumentacja była prowadzona w formacjach pierwszego rzutu, czyli do 54. Dywizji Piechoty. Przepisy kancelaryjne i ich realizacja były dobre i plasowały Rosję pod tym względem w czołówce państw europejskich. Gorzej sytuacja przedstawia się z dywizjami drugiego rzutu, gdzie najprawdopodobniej zabrakło wyspecjalizowanych kadr. Dokumentacja w tych jednostkach prowadzona była źle.

72 W treści książki używane są nazwy miejscowości pochodzące z okresu operacji lutowej 1915 r. i jej współczesne odpowiedniki. Dla przejrzystości tekstu częściej będą stosowane nazwy współczesne, ich niemieckie odpowiedniki będą w nawiasach. W przypadku bardziej znaczących miejscowości będą w dalszej części książki przypominane obok nazw współczesnych ich odpowiedniki z tamtego okresu. Bardziej szczegółowe rozwinięcie nazewnictwa miejscowości na obszarze operacji mazursko-augustowskiej znajdzie Czytelnik w tabeli stanowiącej załącznik nr 6.

73 Udział 108. Saratowskiego Pułku Piechoty w działaniach bojowych można było odtworzyć na podstawie pamiętnika spisanego przez dowódcę. Jego pułk został rozbity, a on sam tułał się przez kilkanaście dni na tyłach oddziałów niemieckich. Na ten okres ukrył swój pamiętnik w lesie. Jak Niemcy odstąpili, pamiętnik został odnaleziony i wysłany do Moskwy, gdzie po kilkunastu latach doczekał się publikacji, W. E. Biełolipeckij, op. cit.

74 CAW, WBH, I.341.1.493, Podróż historyczno-taktyczna 1938…; CAW, WBH, I.400.2325, Wysszyj komandnyj sostaw w mirowuju wojnu, rękopis generała armii rosyjskiej P. Simanskiego, Warszawa 1936, k. 1-152; CAW, WBH, 2096, P. Simanskij, Razwitie russkoj woorużennoj siły w pierwyje gody mirowoj wojny (1915-1916), Warszawa 1936.

75 L. Mitkiewicz, op. cit.

76 Der Weltkrieg 1914 bis 1918…; CAW, WBH, I.341.1.493, Podróż historyczno-taktyczna 1938.

ROZDZIAŁ ICHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNO-PRZYRODNICZA OBSZARU OPERACYJNEGO

ROZMIARY OBSZARU OPERACYJNEGO

Granice obszaru, na którym rozegrały się wydarzenia bojowe zimowej operacji mazursko-augustowskiej w lutym 1915 r., wyznaczały rzeki i jeziora. Na zachodzie Węgorapa i linia jezior mazurskich, na północy i wschodzie - Niemen, na południu Biebrza i Narew. Cały ten obszar tuż przed pierwszą wojną światową należał do Niemiec i Rosji1.

W operacji tej największe znaczenie miały następujące naturalne przeszkody:

1. Linia mazurskich jezior z przedłużeniem jej po rzece Węgorapie i dalej na północ obszarami lesistymi do rzek Szeszupy i Niemna;

2. Ełcka grupa jezior z przedłużeniem w kierunku południowo-wschodnim do Rajgrodu;

3. Puszcza Augustowska z jej jeziorami i błotnistymi obszarami;

4. Rzeka Biebrza z jej błotnistą doliną.

Pojezierzem Mazurskim (Pojezierze Pruskie) nazwano pas między dolną Wisłą a środkowym Niemnem. Ogólna liczba jezior na tym obszarze wynosi 2561. Zajmują one powierzchnię 1417 km2. W obrębie Pojezierza Mazurskiego rozróżnia się Pojezierze Iławskie (dorzecze dolnej Wisły) z największym w tym rejonie jeziorem Jeziorak; Pojezierze Olsztyńskie (dorzecze Pasłęki, Łyny i Omulwi) z jeziorami: Łańskie (11,1 km2), Dadaj (10,5 km2); Pojezierze Giżyckie (dorzecze Węgorapy i Pisy) z największymi jeziorami - Śniardwy (106,6 km2) i Mamry (104,5 km2) oraz Pojezierze Suwalskie (dorzecze Gołdapy, Ełku i Czarnej Hańczy) z jeziorami: Wigry (21,7 km2), Rajgrodzkie (16,2 km2), Selment Wielki (12,5 km2)2. Spośród jezior Pojezierza Suwalskiego wyodrębnia się jeszcze często dodatkowo Pojezierze Ełckie3.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU MAZURSKIEGO I PÓŁNOCNEGO PODLASIA

