Clontarf 1014 ebook

Wstęp

WSTĘP

Sto­czona w Wielki Pią­tek 23 kwiet­nia 1014 roku bitwa pod Clon­tarf była jed­nym z naj­waż­niej­szych zbroj­nych starć w histo­rii Irlan­dii. Jak napi­sał w 1938 roku John Ryan, „żadna bitwa w histo­rii Irlan­dii nie odci­snęła głęb­szego piętna w świa­do­mo­ści naro­do­wej niż bitwa pod Clon­tarf”1. Wraz z jej szer­szym kon­tek­stem histo­rycz­nym była wie­lo­krot­nie ana­li­zo­wana przez histo­ry­ków, a jej zna­cze­nie dla dal­szych losów Zie­lo­nej Wyspy pozo­staje przed­mio­tem spo­rów, które będą trwały jesz­cze długo. Źró­dła histo­ryczne na temat jed­nego z naj­krwaw­szych starć wcze­snego śre­dnio­wieczna na Wyspach Bry­tyj­skich są sto­sun­kowo skąpe, a prawdę czę­sto trudno w nich odróż­nić od póź­niej­szej tra­dy­cji. Ten fru­stru­jący stan rze­czy traf­nie pod­su­mo­wał irlandzki histo­ryk Sean Duffy, stwier­dza­jąc, iż wobec stanu źró­deł „nie dziwi, że tysiąc lat póź­niej pozo­stają wąt­pli­wo­ści, co tak naprawdę wyda­rzyło się w bitwie pod Clon­tarf”2. Nie ulega wąt­pli­wo­ści, iż dowo­dzący prze­wa­ża­ją­cymi liczeb­nie siłami arcy­król Irlan­dii Brian Boru poko­nał woj­ska zbun­to­wa­nego kró­le­stwa Lein­ster oraz skan­dy­naw­skiego kró­le­stwa Dublina, wspo­ma­gane przez siły jarla Orka­dów Sigurda Hlo­dvirs­sona oraz wikin­gów z róż­nych czę­ści świata skan­dy­naw­skiego. Liczeb­ność obu armii, ponie­sione przez nie straty, prze­bieg bitwy, jej zna­cze­nie oraz cha­rak­ter kon­fliktu pozo­stają jed­nak nie­pewne.

Choć pod Clon­tarf zmie­rzyli się ze sobą Irland­czycy i wikin­go­wie, star­cie to nie było kolejną bitwą będącą po pro­stu efek­tem wikiń­skich najaz­dów na kraje pół­noc­nej i zachod­niej Europy, które roz­po­częły się pod koniec VIII wieku, dopro­wa­dza­jąc do spu­sto­sze­nia m.in. Wysp Bry­tyj­skich oraz ziem Fran­ków. Do krwa­wej bata­lii, jaka została sto­czona w Wielki Pią­tek, dopro­wa­dziła rywa­li­za­cja pomię­dzy irlandz­kimi kró­le­stwami i wład­cami, pośród któ­rych byli mocno już zga­eli­cy­zo­wani wikin­go­wie z Dublina oraz innych miast skan­dy­naw­skich na Zie­lo­nej Wyspie. Choć w świa­do­mo­ści irlandz­kiej bitwa postrze­gana jest jako naro­dowe zwy­cię­stwo Irland­czy­ków nad wikin­gami, które zła­mało potęgę i wpływy tych ostat­nich, w rze­czy­wi­sto­ści po obu stro­nach wal­czyli zarówno jedni, jak i dru­dzy.

Do naj­waż­niej­szych irlandz­kich źró­deł zawie­ra­ją­cych infor­ma­cje na temat bitwy pod Clon­tarf należy Cogadh Gaedhel re Gal­la­ibh (Wojna Irland­czy­ków z cudzo­ziem­cami). Dzieło to, opi­su­jące zma­ga­nia pomię­dzy arcy­kró­lem Irlan­dii Bria­nem Boru a wikin­gami, dato­wane jest powszech­nie na począ­tek XII wieku (uznaje się, że spi­sano je pomię­dzy 1103 a 1113 rokiem na zle­ce­nie Muir­cher­ta­cha Ua Bria­ina, pra­wnuka zwy­cięzcy spod Clon­tarf Briana Boru3), ale now­sze bada­nia suge­rują, że może być ono star­sze. W związku z tym nie­wy­klu­czone jest, że w cza­sie gdy to dzieło spi­sano, przy życiu byli jesz­cze uczest­nicy bitwy pod Clon­tarf, któ­rzy mogli udzie­lić wia­ry­god­nych infor­ma­cji na temat jej prze­biegu4. Wia­ry­god­ność Cogadh Gaedhel re Gal­la­ibh obniża jed­nak fakt, iż jest to tekst o cha­rak­te­rze wyraź­nie pro­pa­gan­do­wym, mający glo­ry­fi­ko­wać Briana Boru i jego doko­na­nia, a także w pośredni spo­sób legi­ty­mi­zo­wać rosz­cze­nia jego potom­ków uwi­kła­nych w walki o wła­dzę w Irlan­dii. Autor przed­sta­wia wikin­gów w jed­no­znacz­nie nega­tyw­nym świe­tle jako łupież­ców i mor­der­ców, któ­rych obec­ność w Irlan­dii zdaje się nie mieć żad­nego pozy­tyw­nego aspektu (w całym dziele nie ma ani jed­nej wzmianki na temat nawró­ce­nia wielu Skan­dy­na­wów na chrze­ści­jań­stwo bądź też bar­dziej poko­jo­wych aspek­tów ich aktyw­no­ści w Irlan­dii5). Obraz ten został w dużej mie­rze oba­lony przez arche­olo­gów i histo­ry­ków, czego przy­kła­dem są inspi­ro­wane sztuką wikiń­ską chrze­ści­jań­skie kamie­nie nagrobne wystę­pu­jące w oko­li­cach Rath­down (hrab­stwa Wic­klow i Dublin) – Chris Cor­lett inter­pre­tuje je jako dowód wska­zu­jący, że Skan­dy­na­wo­wie ode­grali ważną rolę w roz­woju Kościoła w Irlan­dii6. Tekst Cogadh Gaedhel re Gal­la­ibh prze­trwał w trzech manu­skryp­tach, a naj­star­szy z nich pocho­dzi z dru­giej połowy XII wieku.

Bar­dziej wia­ry­god­nymi, acz­kol­wiek zawie­ra­ją­cymi znacz­nie mniej szcze­gó­łów na temat bitwy pod Clon­tarf źró­dłami, są irlandz­kie rocz­niki. Naj­waż­niej­szymi spo­śród nich są Rocz­niki Ulsteru (gael. Annála Uladh), któ­rych wpisy obej­mują okres od 431 od 1540 roku. Zostały one spi­sane w póź­nym śre­dnio­wie­czu, czę­ściowo w języku irlandz­kim, a po czę­ści po łaci­nie. Zawarty w nich opis bitwy pod Clon­tarf jest jed­nym z naj­dłuż­szych wpi­sów w tym dziele, mówi on jed­nak nie­wiele o prze­biegu star­cia – więk­szą część opisu zaj­muje wyli­cze­nie uczest­ni­ków bitwy oraz pole­głych. W dużej mie­rze pokrywa się ono z imio­nami wal­czą­cych w bitwie poda­nymi w Cogadh Gaedhel re Gal­la­ibh, co w połą­cze­niu z nad­zwy­czajną dłu­go­ścią wpisu (opis bitwy pod Clon­tarf jest naj­dłuż­szym wpi­sem w Rocz­ni­kach Ulsteru, ponad dwa razy dłuż­szym od dru­giego naj­dłuż­szego) suge­ruje, że XV-wieczny autor Annála Uladh korzy­stał z Cogadh Gaedhel re Gal­la­ibh7.

