Życie sportowe ebook

Okładka

Strona tytułowa

Krzysztof Szujecki

Życie sportowe w Drugiej Rzeczypospolitej

Strona redakcyjna

Projekt okładki i stron tytułowych Anna Damasiewicz

Redaktor merytoryczny Sebastian Teusz

Redaktor prowadzący Zofia Gawryś

Opracowanie techniczne i łamanie Bartłomiej Nowicki

Korekta Teresa Kępa

© Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2012 © Copyright by Krzysztof Szujecki, Warszawa 2012

Nasz adres: Bellona SA ul. Bema 87, 01-233 [email protected], www.bellona.pl

ISBN 9788311126107

Konwersja do formatu EPUB:

Wykaz skrótów:

AK – Armia Krajowa

AZS – Akademicki Związek Sportowy

b. r. w. – brak roku wydania

BTW – Bydgoskie Towarzystwo Wioślarskie

CIWF – Centralny Instytut Wychowania Fizycznego

CSWGiS – Centralna Szkoła Wojskowa Gimnastyki i Sportu

dr – doktor

FIFA – Federation Internationale de Football Association (Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej)

FIS – Federation Internationale de Ski (Międzynarodowa Federacja Narciarska)

FISA – Federation Internationale des Cocietes d’Aviron (Międzynarodowa Federacja Towarzystw Wioślarskich)

FITA – Federation Internationale de Tir a l’Arc (Międzynarodowa Federacja Łucznicza)

gen. – generał

Ga-Pa – Garmisch-Partenkirchen

TG – Towarzystwo Gimnastyczne

GKKF – Główny Komitet Kultury Fizycznej

hab. – habilitowany

HCP – Hipolit Cegielski Poznań (klub sportowy)

HDW – Hauptverband Deutscher Wintersportvereine (Niemiecki Związek Sportów Zimowych w Czechosłowacji)

IKC – Ilustrowany Kurier Codzienny

IKP – Izydor Karol Poznański (klub sportowy)

KKCiM – Krakowski Klub Cyklistów i Motorzystów

K.O. – knockout

KPW – Kolejowe Przysposobienie Wojskowe

KS – Klub Sportowy (w nazwie)

KTH – Krynickie Towarzystwo Hokejowe

KTŁ – Krakowskie Towarzystwo Łyżwiarzy

KTN – Karpackie Towarzystwo Narciarskie

LIHG – Ligue Internationale de Hockey sur Glace (Międzynarodowa Federacja Hokeja na Lodzie)

LTŁ – Lwowskie Towarzystwo Łyżwiarskie

ŁKS – Łódzki Klub Sportowy

ME – mistrzostwa Europy

Mjr – major MKOL – Międzynarodowy Komitet Olimpijski

MP – mistrzostwa Polski

MŚ – mistrzostwa świata

MSW – Ministerstwo Spraw Wojskowych

NKWD – Narodnyj Komitiet Wnutriennych Dieł (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych)

PAN – Polska Akademia Nauk

PKIOL – Polski Komitet Igrzysk Olimpijskich

PKOL – Polski Komitet Olimpijski

PKS – Policyjny Klub Sportowy

Płk – pułkownik

Ppł. – przez płotki

Ppłk – podpułkownik

PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa

prof. – profesor

PUWFiPW – Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego

PZA – Polski Związek Atletyczny

PZHL – Polski Związek Hokeja na Lodzie

PZKol – Polski Związek Kolarski

PZLA – Polski Związek Lekkiej Atletyki

PZŁ – Polski Związek Łyżwiarski

PZN – Polski Związek Narciarski

PZP – Polski Związek Pływacki

PZPN – Polski Związek Piłki Nożnej

PZTW – Polski Związek Towarzystw Wioślarskich

PZŻ – Polski Związek Żeglarski

RFN – Republika Federalna Niemiec

RNWF – Rada Naukowa Wychowania Fizycznego

RP – Rzeczpospolita Polska

SN PTT – Sekcja Narciarska Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego

TTN – Tatrzańskie Towarzystwo Narciarzy

UJ – Uniwersytet Jagielloński

USA – Stany Zjednoczone Ameryki Północnej

WF – wychowanie fizyczne

WKB – Wielkopolski Klub Bokserski

WKKW – Wszechstronny Konkurs Konia Wierzchowego

WTC – Warszawskie Towarzystwo Cyklistów

WTŁ – Warszawskie Towarzystwo Łyżwiarskie

WTW – Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie

YMCA – Young Men’s Christian Association (Związek Młodzieży Chrześcijańskiej)

ZIO – Zimowe Igrzyska Olimpijskie

ZONTT- Zakopiański Oddział Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego

ZPZS – Związek Polskich Związków Sportowych

Przedmowa

Sukcesy współczesnych gwiazd polskiego sportu: Roberta Korzeniowskiego, Adama Małysza, Justyny Kowalczyk, Agnieszki Radwańskiej, Otylii Jędrzejczak i innych przedstawicieli sportów, wywołują wielkie emocje, które jednak rzadko wiążą się z głębszą refleksją. Trzeba pamiętać, że rezultaty uzyskane przez tych wybitnych zawodników nie są efektem działalności ostatnich kilkunastu czy kilkudziesięciu lat, lecz stanowią część dorobku stupięćdziesięcioletniej historii nowoczesnego sportu w Polsce. Nie byłoby to możliwe bez intensywnej pracy wielu pokoleń sportowców, działaczy, szkoleniowców oraz innych entuzjastów kultury fizycznej. W opinii autora, historia sportu jest nie mniej interesującą dziedziną od historii polityki, nauki czy sztuki i zasługuje na większą uwagę, niż tylko przypadkowy rzut okiem. Dowieść tego ma niniejsza książka. Trzeba również pamiętać, że bohaterowie sportowi II Rzeczypospolitej cieszyli się dużym uznaniem wśród społeczeństwa i byli równie popularni, jak współcześni mistrzowie z początku XXI wieku.