Obszar Mazur (dawniej Mazurszczyzna Wschodnia)4 jest to kraina zupełnie bezładnie rozrzuconych wzniesień, fałd i garbów, obfitująca w wyraźnie odróżniające się od swego otoczenia wysokie pagórki. Między wyniosłościami zachowały się kotlinowate wgłębienia lub większe, często podmokłe, tereny płaskie, urozmaicone zwłaszcza na południu licznymi jeziorami o nieregularnych kształtach. Te wyniosłości dość łagodnie opadają na północ, mniej równomiernie na zachód i południe, na wschodzie zaś łączą się z podobnymi wyniosłościami Pojezierza Suwalskiego. Przeważająca część krainy pokryta jest wzniesieniami o wysokości bezwzględnej od 150 do 200 m. W części północnej tereny są wyższe i określało się je jako Wzgórza Gołdapskie, których odgałęzienie zwane po niemiecku Plickner Berge ciągnęło się aż do Gąbina. Najwyższa część Wzgórz Gołdapskich, zwana Wzgórzami Szeskimi, rozprzestrzenia się szerokim pasmem w kierunku południowym od Gołdapi i dochodzi prawie do Olecka (Marggrabowej). Najwyższe wzniesienia w tym łańcuchu to Góra Tatarska, nazywana wówczas Frydrychowską - 304 m n.p.m. i Góra Szeska - 309 m n.p.m.5.

Obserwację utrudniały większe kompleksy leśne, czyli Puszcza Romincka, Puszcza Borecka, Las Skaliski i Lasy Drygalskie. Zajmowały stosunkowo niewielki obszar i dlatego na pozostałym terenie usianym pagórkami widoczność była bardzo dobra. Sięgała ona przy sprzyjających warunkach atmosferycznych do kilkudziesięciu kilometrów we wszystkich kierunkach. Wzniesienia odgrywały istotną rolę podczas walk, wśród nich: „Mączna Góra, popularnie zwana Sztroc (Monker Berg - 188 m) - na południowy zachód od Ełku, Płowiecka Góra (Plowczer B. - 203 m) - w lasach oreckich, Wieżyca (Turmberg - 219 m) na północny zachód od Puszczy Boreckiej w tzw. Piłackiej Szwajcarii, obydwa wyżej wymienione szczyty wzgórz Szeskich oraz góra Gołdapska, zwana również Wysoką lub Kalendarzową (Goldaper B. - 272 m) na południe od Gołdapu”6.

Przy militarnej ocenie przeszkód terenowych krainę tę należy podzielić na linii Olecko - Węgorzewo (Angerburg) na dwie części - północną i południową. W części północnej na szczególną uwagę zasługuje Węgorapa. Szerokość rzeki wynosi od 20 do 40 m, miejscami nawet 70 m. Głębokość około 1 m, a dno piaszczyste lub żwirowe. W rzece występuje duża liczba kamieni, zwłaszcza w środkowym biegu. Jej nurt cechuje się tym, że jest bystry i zamarza tylko przy solidnych mrozach, i to nie na całej długości. Szerokość doliny, w której płynie rzeka, przy jeziorze Mamry, wynosi 2-3 kilometry, w biegu środkowym i dolnym zmniejsza się do 200-300 m, a również są miejsca, gdzie nie przekracza szerokości koryta. Krawędzie doliny osiągają wysokość 30 m, ale tylko w węższych miejscach. Zachodnia krawędź góruje nad wschodnią. Wysoki brzeg występował na długości 30-40 km w średnim biegu i 20-30 km w dolnym7. Niedostępna bezpośrednio po obfitych opadach letnich przez kilka dni, a wiosną i jesienią po kilka tygodni. Pozostałe rzeki i strumienie stanowiły przeszkodę tylko wiosną. Duże utrudnienie powodowała Puszcza Romincka8.