Kolej­nymi spo­śród naj­waż­niej­szych irlandz­kich źró­deł histo­rycz­nych są Rocz­niki Inis­fal­len. Zostały one spi­sane w klasz­to­rze Inis­fal­len na wyspie o tej samej nazwie, poło­żo­nej na jezio­rze Leane w daw­nym kró­le­stwie Mun­ster (obecne hrab­stwo Kerry, połu­dniowo-zachod­nia Irlan­dia). Miej­sce ich spi­sa­nia i autor­stwo nie pozo­stały bez wpływu na treść – Rocz­niki Inis­fal­len są jed­nymi z naj­bar­dziej pro­mun­ster­skich źró­deł trak­tu­ją­cych o śre­dnio­wiecz­nej histo­rii Irlan­dii. Wpisy obej­mują okres od 433 do 1450 roku. Pier­wotny manu­skrypt powstał w XI wieku, a w póź­niej­szych stu­le­ciach wie­lo­krot­nie były do niego doda­wane kolejne wpisy8. Zawarte w Rocz­ni­kach Inis­fal­len infor­ma­cje doty­czące bitwy pod Clon­tarf można uznać za względ­nie wia­ry­godne, gdyż listę wymie­nio­nych pole­głych potwier­dzają Rocz­niki Ulsteru.

Rocz­niki Loch Cé obej­mują okres od 1014 do 1590 roku. Zostały one spi­sane w więk­szo­ści w języku iryj­skim, z nie­któ­rymi wpi­sami po łaci­nie, naj­praw­do­po­dob­niej na tere­nie daw­nego kró­le­stwa Con­nachty w XVI wieku. Przy­pusz­czal­nie zle­ce­nio­dawcą był Brian mac Diar­mada, a wpisy sku­piają się przede wszyst­kim na histo­rii głów­nych rodów Con­nachty9. Infor­ma­cje na temat bitwy pod Clon­tarf zostały zapewne zaczerp­nięte z Rocz­ni­ków Ulsteru. Jak zauważa Sean Duffy, roz­po­czę­cie Rocz­ni­ków Loch Cé od 1014 roku, a więc daty bitwy pod Clon­tarf, wska­zuje, iż autor uzna­wał to star­cie za począ­tek nowej epoki w histo­rii Irlan­dii10.

Prze­gląd irlandz­kich źró­deł na temat bitwy pod Clon­tarf nie byłby pełny bez Kro­nik Czte­rech Mistrzów (gael. Annála na gCe­ithre Máistrí). Rocz­niki te, w dużej mie­rze oparte na nie­za­cho­wa­nych wcze­śniej­szych lokal­nych źró­dłach11, obej­mują okres od VI wieku do 1616 roku. Zostały one spi­sane w języku iryj­skim, a do naszych cza­sów prze­trwało kilka manu­skryp­tów, prze­cho­wy­wa­nych m.in. w Tri­nity Col­lege Dublin oraz w Biblio­tece Naro­do­wej Irlan­dii.

Wymie­nić trzeba wresz­cie Rocz­niki Tiger­na­cha, któ­rych autor­stwo jest tra­dy­cyj­nie przy­pi­sy­wane Tiger­na­chowi Ua Braínowi (zm. 1088), opa­towi Clon­mac­no­ise. Nie zacho­wały się wpisy za lata 767–973, a naj­star­szy znany manu­skrypt pocho­dzi z XII wieku. Z Rocz­ni­ków Tiger­na­cha mógł korzy­stać autor ano­ni­mo­wego Chro­ni­con Sco­to­rum, źró­dła obej­mu­ją­cego lata 353–1150, które prze­trwało w XVII-wiecz­nym manu­skryp­cie spi­sa­nym przez Dubhal­ta­cha Mac­Fir­bhi­si­gha.

Drugą ważną kate­go­rią źró­deł zawie­ra­ją­cych infor­ma­cje na temat bitwy pod Clon­tarf są skan­dy­naw­skie sagi. Ich wia­ry­god­ność jest przed­mio­tem dys­ku­sji histo­ry­ków i nie­wąt­pli­wie poszcze­gólne sagi róż­nią się mię­dzy sobą pod tym wzglę­dem. Jedną z naj­waż­niej­szych dla oma­wia­nego tematu jest Ork­ney­inga saga (Saga o Orka­dach), opi­su­jąca dzieje skan­dy­naw­skich jar­lów Orka­dów i Sze­tlan­dów od IX do XIII wieku. Do naj­po­tęż­niej­szych i naj­bar­dziej wpły­wo­wych spo­śród nich nale­żał Sigurd Hlo­dvirs­son, który popro­wa­dził orkadz­kich wikin­gów w bitwie pod Clon­tarf i poległ. Jak­kol­wiek wia­ry­god­ność histo­ryczna infor­ma­cji zawar­tych w Sadze o Orka­dach jest w nie­któ­rych przy­pad­kach wąt­pliwa, dzieło to sta­nowi cenne źró­dło infor­ma­cji na temat wcze­snej histo­rii archi­pe­la­gów Orka­dów i Sze­tlan­dów. Naj­ob­szer­niej­sza skan­dy­naw­ska rela­cja na temat bitwy pod Clon­tarf jest zawarta w Njáls saga (Sadze o Njalu), spi­sa­nej na Islan­dii na pod­sta­wie wcze­śniej­szych tek­stów oraz tra­dy­cji ust­nej ok. 1270–1280 roku. Nie­wy­klu­czone, że została ona oparta na infor­ma­cjach pocho­dzą­cych z Lime­rick, ośrodka wikin­gów na zachod­nim wybrzeżu Irlan­dii, który rywa­li­zo­wał z Dubli­nem i wspo­mógł Briana Boru pod Clon­tarf – świad­czy o tym fakt, że postać arcy­króla Irlan­dii została przed­sta­wiona w pozy­tyw­nym świe­tle12. Krótka rela­cja z bitwy pod Clon­tarf została także zawarta w ano­ni­mo­wej XIII-wiecz­nej islandz­kiej Thor­ste­ins saga Sidu-Hal­ls­so­nar, opi­su­ją­cej losy wikinga Thor­ste­ina, który miał wziąć udział w bitwie pod Clon­tarf u boku jarla Sigurda i prze­żyć ją.

Inte­re­su­ją­cym źró­dłem spoza Irlan­dii i Skan­dy­na­wii opi­su­ją­cym bitwę pod Clon­tarf jest Chro­ni­con Aqu­ita­ni­cum et Fran­ci­cum autor­stwa Ade­mara z Cha­ban­nes, fran­cu­skiego mni­cha, który ukoń­czył swoje dzieło pod koniec lat 20. XI wieku, a więc nieco ponad dekadę po bata­lii. Mimo iż Ade­mar pisał sto­sun­kowo nie­długo po oma­wia­nych wyda­rze­niach, jego rela­cja nie należy do naj­bar­dziej wia­ry­god­nych. Jak zauważa Sean Duffy, fran­cu­ski mnich naj­wy­raź­niej nie wie­dział, że w bitwie poległ arcy­król Irlan­dii, ponadto przed­sta­wił star­cie jako wynik skan­dy­naw­skiej inwa­zji na nie­spo­ty­kaną dotych­czas skalę i stwier­dził, że walka trwała trzy dni13.

