Więzienia stalinowskie w Polsce. System, codzienność, represje ebook

Wstęp

Celem, jaki zamierzałem zrealizować, rozpoczynając badania, była prezentacja życia codziennego w różnego rodzaju zakładach karnych (więzieniach śledczych, karno-śledczych, karnych i izolacyjnych) oraz w innych miejscach odosobnienia, takich jak obozy (np. obozy pracy, obozy NKWD, obozy dzikie, kolonie pracy, obozy izolacyjne, obozy jenieckie, obozy internowania, obozy przejściowe itp.) i, w końcu, ośrodki pracy więźniów (OPW). Powyższy podział nie jest dziełem przypadku. Wydzielenie w niniejszej rozprawie trzech kategorii miejsc odosobnienia funkcjonujących w Polsce w latach 1945–1956 – więzień, obozów i ośrodków pracy więźniów – wynika z różnego charakteru tych ośrodków (np. wygląd wewnętrzny i wyposażenie cel oraz baraków, zachowanie personelu, regulaminy, rygory itp.), a co za tym idzie, innego stylu życia codziennego. Inne było ich przeznaczenie oraz inaczej organizowano codzienne zajęcia. Nie bez znaczenia okazał się również fakt oddelegowania więźniów do nadludzkiej pracy niewolniczej. W tym ostatnim wypadku każdy z ośrodków kierował się innymi względami oraz odmiennie ujmował sprawę pracy wykonywanej przez więźniów. Widać to zwłaszcza na przykładzie zakładów karnych w drugiej połowie lat czterdziestych, kiedy więźniowie niemal marzyli o jakiejkolwiek pracy i ruchu poza terenem placówki. Jednakże, mimo tego rozróżnienia, zakłady karne, obozy i ośrodki pracy więźniów stanowią integralną całość i nie sposób rozdzielać ich działalności.

Chronologicznie moje rozważania obejmują okres od 1945 r. (sporadycznie wracam do drugiej połowy 1944 r.) do 1956 r. Dolna cezura jest związana z zakończeniem działań wojennych na ziemiach polskich i jednoczesnym rozwinięciem na szeroką skalę, rozpoczętej już nieco wcześniej, działalności komunistycznych instytucji represji, Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i sowieckiego Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD) oraz stopniowo tworzonych przezeń systemów więzień i obozów oraz ośrodków pracy więźniów. Natomiast górna granica nawiązuje do wydarzeń października 1956 r. i powolnej liberalizacji życia publicznego w kraju, w tym na przykład rozładowania więzień i ograniczania rygorów życia codziennego w zakładach karnych i ośrodkach pracy więźniów.

Ze względu na charakter zgromadzonego materiału konieczne okazało się ujęcie chronologiczne, wynikające z faktu dość istotnych zmian (aczkolwiek powolnie wprowadzanych w życie) w traktowaniu skazanych, między innymi po procesie André Robineau w 1950 r., następnie po śmierci Józefa Stalina w 1953 r., a zwłaszcza po likwidacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) w 1954 r. Na ten aspekt sprawy wskazywali więźniowie wszystkich znanych mi ośrodków odosobnienia.

W układzie problemowym, chociaż niepozbawionym wewnętrznej chronologii, wyróżniłem następujące zagadnienia:

1. Wieści i pogłoski na temat zakładów karnych, ich lokalizacja geograficzna oraz wygląd zewnętrzny zapamiętany przy pierwszej styczności.

2. Pierwsze godziny w miejscu odosobnienia.

3. Cele i baraki – ich wyposażenie, regulamin wewnętrzny.

4. Instytucja kapusia.

5. Posiłki.

6. Paczki i tak zwane wypiski.

7. Kary dodatkowe.

8. Wyroki śmierci.

9. Ucieczki i bunty.

10. Praca, warunki jej wykonywania oraz jej rola i znaczenie dla uwięzionych.

11. Opieka lekarska i epidemie.

12. Święta i uroczystości.