W części południowej główne przeszkody to jeziora. „Przeważnie powiązane ze sobą bagnistymi przepływami, tworzą one szereg pasm i grup, ułatwiających skuteczną osłonę kraju bez konieczności użycia w tym celu poważniejszych sił. Najważniejszymi z tych ugrupowań są dwa pasma, jedno od Węgorzewa poprzez Kruklanki (Kruglanken) i Ełk (Lyck) aż do Rajgrodu, drugie od Pisza (Johannisburga) po Świętajno (Schwentainen). Pasma te, spotykając się ze sobą w rejonie Stare Juchy (Jucha) - Ełk prawie pod kątem prostym, osłaniają, jak wyciągniętymi ramionami, linię wielkich jezior mazurskich, przecinając wszystkie biegnące w tym kierunku drogi z rejonów Augustowa, Grajewa i Szczuczyna”9.

Najtrudniejszymi do sforsowania były rzeki Ełk i Pisa. Osiągają one szerokość około 20 m, głębokość ponad 1 m. Dojście do nich najczęściej prowadzi przez zabagnioną dolinę10.

Mazury pokryte były gęstą siecią linii kolejowych i drogowych. Drogi gruntowe, ogólnie łatwe do przebycia dla lekkich zaprzęgów, w części środkowej i na północy sprawiały utrudnienia po obfitych opadach. Wówczas gliniasto-piaszczyste drogi zamieniały się w bajora trudne do przebycia. Najtrudniejsza sytuacja była w rejonie Kruklanek i Kut ze względu na drogi z dużą ilością głazów narzutowych. W okresie deszczu nie do przebycia były ciężkie gliniaste gleby na krawędziach dolin Węgorapy i Pisy11.

Głównymi miastami w opisywanym rejonie były: Ełk, Giżycko (Lotzen), Gołdap (Goldap), Kętrzyn (Rastenburg), Mikołajki (Nikolajken), Mrągowo (Sensburg), Nidzica (Neidenburg/Nibork), Olecko, Ostróda (Osterode), Pisz, Ruciane-Nida (Rudczany), Szczytno (Ortelsburg), Węgorzewo.

Obszar mazurski od strony południowo-wschodniej sąsiaduje z Krainą Wielkich Dolin i częściowo z Podlasiem. Podlasie zajmuje obszar położony w widłach Narwi i Biebrzy oraz w środkowej części dorzecza Bugu. Wyznaczenie granic geograficznych Podlasia nie jest łatwe, ponieważ w terenie pogranicznym Podlasia i Niziny Mazowieckiej nie ma wyrazistych wzniesień lub innych cech krajobrazu, które umożliwiałyby zdecydowane rozgraniczenie tych dwóch obszarów12. Nie jest też łatwo ująć historycznie granice Podlasia. Przed pierwszą wojną światową było ono rozczłonkowane i znalazło się w czterech guberniach. „Najmniejsza jego część w guberni Suwalskiej (Rajgród, Augustów), nieco większa w Łomżyńskiej (powiat Mazowiecki), znacznie większa w guberni Siedleckiej (Węgrów, Sokołów, Międzyrzec) i największa w guberni Grodzieńskiej (Goniądz, Knyszyn, Białystok, Bielsk, Siemiatycze, Mielnik, Drohiczyn)”13.

Na uwagę zasługuje przede wszystkim Nizina Północnopodlaska, a więc teren, który wybitny geograf Wacław Nałkowski nazwał Międzyrzeczem Podlaskim. Międzyrzecze Podlaskie to kraina położona między Narwią, Biebrzą, Kanałem Augustowskim, Niemnem, rzeką Świętą, Słuczą, Puszczą Białowieską, rzeką Leśną i Bugiem. Jest to kraina słabo urozmaicona pod względem ukształtowania powierzchni. W zachodniej części jednostajnie płaska, im dalej na wschód tym więcej wzniesień - od 150 do 200 m n.p.m. W części północnej spotyka się kilkanaście pagórków powyżej 200 m14.