Infor­ma­cje istotne dla zro­zu­mie­nia histo­rii wikiń­skiego kró­le­stwa Dublina zawie­rają także źró­dła angiel­skie, opi­su­jące zma­ga­nia o tron Yorku, sto­licy Nor­thum­brii (pół­nocno-wschod­nia Anglia), jakie pro­wa­dzili kolejni skan­dy­naw­scy władcy Dublina. Wyróż­nia się tutaj Kro­nika anglo­sa­ska, spi­sana w for­mie rocz­ni­ków. Jej pierw­szy manu­skrypt powstał naj­praw­do­po­dob­niej w IX wieku za pano­wa­nia króla Wessexu Alfreda Wiel­kiego. Dys­po­nu­jemy dzie­wię­cioma manu­skryptami tego dzieła; naj­star­szy zacho­wany pocho­dzi z Win­che­ster. W nie­któ­rych przy­pad­kach mię­dzy poszcze­gól­nymi manu­skryptami wystę­pują istotne roz­bież­no­ści pod wzglę­dem szcze­gó­łów opi­sy­wa­nych wyda­rzeń. Infor­ma­cje doty­czące dubliń­skich wikin­gów w Nor­thum­brii zawiera także Gesta Regum Anglo­rum autor­stwa Wil­helma z Mal­mes­bury, żyją­cego w pierw­szej poło­wie XII wieku angiel­skiego mni­cha z klasz­toru Mal­mes­bury (hrab­stwo Wilt, połu­dniowa Anglia), uzna­wa­nego za jed­nego z naj­wy­bit­niej­szych kro­ni­ka­rzy śre­dnio­wiecz­nej Anglii.

Trudno wymie­nić wszyst­kie współ­cze­sne opra­co­wa­nia poświę­cone bitwie pod Clon­tarf, na szcze­gólną uwagę zasłu­gują jed­nak dwa spo­śród nich. W swo­jej książce Brian Boru and the Bat­tle of Clon­tarf (Dublin, 2013) irlandzki histo­ryk Sean Duffy kre­śli sze­ro­kie tło histo­ryczne bitwy, szcze­gó­łowo ana­li­zuje opi­su­jące ją tek­sty źró­dłowe oraz przed­sta­wia życio­rys arcy­króla Irlan­dii Briana Boru, doko­nu­jąc jed­no­cze­śnie oceny zna­cze­nia star­cia dla dal­szych losów śre­dnio­wiecz­nej Irlan­dii. Bar­dziej popu­lar­no­nau­kowy cha­rak­ter ma opra­co­wa­nie Dar­rena McGet­ti­gana The Bat­tle of Clon­tarf. Good Fri­day 1014 (Dublin, 2013), które w przy­stępny spo­sób przy­bliża bitwę i umiesz­cza ją w szer­szym kon­tek­ście histo­rii nie tylko Irlan­dii, ale też Europy Pół­noc­nej.

Niniej­sza książka jest próbą przed­sta­wie­nia bitwy pod Clon­tarf na szer­szym tle dzie­jów wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nej Irlan­dii. Celem opra­co­wa­nia jest nie tylko przy­bli­że­nie samego star­cia i jego uczest­ni­ków, ale i nakre­śle­nie obrazu skom­pli­ko­wa­nych realiów poli­tycz­nych oraz woj­sko­wych Zie­lo­nej Wyspy w dobie najaz­dów wikin­gów.

Autor pra­gnie podzię­ko­wać prof. Mar­ci­nowi Böhmowi z Uni­wer­sy­tetu Opol­skiego za cenne uwagi na temat anglo-nor­mań­skiej Irlan­dii.

Rozdział I. Wczesnośredniowieczna Irlandia

ROZ­DZIAŁ I WCZE­SNO­ŚRE­DNIO­WIECZNA IRLAN­DIA

Choć Irlan­dia ni­gdy nie została pod­bita przez Rzy­mian, to jed­nak była im ona dość dobrze znana. Świad­czy o tym opis geo­gra­fii Zie­lo­nej Wyspy, który odnaj­du­jemy w II Księ­dze Geo­gra­fii Klau­diu­sza Pto­le­me­usza, a także wzmianka Tacyta, cał­kiem traf­nie opi­su­ją­cego Irlan­dię jako mniej­szą od Bry­ta­nii, ale więk­szą ani­żeli wyspy Morza Śród­ziem­nego. Rzym­skie wpływy na tere­nie Irlan­dii są poświad­czone dato­wa­nymi na I wiek n.e. zna­le­zi­skami ze wschod­niej czę­ści wyspy – jest wśród nich samij­ska cera­mika odna­le­ziona w hrab­stwie Tyrone, a także rzym­ska fibula z hrab­stwa Armagh. Naj­waż­niej­szym sta­no­wi­skiem z rzym­skimi zna­le­zi­skami z I–IV wieku n.e. jest neo­li­tyczny gro­bo­wiec kory­ta­rzowy New­grange (hrab­stwo Meath), w któ­rym zna­le­ziono monety z okresu pano­wa­nia Domi­cjana (81–96) i bizan­tyj­skiego cesa­rza Arka­diu­sza (383–408)14. Cesar­stwo rzym­skie naj­praw­do­po­dob­niej ni­gdy nie pod­jęło dzia­łań mili­tar­nych na tere­nie Irlan­dii, jak­kol­wiek nie­które infor­ma­cje zawarte w bio­gra­fii Gne­ju­sza Juliu­sza Agry­koli autor­stwa Tacyta mogą suge­ro­wać, iż peł­niący w latach 77–84 n.e. urząd rzym­skiego namiest­nika Bry­ta­nii Agry­kola mógł pla­no­wać inwa­zję na Irlan­dię15.

Okres po wyco­fa­niu legio­nów rzym­skich z Bry­ta­nii jest jed­nym z naj­sła­biej roz­po­zna­nych w dzie­jach Irlan­dii. Nie­wiele jest wia­ry­god­nych infor­ma­cji na temat lat 400–750 – histo­rycz­ność zacho­wa­nych w źró­dłach zapi­sów z tych stu­leci jest wąt­pliwa. Jedną z nie­wielu dat, które nie budzą wąt­pli­wo­ści, jest 431 rok, kiedy to papież Cele­styn wysłał do Irlan­dii Pal­la­diu­sza jako pierw­szego tam­tej­szego biskupa, o czym wspo­mina Pro­sper z Akwi­ta­nii. Klu­czową rolę w chry­stia­ni­za­cji Irlan­dii ode­grał św. Patryk, jed­nak ten pro­ces roz­po­czął się już przed jego przy­by­ciem na Zie­loną Wyspę, praw­do­po­dob­nie w dru­giej poło­wie IV wieku – wów­czas chrze­ści­jań­stwo dotarło jed­nak tylko do nie­licz­nych grup spo­łe­czeń­stwa. Początki hie­rar­chii kościel­nej naro­dziły się dopiero za cza­sów św. Patryka16, któ­rego dzia­łal­ność misyjną znamy głów­nie z dwóch spi­sa­nych pod koniec VII wieku hagio­gra­fii17. Póź­niej roz­wój ośrod­ków kultu był już bar­dziej dyna­miczny, czego przy­kła­dem jest obszar obec­nego hrab­stwa West­me­ath – na tere­nie aż połowy tam­tej­szych para­fii znaj­duje się przy­naj­mniej jedno sta­no­wi­sko wcze­sno­chrze­ści­jań­skie, co suge­ruje, że podział na para­fie w dużej mie­rze odzwier­cie­dla ekle­zja­styczny kra­jo­braz z wcze­snego śre­dnio­wie­cza18. Irlandz­kie klasz­tory były nie tylko waż­nymi miej­scami kultu reli­gij­nego, ale i cen­trami osad­ni­czymi – wokół nich roz­wi­jały się osie­dla zamiesz­kane przez lud­ność świecką, acz­kol­wiek, jak zauważa Cathe­rine Swift, bra­kuje dowo­dów na ich pro­to­miej­ski cha­rak­ter suge­ro­wany przez nie­któ­rych bada­czy19. Roz­wój chrze­ści­jań­stwa na Zie­lo­nej Wyspie miał duży wpływ także na Bry­ta­nię – ok. 635 roku pierwsi irlandzcy misjo­na­rze zaczęli nawra­cać pogań­skich Anglo­sa­sów20.

