Zaburzenia zdrowia psychicznego. Przewodnik ebook

Przed­mowa

Wielu z nas uważa swoje zdro­wie psy­chiczne za coś oczy­wi­stego, lecz każdy może po­czuć się przy­tło­czony, a na­wet zdru­zgo­tany, gdy przyj­dzie mu się zmie­rzyć z cho­robą umy­słu u sie­bie, członka ro­dziny lub przy­ja­ciela. Dane sta­ty­styczne mogą za­ska­ki­wać. Na­wet po przy­ję­ciu bar­dzo ry­go­ry­stycz­nych kry­te­riów ba­da­nia jed­no­znacz­nie wska­zują, że w ciągu ostat­nich dwu­na­stu mie­sięcy jedna na pięć osób cier­piała na scho­rze­nie psy­chiczne, ta­kie jak lęk, de­pre­sja, stres trau­ma­tyczny, ja­dło­wstręt psy­chiczny, lub przyj­mo­wała środki odu­rza­jące. Co wię­cej, u jed­nej czwar­tej spo­śród nich wy­stę­po­wał wię­cej niż je­den ro­dzaj za­bu­rze­nia.

Cho­ciaż cza­sami od­czu­wamy nie­od­partą po­trzebę po­szu­ki­wa­nia spe­cja­li­stycz­nej po­mocy, tar­gają nami sprzeczne uczu­cia – znaczny od­se­tek cho­rych nie de­cy­duje się na taki krok, uwa­ża­jąc, że ich za­soby we­wnętrzne po­winny wy­star­czyć do upo­ra­nia się z tym pro­ble­mem, lub z obawy przed zo­sta­niem uzna­nych za nie­przy­sto­so­wa­nych. Wszech­ogar­nia­jące po­czu­cie na­pięt­no­wa­nia, dys­kry­mi­na­cja i ste­reo­ty­pi­za­cja po­wszech­nie spo­ty­kane na­wet w naj­bar­dziej świa­do­mych spo­łe­czeń­stwach są ko­lej­nymi sil­nymi bodź­cami, na­kła­nia­ją­cymi nas do ukry­wa­nia we­wnętrz­nych cier­pień. Błędne prze­ko­na­nia i wy­pa­czona wie­dza na te­mat cho­rób psy­chicz­nych, w du­żej mie­rze wy­wo­dzące się z nie­wła­ści­wego przed­sta­wia­nia ich w fil­mie, li­te­ra­tu­rze, sztu­kach gra­ficz­nych i me­diach, wciąż przy­czy­niają się do utrwa­la­nia ne­ga­tyw­nych ste­reo­ty­pów.

Ta prze­ra­ża­jąca sy­tu­acja od lat nie daje spo­koju spe­cja­li­stom zaj­mu­ją­cym się zdro­wiem psy­chicz­nym, po­mimo ich nie­ustan­nych wy­sił­ków, aby do­trzeć do osób, któ­rym mo­głaby po­móc pro­fe­sjo­nalna te­ra­pia. Na­sze bo­gate teo­re­tyczne i prak­tyczne do­świad­cze­nia w tej dzie­dzi­nie pod­po­wia­dają nam, że pa­cjen­tom, ich ro­dzi­nom i spo­łe­czeń­stwu jako ca­ło­ści przy­dałby się ła­twy w od­bio­rze, wy­czer­pu­jący i obiek­tywny opis cho­rób psy­chicz­nych, na które wszy­scy mo­żemy za­paść, wraz z krótką cha­rak­te­ry­styką te­ra­pii o na­ukowo po­twier­dzo­nej sku­tecz­no­ści. Uwa­żamy po­nadto, że taki tekst po­wi­nien wy­ra­stać z opar­tego na wza­jem­nym sza­cunku part­ner­stwa mię­dzy pa­cjen­tem a le­ka­rzem.