W skład Niziny Północnopodlaskiej wchodzi osiem mezoregionów, z tego na trzech z nich: Wysoczyźnie Kolneńskiej, Kotlinie Biebrzańskiej i Dolinie Górnej Narwi, rozgrywały się opisywane wydarzenia bojowe15.

Ukształtowanie terenu zapewniało naturalną obronę. Opierała się ona głównie na rzekach i bagnach. Ważną rolę odgrywała linia Narwi. W okresie zimowym, kiedy wody zamarzały, obronność tego obszaru malała. Drogi na tym obszarze były złe, szos mało. Przebiegały one najczęściej po groblach, zwykle wśród lasów. Dostać się do miast i miasteczek można było przez mosty. W Łomży do mostu prowadziła kilometrowa grobla. W czasie wylewów lub zniszczenia dróg obszar ten był niedostępny. Dzięki tym właściwościom terenu mógł się bronić Osowiec, który był dostępny do natarcia tylko w niektórych porach roku. Przeprawy przez rzeki były chronione umocnieniami. Dlatego też obszar ten wymagał głębokiego obejścia, ponieważ trudny był do zwalczenia w ataku frontalnym16.

UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI

Charakterystyczne dla Mazur są liczne pagórki i obniżenia terenu, rozległe żwirowe lub piaszczyste równiny (sandry) oraz pojedyncze głazy narzutowe. Jeziora stanowią doskonałą zaporę oddzielającą obie walczące strony. Przybrały one różnorodne kształty. Rozróżnia się ich dwa rodzaje: rynnowe i morenowe17. Gleby Pojezierza Mazurskiego są średnio urodzajne, przede wszystkim bielicowe, brunatne, bagienne, czarne ziemie i mady rzeczne18. „A więc na samym południu - pisał Adam Pieńkowski - już poza właściwym Pojezierzem, mamy strefę czystych piasków. W miarę przemieszczania się na północ, sypkie grunty piaszczyste przechodzą w bardziej zwięzłe piaszczysto-gliniaste im dalej na północ, tym domieszka gliny staje się większa. Na ogół ciężka glina należy do rzadkości, a większe jej połacie znaleźć można jedynie w najbardziej na północ wysuniętej części wschodniej”19. We wszystkich tych pasmach występowały obszary wypełnione torfem lub bagnami. Największa ilość tych obszarów znajdowała się na krańcach północnych i południowych Prus Wschodnich. Była to 1/6 całego obszaru Prus Wschodnich20.

Suwalszczyzna to północna część Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego i przedłużenie ku wschodowi Pojezierza Mazurskiego21. Stanowiła ona jakby klin wciśnięty między Litwą a Prusami Wschodnimi. Suwalszczyzna to kraina wzgórz i jezior polodowcowych. Wysokość bezwzględna wzniesień wynosi do 300 m n.p.m., a względna 100 m. W niektórych miejscach okolice przypominają krajobraz podgórski. Najwyższe wzniesienie znajduje się koło Wiżajn - Rowelska Góra i wynosi 298 m n.p.m. Następnie jest Góra Gulbieńska, w połowie drogi między Suwałkami a Wiżajnami oraz Jesionowa Góra nad jeziorem Szelment22.

HYDROGRAFIA

Wody Krainy Wielkich Jezior należą do zlewiska Morza Bałtyckiego. Są one odprowadzane do Bałtyku na północy rzeką Pregołą, a na południu Wisłą. Zadecydowało o tym ukształtowanie terenu, który obniża się na północy w stronę Pregoły, a na południu w kierunku Wisły. Obszarem rozdzielającym dorzecza obu wymienionych rzek jest pasmo wzgórz ciągnące się z zachodu na wschód w rejonie Giżycka. Jeziora leżące na północ od tego miasta (Kisajno, Dargin, Dobskie, Mamry Północne, Święcajty) odprowadzają swoje wody poprzez dorzecze Pregoły. Na południe od Giżycka znajdują się pozostałe jeziora: Niegocin, Tajty, Dejguny, Tałty, Ryńskie, Mikołajskie, Bełdany, Roś, Śniardwy. Połączone są z rzekami Pisą i Narwią, stanowiącymi dorzecze Wisły. Wszystkie większe jeziora na Mazurach połączone są naturalnymi lub przekopanymi kanałami. Część z tych przesmyków odtwarzała dawne połączenia, które uległy zarośnięciu wskutek obniżenia się poziomu wody.