Nie ulega wąt­pli­wo­ści, że Irland­czycy najeż­dżali zachod­nie wybrzeża Szko­cji – wyprawy o cha­rak­te­rze łupież­czym roz­po­częły się zapewne już w III wieku, a od V wieku zaczęły skut­ko­wać sta­łym gaelic­kim osad­nic­twem na tere­nie Bry­ta­nii, przede wszyst­kim na tere­nie obec­nego hrab­stwa Argyll (połu­dniowo-zachod­nia Szko­cja) oraz Walii. Z cza­sem język gaelicki wyparł ze Szko­cji język Pik­tów, a rządy dyna­stii pocho­dze­nia irlandz­kiego dopro­wa­dziły do stop­nio­wej gaeli­cy­za­cji Szko­cji21. Irland­czycy zało­żyli tam kró­le­stwo Dál Riata, które osią­gnęło szczyt roz­woju w VI i VII wieku, obej­mu­jąc część obec­nego hrab­stwa Argyll, Hebrydy oraz część pół­noc­nej Irlan­dii (zwłasz­cza obec­nego hrab­stwa Antrim). Jego zało­ży­cie­lem miał być pół­le­gen­darny Fer­gus Mór, któ­rego pano­wa­nie miało przy­pa­dać na prze­łom V i VI wieku. Sto­licą kró­le­stwa Dál Riata mogła być poło­żona w doli­nie Kil­mar­tin (hrab­stwo Argyll) twier­dza Dunadd – została ona wznie­siona w środ­ko­wej epoce żelaza, a póź­niej ponow­nie zasie­dlona i ufor­ty­fi­ko­wana we wcze­snym śre­dnio­wie­czu22. Pozo­sta­ło­ści jej umoc­nień zacho­wały się do dziś na poło­żo­nym w cen­trum doliny ska­li­stym wznie­sie­niu kon­tro­lu­ją­cym oko­licę. Kon­takty mię­dzy Irlan­dią a Szko­cją w tym okre­sie potwier­dza tra­dy­cja ręcz­nie lepio­nej cera­miki, wystę­pu­ją­cej zarówno w pół­nocno-wschod­niej Irlan­dii, jak i na Hebry­dach (odna­le­ziono ją także w twier­dzy Dunadd)23.

W cza­sie roz­woju osad­nic­twa gaelic­kiego w Walii oraz Szko­cji kształ­to­wały się także struk­tury poli­tyczna i spo­łeczna na tere­nie samej Irlan­dii. Były one bar­dzo kom­plek­sowe, a szcze­góły pozo­stają w wielu przy­pad­kach nie­ja­sne. Nasza wie­dza na ten temat pocho­dzi głów­nie z tzw. praw Bre­hon (Feine­chus), kodek­sów praw­nych spi­sa­nych w VII i VIII wieku. Jed­nym z naj­ob­szer­niej­szych zacho­wa­nych kodek­sów zawie­ra­ją­cych prawa Bre­hon jest Sen­chas Már, spi­sany na początku VIII wieku (jak­kol­wiek według Rocz­ni­ków Ulsteru pocho­dzi on z 438 roku24), zapewne w połu­dnio­wej czę­ści Irlan­dii. Ten i inne kodeksy zostały opra­co­wane naj­praw­do­po­dob­niej na pod­sta­wie ist­nie­ją­cych już dużo wcze­śniej praw, które były prze­ka­zy­wane ust­nie z poko­le­nia na poko­le­nie, choć chry­stia­ni­za­cja Irlan­dii zapewne poskut­ko­wała wpro­wa­dze­niem w nich zmian25. Pro­blemy w kwe­stii inter­pre­ta­cji tek­stów praw­nych z tego okresu powo­duje to, iż ory­gi­nały kodek­sów zostały spi­sane w archa­icz­nym języku gaelic­kim, w wyniku czego zacho­wane do naszych cza­sów póź­niej­sze manu­skrypty są pełne nie­do­kład­no­ści i błę­dów. W kolej­nych stu­le­ciach powstały liczne komen­ta­rze do wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nych kodek­sów praw­nych, ale zawarte w nich obja­śnie­nia nie zawsze są wia­ry­godne26.

Wła­dza kró­lew­ska w kró­le­stwach wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nej Irlan­dii obej­mo­wała trzy szcze­ble. Naj­niż­szym z nich był rí túaithe, król poje­dyn­czego obszaru lokal­nego. Kilku wład­ców tego szcze­bla pod­le­gało ruirí, który naj­czę­ściej rzą­dził tere­nem odpo­wia­da­ją­cym roz­mia­rami dzi­siej­szemu hrab­stwu. Naj­wyż­szą wła­dzę w kró­le­stwie spra­wo­wał rí ruirech (król kró­lów). W rze­czy­wi­sto­ści ten sys­tem był bar­dzo płynny, bowiem w jego ramach funk­cjo­no­wało na tere­nie każ­dego kró­le­stwa po kilka dyna­stii, które rywa­li­zo­wały ze sobą o wpływy. Z cza­sem kró­lew­ska tytu­la­tura wład­ców niż­szych szcze­bli została zarzu­cona, zastą­piły ją ter­miny toísech (lider) i tigern (władca)27.

Zasady suk­ce­sji były okre­ślone w irlandz­kim porządku praw­nym. Nie obo­wią­zy­wała zasada pri­mo­ge­ni­tury – dzie­dzi­czyć mogli syno­wie, wujo­wie, kuzyni oraz wnuki zmar­łego władcy. Suk­ce­sor był okre­ślany mia­nem tánaise, co ozna­cza dosłow­nie „ocze­ki­wany”. Suge­ruje to, że kró­lo­wie wyzna­czali spo­śród krew­nych swo­ich następ­ców, choć czę­sto nie zapo­bie­gało to wal­kom o wła­dzę28.

Naj­wyż­szą wła­dzę w Irlan­dii spra­wo­wał arcy­król (gael. Ardrí na hÉireann), tytuł ten nie wią­zał się jed­nak nawet z for­malną zwierzch­no­ścią nad wszyst­kimi kró­le­stwami wyspy i świad­czył raczej o pre­stiżu i pozy­cji naj­sil­niej­szego w danym momen­cie władcy. Liczba kró­lestw, które w danym momen­cie uzna­wały zwierzch­ność arcy­króla, zale­żała w dużej mie­rze od poli­tycz­nych i mili­tar­nych zdol­no­ści oraz osią­gnięć danego władcy – w efek­cie zakres rze­czy­wi­stej wła­dzy poszcze­gól­nych arcy­kró­lów róż­nił się. Tytuł arcy­kró­lew­ski przyj­mo­wali naj­czę­ściej kró­lo­wie z pół­nocy wyspy, zwłasz­cza z kró­lestw połu­dnio­wych i pół­noc­nych Uí Néill. Wład­com połu­dnio­wych kró­lestw jedy­nie oka­zjo­nal­nie uda­wało się uzy­skać naj­wyż­szą wła­dzę w Irlan­dii.

