Wielkie mity Wielkiego Kryzysu ebook

Lawrence W. Reed

WIELKIE MITYWIELKIEGO KRYZYSU

Przełożyła

Karolina Jurak

Warszawa 2009

Copyright by Lawrence W. Reed & MacKinac CenterCopyright for the Polish Translation by Polsko-AmerykańskaFundacja Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego PAFERE& Wydawnictwo Prohibita

Tytuł oryginału:Great Myths of Great Depression

Permission to translate and reprint this essay was granted to PAFERE by the Foundation for Economic Education, www.fee.org and the Mackinac Center for Public Policywww.mackinac.org

Wydanie I

ISBN:978-83-61344-69-8

Projekt okładki:

Piotr Toboła-Pertkiewicz

Redakcja i korekta:

Ita Turowicz

Wydawca:

Wydawnictwo PROHIBITA

www.prohibita.pl

[email protected]

Tel: 022 425 66 68; fax: 022 425 66 69

Książka ukazała się dzięki finansowemu wsparciu Polsko-Amerykańskiej Fundacji Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego PAFERE

www.pafere.org

Sprzedaż książki w Internecie

„HERBERT HOOVER

był zdania, że rząd nie powinien

odgryważadnej roli w gospodarce„

„PROGRAMY RZĄDOWE

pomogły w obniżeniu bezrobocia,

tworząc miejsca pracy dla wielu Amerykanów„

„FRANKLIN ROOSEVELT

swoim programem reform Nowy Ład (New Deal)

ocalił Amerykę od upadku

kapitalizmu wolnorynkowego„

Ekonomista Lawrence W. Reedrozwiewa w tym eseju powyższe i inne mity.

Dzisiejszym studentom obraz wielkiego kryzysu gospodarczego lat 1929-1941 przedstawia się najczęściej w sposób zdeformowany, wskazując wolnorynkowy kapitalizm jako przyczynę ekonomicznych problemów i propagując interwencję rządu jako ich rozwiązanie. W niniejszym eseju, opartym na popularnym wykładzie, Lawrence Reed, prezes Instytutu Mackinac Center for Public Policy, obala ten stereotypowy pogląd i próbuje prześledzić decydującą rolę, jaką w tamtej legendarnej katastrofie odegrała nieskuteczna polityka rządowa.

WSTĘP

Na temat wielkiego kryzysu gospodarczego lat dwudziestych XX wieku i jego wpływu na życie milionów Amerykanów napisano już wiele tomów. Historycy, ekonomiści i politycy pracowicie przeczesali wrak, szukając „czarnej skrzynki”, która ujawniłaby przyczynę tamtego nieszczęścia. Niestety, zdecydowanie zbyt wielu z nich postanawia zaprzestać poszukiwań, być może uważając, że w ten sposób łatwiej będzie rozpowszechniać fałszywe lub szkodliwe wnioski dotyczące wydarzeń sprzed ośmiu dekad. W rezultacie wielu ludzi w dalszym ciągu akceptuje nieuzasadnioną krytykę wolnorynkowego kapitalizmu i wspiera destrukcyjną dla gospodarki politykę rządową.

Jak wielkie szkody przyniósł wielki kryzys? Przez cztery lata, od 1929 do 1933 roku, produkcja w fabrykach krajowych, kopalniach i przedsiębiorstwach użyteczności publicznej spadła o ponad połowę. Realne dochody na głowę zmniejszyły się o 28 procent. Kursy akcji spadły do jednej dziesiątej poprzedniej wysokości. Liczba bezrobotnych Amerykanów wzrosła z 1,6 miliona w 1929 roku do 12,8 miliona w roku 1933. W dobie największego kryzysu jeden na czterech pracowników nie miał pracy, i po raz pierwszy od wojny secesyjnej zaczęły wzbierać groźne pogłoski o rewolcie.

„Groza wielkiego krachu polegała na tym, że nie potrafiono go wyjaśnić – pisze ekonomista Alan Reynolds. – Ludzie mieli odczucie, że ogromny ekonomiczny regres może się zdarzyć w każdej chwili, bez żadnego ostrzeżenia, bez żadnej przyczyny. Odtąd ów lęk był wykorzystywany jako główne usprawiedliwienie dla właściwie nieograniczonej interwencji rządu federalnego w życie gospodarcze”1.