Ponad 7% dawnego obszaru Prus Wschodnich stanowią jeziora. Największa koncentracja wód jeziornych w Polsce występuje właśnie na Pojezierzu Mazurskim. Południowa jego część, stanowiąca wyżynny pas, skupia rekordową ich ilość. Mazury, które stanowią wschodnią część tego pasa, często określa się jako krainę tysiąca jezior. W rzeczywistości jest ich znacznie więcej. Szacuje się, że o powierzchni powyżej 1/3 km2 jest około 2500 jezior. Nie są to odrębne akweny, ale występują w sposób zwarty. Stanowią znaczną przeszkodę23.

Linia mazurskich jezior odegrała niezwykle istotną rolę podczas działań militarnych w Prusach Wschodnich. Rozdzielała siły stron walczących na odcinku 80 km od miejscowości Węgorzewo do miasta Pisz. Największa grupa jezior znajduje się na stosunkowo niedużym obszarze między Ełkiem - Oleckiem - Węgorzewem - Kętrzynem - Olsztynem (Allenstein) - Nidzicą - Szczytnem - Piszem24. Na północ od Giżycka występują jeziora: Święcajty, Mamry (największe z nich), Dargin i Kisajno. Wymieniona grupa jezior tworzyła jeden wspólny akwen o długości 20 km i szerokości od 2 do 10 km. Przesmyk między jeziorami Kisajno i Niegocin zamykała twierdza Boyen w Giżycku25.

Na południe od Giżycka znajduje się jezioro Niegocin o długości 7 km, z łagodnymi i odsłoniętymi brzegami. Dalej na południe linia jezior rozdwaja się26. Następnie w dalszym ciągu południkowo ciągną się dwa łańcuchy jezior, wschodni do Pisza, a zachodni do Nidzicy z Jeziorem Nidzkim (Dolnym). Mazurska linia jezior wraz z rzeką Węgorapą wypływającą z jeziora Mamry w kierunku północno-wschodnim jest trudną przeszkodą. Zmusza potencjalnego przeciwnika do obejścia z dwóch stron, od północy na odcinku około 50 km między Węgorzewem a rzeką Pregołą, natomiast od południa przez Puszczę Piską. Przedłużeniem tej linii obronnej na południu były bagniste tereny między rzekami Pisą i Orzycem27. Obrona tej linii nawet przy użyciu stosunkowo niewielkich sił była dość łatwa28.

Pasma jezior ciągnęły się w kształcie „łańcuchów”, tworząc ze zwartymi kompleksami leśnymi naturalne linie obronne. Przesmyki biegnące między jeziorami wzmocniono redutami, blokhauzami29. Najbardziej umocnione było Giżycko. Linie komunikacyjne prowadzące z Kongresówki na granicy z Prusami Wschodnimi również osłaniano umocnieniami. Na linii jezior mazurskich występowało około 11 pozycji ufortyfikowanych, a odległość między nimi dochodziła w niektórych miejscach do 4 km. Wspomniane umocnienia wiązały naturalne przeszkody złożone z jezior i lasów30.

W Prusach Wschodnich nie brakowało też obszarów bagiennych, które zajmowały około 16% powierzchni. Na południowym obszarze Mazur występowały w powiatach: jańsborskim (piskim - 11,4%), niborskim (nidzickim - 6,3%); w rejonie Wielkich Jezior Mazurskich w powiatach: leckim (giżyckim - 11,7%), węgoborskim (węgorzewskim - 9%) i na północnym wschodzie - piłkałskim (7,1%)31.