Nie ist­niał cen­tralny ośro­dek wła­dzy, który spra­wo­wałby zwierzch­ność nad całą Irlan­dią, jed­nak szcze­gólne zna­cze­nie miało poło­żone w środ­kowo-wschod­niej czę­ści wyspy (obecne hrab­stwo Meath) wzgó­rze Tara, będące pre­sti­żo­wym ośrod­kiem o zna­cze­niu roz­po­zna­wa­nym w wielu kró­le­stwach Irlan­dii, kon­trola nad któ­rym (choćby nomi­nalna) sta­no­wiła jeden z istot­nych środ­ków legi­ty­mi­za­cji wła­dzy. W sąsiedz­twie neo­li­tycz­nego gro­bowca kory­ta­rzo­wego zna­nego pod nazwą Dumha na nGiall („Kur­han Zakład­ni­ków”) we wcze­snym śre­dnio­wie­czu wznie­siony został m.in. koli­sty fort (ring­fort) Tech Cor­maic, a na tere­nie pobli­skiego sank­tu­arium z epoki żelaza o tra­dy­cyj­nej nazwie Ráith na Senad („miej­sce syno­dów”) miały się odby­wać synody irlandz­kiego ducho­wień­stwa. Ze wzgó­rzem Tara wią­zał się tytuł rí Temro (króla Tary), któ­rego posia­da­nie naj­czę­ściej nie skut­ko­wało fak­tyczną wła­dzą nad kon­kret­nym obsza­rem (bywało, że tytu­larni kró­lowe Tary rzą­dzili kró­le­stwami poło­żo­nymi daleko od samego wzgó­rza), ale za to dużym pre­sti­żem – w efek­cie od V do VII wieku prawa do tytułu króla Tary rościły sobie dyna­stie z naj­waż­niej­szych kró­lestw irlandz­kich29. U szczytu wzgó­rza zacho­wał się pio­nowo sto­jący kamień Lia Fáil, który miał być waż­nym ele­men­tem cere­mo­nii inau­gu­ra­cyj­nych rí Temro (pier­wot­nie był on zlo­ka­li­zo­wany na lub w pobliżu neo­li­tycz­nego gro­bowca kory­ta­rzo­wego30). W ich trak­cie wyko­rzy­sty­wana była naj­praw­do­po­dob­niej także Tech Midchúarta, podłużna line­arna kon­struk­cja ziemna skła­da­jąca się z dwóch rów­no­le­głych wałów, wznie­siona jesz­cze w okre­sie neo­litu31. W V–VI wieku kró­lo­wie Tary uczest­ni­czyli w „świę­cie Tary” (feis Temro), które każdy z wład­ców cele­bro­wał tylko raz w ciągu swo­jego pano­wa­nia – było ono demon­stra­cją wła­dzy i pozy­cji króla Tary. Pierw­szy z kró­lów, któ­rych udział w feis Temro jest histo­rycz­nie potwier­dzony, to Ailill Molt (zmarł ok. 482 roku), a ostat­nim był Diar­mait (pano­wał w latach 544–556) – póź­niej święto zarzu­cono z uwagi na jego pogań­skie kono­ta­cje, zastą­piło je coroczne sierp­niowe zgro­ma­dze­nie znane pod nazwą oenach Tail­ten32. W póź­niej­szych cza­sach kró­lo­wie Tary podej­mo­wali próby uzy­ska­nia fak­tycz­nej wła­dzy nad cało­ścią Irlan­dii, dopro­wa­dza­jąc do przy­ję­cia się tytułu arcy­króla Irlan­dii jako nomi­nal­nego zwierzch­nika więk­szej liczby kró­lestw lub nawet (jak w przy­padku Briana Boru) całej Irlan­dii. Tytuł króla Tary stra­cił zna­cze­nie dopiero po śmierci Máela Sech­na­illa II w 1022 roku33.

Oprócz rzą­dzą­cej ary­sto­kra­cji irlandz­kie spo­łecz­no­ści wcze­snego śre­dnio­wie­cza dzie­liły się na kilka grup. Ter­min mru­ig­fer był uży­wany na okre­śle­nie wol­nych chło­pów, któ­rzy byli wła­ści­cie­lami ziemi, oraz narzę­dzi rol­ni­czych, w tym pługa. Mia­nem óca­ire okre­ślano wol­nych chło­pów, któ­rzy nie posia­dali ziemi, lecz wydzier­ża­wiali ją od lokal­nego władcy w zamian za udział tego ostat­niego w plo­nach, roz­ma­ite rodzaje pracy fizycz­nej oraz służbę woj­skową. Na wpół wolni ludzie (fuidir, bothach) słu­żyli swoim panom w zamian za utrzy­ma­nie oraz ochronę. Dużą grupę spo­łeczną sta­no­wili także nie­wol­nicy, któ­rzy byli przed­mio­tem han­dlu – w przy­padku męż­czyzn okre­ślano ich ter­mi­nem mug, w przy­padku kobiet cumal34.

Mimo dużego stop­nia frag­men­ta­cji wła­dzy we wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nej Irlan­dii można zary­zy­ko­wać tezę, że na tere­nie wyspy silna była wspólna toż­sa­mość naro­dowa. Dowo­dzi tego m.in. fakt, że wcze­sno­śre­dnio­wieczne prawo irlandz­kie było ujed­no­li­cone i obo­wią­zy­wało na tere­nie całej wyspy – w źró­dłach odnaj­du­jemy wzmianki o béscnu inse Érend („pra­wie wyspy Irlan­dii”). Co wię­cej, poszcze­gólne kodeksy prawne, mimo ich powsta­nia w róż­nych regio­nach wyspy, zostały napi­sane tym samym języ­kiem, bez lokal­nych nale­cia­ło­ści. Innym dowo­dem na ist­nie­nie toż­sa­mo­ści naro­do­wej wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nych Irland­czy­ków jest mit opi­su­jący ich pocho­dze­nie, znany już w IX wieku i spi­sany w XI wieku w Lebor Gabála Érenn. Według tego spi­sa­nego przez ano­ni­mo­wego autora zbioru gaelic­kich mitów, legend i mają­cych pewną war­tość histo­ryczną rela­cji Irland­czycy mieli wywo­dzić się od będą­cych potom­kami córki fara­ona Mile­zyj­czy­ków, któ­rzy pod­bili wyspę35.

Królestwa i dynastie wczesnośredniowiecznej Irlandii

Kró­le­stwa i dyna­stie wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nej Irlan­dii

Począ­tek czę­ści spo­śród naj­waż­niej­szych dyna­stii wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nej Irlan­dii miał dać pół­le­gen­darny Niall Noígiallach. Jego syno­wie zapo­cząt­ko­wali dyna­stie, które utwo­rzyły dwa kró­le­stwa dyna­stii Uí Néill – pół­nocne, zaj­mu­jące obszar obec­nych hrabstw Done­gal i Lon­don­derry u pół­nocnego wybrzeża Irlan­dii, oraz połu­dniowe, odpo­wia­da­jące mniej wię­cej obsza­rowi obec­nych hrabstw: Meath, West­me­ath, Cavan i Offaly. Na tere­nie obu tych kró­lestw ist­niało kilka dyna­stii uzna­ją­cych się za potom­ków Nialla, które rywa­li­zo­wały ze sobą o wpływy.