13. Czas wolny.

14. Ostatni dzień w miejscu odosobnienia i powrót do domu.

W zasadzie dla obozów i ośrodków pracy więźniów można przyjąć podobny schemat rozważań, chociaż z uwagi na luki źródłowe (mam tu na myśli przede wszystkim memuarystykę) kilku z wyżej wymienionych problemów nie udało się omówić szczegółowo bądź w ogóle. Niektóre nie zaistniały w tego rodzaju miejscach odosobnienia (np. w ośrodkach pracy więźniów nie wykonywano wyroków śmierci, aczkolwiek więźniowie ginęli w wyniku nieszczęśliwych wypadków w miejscu pracy). Jeżeli chodzi o obozy i OPW, to kilka wątków połączyłem w jednym wspólnym rozdziale (np. w części na temat obozów i OPW pojawił się rozdział „Opieka lekarska, stan sanitarny, epidemie i śmiertelność w obozach”).

* * *

Problem więziennictwa w Polsce w okresie od zakończenia II wojny światowej po przełom październikowy w 1956 r. doczekał się już kilku opracowań. Z mimo wszystko skromnej, jak na razie, literatury przedmiotu, należy wyróżnić kilka prac i artykułów Krystiana Bedyńskiego[1] oraz rozprawę Jerzego Migdała[2], a dalej cenne opracowanie Jarosława Utrata-Mileckiego[3] oraz artykuły Teodora Kostewicza[4]. Z mojego dorobku wymienić należy przede wszystkim monografię pt. W cieniu Wronek, Jaworzna i Piechcina… 1945–1956 oraz studium pt. Materiały dotyczące życia codziennego w polskich więzieniach, obozach i ośrodkach pracy więźnióww latach 1944–1948, na bazie których powstała niniejsza praca[5]. Dysponujemy również monografiami i artykułami na temat niektórych więzień – są to publikacje dotyczące zakładów karnych w Białymstoku, Bydgoszczy, Chełmie, Inowrocławiu, Kielcach, Krasnymstawie, Lublinie, Łowiczu, Poznaniu, Siedlcach, Sieradzu, Rzeszowie, Wrocławiu, Zamościu oraz na Warmii i Mazurach[6].

Jednak dużo bogatsza wydaje się memuarystyka dotycząca dziejów najbardziej znanych więzień w PRL-u. Mam tu na myśli ośrodki odosobnienia, które tuż po zakończeniu działań wojennych na ziemiach polskich zyskały rangę więzień centralnych, śledczych, karno-śledczych i izolacyjnych, np. w Fordonie z filiami w Inowrocławiu i Bojanowie oraz we Wronkach, Rawiczu, Jaworznie i Warszawie na Mokotowie. Z tej literatury, o czym miałem już okazję nadmienić, wyróżniają się zwłaszcza zbiory wspomnień przygotowane przez byłe więźniarki Fordonu i Inowrocławia, opracowane do druku przez Barbarę Otwinowską[7] oraz prace traktujące głównie o zakładach męskich, wydane pod redakcją Danuty Suchorowskiej[8] i Klemensa Stróżyńskiego[9]. Podobny charakter ma jeszcze jeden zbiór traktujący o najbardziej znanych zakładach karnych w dziejach PRL-u[10]. Cennym uzupełnieniem wymienionych wyżej publikacji okazały się prace, które nie weszły do tomu albo zostały do celów wydawniczych skrócone. Materiały te, będące pokłosiem ogólnopolskiego konkursu na wspomnienia byłych więźniów politycznych, zachowały się w zbiorach Instytutu Pamięci Narodowej w Poznaniu[11]. Z publikacji wydanych ostatnio przez Instytut Pamięci Narodowej wymieniłbym wspomnienia Jerzego Woźniaka[12], więzienną korespondencję Władysława Gałki[13] oraz wywiad rzekę Mariana Gołębiewskiego[14].

W tym miejscu nie sposób również pominąć czasopisma „Nike” – niepowtarzalnego, nader bogatego i cennego zbioru, zawierającego kilkaset wspomnień i relacji więźniów – kobiet i mężczyzn z kilku zakładów karnych.

Wskazane wyżej publikacje, uzupełnione o materiały zdeponowane w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie i Archiwum Akt Nowych w kolekcjach Departamentu Więziennictwa i Obozów oraz Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (np. regulaminy i instrukcje dotyczące porządku dnia w więziennej celi, wyposażenia cel, praw i obowiązków skazanego, ciężaru i zawartości paczek itp.) złożyły się na bazę źródłową tej części pracy.