Na Suwalszczyznie również licznie występują jeziora. Mają one wydłużone kształty, co jest związane z ich pochodzeniem jako jezior polodowcowych. Często bardziej przypominają rzeki niż jeziora. Cechuje je duża głębokość. Spośród nich należy wymienić: Wigry w kształcie litery „S” z wieloma wyspami, Szelment, Pomorze32. Najbardziej urozmaicone tereny pod względem różnorodności jezior są w okolicach Smolnik. Jeziora są położone na różnych wysokościach n.p.m. Różnice sięgają nawet do 100 m. Przykładowo jezioro Wigry leży na wysokości 132 m n.p.m., jezioro Pomorze koło Gib na wysokości 123 m n.p.m., jezioro Hańcza - 227 m n.p.m., a najwyżej znajduje się jezioro Wiżajny na wysokości 243 m n.p.m.33.

Istotną przeszkodą była grupa jezior otaczających Augustów, ogólnie nazywanych jeziorami augustowskimi. Szesnaście z nich położonych blisko miasta ma powyżej 1 km2 powierzchni. Występują tutaj m.in. jeziora: Necko34 z Rospudą, Białe (Krechowieckie), Sajno, Serwy, Studzieniczne, Kruglak, Blizno, Mikaszewo, Długie, Gorczyca. Odrębną częścią jeziora Necko jest zatoka w części północnej nazywana jeziorem Rospuda. Jest ono niezwykle wąskie. Wpada do niego od strony północnej rzeka o tej samej nazwie, płynąca ze strony Filipowa i Raczek. Dalej w kierunku wschodnim rozlokowane są jeziora Białe i Studzieniczne. Na północ od Jeziora Białego, w odległości 10 km na północny wschód od Augustowa, występuje bardzo wąskie jezioro Kalejty, zwane też Jeziorem Długim, o nieregularnej linii brzegowej. W kierunku południowo-wschodnim od Augustowa, w odległości 2 km, leży jezioro Sajno (7 km długości 1 km szerokości). Połączone jest z jeziorem Necko kanałem Bystrym. Rzeczka wypływająca z tego jeziora łączy się z Nettą i Kanałem Augustowskim. Linia kolejowa i droga oddzielają jezioro Sajno od położonego w odległości 1 km jeziora Sajenek, z którym od wschodu łączy się małe jezioro Staw, nazywane też Starosajenek. W odległości 16 km na północny wschód od Augustowa, bez łączności z pozostałymi akwenami, leży jezioro Serwy. Ciągnie się ono z północy na południe i zawiera dwie wyspy. Za pośrednictwem Suchej Rzeczki łączy się z Kanałem Augustowskim35.

Niezwykle istotną rolę w działaniach bojowych odgrywają rzeki. Jedną z nich jest Niemen. Wypływa z południowo-wschodniej części Wyżyny Litewskiej w pobliżu Mińska – na wysokości 177 m n.p.m., i początkowo w górnym swym biegu aż do ujścia Kotry w rejonie Grodna kieruje swe wody w kierunku zachodnim. Płynie po terenie nizinnym, silnie meandrując, przez Białoruś, Litwę i Rosję (Obwód Kaliningradzki) i uchodzi do Morza Bałtyckiego. Środkowy Niemen o szerokości nawet do 400 m i przy małej liczbie brodów szczególnie nadawał się do organizowania obrony. Brzegi jego były wysokie, si gają nawet do 30 m. Koryto rzeki wypełnione było różnymi skałami wystającymi ponad powierzchnię wody. Niekorzystne z wojskowego punktu widzenia jest to, że rzeka dwukrotnie załamuje swój bieg, co ułatwiało zadanie przeciwnikowi na prawym skrzydle wojsk rosyjskich i w pobliżu prawego dopływu Niemna - Wilii. Dwie twierdze, Grodno i Kowno, wzmacniały linię obrony Niemna i znajdowały się jakby na jej skrzydłach36.

