Wojna o młodych. Kościół i komuniści w walce o religię w szkołach średnich 1945–1961 ebook

WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW

abp

arcybiskup

AL

Armia Ludowa

bp

biskup

ChTPD

Chłopskie Towarzystwo Przyjaciół Dzieci

GL

Gwardia Ludowa

kard.

kardynał

KC

Komitet Centralny

KM

Komitet Miejski

KPP

Komunistyczna Partia Polski

ks.

ksiądz

KUL

Katolicki Uniwersytet Lubelski

KZMP

Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej

MBP

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego

NKWD

Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (z ros. Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł)

NRD

Niemiecka Republika Demokratyczna

OMTUR

Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego

ONR

Obóz Narodowo-Radykalny

PKWN

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego

płk

pułkownik

PPR

Polska Partia Robotnicza

PPRN

Prezydium Powiatowej Rady Narodowej

PPS

Polska Partia Socjalistyczna

PRL

Polska Rzeczpospolita Ludowa

PSL

Polskie Stronnictwo Ludowe

PZPR

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

RP

Rzeczpospolita Polska

RTPD

Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci

SAiW

Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli

TON

Tajna Organizacja Nauczycielska

TPD

Towarzystwo Przyjaciół Dzieci

TRJN

Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej

TSŚ

Towarzystwo Szkoły Świeckiej

UB

Urząd Bezpieczeństwa

UW

Uniwersytet Warszawski

ZHP

Związek Harcerstwa Polskiego

ZMP

Związek Młodzieży Polskiej

ZMW

Związek Młodzieży Wiejskiej

ZNP

Związek Nauczycielstwa Polskiego

ZSRR

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

WSTĘP

My z Tobą Boże rozmawiać chcemy

lecz „Vater unser” nie rozumiemy

i nikt nie zmusi nas tak Ciebie nazywać

boś Ty nie Vater, lecz Ojciec nasz

Tak pisały w swoich zeszytach w 1901 r. wrzesińskie dzieci. Chyba każdy z nas już w szkole podstawowej na lekcjach historii słyszał o bohaterskich wielkopolskich uczniach i uczennicach, którzy sprzeciwili się niemieckiemu zaborcy i zaprotestowali przeciw germanizacji szkolnictwa oraz modlitwie i nauce religii w języku niemieckim. Choć może to zabrzmieć banalnie, to warto jednak przypomnieć, że pewne mechanizmy życia społeczno-politycznego zaobserwowane na przestrzeni dziejów niezwykle często lubią się powtarzać…

Po II wojnie światowej Rzeczpospolita Polska (a od 1952 r. Polska Rzeczpospolita Ludowa) znalazła się w tzw. bloku wschodnim – grupie państw ściśle podporządkowanych komunistycznemu Związkowi Radzieckiemu. Przejmowanie władzy przez marionetki wierne Kremlowi, wydawanie wyroków śmierci na działaczy opozycji, fałszowanie wyborów, uchwalanie ustaw zasadniczych wzorowanych na sowieckiej – wszystko to stało się ponurą rzeczywistością Europy Środkowo-Wschodniej lat 40. i 50.

Uczniowie Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego przy ul. Myśliwieckiej 6 w Warszawie, ok. 1947–1950 r.

Rządzący Rosją Sowiecką (a de facto i całym wschodnim blokiem) Józef Stalin znany był ze swojego wrogiego stosunku do religii, którą wielokrotnie nazywał opium dla mas. Za czasów jego dyktatury w ZSRR większość świątyń została zamknięta, z przestrzeni publicznej zniknęły wszelkie przejawy kultu, setki tysięcy duchownych trafiło do więzień, z których nigdy już nie wyszło, a zastraszeni ludzie panicznie wręcz bali się przyznawać do wiary. Podobnie inne państwa związane przymusowym sojuszem z ZSRR miały stać się w założeniu państwami ateistycznymi.

Jak można było to osiągnąć? Jak ulepić nowe pokolenie, które raz na zawsze odrzuciłoby Boga i chrześcijańskie wartości? Zadajmy sobie najpierw pytanie, w jaki sposób i gdzie młody, dopiero poznający życie człowiek uczył się zasad wiary. Dla jednych był to pacierz odmawiany wieczorem z rodzicami (podczas którego kolana z każdą minutą dokuczają coraz bardziej), dla innych udział w pierwszych mszach świętych (z których – nadal jeszcze odprawianych po łacinie – często niewiele dało się zrozumieć), a dla jeszcze innych były to dopiero pierwsze lekcje religii w szkole. Wniosek więc nasuwa się sam – religia ze szkół po prostu musiała zniknąć.