Zasadniczym celem książki Życie Sportowe w II Rzeczypospolitej jest opis walki sportowej Polaków na największych imprezach światowych w czasie dwudziestolecia międzywojennego. Jest to bardzo ważny okres w historii polskiego państwa. Rozpoczyna się on w momencie odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku (czego konsekwencją było błyskawiczne powstanie wielu istniejących do dziś związków sportowych), a kończy w chwili rozpoczęcia II wojny światowej w 1939 roku, której wybuch gwałtownie zahamował rozwój ruchu sportowego w Polsce i na całym niemal świecie. W dotychczasowej literaturze przedmiotu brak jest książki, która ujmowałaby temat z takiej perspektywy. Zazwyczaj ograniczano się do podawania samych wyników, rekordów i statystyk. Są one istotą sportu, nie oddają jednak w ogóle klimatu rywalizacji. Istnieje też spora liczba opracowań prezentujących rozwój poszczególnych dyscyplin, ale bez ukazania dramaturgii zawodów. W niniejszej publikacji zamierzono zarówno przedstawić rezultaty, jak i odtworzyć przebieg emocjonujących zmagań. Opisano tu również trudny proces kształtowania się polskiego ruchu sportowego, związków sportowych, a także najważniejsze wydarzenia związane z organizacją sportu w II Rzeczypospolitej. W zamieszczonych cytatach prasowych i innych pochodzących z lat 1918-1939 zachowano oryginalny dawny styl i pisownię, niekiedy znacznie różniącą się od współczesnej. Poprawiono jedynie błędy drukarskie. Oprócz sprawozdań dziennikarskich, polskich i zagranicznych, przytoczone zostały również opinie naocznych świadków, ekspertów, działaczy, historyków sportu oraz relacje samych zawodników, którzy udzielali wywiadów lub spisywali swoje wspomnienia.

W książce tej czytelnik nie znajdzie dokładnych danych biograficznych sportowców. Informacje o przebiegu kariery zawodniczej, losów w czasie II wojny światowej i działalności po wycofaniu się z czynnego uprawiania sportu można z łatwością odnaleźć w istniejących już pracach [1]; nie było więc potrzeby ich powielać. Wyjątek stanowią życiorysy szermierza Mariana Suskiego, hokeisty Witalisa Ludwiczaka i żeglarza Adama Wolffa, którzy odznaczyli się nie tylko jako wspaniali zawodnicy, ale również osiągnęli – po zakończeniu kariery sportowej – najwyższe tytuły naukowe w swoich dziedzinach, z profesurą włącznie. Warto upowszechnić dokonania tych osób. Cały rozdział poświęcono także Wacławowi Kucharowi ze względu na niespotykaną w skali międzynarodowej liczbę uprawianych dyscyplin (letnich i zimowych).

Skoncentrowano się na problemowo-chronologicznym przedstawieniu wydarzeń z lat 1918-1939 w najbardziej powszechnie uprawianych dyscyplinach, najczęściej wchodzących w skład programu olimpijskiego. Stąd też pominięto lotnictwo sportowe, niegdyś określane jako aeronautyka sportowa, do którego zaliczają się: lotnictwo, szybownictwo, baloniarstwo, spadochroniarstwo oraz modelarstwo. W dyscyplinach tych nasi reprezentanci odnieśli sporo znaczących sukcesów. Należy zatem wspomnieć o nich w niniejszym wstępie.

W 1927 roku powstał Aeroklub Rzeczypospolitej Polskiej. Od początku lat 30. polscy piloci zaliczani byli do światowej czołówki. Wśród wielu ich osiągnięć wymienić trzeba m.in. rekordy świata w wysokości lotu (Franciszek Żwirko wraz z Antonim Kocjanem; 4004 m; 1929 rok) oraz odległości lotu (Stanisław Skarżyński; trasa Senegal-Brazylia o długości 3582 km; 1933 rok). Oba rekordy zostały ustanowione na samolotach RWD. Nazwa maszyny wywodzi się od nazwisk jej konstruktorów: Rogalski, Wigura, Drzewiecki. W 1932 roku Stanisław Wigura i Franciszek Żwirko wygrali największe ówczesne zawody lotnicze na świecie – challenge. Ich sukces powtórzyli dwa lata później Jerzy Bajan i Gustaw Pokrzywa. Słynna para Żwirko i Wigura, niebawem po triumfie w challenge’u, poniosła tragiczną śmierć w katastrofie samolotowej, która wydarzyła się 11 września 1932 roku pod Cierlickiem, w Czechosłowacji [2].