Dawne mity związane z wielkim kryzysem nie umarły. W dalszym ciągu pojawiają się one w podręcznikach ekonomii i nauk politycznych. Poza sporadycznymi tylko wyjątkami można tam znaleźć sformułowanie największego mitu XX wieku. Brzmi ono następująco: Odpowiedzialny za wielki kryzys był kapitalizm oraz wolnorynkowa ekonomia i dopiero interwencja rządu spowodowała uzdrowienie amerykańskiej gospodarki.

WSPÓŁCZESNA BAJKA

Według tego uproszczonego poglądu, ważny filar kapitalizmu, jakim jest giełda, załamał się i wciągnął Amerykę w kryzys. Ponieważ zaś prezydent Herbert Hoover, zwolennik trzymania się przez państwo z dala od życia gospodarczego, adwokat idei laissez-faire (leseferyzmu), odrzucił możliwość wykorzystania prerogatyw rządowych, w rezultacie warunki się pogorszyły. Od następcy Hoovera, Franklina Delano Roosevelta, zależało, czy wjedzie na białym rumaku rządowej interwencji i poprowadzi naród ku odbudowie gospodarki. Oczywista lekcja, jaką należało z tego wyciągnąć, jest taka, że nie należy mieć zaufania do kapitalizmu. Rząd musi odgrywać aktywną rolę w gospodarce, aby ustrzec nas przed nieuchronnym upadkiem.

Jednakże ci, którzy propagują taką wersję historii, mogliby równie dobrze zakończyć swój komentarz słowami: „A Śpiąca Królewna znalazła drogę wyjścia z lasu, Dorotka powróciła z Oz do Kansas, zaś Czerwony Kapturek wygrał loterię stanową w Nowym Jorku”. Zarysowany powyżej popularny opis wielkiego kryzysu gospodarczego powinien się znaleźć raczej w książce z bajkami, aniżeli w poważnej debacie na temat historii ekonomicznej.

BARDZO, BARDZO WIELKI KRYZYS

Aby właściwie zrozumieć wydarzenia tamtego okresu, warto spojrzeć na wielki kryzys nie jako na jeden, ale na cztery kolejne spadki koniunktury gospodarczej połączone w jedno. Owe cztery „fazy” to:2

Polityka monetarna i cykl biznesowy

Dezintegracja światowej gospodarki

Nowy Ład

Ustawa Wagnera

Pierwsza faza wyjaśnia przede wszystkim, dlaczego krach z 1929 roku w ogóle miał miejsce. Pozostałe trzy pokazują, w jaki sposób interwencja rządu pogłębiła go, utrzymując gospodarkę w odrętwieniu przez ponad dekadę. Rozważmy każdą z tych faz po kolei.

FAZA I: CYKL BIZNESOWY

Wielki kryzys gospodarczy nie był pierwszym tego rodzaju zjawiskiem w Stanach Zjednoczonych, okazał się jednak najdłuższym. Poprzedziło go kilka innych kryzysów.

Wspólnym wątkiem przenikającym wszystkie wcześniejsze klęski była katastrofalna w skutkach interwencja rządowa, często w postaci niewłaściwego zarządzania pieniędzmi i podażą kredytów. Jednak żaden z tych kryzysów nie trwał dłużej niż cztery lata, większość z nich zaś kończyła się po dwóch. Klęska, jaka zaczęła się w 1929 roku, trwała przynajmniej trzy razy dłużej niż którykolwiek z poprzednich kryzysów, ponieważ rząd zwielokrotnił swoje początkowe błędy serią dodatkowych, szkodliwych interwencji.

CENTRALNI PLANIŚCI ZAWODZĄ W POLITYCE MONETARNEJ

Popularne wyjaśnienie dla załamania się giełdy w 1929 roku dotyczy praktyki pożyczania pieniędzy na zakup akcji. Liczne teksty historyczne beztrosko dowodzą, że szaleńcza spekulacja udziałami była podsycana przez nadmierne udzielanie kredytów i pożyczek w oparciu o depozyt zabezpieczający (margin lending). Jednakże Gene Smiley, ekonomista z Marquette University, w swojej książce Rethinking the Great Depression, wydanej w 2002 roku, wyjaśnia, dlaczego nie jest to owocne spostrzeżenie:

Historia udzielania kredytów i pożyczek na wymianę akcji w oparciu o depozyt zabezpieczający trwała już dość długo, a stawiane wymagania – płatny gotówką udział w cenie zakupu – nie były pod koniec lat dwudziestych XX wieku niższe niż na początku tych lat lub w poprzednich dekadach. W istocie u schyłku 1928 roku wymagania te zaczęły wzrastać i od pożyczkobiorców wymagano płacenia większej niż dotychczas części ceny zakupu akcji.

Argument dotyczący margin lending