W kró­le­stwie połu­dnio­wych Uí Néill domi­no­wały dwie dyna­stie. Pierw­sza z nich, Clann Cholmáin Máir („potom­ko­wie Col­mana Star­szego”), wywo­dziła się od Col­mana Mara (Col­mana Star­szego), któ­rego ojcem był Diar­mait mac Cer­ba­ill, wnuk Conalla Crem­tha­inne, naj­bar­dziej wpły­wo­wego spo­śród synów Nialla. Drugą spo­śród naj­waż­niej­szych dyna­stii wśród połu­dnio­wych Uí Néill byli kró­lo­wie Brega, któ­rym począ­tek dał Áed Sláine, inny spo­śród synów Diar­maita mac Cer­ba­illa. W VII wieku pozy­cję domi­nu­jącą osią­gnęli kró­lo­wie Brega, spo­śród któ­rych kilku przy­brało tytuł kró­lów Tary (samo wzgó­rze znaj­do­wało się wła­śnie na tere­nie ówcze­snego kró­le­stwa połu­dnio­wych Uí Néill), jed­nak póź­niej podzie­lili się oni na dwie linie kró­lew­skie, co wyko­rzy­stali władcy z dyna­stii Clann Cholmáin Máir. Jeden z nich, Don­n­chad Midi (zm. 797), nie tylko uzy­skał zwierzch­ność swo­jej dyna­stii nad połu­dnio­wymi Uí Néill, ale i pró­bo­wał pod­po­rząd­ko­wać sobie inne irlandz­kie kró­le­stwa, zwłasz­cza w połu­dnio­wej czę­ści wyspy. Jego wnuk, Máel Sech­na­ill I (zm. 862), wzmoc­nił pozy­cję Clann Cholmáin Máir w kró­le­stwie połu­dnio­wych Uí Néill. Odniósł on też liczne zwy­cię­stwa nad wikin­gami, któ­rzy w pierw­szej poło­wie IX wieku najeż­dżali Irlan­dię36. Jed­nym z waż­niej­szych ośrod­ków wła­dzy połu­dnio­wych Uí Néill, które ziden­ty­fi­ko­wano arche­olo­gicz­nie, mogły być cran­nogs (nawodne osie­dla na palach) w Lagore (hrab­stwo Meath). Na ich tere­nie odna­le­ziono m.in. liczne ozdoby, narzę­dzia oraz egzem­pla­rze broni. Znaczna liczba przed­mio­tów luk­su­so­wych wyko­na­nych z metali innych niż żelazo potwier­dza wysoki sta­tus spo­łeczny miesz­kań­ców osie­dla. Jest ono iden­ty­fi­ko­wane ze wzmian­ko­wa­nym w źró­dłach od 676 roku osie­dlem na Loch Gabair37. Na tere­nie kon­tro­lo­wa­nym przez połu­dnio­wych Uí Néill znaj­do­wało się też kilka waż­nych ośrod­ków mona­stycz­nych. Do naj­waż­niej­szych nale­żały: Slane, Mona­ster­bo­ice i Duleek, poło­żone w dorze­czu rzeki Boyne. Od X wieku obser­wu­jemy kształ­to­wa­nie się wokół nich ośrod­ków pro­to­miej­skich38.

W kró­le­stwie pół­noc­nych Uí Néill, zaj­mu­ją­cym naj­da­lej na pół­noc wysu­niętą część wyspy, rów­nież rywa­li­zo­wały ze sobą dwie dyna­stie, wywo­dzące się od synów Nialla, Conalla i Eógana – Cenél Cona­ill („potom­ko­wie Cona­illa”) i Cenél nEó­gain („potom­ko­wie Eógana”). Począt­kowo prze­wagę uzy­skali ci pierwsi, ale sytu­acja się zmie­niła, kiedy w 734 roku Aed Allan z dyna­stii Cenél nEó­gain objął wła­dzę zwierzch­nią w kró­le­stwie pół­noc­nych Uí Néill, a także uzy­skał tytuł króla Tary. Moment ten był począt­kiem nie tylko domi­na­cji kró­lów Cenél nEó­gain w kró­le­stwie pół­noc­nych Uí Néill (Cenél Cona­ill zacho­wali wła­dzę tylko na obsza­rach sta­no­wią­cych część obec­nego hrab­stwa Done­gal), ale i regu­lar­nej rota­cji tytułu króla Tary pomię­dzy wład­cami z pół­noc­nych i połu­dnio­wych Uí Néill. W 789 roku Cenél nEó­gain osta­tecz­nie ugrun­to­wali swoją pozy­cję w kró­le­stwie, poko­nu­jąc woj­ska Cenél Cona­ill w bitwie pod Clo­itech (obecne Clady na połu­dnio­wym brzegu rzeki Finn39). Po tej klę­sce wła­dza poko­na­nych kró­lów ogra­ni­czała się już nie­mal wyłącz­nie do ich tra­dy­cyj­nej pro­win­cji Tír Cona­ill. Jedną z głów­nych warowni Cenél nEó­gain mógł być wznie­siony już w cza­sach pre­hi­sto­rycz­nych fort Gria­nan of Aile­ach (koło Derry, obecne hrab­stwo Done­gal), nie­kiedy iden­ty­fi­ko­wany ze wzmian­ko­wa­nym w źró­dłach Ailech, sie­dzibą dyna­stii40.

Począt­kowo dużą rolę na are­nie poli­tycz­nej Irlan­dii odgry­wało kró­le­stwo Ulaid, zaj­mu­jące pół­nocno-wschod­nią część wyspy (obszary obec­nych hrabstw Antrim i Down), będące wschod­nim sąsia­dem pół­noc­nych Uí Néill. Jesz­cze w V wieku wła­dza kró­lów Ulaid obej­mo­wała też część póź­niej­szych obsza­rów kró­le­stwa pół­noc­nych Uí Néill i Air­gialli, ale zostali oni stam­tąd wypę­dzeni, a ich wpływy w Irlan­dii zna­cząco zma­lały. Mimo iż w VII–VIII wieku dni świet­no­ści Ulaid były już prze­szło­ścią, to domi­nu­jący tam kró­lo­wie Dál Fia­tach zacie­kle bro­nili się prze­ciwko pró­bom eks­pan­sji potęż­nego sąsiada, jakim było kró­le­stwo pół­noc­nych Uí Néill. Ich opór został zła­many dopiero w 1004 roku, kiedy to woj­ska Cenél nEó­gain roz­gro­miły armię Ulaid w bitwie pod Craeb Tel­cha, gdzie poległ Eochaid, król Ulaid, oraz jego dwaj syno­wie Cú Duilig i Domnall41. Po tej klę­sce Ulaid pogrą­żyło się w wal­kach wewnętrz­nych, w czego efek­cie ich woj­ska nie wzięły udziału w bitwie pod Clon­tarf. Jak­kol­wiek najazdy wikin­gów dotknęły w więk­szym stop­niu połu­dniową i środ­kową Irlan­dię ani­żeli pół­noc wyspy, to jed­nak pół­nocno-wschod­nie kró­le­stwo nie było wolne od zagro­że­nia – w 853 roku Cath­mal, jeden z dwóch rzą­dzą­cych wów­czas kró­lów Ulaid, poległ w walce ze Skan­dy­na­wami42. Kró­le­stwo utrzy­my­wało kon­takty z Hebry­dami i połu­dniowo-zachod­nią Szko­cją, o czym świad­czą te same importy cera­miczne z ziem Fran­ków oraz podo­bień­stwa w archi­tek­tu­rze obron­nej43.