Duże sukcesy odnosili również nasi baloniarze. W 1933 roku Franciszek Hynek, pionier polskiego baloniarstwa, i Zbigniew Burzyński zdobyli puchar Gordona Bennetta. Zawody te, rozgrywane od 1906 roku, są najsłynniejsze w sporcie balonowym. W tej samej imprezie, organizowanej w 1934 roku w Polsce, puchar wywalczyli – ponownie – Franciszek Hynek, tym razem jednak w parze z Władysławem Pomaskim. W roku następnym triumfowali Zbigniew Burzyński i Władysław Wysocki, a w 1938 roku – Antoni Janusz i Franciszek Janik [3].

Książkę, której treść podzielono na cztery główne rozdziały, rozpoczyna wprowadzenie, ukazujące wydarzenia sprzed I wojny światowej, z lat zaborów, gdyż wtedy właśnie tworzyły się podwaliny nowoczesnego sportu, a dorobek tego pionierskiego okresu miał wyraźny wpływ na organizację i kształt sportu w II Rzeczypospolitej. W niniejszej pracy najwięcej miejsca przeznaczono na opis startów Polaków w zimowych i letnich igrzyskach olimpijskich – w tym także w konkursach literatury i sztuki, które wówczas stanowiły integralny element programu tej największej sportowej imprezy.

Pozostałe fragmenty dotyczą innych istotnych wydarzeń z dziejów polskiego sportu w latach międzywojennych. Zaliczają się do nich m.in. liczne sukcesy wioślarzy i bokserów w ME; rola Polaków w rozwoju sportu łuczniczego, zaskakujące mecze naszej reprezentacji piłkarskiej (w tym legendarny pojedynek z Brazylią w MŚ i niespodziewane zwycięstwo w ostatnim przedwojennym meczu z Węgrami w Warszawie); medale ME w hokeju na lodzie; sesja MKOL w Warszawie; wspaniała gra Jadwigi Jędrzejowskiej w finale Wimbledonu, wicemistrzostwo świata Stanisława Marusarza w skokach narciarskich, czy też znakomicie zorganizowane imprezy najwyższej rangi, które odbyły się na terenie Polski: narciarskie MŚ (1929 i 1939), wioślarskie ME (1929), hokejowe MŚ i ME (1931), szermiercze ME (1934) oraz saneczkarskie ME (1935).

Ostatni podrozdział poświęcony jest akademickim mistrzostwom świata w Monte Carlo rozegranym w przededniu wybuchu II wojny światowej, w której okrutną śmierć poniosło ponad półtora tysiąca zawodników i innych osób związanych z polskim sportem [4].

Załączniki nr IV i V przedstawiają wyniki meczów międzypaństwowych reprezentacji Polski w piłce nożnej i hokeju na lodzie – były to najpopularniejsze i najbardziej rozwinięte sporty zespołowe w II RP. Z oczywistych więc względów w tych właśnie dyscyplinach rozegrano najwięcej spotkań na arenie międzynarodowej. W wykazie posłużono się międzynarodowymi skrótami, stosowanymi w nazewnictwie państw.

Przy tworzeniu książki autor korzystał przede wszystkim ze zbiorów Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie, Biblioteki Głównej Województwa Mazowieckiego, Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, Biblioteki Głównej Akademii Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie oraz prywatnego archiwum.

Wprowadzenie (okres zaborów)

Geneza i rozwój nowoczesnego sportu związane są z historią Wysp Brytyjskich. Tam powstały pierwsze stowarzyszenia i kluby sportowe, tam też organizowano pierwsze zawody – początkowo o lokalnym, a następnie ogólnopaństwowym zasięgu. Pionierską rolę w tym zakresie odegrało środowisko studenckie, z którego inicjatywy około 1800 roku założono w College Balliol sekcję bokserską [5]. W 1815 roku odbył się w Oxfordzie pierwszy wyścig wioślarski pomiędzy Brasenose College i Jesus College. Od roku 1829 organizowane są wioślarskie regaty, w których rywalizują drużyny uniwersytetów Oxford i Cambridge. Z czasem zyskały one ogromną popularność. W pierwszych w historii zawodach, rozegranych w konkurencji ósemek, zwyciężyli reprezentanci Oxfordu z przewagą pię6iu długości łodzi nad konkurentami [3]. W 1855 roku powstał Sheffield Club – pierwszy klub piłki nożnej, rozgrywający regularne mecze [7].

Proces kształtowania się europejskiego ruchu sportowego rozpoczęty został w latach 60. XIX wieku, na co wskazują daty powstania pierwszych ogólnokrajowych organizacji sportowych w Anglii: piłki nożnej (1863 [8]), lekkiej atletyki (1866) oraz pływania (1869). Pierwsze związki międzynarodowe tworzono od połowy lat 70. XIX wieku, a przedstawiciele brytyjscy byli współzałożycielami większości z nich. W 1875 roku utworzona została Międzynarodowa Unia Regat Jachtowych, w 1878 roku powstał Międzynarodowy Klub Konkursów Hippicznych, a w 1881 roku – Europejska Federacja Gimnastyczna [9].