Pil­nie po­szu­ki­wa­li­śmy ta­kiej książki. Zna­leź­li­śmy do­słow­nie setki tek­stów (za­zwy­czaj okre­śla­nych mia­nem po­rad­ni­ków) na­pi­sa­nych przez osoby, które za­in­te­re­so­wały się sferą cho­rób psy­chicz­nych (w wielu przy­pad­kach za­in­spi­ro­wane wła­snymi prze­ży­ciami), lub przez spe­cja­li­stów w tej dzie­dzi­nie, któ­rzy jed­nak naj­czę­ściej trak­tują ten te­mat dość ogól­nie. Z ra­cji na­szych do­świad­czeń w le­cze­niu pa­cjen­tów, szko­le­nia młod­szych ko­le­gów i za­an­ga­żo­wa­nia w ba­da­nia na­ukowe – łącz­nie mo­żemy się po­chwa­lić pra­wie osiem­dzie­się­cio­let­nią prak­tyką za­wo­dową – uwa­żamy, że tego ro­dzaju li­te­ra­tura nie­sie ze sobą nie­za­mie­rzone ry­zyko – roz­bu­dza ocze­ki­wa­nia pa­cjen­tów, obie­cuje im zbyt wiele, na­stęp­nie po­zo­sta­wia roz­cza­ro­wa­nie, a na­wet po­zba­wia wszel­kich złu­dzeń. Ze szcze­gól­nym scep­ty­cy­zmem trak­tu­jemy książki, któ­rych ty­tuły za­czy­nają się od słowa „jak”, na przy­kład: Jak pro­wa­dzić udane ży­cie, Jak sku­tecz­nie ra­dzić so­bie ze stre­sem, Jak czuć się szczę­śli­wym lub: Jak po­pra­wić swoje ży­cie in­tymne. Gdyby tylko było to ta­kie pro­ste. Nie­stety lu­dzie o nie­spo­koj­nych umy­słach nie od­po­wia­dają na do­raźne środki za­rad­cze (po­dob­nie jak znaczny od­se­tek pa­cjen­tów z ta­kimi cho­ro­bami or­ga­nicz­nymi, jak cu­krzyca, astma, cho­roby serca lub ar­trozy).

Uzna­jąc zło­żo­ność na­tury czło­wieka i jej od­chy­leń od tego, co uważa się za normę w wy­mia­rach bio­lo­gicz­nym, emo­cjo­nal­nym, spo­łecz­nym i kul­tu­ro­wym, po­sta­no­wi­li­śmy pod­jąć to wy­zwa­nie na nowo i opi­sać naj­waż­niej­sze cho­roby psy­chiczne wraz z ak­tu­al­nymi me­to­dami ich le­cze­nia. W tym celu przy­ję­li­śmy nad­rzędne kry­te­rium: trzy­mamy w ry­zach wła­sne uprze­dze­nia i sta­ramy się przed­sta­wić naj­now­szą wie­dzę w moż­li­wie naj­bar­dziej obiek­tywny i pre­cy­zyjny spo­sób. Nie pod­su­wamy go­to­wych roz­wią­zań ani nie skła­damy obiet­nic bez po­kry­cia. Za­miast tego pro­po­nu­jemy wska­zówki, które po­zwolą czy­tel­ni­kom zro­zu­mieć ob­jawy róż­nych za­bu­rzeń i za­po­znać się z moż­li­wo­ściami ich le­cze­nia z po­wagą, ja­kiej wy­maga ten pro­ces. Nie­mniej jed­nak po­zo­sta­jemy otwarci na wszel­kie nowe te­ra­pie.

Za­pewne za­sta­na­wia­cie się, skąd się wzięła fraza „nie­spo­kojne umy­sły”. Uży­wa­jąc tych słów, pra­gniemy zwró­cić uwagę na nie­jed­no­krot­nie roz­mytą gra­nicę po­mię­dzy na­szymi re­ak­cjami na co­dzienne pro­blemy, ja­kich nie szczę­dzi nam ży­cie, a po­waż­niej­szymi na­stęp­stwami ofi­cjal­nie dia­gno­zo­wa­nych cho­rób psy­chicz­nych. Nie­ła­two od­róż­nić zdro­wie psy­chiczne od cho­roby umy­słu, gdyż wciąż bra­kuje nam obiek­tyw­nych te­stów, za po­mocą któ­rych mo­gli­by­śmy wy­kry­wać i róż­ni­co­wać tego ro­dzaju za­bu­rze­nia. Zma­gamy się z tą istotną kwe­stią już w roz­dziale 1, pró­bu­jąc zde­fi­nio­wać stany cho­ro­bowe wy­kra­cza­jące poza zwy­kłą re­ak­cję na czyn­niki stre­su­jące oraz stany na­pię­cia emo­cjo­nal­nego wy­ma­ga­jące pro­fe­sjo­nal­nej in­ter­wen­cji.