Tylko jak sprawnie dokonać tego w państwie, w którym ponad 90% obywateli deklaruje swoje przywiązanie do wiary?

ROZDZIAŁ IWalcząc z „imperialistycznymi agentami Watykanu”.Stosunki państwo–Kościół w latach 1945–1961

Zanim ukazane zostaną meandry wojny o katechizację w peerelowskich szkołach średnich, konieczne jest naszkicowanie Czytelnikowi nieco szerszego historyczno-politycznego tła skomplikowanych i napiętych stosunków komunistycznych władz państwa polskiego z Kościołem katolickim od końca II wojny światowej do lat 60. XX w. Jednak z racji na złożoność i obszerność problemu trzeba się niestety ograniczyć jedynie do zarysowania najważniejszych wydarzeń, które bezsprzecznie wpłynęły na relacje pomiędzy oboma podmiotami w okresie powojennym.

Według danych m.in. Głównego Urzędu Statystycznego po licznych perturbacjach związanych z wojenną zawieruchą, zmianą granic i migracjami ludności w 1946 r. terytorium Polski zamieszkiwało ok. 23,6 mln osób. Prawie 98% z nich deklarowało się jako wyznawcy rzymskiego katolicyzmu. Dla porównania liczba członków komunistycznej Polskiej Partii Robotniczej w końcu tego samego roku (notabene po akcji masowego werbowania rozpoczętej w lutym) wynosiła ponad 550 tys. – jak podaje wybitna badaczka tego okresu prof. K. Kersten. Zaraz po wojnie władza ludowa zdawała sobie sprawę z tego, że jest jeszcze zbyt słaba, aby móc wydać otwartą wojnę Kościołowi, i że zmuszona będzie przez jeszcze jakiś czas do pokojowej z nim koegzystencji. Kościół bowiem w czasie okupacji stanowił silne oparcie moralne dla społeczeństwa. Ogromnym szacunkiem darzony był metropolita krakowski kard. Adam Stefan Sapieha, który przez wzgląd na swoją nieugiętą postawę wobec zaborcy zyskał miano „Księcia Niezłomnego”. Ludność pamiętała również m.in. powołany przez niego Obywatelski Komitet Pomocy, liczne akcje niesienia wsparcia, darowizny finansowe, próby (udane!) interwencji u władz niemieckich czy ratowanie wielu dzieł sztuki. Znacznym poważaniem cieszył się także działający na emigracji prymas August Hlond, który prowadził ożywioną działalność na polu dyplomatycznym. Poczucie solidarności społeczeństwa z Kościołem wzmagał również fakt wielkich strat osobowych wśród kleru – według danych Episkopatu szacuje się, że tylko spośród księży diecezjalnych zginął co piąty, a to już daje liczbę ok. 2 tys. Po odpowiednim wysondowaniu nastrojów komuniści pozwalali więc na odtwarzanie seminariów duchownych, działalność wydziałów teologicznych na uniwersytetach w Warszawie i Krakowie. Co więcej, pierwszą uczelnią wyższą, która wznowiła działalność w powojennej Polsce, był – co dziś może wydawać się zadziwiające – Katolicki Uniwersytet Lubelski! Na inaugurację pierwszego roku akademickiego przybył z Moskwy do Lublina sam były wicepremier Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Nikołaj Bułganin, będący zaufanym człowiekiem Stalina i ówczesnym pełnomocnikiem przy powołanym przez sowieckiego dyktatora marionetkowym polskim rządzie – PKWN. Nie ograniczano także stanu posiadania Kościoła. W marcu 1945 r. ruszył druk katolickiego „Tygodnika Powszechnego”, pomoc niosła kościelna organizacja charytatywna Caritas, powstawały też katolickie stowarzyszenia młodzieżowe.

Otwarcie szkoły na warszawskim Bródnie, 1949 r.