Pierwszy etap rozwoju sportu, określany przez badaczy jako czas „umiędzynarodowienia i instytucjonalizacji” [10], zakończony został w latach 90. XIX wieku – w tym okresie utworzono jeszcze Międzynarodową Federację Towarzystw Wioślarskich (1892), Międzynarodową Unię Łyżwiarską (1892) oraz Międzynarodową Federację Gimnastyczną (1897) – znacząco zbliżając go do kształtu obecnego. W tym czasie prężnie funkcjonowały już pierwsze krajowe oraz międzynarodowe kluby i związki. Wówczas sport przestał być tylko rozrywką warstw uprzywilejowanych – w jego rozwoju rozpoczął się nowy etap, charakteryzujący się rozszerzeniem zasięgu społecznego i wzmożonymi kontaktami międzypaństwowymi (głównie działaczy brytyjskich, niemieckich, francuskich i włoskich), które doprowadziły do ujednolicenia nowoczesnych przepisów rywalizacji. Obowiązywały one podczas pierwszych igrzysk olimpijskich ery nowożytnej w Atenach w 1896 roku, będących zarazem pierwszą wielką światową imprezą sportową [11].

Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej została utworzona z kilkuletnim opóźnieniem w stosunku do wcześniej wymienionych organizacji (1904), jednak popularnością futbol wyprzedzał inne dyscypliny sportu jeszcze przed nadejściem XX stulecia. Pisał o tym brytyjski historyk Norman Davies w swojej głośnej książce Europa, stwierdzając, że piłka nożna „pod koniec wieku [XIX] miała już ustaloną pozycję najpopularniejszego sportu w Europie oraz najwszechstronniejszej formy masowego widowiska dla publiczności” [12].

Również początki polskiego sportu przypadają na drugą połowę XIX wieku, kiedy obserwujemy jego pierwsze dążenia zjednoczeniowe. Powstałe wówczas ośrodki sportowe, z Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół” na czele, organizowane były na wzór elitarnych towarzystw myśliwskich i hippicznych. Ich fundatorzy pochodzili bowiem z kół arystokratycznych i zazwyczaj sprawowali w tych zrzeszeniach władzę. Jednak dzięki szerokiemu zasięgowi społecznemu uprawianych dyscyplin, a także wpływom zachodnioeuropejskim, zaczęto je stopniowo demokratyzować, tak pod względem form organizacyjnych, jak i zasad funkcjonowania. Ocenia się więc, że stowarzyszenia te miały charakter przejściowy, od tradycyjnych form sportu arystokratycznego do sportu nowoczesnego – zwanego wówczas mieszczańskim [13].

W historii Polski najistotniejszą rolę w rozwoju sportu odegrało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, założone we Lwowie w 1867 roku, dla którego bezpośrednią ideę utworzenia zaczerpnięto z powstałego pięć lat wcześniej w Czechach towarzystwa o tym samym profilu i nazwie. Utworzenie pierwszego gniazda TG „Sokół” na ziemiach polskich na terytorium Galicji wynikało z jej największych swobód społeczno-politycznych spośród objętych w całości zaborami terytoriów Polski. Do wybuchu I wojny światowej powstały jednak organizacje „Sokoła”, działające oficjalnie w pozostałych zaborach: pruskim (od 1884 roku) oraz rosyjskim (w latach 1905-1906; później w warunkach konspiracyjnych). Towarzystwa te nie ograniczały się wyłącznie do upowszechniania ćwiczeń gimnastycznych. Z czasem powstały w nich sekcje kolejnych dyscyplin sportowych: gier zespołowych, lekkoatletyki i innych. Łącznie do 1914 roku utworzono na ziemiach polskich 283 oddziały TG „Sokół”. Ich charakter i szeroka działalność spowodowały, że rok 1867 powszechnie uznawany jest za symbol narodzin polskiego sportu [14].

W zaborze austriackim stworzono więc podwaliny pod rozwój naszego ruchu sportowego, który wspomagany był także przez uniwersytety w Krakowie i Lwowie, gdzie propagowano różne dyscypliny sportowe. Inspiracją dla polskich uczelni stała się działalność prowadzona w szkołach wyższych w Cambridge i Oxford [15].

Pierwszym polskim stowarzyszeniem sportowym o znaczącym zasięgu było Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie. Zostało ono założone w roku 1878, a zalegalizowane przez władze carskie w 1882. Stowarzyszenie, obok głównej dyscypliny, popularyzowało także wiele innych sportów. Zajęciom szkoleniowym wioślarzy towarzyszył trening szermierczy i gimnastyczny; każdy odbywał się w osobnej sali. Dla potrzeb zawodników uprawiających wioślarstwo zatrudniono w 1885 roku trenera zagranicznego, Hendersona, z Berlina. WTW organizowało przede wszystkim, rzecz jasna, wyścigi wioślarskie. Jednym z pierwszych był wyścig przeprowadzony w 1889 roku na trasie Warszawa-Płock (126 km), w którym wzięły udział cztery załogi; zwycięska ośmiowiosłówka „Krakus” uzyskała czas: 10 godz., 2 min, 45 s. Niebawem zaczęły powstawać nowe towarzystwa wioślarskie w wielu miastach i do końca okresu zaborów zawiązało się w sumie 17 stowarzyszeń wioślarskich [16]. Dwie osady WTW wzięły udział w regatach zagranicznych. W 1894 roku w Pradze rywalizowała czwórka, natomiast w roku 1895 w Petersburgu wystąpił skiff. W obu startach nie osiągnięto jednak większych sukcesów [17].