Rzeki Suwalszczyzny są na ogół niewielkie. Rozchodzą się w różnych kierunkach. Największa z nich to Czarna Hańcza wypływająca z jeziora Hańcza, płynie przez Suwałki i jezioro Wigry, a następnie wpada do Kanału Augustowskiego, by swoimi wodami zasilić później Niemen. Rzeka Rospuda wpada do jeziora Rospuda i płynie przez wiele innych jezior, aż poprzez rzekę Nettę i Narew jej wody wpływają do Wisły. Przez północno-wschodnią część Suwalszczyzny płynie rzeka Szeszupa. Początek swój bierze wśród wzgórz, w rejonie Jeleniewa. Przepływa przez szereg jezior w okolicy Smolnik i skręca ku północy na Litwę37. Nad rzeką Szeszupą leży jedno z najpiękniejszych miast Suwalszczyzny - Mariampol38.

Newralgiczną rzeką opisywanego obszaru jest rzeka Narew. Bierze swój początek na wschodnich obrzeżach Puszczy Białowieskiej z tzw. Dzikiego Bagna (na wysokości 158 m n.p.m.). Wpada do niej Biebrza w pobliżu Wizny i Pisa pod Nowogrodem. Narew płynie na dnie szerokiej doliny, 4 - 5 km, wijąc się od jednego brzegu niecki do drugiego i wyodrębniając kilka koryt. Główne z nich osiąga rozmiary od 35 do 100 m szerokości. Największa głębokość występuje pod Różanem i Pułtuskiem. Ogólnie rzeka nie nadawała się do przejścia w bród. „Pod Tykocinem - charakteryzował Roman Umiastowski - rzeka płynie, jakby pękiem zdziczałych bezforemnych łożysk, którymi ciekną jej nurty przy wysokich wodostanach, a przy obniżeniu się poziomu wody zamieniają się z koryta na zagłuchłe, bezwyjściowe łachy”39. Dno doliny w czasie roztopów na całej szerokości było zalane wodą. W niektórych miejscach, np. w pobliżu Wizny, ciągnął się obszar bagienny o szerokości 10 km40. Podobna sytuacja wytworzyła się poniżej twierdzy Różan i przy ujściu Bugu do Narwi. Podczas wiosennych i jesiennych roztopów woda w dolinie Narwi opadała w ciągu 4 - 6 tygodni. Drogi zostały tak poprowadzone, żeby omijały dolinę Narwi, bo była ona niedostępna nawet przy niskim poziomie wód. Wysokie brzegi doliny sprzyjały obronie41.

Gęstość sieci rzecznej jest na Podlasiu stosunkowo wysoka i wynosi 6,25 km na 100 km2. Największymi rzekami Podlasia są: Narew i jej prawobrzeżny dopływ - Biebrza. Rzeki te mają niewielki spadek, Biebrza w rejonie Osowca znajduje się na wysokości 108 m n.p.m., a jej ujście oddalone o 40 km na wysokości 101 m n.p.m. W sumie spadek Biebrzy wynosi 17,5 cm na 1 km. Narew na odcinku 258 km od ujścia Biebrzy do Wisły ma przeciętny spadek 12 cm na kilometr - 12%°42. Obie rzeki płyną więc „leniwie”, tworząc wiele zakoli i rozlewisk. Okres zamarzania rzek trwa od grudnia do kwietnia. W tym okresie są one łatwiejsze do sforsowania. Zdarzały się i przykre niespodzianki, kiedy w ciągu jednego dnia następowała odwilż43.

Biebrza44 wypływa ze Wzgórz Sokólskich na południe od Nowego Dworu. Długość rzeki wynosi 164 km, a od ujścia Netty jest włączona w szlak wodny Kanału Augustowskiego. Przeważająca część rzeki płynie w kotlinie określanej jako Biebrzańska. Przed pierwszą wojną światową rzeka ta stanowiła granicę między gubernią grodzieńską a Królestwem Polskim. Na terenie Królestwa również wyznaczała jakby granicę dwóch połączonych guberni - łomżyńskiej i suwalskiej. Na odcinku Osowiec - Lipsk była trudna do sforsowania. Istniały tutaj tylko trzy przejścia, a mianowicie w Sztabinie, Krasnymborze i Lipsku. W górnym biegu Biebrzy, od Lipska do Niemna, pod Grodnem, nie stanowi większej przeszkody, a wpadają do niej Popilia i Tatarka45. Przy ujściu Biebrzy do Narwi w pobliżu Wizny, w zabagnionym terenie znajdowały się łąki i moczary, a wśród nich jakby wyspa piaszczysta, zwana Kępą Giełczyńską46. Narew przecina równoleżnikowo Kotlinę Biebrzańską i po uzyskaniu wód Biebrzy płynie wzdłuż krawędzi Wysoczyzny Kolneńskiej ku południowemu zachodowi47.