Za­sta­na­wia­li­śmy się rów­nież, ja­kim sło­wem naj­le­piej od­dać jedną z głów­nych cech sy­tu­acji, w ja­kiej znaj­duje się chora osoba. Słowo „ro­zu­mie­nie”, na które się zde­cy­do­wa­li­śmy, prze­ma­wia do nas, po­nie­waż cho­dzi nam po pierw­sze, o przy­zna­nie, że cier­pie­nie emo­cjo­nalne i nie­zdol­ność do funk­cjo­no­wa­nia w cho­ro­bie psy­chicz­nej są czymś po­waż­niej­szym niż zwy­kła re­ak­cja na pro­blemy, a za­tem wy­ma­gają spe­cja­li­stycz­nej po­mocy, a po dru­gie, za­leży nam na zro­zu­mie­niu uza­sad­nie­nia te­ra­pii za­le­ca­nych przez spe­cja­li­stów w dzie­dzi­nie zdro­wia psy­chicz­nego.

Tym sa­mym na­wią­zu­jemy do dwóch uzu­peł­nia­ją­cych się pro­ce­sów – emo­cjo­nal­nego i in­te­lek­tu­al­nego. Pierw­szy po­zwala nam iden­ty­fi­ko­wać się z we­wnętrz­nym świa­tem na­szej psy­chiki głów­nie po­przez kon­takt z uczu­ciami, pod­czas gdy drugi od­nosi się do zro­zu­mie­nia na­tury na­szego za­bu­rze­nia.

Na­sze po­dej­ście do tego roz­róż­nie­nia uwzględ­nia zna­czącą rolę za­równo nauk hu­ma­ni­stycz­nych, jak i nauk ści­słych. Te dru­gie, obej­mu­jące ta­kie dys­cy­pliny jak neu­ro­ge­ne­tyka, neu­ro­obra­zo­wa­nie, neu­ro­bio­lo­gia, bio­in­ży­nie­ria i psy­cho­far­ma­ko­lo­gia, kon­cen­trują się na ana­li­zie funk­cjo­no­wa­nia mó­zgu czło­wieka. Dzięki roz­wo­jowi za­awan­so­wa­nych tech­no­lo­gii i po­stę­pom w me­to­do­lo­gii ba­dań od lat sześć­dzie­sią­tych XX wieku do­wie­dzie­li­śmy się wię­cej o funk­cjo­no­wa­niu ośrod­ko­wego układu ner­wo­wego niż we wszyst­kich po­przed­nich stu­le­ciach (co z pew­no­ścią za­uwa­ży­cie w tej książce). Psy­cho­lo­gia i na­uki spo­łeczne rów­nież wnio­sły im­po­nu­jący wkład w tę nową wie­dzę. Cho­ciaż mamy jesz­cze sporo do zro­bie­nia, aby od­kryć przy­czyny więk­szo­ści cho­rób psy­chicz­nych, ob­ra­li­śmy wła­ściwą drogę i mo­żemy z opty­mi­zmem ocze­ki­wać po­stę­pów w przy­szło­ści.

Jed­nak to wła­śnie na­uki hu­ma­ni­styczne po­zo­stają waż­nym źró­dłem wglądu w cho­roby psy­chiczne. Wni­kliwe spo­strze­że­nia Wil­liama Sha­ke­spe­are’a na te­mat sta­rze­nia się w Królu Le­arze; ob­raz Edvarda Mun­cha Krzyk, który sam au­tor na­zwał dzie­łem umy­słu ogar­nię­tego psy­chozą; Księga Hioba zgłę­bia­jąca na­turę cier­pie­nia; za­warte w ese­jach i po­wie­ściach Lwa Toł­stoja spo­strze­że­nia do­ty­czące du­cho­wo­ści istot ludz­kich; pe­łen smutku cykl pie­śni Po­dróż zi­mowa Franza Schu­berta oraz spo­strze­że­nia wiel­kich fi­lo­zo­fów, ta­kich jak Ary­sto­te­les i Da­vid Hume – wszyst­kie one mó­wią nam rów­nie wiele o kon­dy­cji czło­wieka, co usys­te­ma­ty­zo­wane od­kry­cia na­ukowe. Uwzględ­ni­li­śmy ten wy­miar w na­szej książce, przy­ta­cza­jąc cy­taty z pism mię­dzy in­nymi przy­wód­ców po­li­tycz­nych (np. Abra­hama Lin­colna i Win­stona Chur­chilla), po­wie­ścio­pi­sa­rzy (np. Vir­gi­nii Wo­olf i Wil­liama Sty­rona) oraz po­etów (np. Théo­phile’a Gau­tiera i Sandy Jeffs).