Z ważniejszych organizacji powstałych w następnych latach należy wymienić: Warszawskie Towarzystwo Cyklistów (1886) [18], którego wieloletnim prezesem był hrabia August Potocki, i Warszawskie Towarzystwo Łyżwiarskie (1893), które korzystało z doświadczeń utworzonego znacznie wcześniej Lwowskiego Towarzystwa Łyżwiarskiego (1869). Towarzystwo lwowskie utworzono jeszcze przed Warszawskim Towarzystwem Wioślarskim, jednak LTŁ nastawione było na działalność bardziej towarzyską i rekreacyjną, niż sportową. Stąd pierwszeństwo WTW na liście polskich towarzystw, w których dominującą rolę odgrywała rywalizacja sportowa. Obok gimnastyki, wioślarstwa, kolarstwa i łyżwiarstwa dużą popularność u schyłku XIX wieku zdobyła lekkoatletyka i piłka nożna, ale te dyscypliny rozwijano w ramach poszczególnych Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” [19]. Dopiero w 1912 roku utworzono w Krakowie Związek Polskiej Piłki Nożnej, z dużymi autonomicznymi uprawnieniami w ramach Związku Austriackiego, skupiał on jednak – co nie jest oczywiste w związku z użyciem w nazwie przymiotnika „polskiej” – wyłącznie kluby z obszaru Galicji [20].

Większość zrzeszeń sportowych w czasach zaborów prowadziła również szeroką działalność kulturalną i patriotyczną. Uroczystościom klubowym towarzyszyły polskie pieśni, emitowano utwory polskich kompozytorów, prezentowano wiersze i wystawiano sztuki teatralne [21]. Aktywność na tym polu miała dużą wagę, zważywszy na ówczesną sytuację zniewolonego narodu polskiego.

Na ziemiach Królestwa Polskiego, zwłaszcza w Warszawie, intensywnie rozwijał się ruch gimnastyczny z elementami ćwiczeń zapaśniczych. Zapasy w pierwszej połowie XIX wieku były popularną sztuką cyrkową. Od około 1840 roku występowały w Europie i Polsce tzw. cyrki wędrowne, które prezentowały m.in. popisy siłaczy. Ta działalność doprowadziła do wyodrębnienia turniejów zapaśniczych jako niezależnych imprez sportowych – oddzielne zawody wzbudzały duże zainteresowanie i odznaczały się ogromną frekwencją wśród publiczności. W drugiej połowie XIX stulecia sport zapaśniczy, oraz towarzyszące mu podnoszenie ciężarów, zyskał zwolenników w zaborze austriackim. Za początek zapasów na ziemiach polskich uznaje się rok 1890, kiedy utworzono w Warszawie Zakład Gimnastyki i Atletyki, w którym odbył się pokaz walki przeprowadzony przez słynnego Władysława Pytlasińskiego (1863-1933) [22]. W roku 1900 wywalczył on tytuł zawodowego mistrza świata w walce klasycznej („francuskiej”). Cztery lata później został mistrzem świata w walce „wolnoszwajcarskiej”. Uczniem twórcy polskiej szkoły zapasów był Stanisław Zbyszko Cyganiewicz (1881-1967) [23]. Wybitny atleta, władający aż 11 językami, pierwszy triumf na mistrzostwach świata odniósł w 1906 roku. Jego sukcesy odniesione w okresie narodowej niewoli wywoływały wśród Polaków wielkie emocje i rozgłos. Mistrzem świata został potem jeszcze dwukrotnie – w 1921 i 1925 roku. Jako jedyny w tamtych latach zawodowy zapaśnik zarobił ponad 3 mln dolarów. Zmarł w Stanach Zjednoczonych [24].

Pionierem podnoszenia ciężarów w Polsce był Piotr Cherudziński (1886-1954). Przed wybuchem I wojny światowej, startując w barwach Rosji, należał do światowej czołówki. Na pierwszych mistrzostwach świata w tej dyscyplinie, rozegranych we Wrocławiu w 1913 roku, zdobył srebrny medal; był także trzykrotnym mistrzem Rosji. Po 1918 roku kontynuował karierę zawodniczą, zostając m.in. pierwszym mistrzem Polski, a od 1927 roku, jako działacz i sędzia, popularyzował sport ciężarowy na terenie naszego kraju, głównie w Łodzi [25].

W okresie zaborów łyżwiarstwo figurowe osiągnęło na ziemiach polskich dużą popularność nie tylko ze względu na walory sportowe, lecz także towarzyskie – wiele osób przybywało na lodowiska w celach rekreacyjnych. Powstałe w 1871 roku Krakowskie Towarzystwo Łyżwiarzy, organizujące liczne festyny na obszarach należących do hrabiego Potockiego, przejawiało pewne tendencje rozwojowe w kierunku sportowym. Dzięki temu w 1881 roku przeprowadzono tam pierwsze zawody łyżwiarskie. Rywalizowano w jeździe szybkiej i figurowej. Zwycięzcami zostali hrabia Tomasz Zamoyski oraz Stefan i Kazimierz Ostaszewscy. W kolejnych latach KTŁ organizowało zawody z udziałem zawodników zagranicznych: Węgrów, Austriaków, Czechów. Ten fakt, a także zatrudnianie profesjonalnych instruktorów w celu szkolenia młodzieży, wpływał korzystnie na rozwój polskiego łyżwiarstwa [26].