Krajowa literatura przedmiotu na temat różnego rodzaju obozów, które po II wojnie światowej działały na ziemiach polskich, jest coraz bogatsza, aczkolwiek nie wyczerpuje wszystkich zagadnień, które nasuwają się przy lekturze zachowanych dokumentów oraz memuarystyki. Przede wszystkim brakuje monografii całościowo ujmującej to zagadnienie. Mam tu na myśli pracę, która uwzględniałaby w równej mierze działalność obozów przeznaczonych dla Niemców, Ukraińców, Polaków i przedstawicieli innych narodów, ośrodków, którymi zarządzały MBP, NKWD oraz Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Chronologicznie w krajowej historiografii pierwsze teksty poświęcone powojennym obozom na ziemiach polskich ogłosili drukiem Edmund Nowak[15] i Jacek Ruszczewski[16]. Wydaje się, że właśnie te publikacje stanowiły przełom w badaniach poruszanej tu problematyki. W literaturze naukowej w chwili obecnej wyróżniają się zwłaszcza kolejne prace Edmunda Nowaka, w tym udana próba ujęcia tematyki obozowej na temat Śląska Opolskiego[17]. Dalej wymieniłbym pracę Jerzego Kochanowskiego, poświę­coną obozom dla niemieckich jeńców wojennych, mającą jednak dużo szerszy kontekst[18]. Nie sposób również pominąć monografii Witolda Stankowskiego[19] oraz encyklopedycznego opracowania autorstwa Bogusława Kopki[20].

Z kilkunastu prac, w których zostały uwzględnione w mniejszym lub większym zakresie wątki poświęcone obozom w ogóle i obozom pracy przymusowej, warto wymienić: rozprawy Piotra Madajczyka Przyłączenie Śląska Opolskiego do Polski 1945–1948[21], Zygmunta Woźniczki Z Górnego Śląska do sowieckich łagrów[22], Obozy pracy przymusowej na Górnym Śląsku[23] pod redakcją Andrzeja Topola oraz kilka pozycji poświęconych działalności Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Mam tu na myśli np. wybór dokumentów i artykuł na temat Komisji Specjalnej przygotowane przez Dariusza Jarosza i Tadeusza Wolszę[24], ważną rozprawę Ryszarda Tomkiewicza na temat Delegatury Olsztyńskiej Komisji Specjalnej, w której autor uwzględnił dzieje obozu w Mielęcinie[25] oraz publikacje Grzegorza Sołtysiaka[26].

Problematyki regionalnej dotyczy książka Helgi Hirsch[27], odnosząca się przede wszystkim do obozowych losów ludności niemieckiej zamieszkującej Śląsk i Pomorze. Z kolei w pracach poświęconych Komisji Specjalnej ich autorzy omówili wyłącznie dzieje dwóch obozów pracy przymusowej, które znajdowały się w gestii władz tej organizacji – chodzi tu o obóz Chrusty (filia Jaworzna) i obóz w Mielęcinie. Stosunkowo dobrze natomiast zostały opracowane problemy związane z funkcjonowaniem obozu w Łambinowicach na Śląsku Opolskim dzięki licznym publikacjom Edmunda Nowaka, w tym wyczerpującej monografii tego miejsca[28]. Ten sam autor w swoich opracowaniach omówił również inne placówki zlokalizowane na Śląsku Opolskim, Górnym i Dolnym Śląsku[29]. Dzieje obozu w Mysłowicach szczegółowo opisał Wacław Dubiański[30], a na temat obozu w Złotowie głos zabrali Zenon Romanow[31] i Krzysztof Bukowski[32]. Przedmiotem drobiazgowych rozważań były również dzieje obozu w Świętochłowicach-Zgodzie. Mam tu na myśli przede wszystkim artykuł Bernarda Linka[33]. Jeśli chodzi o obozy znajdujące się pod kontrolą NKWD, czyli te miejsca odosobnienia, które nadal są okryte największą tajemnicą, to dysponujemy artykułem Andrzeja Chmielarza[34].

Z kolei w sprawie bodajże najcięższego obozu w Polsce – Jaworzna – dysponujemy zbiorem wywiadów, które zebrał, przygotował do druku i opatrzył obszernym komentarzem Mateusz Wyrwich. Swojej książce nadał on nader wymowny tytuł Łagier Jaworzno[35]. Tej tematyce szczegółową i wyczerpującą rozprawę poświęcił również Krzysztof Szwagrzyk[36], aczkolwiek jego rozważania odnoszą się już do okresu późniejszego w dziejach tego ośrodka represji – gdy, jak to utrzymywały władze PRL, Jaworzno po reorganizacji stało się więzieniem dla młodocianych przestępców. W moim przekonaniu, Jaworzno w tym okresie mimo wszystko bardziej przypominało ośrodek pracy więźniów niż klasyczny­ zakład karny, stąd decyzja o wyłączeniu tej placówki z analizy naukowej poświęconej obozom pracy przymusowej i więzieniom.