Wspo­mi­namy o cho­ro­bach psy­chicz­nych, na które je­ste­śmy po­datni. Nie mo­żemy szcze­gó­łowo przed­sta­wić każ­dej spo­śród kil­ku­dzie­się­ciu jed­no­stek cho­ro­bo­wych wy­mie­nio­nych w dwóch głów­nych kla­sy­fi­ka­cjach wy­ko­rzy­sty­wa­nych przez spe­cja­li­stów. Nie­mniej opi­su­jemy sze­rzej wiele spo­śród nich, zwłasz­cza te, z któ­rymi spo­ty­kamy się naj­czę­ściej.

Dla zi­lu­stro­wa­nia roz­le­gło­ści ob­szaru cho­rób psy­chicz­nych, za­bu­rzeń roz­wo­jo­wych i zmian neu­ro­lo­gicz­nych, jaki po­ru­szymy w tej książce, po­słu­żymy się gar­ścią przy­kła­dów: au­tyzm i ADHD u dzieci, ja­dło­wstręt psy­chiczny u mło­dych ko­biet, de­pre­sja po­po­ro­dowa u mło­dych ma­tek, uza­leż­nie­nie od al­ko­holu u męż­czyzn prze­cho­dzą­cych kry­zys wieku śred­niego, PTSD u żoł­nie­rzy i de­men­cja u osób star­szych.

Po krót­kim ry­sie hi­sto­rycz­nym przed­sta­wiamy naj­waż­niej­sze za­bu­rze­nia za­zwy­czaj ko­ja­rzone z po­szcze­gól­nymi eta­pami ży­cia czło­wieka. Na­stęp­nie zaj­mu­jemy się cho­ro­bami psy­chicz­nymi u dzieci i mło­dzieży, osób star­szych i ko­biet, po czym opi­su­jemy bio­lo­giczne oraz psy­cho­lo­giczne me­tody ich le­cze­nia. W ostat­nim roz­dziale roz­wa­żamy klu­czowe kwe­stie, za które uwa­żamy dba­łość każ­dego czło­wieka o wła­sne zdro­wie i do­bro­stan psy­chiczny oraz moż­li­wo­ści wspo­ma­ga­nia po­wrotu do zdro­wia na wy­pa­dek cho­roby.

Na­szą po­dróż ilu­stru­jemy po­ucza­ją­cymi stu­diami przy­pad­ków – osób le­czo­nych przez nas lub na­szych ko­le­gów i ko­le­żanki. Stu­dia te udo­stęp­niamy albo za zgodą za­in­te­re­so­wa­nych, albo zo­stały opra­co­wane one na pod­sta­wie cech kilku pa­cjen­tów – usu­nę­li­śmy wszel­kie szcze­góły, które mo­głyby umoż­li­wić ich iden­ty­fi­ka­cję.

Każdy roz­dział koń­czy się krótką li­stą pu­bli­ka­cji prze­zna­czoną dla czy­tel­ni­ków chcą­cych le­piej po­znać spe­cy­fikę po­ru­sza­nych przez nas za­gad­nień.

Je­żeli cho­dzi o bi­blio­gra­fię, po­sta­no­wi­li­śmy nie za­śmie­cać tek­stu szcze­gó­łami cy­to­wa­nych źró­deł ani prac, na któ­rych opie­ramy na­sze wy­wody. Za­in­te­re­so­wani czy­tel­nicy mogą je ła­two zna­leźć, ko­rzy­sta­jąc z wy­szu­ki­wa­rek in­ter­ne­to­wych.

Mamy na­dzieję, że na­sza książka po­może wszyst­kim cier­pią­cym na cho­roby psy­chiczne, a także ich ro­dzi­nom i opie­ku­nom. Na­pi­sa­li­śmy ją w taki spo­sób, aby osoby nie­bę­dące spe­cja­li­stami – lecz in­te­re­su­jące się po­ru­sza­nym przez nas za­gad­nie­niem – mo­gły ła­two za­po­znać się z jego wie­loma wy­mia­rami. Mamy na­dzieję, że przed­sta­wi­ciele za­wo­dów me­dycz­nych za­trud­nieni w pla­ców­kach zdro­wia psy­chicz­nego lub ogól­nej opieki zdro­wot­nej (zwłasz­cza le­ka­rze ro­dzinni jako pierw­szy punkt kon­taktu) uznają ją za przy­datny ma­te­riał źró­dłowy w swo­jej prak­tyce kli­nicz­nej. I wresz­cie pra­gniemy, by na­sza książka po­mo­gła w pracy na­uczy­cie­lom, pra­cow­ni­kom dzia­łów za­so­bów ludz­kich oraz or­ga­ni­za­cji po­za­rzą­do­wych ta­kich jak Li­fe­line, Bey­ond Blue i SANE.