Kolejnym krokiem naprzód było powstanie w 1893 roku Warszawskiego Towarzystwa Łyżwiarskiego, którego wieloletnim prezesem był hrabia Maurycy Zamoyski. Procentowało zaangażowanie pozostałych działaczy tej organizacji. Jednym z najbardziej zasłużonych był Piotr Weryho, członek Międzynarodowej Federacji Łyżwiarskiej, do której WTŁ zostało przyjęte już w 1898 roku. Był to pierwszy przypadek, kiedy polska organizacja sportowa weszła w skład międzynarodowego związku. W 1908 roku w Warszawie odbyły się 13. Mistrzostwa Europy w łyżwiarstwie figurowym. W 1912 roku w Warszawie powstało przy ul. Nowy Świat sztuczne lodowisko o powierzchni 1500 m kwadratowych. Warto odnotować, że na tym lodowisku Zdzisław Gędziorowski uzyskał w 1913 roku najlepszy w Europie wynik w jeździe godzinnej; pokonał on w tym czasie dystans 31,857 km. Istotnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi łyżwiarstwa szybkiego i figurowego w Warszawie było – podobnie jak w Krakowie – zaangażowanie instruktorów, którzy przekazywali swoją wiedzę zdobytą w Austrii, Niemczech i Szwajcarii. WTŁ konkurowało w skali krajowej z najstarszym polskim towarzystwem łyżwiarskim – LTŁ, które dwukrotnie organizowało mistrzostwa Austrii, w 1901 i 1912 roku. Ślizgawka WTŁ w Dolinie Szwajcarskiej miała wydzielone miejsca do uprawiania jazdy szybkiej i figurowej. Łyżwy sprowadzano głównie z Anglii i Francji [27].

W latach 80. i 90. XIX wieku w armii austro-węgierskiej pojawiły się pierwsze patrole narciarskie. Próby treningu były zapewne efektem poznania tego sportu przez młodych oficerów, studentów ze Skandynawii, którzy zimą prezentowali swoje umiejętności narciarskie w Europie Środkowej. Miało to wpływ na rozwój narciarstwa także na terytorium Galicji. Nartami zainteresowały się wówczas osoby nie mające bezpośrednich kontaktów z wojskiem [28].

W roku 1907 utworzono pierwszy polski klub narciarski – Zakopiański Oddział Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego; niebawem przekształcił się on w klub sportowy pod nazwą: Sekcja Narciarska Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego Zakopane. ZONTT utworzony został z inicjatywy wybitnych polskich działaczy narciarskich przełomu XIX i XX wieku: Stanisława Barabasza, Mariusza Zaruskiego i Mieczysława Karłowicza. Już zimą z 1907 na 1908 rok powstałe we Lwowie Karpackie Towarzystwo Narciarzy rozszerzyło swoją działalność – m.in. w Krakowie, gdzie utworzono Krakowskie Koło KTN, które przemieniono wkrótce na samodzielną organizację: Tatrzańskie Towarzystwo Narciarzy w Krakowie. Jednymi z ważniejszych działaczy TTN byli Jan Fischer (prezes) oraz Aleksander Bobkowski i Adam Kroebl. Pod koniec 1912 roku towarzystwo liczyło już 234 członków. W tym samym roku TTN otworzyło swoje koło w Zakopanem, gdzie obok narciarstwa propagowano także umiejętność jazdy na sankach [29].

Pierwsze zawody narciarskie o sportowym charakterze zorganizowane zostały przez klub Czarni ze Lwowa w 1907 roku. W skład ich programu weszły: biegi płaskie na dystansach 1000 m i 1609 m oraz terenowy bieg zjazdowy (długość trasy: 1500 m). W styczniu w roku 1908 natomiast rozegrano w Sławsku pierwszy konkurs skoków. W 1910 roku we Lwowie wybudowano pierwszą profesjonalną skocznię narciarską, a „międzynarodowy sukces”, pochodzącego ze Lwowa, Jana Jarzyny w austriackim Raxie (1913) [30] potwierdza rozwój polskich skoków. W Raxie dobre wyniki osiągnęli także inni narciarze: Aleksander Schiele był drugi w biegu z przeszkodami, a Elżbieta Michalewska-Ziętkiewiczowa – druga w biegu pań.

Powszechna wiedza o karierze sportowej Michalewskiej jest niewystarczająca, zważywszy na fakt, że była ona jedną z pierwszych kobiet w świecie, które wykonywały skoki na nartach. Jej przygoda z narciarstwem rozpoczęła się w Wiedniu, dokąd wyjechała z Zakopanego w 1911 roku, aby podjąć studia w wyższej szkole gry na fortepianie. Będąc w Wiedniu doskonaliła przy okazji swoje umiejętności sportowe i obok sukcesów w biegach narciarskich, osiągnęła także wysoki poziom w skokach. Uzyskiwała kilkunastometrowe odległości bez upadku, wygrywając z wieloma mężczyznami [31].

W dniu 28 marca 1910 roku TTN zorganizowało w stolicy polskich Tatr I Międzynarodowy Dzień Narciarski, który odbił się pozytywnym echem na obszarach podległej Polski. W ogóle narciarstwo w wymiarze sportowym zaczęło rozwijać się w znaczącym stopniu. Sekcja Narciarska Akademickiego Związku Sportowego, wspólnie z pozostałymi organizacjami, przeprowadziła 5 lutego 1911 roku międzyklubowe zawody w Zakopanem [32].