Jednak taki stan rzeczy był tylko przejściowy. W ateistycznej ideologii komunistycznej nie ma bowiem miejsca ani dla religii, ani dla tak silnej i rozwiniętej jak Kościół suwerennej instytucji. Już 12 września 1945 r. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podjął uchwałę, która wskutek jednostronnego zerwania przez Stolicę Apostolską rozwiązywała konkordat z 1925 r., regulujący stosunki pomiędzy Stolicą Świętą a Rzeczpospolitą Polską. Watykan miał złamać artykuły IX i XII traktatu poprzez m.in. powierzenie administracji nad diecezją chełmińską w grudniu 1939 r. niemieckiemu biskupowi Gdańska – Karolowi Splettowi. Powoływano się także na fakt, że Watykan nadal uznawał rząd londyński, który – co trzeba stanowczo podkreślić – legalnie działał na emigracji od 1939 r. Przy tej okazji zainicjowano również nagonkę na papieża Piusa XII, zarzucając mu brak jednoznacznego potępienia działań nazistowskich Niemiec. Rozpoczęto także liczne ataki w prasie na ordynariuszy niemieckich, których diecezje po zmianie granic znalazły się w Polsce. Choć ze względu na przesiedlenia ludności niemieckiej wszyscy niemieccy biskupi na ziemiach polskich zrzekli się swoich funkcji, a na ich miejsce prymas Hlond (wyposażony w specjalne papieskie pełnomocnictwa) powołał polskich administratorów, władze nie uznały tych nominacji, gdyż — jak same tłumaczyły — nie miały na nie wpływu.

Nad coraz bardziej palącą kwestią ograniczenia wpływów Kościoła katolickiego komuniści pochylili się po wygranej zmonopolizowanego przez nich Bloku Demokratycznego w sfałszowanych wyborach parlamentarnych 1947 r. Władza, zdająca sobie sprawę z niemożliwości całkowitej eliminacji przeciwnika, starała się stosować do zasady: dziel i rządź. Jeszcze w październiku 1947 r. nowy premier Józef Cyrankiewicz oskarżył w sejmie Kościół o przeciwdziałanie stabilizacji politycznej. W tym samym miesiącu Dyrektor Departamentu V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (zajmującego się m.in. zwalczaniem opozycji), oskarżana o stosowanie na więźniach wyrafinowanych tortur, płk Julia Brystygier, przedstawiła funkcjonariuszom plan rozbudowania siatki agentów, którzy mieli „rozpracowywać” kapłanów i instytucje kościelne. Urząd Bezpieczeństwa rozpoczął pełną inwigilację środowiska kapłańskiego. Zaczęto choćby zakładać teczki alumnom w seminariach duchownych. Przeprowadzono także rozmowy z wyselekcjonowaną wcześniej grupą księży, którzy skłonni byli publicznie skrytykować list pasterski Episkopatu z 28 września 1947 r., w którym biskupi w odpowiedzi na zaostrzającą się na nich nagonkę w prasie sprzeciwiali się wzrastającej zuchwałości bluźnierców, którzy w sposób coraz bardziej natarczywy czynią przedmiotem żartu (…) obrzędy religijne, zwyczaje i obyczaje chrześcijańskie.

Szczególnie niebezpieczny dla wewnętrznej jedności Kościoła okazał się tzw. ruch „księży patriotów”. Inicjatywa ta zrodziła się w łonie księży będących byłymi więźniami obozów koncentracyjnych. Za swój cel obrali podporządkowanie się władzom komunistycznym i uniezależnienie polskiego Kościoła od Watykanu. Zamysł utworzenia ruchu zrodził się na spotkaniu księży we Włocławku w październiku 1949 r., już trzy miesiące później zaś utworzyli oni Komisję Księży przy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Kapłani ostro atakowali Episkopat, a zwłaszcza nowego prymasa Stefana Wyszyńskiego, mianowanego po śmierci kard. Hlonda w 1948 r. Postulowali również usunięcie z urzędów kościelnych księży nieprzyjaźnie nastawionych do władzy. Swoje tezy głosili na łamach pisma „Głos Kapłana”. Wśród „księży patriotów” częste było donosicielstwo – przekazywanie materiałów ośmieszających i dyskredytujących wybranych duchownych, ale także informacji związanych z funkcjonowaniem Kościoła i osobami zajmującymi wyższe stanowiska kościelne. W szczytowym okresie, przypadającym na 1954 r., do kręgu „księży patriotów” należało – według danych zebranych przez prof. A. Dudka – ok. 10% kapłanów. Należy jednak dodać, że nie wszyscy księża zgadzali się na współpracę z pobudek ideologicznych. Część z nich była wcześniej szantażowana, przekupywana, a część została skuszona możliwościami poprawy warunków bytowych, wyjazdami do sanatorium w celu podratowania zdrowia, podupadającego po pobycie w obozie koncentracyjnym, itp.