Poważną przeszkodą był również Kanał Augustowski, który łączy Biebrzę z Niemnem48. Różnica poziomów między Biebrzą a Augustowem wynosi 15 m, a Niemnem i Augustowem - 41 m.

Dużą rolę miały odegrać twierdze Osowiec, Grodno49 i Kowno. Bezpośrednio przed wybuchem wojny przystąpiono do ich rozbudowy. W połowie drogi między twierdzami Grodno i Kowno znajdowała się Olita wzmocniona przed wojną przyczółkiem mostowym. Połączona była linią kolejową przez Orany do Suwałk. Grodno spełniało ważną rolę na trasie Warszawa - Wilno. Newralgicznym punktem była twierdza w Kownie. Od niej odchodziła w stronę Prus Wschodnich linia Kowno - Insterburg (Wystruć)50 - Królewiec (Königsberg). Istniało niebezpieczeństwo, że Niemcy będą mogli obejść Kowno przez dolny Niemen, wyruszając ze swego terytorium. Twierdze znad Niemna mogły ściągnąć na siebie znaczne siły niemieckie, ponieważ znajdowały się w niedużej odległości od granicy prusko-rosyjskiej. W ten sposób Niemcy mogli uzyskać możliwość odcięcia Rosjan od najważniejszych połączeń z resztą Imperium i tym samym skomplikować zaopatrzenie i uzupełnianie stanów osobowych obleganych twierdz. Bezpośrednie uderzenie na linię Niemna, bez wyjaśnienia sytuacji w Królestwie Polskim, niosło duże ryzyko dla Niemców. Mogło narazić ich na dotkliwe skutki uderzenia w prawe skrzydło od strony Królestwa Polskiego. Niemcy na północy mogli realizować trzy warianty planu uderzenia na Rosję51:

1. Przedostać się na drugą stronę Niemna między Grodnem a Kownem;

2. Okrążyć Kowno od strony północnej;

3. Obejść Niemen od południa.

Niemcy wybrali trzeci z wariantów, sądząc, że w okresie zimowym będzie najłatwiejszy do zrealizowania. Decydował tutaj pośpiech, ponieważ trzeba było pomóc sojusznikowi austro-węgierskiemu. Trzeci kierunek wbrew pozorom nie należał do łatwych. Trzeba było sforsować linię rzek Narwi i Biebrzy. Tereny nad tymi rzekami nie sprzyjały ruchom większych oddziałów wojskowych ze względu na wysokie zalesienie, zabagnienie i warunki zimowe. Poszczególne formacje zmuszone były do rozdzielania swoich sił na mniejsze „oddziałki”52.

Wprawdzie obrona naturalna Niziny Północnopodlaskiej opierała się na bagnach i rzekach, to w warunkach zimowych atrakcyjność obronna znacznie malała. Przeprawy przez rzeki chronione były umocnieniami i stąd była potrzeba zastosowania głębokiego obejścia. Drogi na tym obszarze były złe. Do niektórych miejscowości można było dostać się z wielkim trudem i to tylko groblą53.

Dolina Biebrzy i Narwi oraz niżej położonego dorzecza Bugu i Narwi były doskonałą barierą naturalną, chroniącą tereny położone po południowej stronie tych rzek. Rzeki te były dostępne tylko w niektórych porach roku. Do ochrony dogodniejszych przejść wybudowano twierdzę Osowiec, dalej - osłony mostowe w Łomży, Ostrołęce, Różanie, Pułtusku i twierdze Modlin z Zegrzem. Przedłużeniem tej linii w kierunku południowym była Warszawa z Dęblinem, natomiast w kierunku wschodnim - fortyfikacje przy rzekach Niemen w Grodnie, Olicie i Kownie54.