O au­to­rach

SID­NEY BLOCH – eme­ry­to­wany pro­fe­sor psy­chia­trii Uni­wer­sy­tetu w Mel­bo­urne. W 2016 roku od­zna­czony Or­de­rem Au­stra­lii za za­sługi w dzie­dzi­nie psy­chia­trii i edu­ka­cji me­dycz­nej. Au­tor czter­na­stu ksią­żek po­świę­co­nych psy­cho­te­ra­pii, wpływu czyn­ni­ków psy­cho­lo­gicz­nych na cho­roby no­wo­two­rowe oraz etyki me­dycz­nej. Wiele z nich prze­tłu­ma­czono na inne ję­zyki, a kilka wzna­wiano w roz­sze­rzo­nych i po­pra­wio­nych wer­sjach. Na przy­kład Psy­chia­tric Ethics do­cze­kała się pię­ciu wy­dań od czasu pre­miery w 1981 roku. Jego pierw­sza książka, Rus­sia’s Po­li­ti­cal Ho­spi­tals, zdo­była pre­sti­żową na­grodę Gut­t­ma­chera Ame­ry­kań­skiego Sto­wa­rzy­sze­nia Psy­chia­trycz­nego w 1978 roku, a An An­tho­logy of Psy­chia­tric Ethics otrzy­mała spe­cjalne wy­róż­nie­nie Bry­tyj­skiego Sto­wa­rzy­sze­nia Me­dycz­nego w 2007 roku. Jego pierw­sza po­pu­lar­no­nau­kowa książka po­świę­cona zdro­wiu psy­chicz­nemu, Un­der­stan­ding Tro­ubled Minds, zo­stała uznana przez SANE, czo­łową or­ga­ni­za­cję pro­mu­jącą zdro­wie psy­chiczne, za książkę roku 2012. Przez po­nad dzie­sięć lat był za­stępcą re­dak­tora na­czel­nego „The Bri­tish Jo­ur­nal of Psy­chia­try”, a przez re­kor­dowe trzy­na­ście pia­sto­wał sta­no­wi­sko re­dak­tora na­czel­nego „Au­stra­lian and New Ze­aland Jo­ur­nal of Psy­chia­try”.

NICK HA­SLAM – pro­fe­sor psy­cho­lo­gii na Uni­wer­sy­te­cie w Mel­bo­urne. W Sta­nach Zjed­no­czo­nych uzy­skał spe­cja­li­za­cję z psy­cho­lo­gii kli­nicz­nej, a od po­nad dwu­dzie­stu pię­ciu lat wy­kłada psy­cho­lo­gię spo­łeczną i psy­cho­lo­gię oso­bo­wo­ści. Au­tor licz­nych prac po­świę­co­nych styg­ma­ty­za­cji osób cier­pią­cych na cho­roby psy­chiczne, kla­sy­fi­ka­cji cho­rób psy­chicz­nych i oso­bo­wo­ści dys­funk­cyj­nych. Au­tor lub re­dak­tor dzie­wię­ciu ksią­żek, w tym In­tro­duc­tion to Per­so­na­lity and In­tel­li­gence i Psy­cho­logy in the Ba­th­room. Re­gu­lar­nie współ­pra­cuje z ser­wi­sami in­ter­ne­to­wymi, ta­kimi jak „The Co­nver­sa­tion”, „In­side Story” i „Au­stra­lian Book Re­view”. Jego ar­ty­kuły uka­zują się w „Time”, „The Mon­thly”, „The Gu­ar­dian”, „The Wa­shing­ton Post”; tra­fiły także do dwóch an­to­lo­gii z se­rii Best Au­stra­lian Science Wri­ting. Jest dy­rek­to­rem Szkoły Nauk Psy­cho­lo­gicz­nych na Uni­wer­sy­te­cie w Mel­bo­urne, gdzie współ­pro­wa­dzi pro­gram stu­diów dok­to­ranc­kich w dzie­dzi­nie zdro­wia psy­chicz­nego.