Ważnym wydarzeniem w regionie Tatr polskich było zorganizowanie pierwszych międzynarodowych zawodów narciarskich. Starania ku temu podjęto w 1909 roku, z inicjatywy Zakopiańskiego Oddziału Narciarskiego TT i Krakowskiego Koła Karpackiego Towarzystwa Narciarskiego. Doprowadzono do organizacji tych zmagań, w których skład wszedł bieg juniorów, bieg seniorów oraz slalom, w dniu 28 marca 1910 roku na Hali Goryczkowej [33]. W Zakopanem sport (w przeciwieństwie do turystyki) do końca I wojny światowej rozwijał się stosunkowo słabo. W owym czasie Lwów wyraźnie przodował i to zarówno pod względem poziomu sportowego, jak i organizacji. Tym niemniej w latach 1910-1917 powstały trzy nietrwałe skocznie na Kalatówkach, na których uzyskiwano odległości w granicach 10-14 m.

W narciarstwie około 1910 roku następuje proces specjalizacji w poszczególnych dyscyplinach. Biegi narciarskie przed tym okresem były praktycznie jedynym narciarskim sportem; próby uprawiania narciarstwa alpejskiego podejmowano w latach 1910-1914, jednak na niewielką skalę [34]. Niemniej odnotować należy, iż w 1910 roku triumfatorem pierwszego poważnego biegu zjazdowego był Henryk Bednarski (1885- 1945), postać niezwykła – taternik, działacz i ratownik TOPR. Jeden z pierwszych nowoczesnych narciarzy polskich, który przez ponad 20 lat utrzymywał doskonałą formę [35]. Konkurencjami alpejskimi, jakie rozgrywano, były: tzw. bieg tatrzański dla seniorów oraz zjazd juniorów i kobiet. Odbywały się one na Kalatówkach.

Dającym się wyraźnie oddzielić okresem w dziejach naszego sportu do momentu odzyskania niepodległości są pierwsze lata wieku XX. Nastąpił wówczas intensywny rozwój klubów sportowych na terenie Galicji, Królestwa Polskiego i Wielkopolski. Skupiały one przede wszystkim młodzież szkolną i akademicką, która uprawiała już wtedy, w latach 1900-1914 i w czasie I wojny światowej, większość znanych obecnie dyscyplin: jeździectwo, kolarstwo, wioślarstwo, pływanie, szermierkę, tenis ziemny, piłkę nożną, koszykówkę, hokej na trawie, lekkoatletykę, a także sporty zimowe: łyżwiarstwo, hokej na lodzie, narciarstwo oraz saneczkarstwo [36]. Wszystkie stały się później najpopularniejszymi dyscyplinami sportowymi międzywojennej Polski.

Pierwszym klubem na ziemiach polskich był Lwowski Klub Sportowy Czarni, założony w 1903 roku [37]. Rok później utworzono Lwowski Klub Sportowy Lechia z silną sekcją piłkarską, powstały jako kontynuacja Kółka Footbalistów Sokoła Macierzy [38]. Do innych bardziej znaczących należały: Resovia Rzeszów (1905), Cracovia (1906), Wisła (1906), Zagłębie Sosnowiec (1906), Warszawskie Koło Sportowe (1907), Sekcja Narciarska Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego Zakopane (1907), Akademicki Związek Sportowy (1908 [39]), będący jednocześnie najstarszą organizacją studencką w Polsce [40], Widzew Łódź (1910), Posnania (1913), Unia Poznań (1915), Polonia (1915), Legia Warszawa (1916).

Sportowcy polskiego pochodzenia po raz pierwszy wystąpili na igrzyskach olimpijskich już podczas zawodów w Londynie w 1908 roku. Startowali jednak w barwach obcych państw, dlatego nie uznaje się tej daty za nasz oficjalny debiut olimpijski. Felicja Pietrzykowska, reprezentująca Austrię, wzięła udział w turnieju tenisowym, ale od padła już w pierwszej rundzie. Znakomicie wypadł natomiast w konkursie skoków do wody Jerzy Gajdzik, emigrant ze Stanów Zjednoczonych. W skokach z trampoliny zdobył on brązowy medal. Gajdzik miał bardzo duże szanse, nawet na zwycięstwo, w skokach z wieży. Wygrał eliminacje, ale w półfinale został na skutek pomyłki sędziów zdyskwalifikowany. Dzięki pozytywnemu rozpatrzeniu protestu Amerykanów, dopuszczono Jerzego Gajdzika do udziału w rywalizacji finałowej. Zdenerwowany niepotrzebnym zamieszaniem skoczek zaprezentował się jednak gorzej niż w pierwszych skokach i zajął ostatecznie piąte miejsce [41].