Ważną rolę przypisałbym również publikacjom źródeł. Mam tu na myśli czterotomowy wybór dokumentów Niemcy w Polsce 1945–1950[37], dokumentację na temat obozu w Świętochłowicach-Zgodzie[38] oraz w Jaworznie w kontekście ludności ukraińskiej[39].

Na bazę źródłową tej części rozprawy składają się przed wszystkim wymienione już wyżej materiały ze zbiorów Archiwum Akt Nowych (kolekcja Departamentu VI Więziennictwa i Obozów Pracy, Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym oraz Ministerstwa Kontroli Państwowej) oraz Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, Archiwum Państwowego w Bydgoszczy (dokumentacja głównie na temat obozów w Potulicach, Złotowie i Zimnych Wodach oraz Ciechanowie i Mielęcinie), Ośrodka „Karta” w Warszawie (wspomnienia osadzonych m.in. w Jaworznie) oraz Instytutu Polskiego i Muzeum im. Gen. Sikorskiego w Londynie (dokumentacja Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich w Londynie). W końcu cenne dane i informacje odnoszące się do codzienności w obozach i ośrodkach pracy więźniów przyniosły również roczniki czasopisma „Jaworzniacy”. Rolę pisma, z uwagi na bogactwo wspomnień i relacji, należy tu porównać do bliźniaczego wydawnictwa „Nike”, które okazało się tak bardzo przydatne przy badaniu tematyki więziennej.

Literatura przedmiotu na temat ośrodków pracy więźniów nie jest zbyt bogata. Badania w tym zakresie właściwie jeszcze się na dobre nie rozpoczęły. Z nielicznych publikacji można tu wskazać na mój artykuł pt. Funkcjonowanie ośrodków pracy więźniów w świetle kontroli Ministerstwa Kontroli Państwowej w latach 1955–1956[40] oraz studium pt. Obozy i inne miejsca odosobnienia w systemie więziennictwa polskiego w latach 1944–1958 z pracy zbiorowej Represje sowieckie wobec narodów Europy 1944–1956[41]. Ponadto należy wymienić niewielkie objętościowo, ale cenne prace: Alicji Paczoskiej-Hauke pt. W kamieniołomach Piechcina (1950–1956)[42], Krzysztofa Szwagrzyka pt. Jaroszów. Ośrodek Pracy Więźniów (1950–1965)[43] i Edmunda Nowaka na temat ośrodków zlokalizowanych na Opolszczyźnie (Gogolin, Gracze, Strzelce Opolskie)[44]. Nie sposób także pominąć, dotyczących ośrodków pracy więźniów, pionierskich tekstów publicystycznych pióra Danuty Frey, szeroko udokumentowanych materiałami archiwalnymi, zamieszczonych na łamach „Odrodzenia” jeszcze w 1988 r. [45] Na koniec dodać do tego należy dokumentację z Archiwum Akt Nowych (Ministerstwa Kontroli Państwowej).

* * *

Tytuł pracy Więzienia stalinowskie w Polsce. System, codzienność, represje ma oczywiście wymowę symboliczną. Pod pojęciem więzienia w swoich rozważaniach ująłem bowiem nie tylko klasyczne więzienia, ale również pozostałe miejsca odosobnienia, które funkcjonowały w polskim systemie więziennictwa do 1956 r., czyli różnego rodzaju obozy, kolonie rolne i ośrodki pracy więźniów. Praca stanowi znacznie rozszerzoną i uzupełnioną wersję książki wydanej przeze mnie w 2003 r. pt. W cieniu Wronek, Jaworzna i Piechcina… 1945–1956. W niniejszej publikacji sięgnąłem do nowych monografii, wydawnictw źródeł oraz pamiętników i wspomnień, z których wcześniej nie mogłem skorzystać z uwagi na ich edycję po 2003 r. Odwołałem się również do wcześniej nieznanej bądź niedostępnej dokumentacji z Archiwum IPN i Archiwum Akt Nowych (Ministerstwa Kontroli Państwowej).

Przypisy