Pomię­dzy kró­le­stwami pół­noc­nych i połu­dnio­wych Uí Néill, na tere­nie czę­ści obec­nych hrabstw: Armagh, Tyrone, Mona­ghan i Louth, roz­cią­gało się kró­le­stwo Air­gialla. Jego nie­do­godna geo­po­li­tycz­nie loka­li­za­cja spra­wiała, iż potężni sąsie­dzi stop­niowo uza­leż­niali je od sie­bie. Począt­kowo Air­gialla znaj­do­wała się w sfe­rze wpły­wów kró­le­stwa Ulaid, ale wraz z upad­kiem zna­cze­nia tego ostat­niego została pod­po­rząd­ko­wana przez wład­ców pół­noc­nych Uí Néill44 – w 827 roku kró­lo­wie Air­gialli stali się wasa­lami zna­nej nam już dyna­stii Cenél nEó­gain z pół­noc­nych Uí Néill. Rene­sans zna­cze­nia kró­le­stwa nastą­pił dopiero w XII wieku za pano­wa­nia Don­n­chada Ua Cer­ba­illa (ok. 1130–1168). Jedną z czo­ło­wych dyna­stii byli Uí Chrem­tha­inn, któ­rych głów­nym ośrod­kiem w VI–IX wieku było Clo­gher (obecne hrab­stwo Tyrone)45. Na tere­nie Air­gialli znaj­do­wało się Armagh, jeden z naj­waż­niej­szych ośrod­ków chrze­ści­jań­stwa w Irlan­dii, który miał zostać zało­żony przez samego św. Patryka. Twier­dze­nia te poda­wane są w wąt­pli­wość przez nie­któ­rych histo­ry­ków, jed­nak Tomás Ó Fia­ich stwier­dził na pod­sta­wie ana­lizy wia­ry­god­no­ści zapi­sów na temat Armagh zawar­tych w Rocz­ni­kach Ulsteru (według nich die­ce­zja Armagh została zało­żona w 444 roku46), iż wspie­rają one pogląd, według któ­rego św. Patryk rze­czy­wi­ście był pierw­szym bisku­pem Armagh47. Tak duże zna­cze­nie tutej­szego sank­tu­arium wyko­rzy­stali władcy pół­noc­nych Uí Néill po uzy­ska­niu kon­troli nad Air­giallą, uży­wa­jąc powią­za­nia z Armagh w celu legi­ty­mi­za­cji swo­jej wła­dzy. Jak istotne było opac­two w Armagh, świad­czy fakt, iż wpływy tam­tej­szych duchow­nych się­gały Szko­cji – zmarły w 1148 roku arcy­bi­skup Armagh św. Mala­chiasz (gael. Mael Maedhóg Ó Mor­ghair) został w Rocz­ni­kach Tiger­na­cha okre­ślony „naj­waż­niej­szym bisku­pem Irlan­dii i Szko­cji”48.

Zachod­nim sąsia­dem pół­noc­nych i połu­dnio­wych Uí Néill oraz Air­gialli było kró­le­stwo Con­nachty. Miało ono natu­ralną wschod­nią gra­nicę na rzece Shan­non. Według tra­dy­cji tutej­sze dyna­stie wywo­dziły się ponoć od żyją­cego jesz­cze w epoce żelaza króla Conna Cétchathacha („Conna Stu Bitew”), a w bliż­szej per­spek­ty­wie cza­so­wej od trzech synów Nialla – Brióna, Fia­chrae i Aililla. Potom­ko­wie tego ostat­niego (Uí Ailello) odgry­wali tylko lokalną rolę, znacz­nie więk­sze wpływy miały dyna­stie wywo­dzące się od jego braci – Uí Briúin („potom­ko­wie Brióna”) i Uí Fia­chrach („potom­ko­wie Fia­chrae”). Do VIII wieku w kró­le­stwie Con­nachty domi­no­wali ci ostatni, spo­śród któ­rych w cza­sach przed przy­by­ciem wikin­gów wywo­dziło się kilku kró­lów spra­wu­ją­cych zwierzch­nią wła­dzę nad Con­nachtą. W tym cza­sie ich rywale z Uí Briúin podzie­lili się na trzy linie – Uí Briúin Aí, Uí Briúin Bréifne oraz Uí Briúin Seóla. Naj­więk­szy suk­ces osią­gnęli ci pierwsi, któ­rzy z cza­sem prze­jęli wła­dzę zwierzch­nią w Con­nach­cie. Na sku­tek tego odsu­nięta od wła­dzy zwierzch­niej dyna­stia Uí Fia­chrach podzie­liła się na dwie linie – pół­nocną (Uí Fia­chrach Muaide) oraz połu­dniową (Uí Fia­chrach Aidne)49. W cza­sie rebe­lii, która wybu­chła w 1013 roku, Uí Fia­chrach sta­nęli po stro­nie Briana Boru, a ich król Máelruanaid Ua Eidin poległ w bitwie pod Clon­tarf.

Omó­wione wyżej kró­le­stwa zaj­mo­wały obszar pół­noc­nej Irlan­dii. W połu­dnio­wej czę­ści wyspy ist­niały trzy kró­le­stwa o więk­szym zna­cze­niu, choć i w ich obrę­bie rywa­li­zo­wały ze sobą lokalne dyna­stie. Połu­dniowo-zachod­nią część wyspy (obszar obec­nych hrabstw: Clare, Cork, Kerry, Tip­pe­rary, Lime­rick i Water­ford) zaj­mo­wało kró­le­stwo Mun­ster. Oprócz swo­jej istot­nej pozy­cji na irlandz­kiej sce­nie poli­tycz­nej było ono jed­nym z naj­bar­dziej roz­wi­nię­tych pod wzglę­dem kul­tu­ral­nym kró­lestw – zostały tutaj spi­sane pierw­sze znane w Irlan­dii łaciń­skie poematy, kwi­tło też życie mona­styczne pozo­sta­jące pod wpły­wami kon­ty­nen­tal­nymi, krze­wiące kul­turę łaciń­ską50. Mun­ster było podzie­lone na pięć pro­win­cji – Tuad­mumu, Desmumu, Aur­mumu, Iar­mumu i Médon Muman (odpo­wied­nio: pół­noc, połu­dnie, wschód, zachód i cen­trum). Naj­waż­niej­szym ufor­ty­fi­ko­wa­nym ośrod­kiem było poło­żone w Aur­mumu Cashel – odgry­wało ono rolę cen­trum cere­mo­nial­nego, gdzie odby­wały się uro­czy­sto­ści inau­gu­ra­cyjne kró­lów Mun­ster51. Wła­dzę w kró­le­stwie spra­wo­wało wiele dyna­stii uzna­ją­cych się za potom­ków pół­le­gen­dar­nego Eógana Mára i stąd noszą­cych nazwę Eóga­nachta. W pierw­szych stu­le­ciach ist­nie­nia Mun­ster czo­łową rolę odgry­wała dyna­stia Eóga­nacht Locha Léin, która zaj­mo­wała naj­praw­do­po­dob­niej obszar pomię­dzy jezio­rem Leane (obecne hrab­stwo Kerry) a rzeką Maine, spra­wu­jąc zwierzch­ność nad więk­szo­ścią Iar­mumu (zachod­niego Mun­ster)52. Z cza­sem zna­cze­nie Eóga­nacht Locha Léin zmniej­szyło się, a domi­nu­jącą pozy­cję uzy­skała dyna­stia Eóga­nacht Glen­dam­nach, z któ­rej wywo­dził się jeden z naj­wy­bit­niej­szych wład­ców Mun­ster, Cathal mac Fin­gu­ine (zm. 742). Spa­dek wpły­wów Eóga­nacht Glen­dam­nach na początku IX wieku dopro­wa­dził do rywa­li­za­cji mię­dzy pozo­sta­łymi dyna­stiami wywo­dzą­cymi się od Eógana Mára. Przez pewien czas wła­dzę zwierzch­nią w Mun­ster spra­wo­wali władcy z dyna­stii Eóga­nacht Cha­isil, któ­rej macie­rzy­stym obsza­rem było wschod­nie Mun­ster (Aur­mumu), a głów­nym ośrod­kiem wła­dzy Cashel (obec­nie hrab­stwo Tip­pe­rary). W latach 60. i 70. X wieku na tere­nie Mun­ster toczyła się rywa­li­za­cja pomię­dzy zaj­mu­jącą połu­dniowe Mun­ster (Desmumu) dyna­stią Eóga­nacht Raith­lind a rzą­dzącą Tuad­mumu dyna­stią Dál Cais – ta ostat­nia po raz pierw­szy wzmian­ko­wana jest z nazwy w źró­dłach dopiero w 934 roku i przez długi czas pozo­sta­wała w cie­niu innych dyna­stii w Mun­ster. Pomimo to wła­śnie z niej wywo­dził się Brian Boru, póź­niej­szy arcy­król Irlan­dii, który w 1011 roku pod­po­rząd­ko­wał sobie całą wyspę i zwy­cię­żył w 1014 roku pod Clon­tarf (do wątku rywa­li­za­cji pomię­dzy Eóga­nacht Raith­lind a Dál Cais powró­cimy w roz­dziale poświę­co­nym Bria­nowi Boru).