Polacy znaleźli się też wśród uczestników kolejnych zawodów – Igrzysk V Olimpiady w Sztokholmie w 1912 roku – i tym razem była to już o wiele liczniejsza grupa. Jerzy Gajdzik wypadł znacznie słabiej, zajmując ósme miejsce w skokach z trampoliny. Lekkoatleta pochodzący ze Lwowa, Władysław Ponurski (1891-1978), wystartował w biegach na 200 i 400 m. Reprezentując Austrię, w obu zajął trzecie miejsce, a do dalszych eliminacji kwalifikowało się wówczas dwóch pierwszych zawodników. Ponurski był pod dużym wrażeniem atmosfery sztokholmskich igrzysk. Mając ponad 80 lat, tak opowiadał o swoich przeżyciach z 1912 roku:

Prawo olimpijskiego występu w barwach Austrii wywalczył również Tadeusz Garczyński (1893-1968), jeden z pionierów naszej lekkoatletyki, który zwyciężył w eliminacjach do igrzysk, jakie przeprowadzono wśród zawodników austriackich. W biegu na 110 m ppł. uzyskał czas 16,2 s., a osiągnięcie zbliżonego rezultatu w Sztokholmie dałoby mu awans do finału. Niestety, kontuzja wykluczyła zawodnika Pogoni Lwów ze startu.

Kilku Polaków reprezentowało w czasie tych igrzysk barwy Rosji. Byli to piłkarze: Borejsza [44] i Fiodor Rymsza, strzelec Oswald Reszke, lekkoatleta Piotr Gajewski, a także jeźdźcy – Sergiusz Zahorski i Karol Rόmmel [45]. Nikt, oprócz ostatniego z wymienionych, nie odniósł znaczących sukcesów. Największe emocje wzbudził start Rόmmela. Był on oficerem piechoty, a mimo to samodzielnie przygotował konia do startu w konkursie skoków. Do ostatniej przeszkody szło mu znakomicie i miał duże szanse nawet na złoty medal. Jednak na ostatniej przeszkodzie jego koń „Ziablik” potknął się, co spowodowało upadek, po którym nasz zawodnik trafił do szpitala. W efekcie ukończył rywalizację na dziewiątym miejscu w stawce 31 jeźdźców. Miły gest uczynił w stosunku do Polaka król Szwecji, Gustaw V, który przesłał do szpitala wierną kopię złotego medalu, uznając, że Rόmmel zasługuje na wyróżnienie.

W zespole Niemiec nie wystąpił żaden z Polaków, mimo że poziom rozwoju sportu w Wielkopolsce nie odbiegał od tego, jaki osiągnęły dwa pozostałe zabory – austriacki i rosyjski [46].

Olimpijskie zmagania w Sztokholmie były obszernie relacjonowane przez polską prasę. Na łamach „Gazety Wieczornej” wiadomości z przebiegu igrzysk przekazywał Tadeusz Dręgiewicz, w „Wędrowcu” – Zygmunt Kłośnik-Januszowski (uznawany za pierwszego polskiego dziennikarza sportowego [47]), a w „Słowie Polskim” – Kazimierz Hemerling. Wpłynęło to korzystnie na popularyzację idei olimpijskiej w Polsce oraz rozwój poszczególnych dyscyplin [48].

Igrzyska w Sztokholmie były pod wieloma względami przełomowe zarówno dla polskiego, jak i światowego sportu. Były bardzo starannie zorganizowane, w sposób nowoczesny i wzorowy. Z wypalanej cegły i granitu wybudowano – robiący w owych czasach duże wrażenie – stadion, który miał około 30 tys. miejsc siedzących. Sprawna organizacja i opieka nad zawodnikami, a także gośćmi, wyznaczyła nowe standardy w tym zakresie. Korzystali z nich gospodarze kolejnych igrzysk, odbywających się już po I wojnie światowej. W Sztokholmie, po raz pierwszy w historii igrzysk olimpijskich, wzięli udział Hądzelek Kajetan, Znaczenie I Zjazdu Polskich Zrzeszeń Sportowych i Gimnastycznych w Warszawie w 1918 roku dla powstania i rozwoju Polskiego Komitetu Olimpijskiego [w:] Logos i etos polskiego olimpizmu, Lipiec Józef (red.), Kraków 1994, s. 458. przedstawiciele pięciu kontynentów. Ogółem wystąpiło 2451 zawodników z 28 krajów [49].

Można stwierdzić, że udział naszych sportowców, dziennikarzy i innych przedstawicieli ruchu sportowego w sztokholmskiej imprezie był pierwszym istotnym zetknięciem Polaków z czołówką światowego sportu. Ważne było przy tym poznanie nowych metod treningowych.

Rozdział 1. Początki polskiego sportu. Lata 1918-1924

1.1. Tworzenie struktur organizacyjnych

W latach 1914-1918 działania wojenne znacząco zahamowały rozwój sportu w Polsce, ale go nie przekreśliły. Struktury organizacyjne naszego sportu tworzono w oparciu o zrzeszenia istniejące wcześniej we wszystkich trzech zaborach.

W miarę wzrostu popularności oraz znaczenia sportu i olimpizmu, a także potrzeby utworzenia organizacji jednoczącej cały polski ruch sportowy, konieczne stało się powołanie Narodowego Komitetu Olimpijskiego. Taka koncepcja wysuwana była przez działaczy już przed wybuchem i podczas trwania I wojny światowej, jednak brak własnej państwowości oraz niemoc w kwestii porozumienia się organizacji sportowych działających na terenach zaborczych w znaczący sposób utrudniały to zadanie. Polski Komitet Olimpijski (jako Komitet Udziału Polski w Igrzyskach Olimpijskich) powstał w roku 1919, ale tuż przed odzyskaniem niepodległości przez nasz kraj doszło do zjazdu polskich organizacji sportowych w Warszawie, który odegrał decydującą rolę w jego utworzeniu.