Mimo tak czę­stych zmian na sce­nie poli­tycz­nej Mun­ster oraz zacie­kłej rywa­li­za­cji wewnętrz­nej pomię­dzy poszcze­gól­nymi dyna­stiami ambi­cje tam­tej­szych kró­lów wykra­czały poza gra­nice ich kró­le­stwa. Wspo­mniany już Cathal mac Fin­gu­ine z dyna­stii Eóga­nacht Glen­dam­nach naje­chał kró­le­stwo połu­dnio­wych Uí Néill w 721 roku i według Rocz­ni­ków Inis­fal­len przy­jął nawet hołd ówcze­snego króla Tary53. W 733 roku naje­chał on połu­dnio­wych Uí Néill po raz kolejny, poko­nu­jąc tam­tej­sze woj­ska w bitwie pod wzgó­rzem Tlachtga. Kon­flikt pomię­dzy Mun­ster a połu­dnio­wymi Uí Néill został zała­go­dzony dopiero w wyniku zjazdu, do któ­rego doszło w 737 roku w Ter­ry­glass (obecne hrab­stwo Tip­pe­rary). Zawarto tam pokój i naj­praw­do­po­dob­niej usta­lono strefy wpły­wów, z domi­na­cją Mun­ster w połu­dnio­wej Irlan­dii oraz dyna­stii Uí Néill w pół­noc­nej czę­ści wyspy. Mimo to rywa­li­za­cja mię­dzy dwiema potę­gami trwała na­dal, zwłasz­cza za pano­wa­nia Feidli­mida mac Crim­tha­inna z dyna­stii Eóga­nacht Cha­isil, który był w sta­nie rzu­cić wyzwa­nie arcy­kró­lowi Nial­lowi Caille z pół­noc­nych Uí Néill, w 840 roku upro­wa­dza­jąc nawet jego żonę Gorm­la­ith54. Armia została jed­nak roz­gro­miona przez Nialla Caille rok póź­niej w bitwie pod Mag Óch­tar55. Rywa­li­za­cja mię­dzy Mun­ster a pół­noc­nymi kró­le­stwami wzmo­gła się na początku X wieku za pano­wa­nia Cor­maca mac Cuilennáina, biskupa i króla Mun­ster z dyna­stią Eóga­nacht Cha­isil. W 904 i 905 roku król Tary i arcy­król Irlan­dii Flann Sinna najeż­dżał Mun­ster. Otrzy­mał on od Cor­maca mac Cuilennáina zakład­ni­ków, jed­nak w 907 roku król-biskup pod­jął wyprawę odwe­tową i poko­nał woj­ska połu­dnio­wych Uí Néill w bitwie pod Mag Léna56. Cor­mac wyko­rzy­stał to zwy­cię­stwo i popro­wa­dził armię Mun­ster na pół­noc, uzy­sku­jąc zakład­ni­ków z połu­dnio­wych Uí Néill oraz kró­le­stwa Con­nachty. Owoce tych suk­ce­sów były jed­nak krót­ko­trwałe, gdyż 13 wrze­śnia 908 roku woj­ska połu­dnio­wych Uí Néill wsparte przez kon­tyn­genty z kró­lestw Con­nachty i Lein­ster zadały mniej licz­nej armii Mun­ster dru­zgo­czącą klę­skę w bitwie pod Bal­la­gh­moon, gdzie pole­gli Cor­mac mac Cuilennáin oraz jego sojusz­nik, król Ossory Cel­lach mac Cer­ba­ill57. Pole bitwy znaj­do­wało się naj­praw­do­po­dob­niej w pobliżu wschod­niego brzegu rzeki Bar­row, a zwy­cię­stwo sprzy­mie­rzo­nych było efek­tem przed­wcze­snej ucieczki czę­ści oddzia­łów z Mun­ster. Po tej kata­stro­fie pogrą­żone w wal­kach wewnętrz­nych Mun­ster przez kolejne kilka dekad nie sta­no­wiło zagro­że­nia dla połu­dnio­wych Uí Néill. Sytu­acja ule­gła zmia­nie dopiero po prze­ję­ciu wła­dzy przez Briana Boru, za pano­wa­nia któ­rego połu­dniowo-zachod­nie kró­le­stwo ponow­nie rzu­ciło wyzwa­nie kró­lom Tary.

Dru­gim z naj­waż­niej­szych kró­lestw połu­dnio­wej Irlan­dii było Lein­ster, zaj­mu­jące połu­dniowo-wschod­nią część wyspy. Znaj­du­jące się na jego tere­nie góry Wic­klow sta­no­wiły natu­ralną gra­nicę pomię­dzy cha­rak­te­ry­zu­jącą się żyznymi gle­bami pół­nocną czę­ścią kró­lestwa, rzą­dzoną przez dyna­stię Uí Dúnlainge, a połu­dniem zdo­mi­no­wa­nym przez kró­lów Uí Che­in­n­se­laig. W V wieku główną rolę w Lein­ster odgry­wała dyna­stia Uí Gar­r­chon, wywo­dząca się z tere­nów obec­nego hrab­stwa Kil­dare. To wła­śnie tam pierw­szy biskup Irlan­dii, Pal­la­diusz, miał zło­żyć reli­kwie świę­tych Pio­tra i Pawła, co z pew­no­ścią przy­czy­niało się do pod­nie­sie­nia pre­stiżu Uí Gar­r­chon58. Po 738 roku i klę­sce Uí Che­in­n­se­laig w bitwie z armią połu­dnio­wych Uí Néill pod Áth Senaig wła­dzę zwierzch­nią w Lein­ster spra­wo­wali nie­mal nie­prze­rwa­nie aż do 1042 roku władcy z dyna­stii Uí Dúnlainge, praw­do­po­dob­nie cie­szący się popar­ciem kró­lów połu­dnio­wych Uí Néill. Z cza­sem pro­tek­cja potęż­nego pół­noc­nego sąsiada zamie­niła się w próby pod­po­rząd­ko­wa­nia sobie Lein­ster, przez co połu­dniowo-wschod­nie kró­le­stwo wie­lo­krot­nie wcho­dziło w kon­flikty z wład­cami połu­dnio­wych Uí Néill. W 770 roku znany nam już Don­n­chad Midi, jeden z naj­wy­bit­niej­szych kró­lów połu­dnio­wych Uí Néill, naje­chał Lein­ster, zdo­by­wa­jąc Dún Ailinne, jedną z naj­waż­niej­szych twierdz, a zara­zem główny ośro­dek cere­mo­nialny kró­le­stwa. W 804 roku Áed Oir­nide, król pół­noc­nych Uí Néill (a zara­zem następca Don­n­chada Midi jako król Tary – jak już wspo­mnie­li­śmy, tytuł ten uzy­ski­wali mniej wię­cej na prze­mian władcy połu­dnio­wych i pół­noc­nych Uí Néill), dwu­krot­nie spu­sto­szył Lein­ster59, ale w 808 roku jego kolejny najazd zakoń­czył się porażką. Kró­lo­wie Tary (zarówno ci z pół­noc­nych, jak i połu­dnio­wych Uí Néill) pró­bo­wali też pod­sy­cać wewnętrzne kon­flikty w Lein­ster i osa­dzać na tam­tej­szym tro­nie swo­ich kan­dy­da­tów. Mimo to połu­dniowo-wschod­nie kró­le­stwo zacie­kle bro­niło swo­jej nie­za­leż­no­ści, jesz­cze długo odgry­wa­jąc istotną rolę na sce­nie poli­tycz­nej Irlan­dii.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki