Co kupować, by jeść zdrowo. Shopping IQ ebook

Re­dak­cja: Klau­dia Ty­li­ba

Ko­rek­ta: Zu­zan­na Wie­rus

Pro­jekt gra­ficz­ny okład­ki: Le­mon Stu­dio

Skład: Ro­bert Ku­pisz

Pro­jekt gra­ficz­ny ma­kie­ty:Stu­dio KA­RAN­DASZ

Opra­co­wa­nie ma­kie­ty: IMK

Zdję­cie na okład­ce: Zuza Sa­dlik

Po­zo­sta­łe zdję­cia:

iStock: Bill Oxford, va­dim­gu­zhva, Jcham­bers, Wil­lia­m_Pot­ter, es­ther­po­on, Pa­me­la­Jo­eMc­Far­la­ne, Raw­pi­xel Ltd, cor­ra­do­ba­rat­ta­pho­tos, Yuri­_Ar­curs, Chalf­fy, Pe­ople­Ima­ges, _Ru­ni­s_, Za­kha­ro­va­_Na­ta­lia, Fo­xy­s_fo­re­st_ma­nu­fac­tu­re, GMVozd, ni­mi­s69, Evge­niia, ni­nit­ta, Kko­lo­sov, gran­dri­ver, Fo­xy­s_fo­re­st_ma­nu­fac­tu­re, Qu­an­them, va­nil­la­echo­es, Mi­zi­na, evge­ny­ata­ma­nen­ko, Va­syl Do­lma­tov, Raw­pi­xel Ltd, bho­fac­k2, Fo­xy­s_fo­re­st_ma­nu­fac­tu­re, Pe­ople­Ima­ges, Ni­co­la­sMc­Com­ber, mphil­lip­s007, Xsan­dra, ha­iith, ta­taks, Lit­tle­witz, YSe­do­va, Fo­xy­s_fo­re­st_ma­nu­fac­tu­re, Mi­zi­na, mar­co­ven­tu­ri­niau­tie­ri, Geo­r­ge­Ru­dy, Kol­du­nov, rcam­sjs, DronG, ec­lip­se­_i­ma­ges, Bog­dan­ho­da, dkid­pix, Rim­ma­_Bon­da­ren­ko, Li­so­vskaya, ge­ren­me, pa­wel.gaul, Ma­go­ne, ser­gey­ry­zhov, Pe­ople­Ima­ges, Ry­an­Kin­g999, ta­taks, Ja­rvna, SSta­jic, Pro­ni­na Ma­ri­na, yul­ka­pop­ko­va, HA­SLOO, Raw­Pi­xel

Shut­ter­stock: be­at­s1, YaiSi­ri­chai, La­zar­ti­van, Hand­Ma­de­Pic­tu­res, TZI­DO SUN, Dmi­tr1ch, Ro­sti­sla­v_Se­dla­cek, igor­sm8, show­ca­ke, Afri­ca Stu­dio, Se­wvCre­am, 279pho­to Stu­dio, Pros­tock-stu­dio

Ja­kub Do­bek

Re­dak­tor pro­wa­dzą­ca: Bar­ba­ra Jon­kisz

Re­dak­tor na­czel­na: Agniesz­ka Het­nał

© Co­py­ri­ght by Agniesz­ka Pa­jąk

© Co­py­ri­ght for this edi­tion by Wy­daw­nic­two Pas­cal

Wszel­kie pra­wa za­strze­żo­ne. Żad­na część tej książ­ki nie może być po­wie­la­na lub prze­ka­zy­wa­na w ja­kiej­kol­wiek for­mie bez pi­sem­nej zgo­dy wy­daw­cy, z wy­jąt­kiem re­cen­zen­tów, któ­rzy mogą przy­to­czyć krót­kie frag­men­ty tek­stu.

Biel­sko-Bia­ła 2018

Wy­daw­nic­two Pas­cal sp. z o.o.

ul. Za­po­ra 25

43-382 Biel­sko-Bia­ła

tel. 338282828, fax 338282829

pas­cal@pas­cal.pl

www.pas­cal.pl

ISBN 978-83-8103-391-6

Przy­go­tow­nie eBo­oka: Ja­ro­sław Ja­błoń­ski

PRO­LOG

Dla­cze­go de­cy­zje, któ­re po­dej­mu­je­my pod­czas za­ku­pów spo­żyw­czych, są waż­ne dla przy­szło­ści pla­ne­ty i czło­wie­ka? Czę­sto wy­da­je nam się, że jako jed­nost­ki nie mamy zna­cze­nia dla świa­ta, że jed­na oso­ba w ogó­le nie li­czy się w ska­li glo­bal­nej. Jed­nak za każ­dym ra­zem, kie­dy idzie­my do skle­pu, wy­bie­ra­my pro­dukt i umiesz­cza­my go w na­szym ko­szy­ku, tak na­praw­dę de­cy­du­je­my o set­kach czyn­ni­ków, któ­re wpły­ną nie tyl­ko na nas i na na­sze naj­bliż­sze oto­cze­nie, ale też do pew­ne­go stop­nia na wszyst­kich lu­dzi na Zie­mi.

Wy­bie­ra­jąc pro­dukt, de­cy­du­je­my o tym, co chce­my ku­po­wać, a więc wpły­wa­my za­rów­no na po­pyt, jak i na po­daż. Pro­du­cent bę­dzie wy­twa­rzał te pro­duk­ty, któ­re się sprze­da­ją, te, któ­re kon­su­ment wy­bie­ra naj­czę­ściej, nie od­wrot­nie. Ku­pu­jąc je­dze­nie, po­nie­kąd de­cy­du­je­my o jego kom­po­nen­tach, przez co po­śred­nio wpły­wa­my na spo­so­by upra­wy czy ho­dow­li, wa­run­ki, w ja­kich prze­by­wa­ją pra­cow­ni­cy, kli­mat, cenę i wie­le in­nych czyn­ni­ków. Spo­ro tego, praw­da?

Każ­da de­cy­zja po­dej­mo­wa­na w skle­po­wej alej­ce prze­kła­da się na losy ca­łej pla­ne­ty. To duża od­po­wie­dzial­ność, z któ­rej czę­sto nie zda­je­my so­bie spra­wy lub o któ­rej nie chce­my my­śleć, bo tak jest ła­twiej, wy­god­niej, przy­jem­niej. Nikt nie chce brać na swo­je bar­ki lo­sów świa­ta. Jed­nak to wła­śnie kon­su­men­ci, za każ­dym ra­zem, kie­dy ro­bią za­ku­py, de­cy­du­ją o tym, co do­stęp­ne bę­dzie w skle­pach. Pro­duk­ty, któ­re nie mają zby­tu, są po pro­stu wy­co­fy­wa­ne z ofer­ty. Je­śli więc wy­bie­ra­my śmie­cio­we je­dze­nie, nic dziw­ne­go, że jest ono wciąż do­stęp­ne. Ni­ska cena ta­kich pro­duk­tów jest je­dy­nie po­zor­na. Za­po­mi­na­my o tym, że czę­sto nie są one po­żyw­ne, w związ­ku z czym, aby za­spo­ko­ić głód, mu­si­my zjeść wię­cej. Poza tym ła­two się psu­ją i szyb­ko lą­du­ją w ko­szu. Do tego trze­ba do­li­czyć jesz­cze kosz­ty wszel­kich środ­ków na nie­straw­ność czy inne pro­ble­my ga­strycz­ne. Póź­niej, kie­dy już na­praw­dę po­trze­bu­je­my po­mo­cy, do­cho­dzą do tego jesz­cze kosz­ty wi­zyt le­kar­skich. A na ko­niec trze­ba wziąć jesz­cze pod uwa­gę nisz­cze­nie śro­do­wi­ska, któ­re ma miej­sce przy ma­so­wej pro­duk­cji. I na­wet je­śli nas to nie ob­cho­dzi, a losy śro­do­wi­ska uwa­ża­my za nie nasz pro­blem, to, chcąc nie chcąc, wszy­scy miesz­ka­my na Zie­mi i jak na ra­zie nie mamy żad­nej al­ter­na­ty­wy w tym wzglę­dzie. A więc na­wet je­śli losy na­tu­ry wy­da­ją nam się ja­kimś wy­ima­gi­no­wa­nym pro­ble­mem, da­le­kim od na­sze­go naj­bliż­sze­go oto­cze­nia, to i tak, prę­dzej czy póź­niej, wszy­scy od­czu­je­my skut­ki de­gra­da­cji śro­do­wi­ska na wła­snej skó­rze i we wła­snym port­fe­lu.

SHOP­PING IQIN­TE­LI­GENT­NE ZA­KU­PY

Felieton

SŁO­WEM WSTĘ­PU

ŻYCIE O SMAKU AROMATU I MIĘSNA ZAGŁADA – WY­RÓB IDEN­TYCZ­NY Z NA­TU­RAL­NYM

Ogar­nia­ją mnie smu­tek i złość, kie­dy my­ślę o pro­du­cen­tach żyw­no­ści. Tym te­ma­tem zaj­mu­ję się od daw­na; od co naj­mniej 12 lat ob­ser­wu­ję ryn­ki lo­kal­ny, kra­jo­wy, eu­ro­pej­ski i świa­to­wy – jako kon­su­ment i nie tyl­ko. To, co od­kry­wam krok po kro­ku, jest co­raz bar­dziej prze­ra­ża­ją­ce. Wiem, że ta­nie je­dze­nie nie ma nic wspól­ne­go z ja­ko­ścią, przy­naj­mniej nie w kra­jach wy­so­ko roz­wi­nię­tych i roz­wi­ja­ją­cych się. Wi­dy­wa­ne cza­sem na uli­cach cuch­ną­ce wóz­ki z pa­rów­ka­mi w bia­ło­sza­rej buł­ce od­stra­sza­ją mnie już sa­mym smro­dem. Szcze­rze mó­wiąc, ni­g­dy nie wi­dzia­łam zdro­wo wy­glą­da­ją­ce­go czło­wie­ka, nie­za­leż­nie od wie­ku, któ­ry za­ta­pia zęby w glu­te­no­wym gnio­cie wy­pcha­nym prze­mie­lo­ny­mi wy­mio­na­mi i in­ny­mi zwie­rzę­cy­mi od­pa­da­mi – glo­ba­li­za­cja opa­no­wa­ła rów­nież zbio­ro­wą rzeź, i to na ca­łe­go.

Ale dla­cze­go pro­du­cen­ci wy­ro­bów (teo­re­tycz­nie) wy­so­kiej kla­sy, rów­nież sprze­da­ją świń­stwo, z tym że dro­gie?

Do nie­daw­na bo­czek ku­po­wa­ny u za­ufa­ne­go gó­ra­la po gril­lo­wej ob­rób­ce był pysz­ny i pach­ną­cy – wy­ta­piał się z nie­go tłuszcz i mo­gli­śmy wci­nać smacz­ne mię­sne chip­sy. Dziś ten sam pro­dukt po ścią­gnię­ciu z gril­la wy­glą­da jak cuch­ną­ca ska­mie­li­na pły­wa­ją­ca w po­ma­rań­czo­wej mazi, któ­ra tak na­praw­dę po­win­na mieć kon­sy­sten­cję smal­cu. Jesz­cze nie spraw­dza­łam, ale mam po­waż­ne wąt­pli­wo­ści, czy na te wąt­pli­wej ja­ko­ści ra­ry­ta­sy sku­si­ły­by się cho­ciaż zwie­rzę­ta.

Głod­na chcę prze­gryźć ka­ba­no­sa, ale po przyj­rze­niu się opa­ko­wa­niu stwier­dzam, że nie będę się szpry­co­wać tą cięż­ko­straw­ną che­mią. Ma­lo­wa­ne, aro­ma­ty­zo­wa­ne, dym wę­dzar­ni­czy pra­wie iden­tycz­ny z na­tu­ral­nym. Kosz­mar! Pani w skle­pie tłu­ma­czy, że ka­ba­no­sy ściem­nie­ją, jed­nak od­po­wia­dam, że na pew­no nie te, bo to, czym są po­kry­te, to far­ba, a ta może się je­dy­nie utle­nić, choć sama nie wiem, jak za­cho­wa się na mię­sie po dłuż­szym cza­sie.

Nie tak daw­no te­sto­wa­łam ho­te­lo­we­go ko­tle­ta – wy­trzy­mał w wor­ku sześć ty­go­dni, za­nim za­czął ple­śnieć…

W sa­mej Unii Eu­ro­pej­skiej do pro­duk­cji żyw­no­ści zu­ży­wa się 170 ty­się­cy ton aro­ma­tów rocz­nie! Każ­da go­spo­dy­ni do­mo­wa wie, że kie­dy do cia­sta wle­je o kro­plę aro­ma­tu za dużo, bę­dzie ono już nie­ja­dal­ne – a co do­pie­ro przy ta­kich ilo­ściach. Aro­ma­ty są wszę­dzie – od chip­sów po pro­duk­ty dla dzie­ci, któ­re czę­sto pro­du­ko­wa­ne są z kon­cen­tra­tów, a obok wa­rzyw i owo­ców sta­ły je­dy­nie w hi­per­dro­gich re­kla­mach te­le­wi­zyj­nych.

A co z lo­da­mi? Se­zon co praw­da mamy w wa­ka­cje, ale praw­dzi­wi wiel­bi­cie­le nie od­pusz­cza­ją przez cały rok. Tyl­ko że w więk­szo­ści przy­pad­ków nie jemy już śmie­ta­ny i owo­ców, a ist­ny kon­glo­me­rat che­micz­ny.

Kie­dyś mie­li­śmy wiel­kie po­lo­wa­nie i wiel­kie od­ży­wia­nie. Czło­wiek ło­wił ryby, tro­pił zwie­rzy­nę, szu­kał owo­ców i ro­ślin ja­dal­nych. Dziś mamy wiel­kie żar­cie i wiel­kie pro­ble­my. Homo sa­piens na­dal po­lu­je, z tym że na oka­zje w skle­pach otwar­tych 24 go­dzi­ny na dobę, 365 dni w roku, za­po­mi­na­jąc o tym, że na­sze ko­mór­ki na­dal tra­wią tyl­ko sub­stan­cje od­żyw­cze, a nie na­zwy pro­duk­tów czy mar­ki.

KON­SUMP­CJA ZRÓW­NO­WA­ŻO­NA A KON­SUMP­CJO­NIZM

Współ­cze­sny świat cha­rak­te­ry­zu­je się kon­cen­tra­cją sił i fak­tów spo­łecz­nych, któ­re okre­śla się za­rów­no koń­cem ery prze­my­sło­wej, jak i po­cząt­kiem no­wej ery. Po­dej­mo­wa­ne są pró­by zde­fi­nio­wa­nia ak­tu­al­nej sy­tu­acji glo­bal­nej – naj­po­pu­lar­niej­sze okre­śle­nia to „era zrów­no­wa­żo­ne­go roz­wo­ju” lub „era eko­lo­gicz­ne­go roz­wo­ju”, a tak­że „re­wo­lu­cja prze­trwa­nia” (su­sta­ina­bi­li­ty re­vo­lu­tion), któ­ra po­win­na pro­wa­dzić do prze­strze­ga­nia gra­nic wzro­stu go­spo­dar­cze­go, sfor­mu­ło­wa­nych 30 lat temu w pierw­szym ra­por­cie Klu­bu Rzym­skie­go (była to pro­gno­za ostrze­gaw­cza, wska­zu­ją­ca na wy­czer­py­wa­nie się po­ten­cja­łu roz­wo­jo­we­go go­spo­dar­ki świa­to­wej). W związ­ku ze zmia­na­mi, któ­re już za­szły na świe­cie, pro­po­nu­je się po­szu­ki­wa­nie in­no­wa­cji, a przede wszyst­kim pod­ję­cie świa­do­mej ak­cji pro­mu­ją­cej po­żą­da­ne zmia­ny. Re­wo­lu­cja prze­trwa­nia po­win­na do­pro­wa­dzić do za­sad­ni­czej zmia­ny ro­dza­ju am­bi­cji i aspi­ra­cji roz­wo­jo­wych spo­łe­czeństw ludz­kich.

Re­wo­lu­cja ta nie może być ste­ro­wa­na: po­win­na po­le­gać na mo­bi­li­za­cji wiel­kie­go ru­chu oby­wa­tel­skie­go w wy­mia­rze ogól­no­świa­to­wym. Ruch ten może zmie­nić mo­del aspi­ra­cji spo­łe­czeństw. Ruch oby­wa­tel­ski, któ­ry mógł­by do­ko­nać re­wo­lu­cji prze­trwa­nia, po­wi­nien po­sia­dać pięć cech, któ­re by­ły­by wy­róż­ni­kiem no­we­go spo­łe­czeń­stwa:

Jak­kol­wiek uto­pij­nie brzmia­ły­by po­wyż­sze po­stu­la­ty, kon­struk­cja re­wo­lu­cji prze­trwa­nia (eko­lo­gicz­nej) wy­ma­ga już dziś dą­że­nia do na­sy­ce­nia wi­zji przy­szło­ści war­to­ścia­mi hu­ma­ni­stycz­ny­mi.

Kon­cep­cja zróż­ni­co­wa­nej kon­sump­cji jest fun­da­men­tal­nym ele­men­tem eko­ro­zwo­ju, zwa­ne­go ina­czej roz­wo­jem zrów­no­wa­żo­nym. Od­no­si się on do eko­no­mii po­li­tycz­nej za­kła­da­ją­cej ja­kość ży­cia na po­zio­mie, na jaki po­zwa­la obec­ny roz­wój cy­wi­li­za­cyj­ny. Do­ku­ment ONZ pro­po­nu­je na­stę­pu­ją­cą de­fi­ni­cję: „Zrów­no­wa­żo­ny roz­wój Zie­mi to roz­wój, któ­ry za­spo­ka­ja pod­sta­wo­we po­trze­by wszyst­kich lu­dzi oraz za­cho­wu­je, chro­ni i przy­wra­ca zdro­wie i in­te­gral­ność eko­sys­te­mu Zie­mi, bez za­gro­że­nia moż­li­wo­ści za­spo­ko­je­nia po­trzeb przy­szłych po­ko­leń i bez prze­kra­cza­nia dłu­go­ter­mi­no­wych gra­nic po­jem­no­ści eko­sys­te­mu Zie­mi”.

Za­spo­ko­je­nie po­trze­by kla­sy­fi­ko­wa­ne jest jako kon­sump­cja zrów­no­wa­żo­na, lecz je­śli uzna­my, że cho­dzi o wszyst­kie pod­sta­wo­we po­trze­by, to od­po­wia­da­ją­ca im kon­sump­cja zrów­no­wa­żo­na jest rów­no­waż­na z moż­li­wą do osią­gnię­cia ja­ko­ścią ży­cia.

Ma­jąc na my­śli kon­sump­cję pro­duk­tów i usług ryn­ko­wych, w kra­jach go­spo­dar­czo roz­wi­nię­tych do­ko­na­ły się istot­ne zmia­ny w ludz­kiej psy­chi­ce, za spra­wą cze­go po­wsta­ła nowa eko­no­micz­na ewan­ge­lia kon­sump­cji, nie tyl­ko w pe­jo­ra­tyw­nym sen­sie. W ślad za roz­wo­jem go­spo­dar­czym duże gru­py spo­łecz­ne do­świad­cza­ją tam wzra­sta­ją­cej ja­ko­ści ży­cia, a więc, obok wzro­stu po­zio­mu kon­sump­cji ma­te­rial­nej, tak­że lep­szej ochro­ny ludz­kie­go zdro­wia, ła­twiej­sze­go do­stę­pu do wy­kształ­ce­nia i dóbr kul­tu­ry, bez­pie­czeń­stwa pu­blicz­ne­go, pew­niej­sze­go za­trud­nie­nia, ro­sną­cej ak­tyw­no­ści oby­wa­tel­skiej i spra­wie­dli­wo­ści spo­łecz­nej. Te skła­do­we ja­ko­ści ży­cia z jed­nej stro­ny są pro­duk­ta­mi roz­wo­ju go­spo­dar­cze­go, z dru­giej zaś jego wa­run­kiem. Bez wy­so­kiej ja­ko­ści ży­cia kon­su­men­tów wy­sił­ki pro­mo­cyj­ne firm tra­fia­ły­by w próż­nię. Każ­dy roz­wój go­spo­dar­czy, a więc i eko­ro­zwój, za­sa­dza się na po­pra­wie ja­ko­ści ży­cia, na­wet je­śli okre­śli­my jego cel jako „za­spo­ka­ja­nie po­trzeb wszyst­kich lu­dzi”. Moż­na chy­ba przy­jąć, że zrów­no­wa­żo­ny po­ziom kon­sump­cji to taki, gdy kon­su­mu­je­my do­bra ma­te­rial­ne i usłu­gi w stop­niu wy­star­cza­ją­cym, by za­spo­ka­jać pod­sta­wo­we po­trze­by i osią­gać wyż­szą ja­kość ży­cia, mi­ni­ma­li­zu­jąc zu­ży­cie za­so­bów na­tu­ral­nych i ma­te­ria­łów szko­dli­wych dla śro­do­wi­ska po­wsta­ją­cych na wszyst­kich eta­pach pro­duk­cji, a jed­no­cze­śnie nie ogra­ni­cza­jąc praw na­stęp­nych po­ko­leń do ta­kiej kon­sump­cji1.

KON­SUMP­CJO­NIZM I JEGO SKUT­KI

Czym jest kon­sump­cjo­nizm? De­fi­niu­je się go jako po­sta­wę cha­rak­te­ry­zu­ją­cą się nad­mier­nym przy­wią­za­niem do zdo­by­wa­nia dóbr ma­te­rial­nych, bez zwa­ża­nia na spo­łecz­ne, eko­lo­gicz­ne i in­dy­wi­du­al­ne kosz­ty. To po­gląd uzna­ją­cy kon­sump­cję za naj­wyż­szą war­tość, głów­ny wy­znacz­nik po­zio­mu ja­ko­ści ży­cia. Idea kon­sump­cjo­ni­zmu za­sa­dza się na he­do­ni­stycz­nej przy­jem­no­ści czer­pa­nej z na­by­wa­nia, gro­ma­dze­nia i zu­ży­wa­nia dóbr, czy­li naj­wyż­szej i je­dy­nej war­to­ści.

Czy na­sza pla­ne­ta wy­trzy­ma nad­mier­ną kon­sump­cję?

Kie­dyś je­dy­ną do­stęp­ną ener­gią była ener­gia sło­necz­na. Dziś w cią­gu roku zu­ży­wa­my rów­no­war­tość ener­gii, któ­rej Słoń­ce do­star­cza­ło­by nam przez 100 lat. Nie­od­łącz­nym ele­men­tem na­sze­go ży­cia sta­ła się ropa. Mo­że­my ją zna­leźć w pły­tach CD, pla­sti­ko­wych re­kla­mów­kach, le­kach, kom­pu­te­rach, ubra­niach, ko­sme­ty­kach, te­le­fo­nach, a po­śred­nio na­wet w je­dze­niu. Każ­da spo­ży­ta przez nas ka­lo­ria to 80 ka­lo­rii ropy prze­two­rzo­nej na na­wo­że­nie upraw, opa­ko­wa­nie pro­duk­tów, ich chło­dze­nie i trans­port. Roz­są­dek na­ka­zy­wał­by szu­kać in­nych roz­wią­zań i ko­rzy­stać z od­na­wial­nych źró­deł ener­gii. Obec­nie spa­la­my 10 mi­lio­nów ba­ry­łek ropy dzien­nie i sza­cu­je się, że za 40 lat jej za­so­by zo­sta­ną wy­czer­pa­ne.

Po­wszech­nie zna­ny kon­cern pe­tro­che­micz­ny dzien­nie wy­do­by­wa w Ni­ge­rii ropę o war­to­ści 13 mi­liar­dów fun­tów, co w prze­li­cze­niu daje 1,5 mi­liar­da fun­tów na go­dzi­nę i 400 fun­tów na se­kun­dę – w kra­ju, w któ­rym więk­szość miesz­kań­ców musi prze­trwać za 1 do­la­ra dzien­nie. W ra­mach dba­nia o lo­kal­ną spo­łecz­ność kon­cern pe­tro­che­micz­ny obie­cał miesz­kań­com ośro­dek zdro­wia, któ­re­go bu­do­wa jed­nak ni­g­dy nie zo­sta­ła ukoń­czo­na, oraz prze­ka­zy­wa­nie 13% do­cho­dów na po­trze­by miej­sco­wej lud­no­ści. W kra­ju nie ma elek­trycz­no­ści, szkół, do­stę­pu do wody. Ryby za­tru­wa ropa z ra­fi­ne­rii i plat­form wiert­ni­czych, a więc, by były one zdat­ne do spo­ży­cia, miesz­kań­cy ob­my­wa­ją je w prosz­ku do pra­nia. Po­nie­waż naj­waż­niej­szy jest zysk, a eks­port był­by zbyt dro­gi, fir­ma wy­pusz­cza gazy do at­mos­fe­ry. Rów­nież bu­do­wa in­fra­struk­tu­ry, któ­ra do­star­cza­ła­by ropę miesz­kań­com Ni­ge­rii, jest nie­opła­cal­na. W efek­cie kon­cern pe­tro­che­micz­ny emi­tu­je do at­mos­fe­ry 70 mi­lio­nów ton dwu­tlen­ku wę­gla rocz­nie, nie­ja­ko gwa­ran­tu­jąc lo­kal­nej lud­no­ści raka, ast­mę i cho­ro­by skó­ry.

Prze­mysł naf­to­wy nami rzą­dzi. Od 50 lat mo­że­my ko­rzy­stać z al­ter­na­tyw­nych źró­deł ener­gii, a jed­nak tego nie ro­bi­my. Woj­ny o za­so­by na­tu­ral­ne to­czy­ły się od za­wsze. Zie­mia peł­na jest ciał tych, któ­rzy po­sia­da­li zwie­rzę­ta, wodę, ka­mie­nie, ży­zną gle­bę, przy­pra­wy. Zwłasz­cza je­den kon­ty­nent – Afry­ka – oka­zał się peł­ny ta­kich obiek­tów po­żą­da­nia, czy­li za­so­bów na­tu­ral­nych: mie­dzi, ba­weł­ny, zło­ta, ko­ści sło­nio­wej, drew­na, dia­men­tów i lu­dzi. Nie­wol­ni­cy byli do­sko­na­łym źró­dłem ta­niej ener­gii, do­pó­ki nie od­kry­to in­ne­go, mniej kło­po­tli­we­go, czy­li wła­śnie ropy.

Licz­ba lud­no­ści Zie­mi cią­gle się zwięk­sza, a żą­dza po­sia­da­nia ro­śnie wraz z nią. Przez ty­siąc­le­cia zo­sta­wia­li­śmy świat lep­szym, niż go za­sta­li­śmy: koło, rzą­dy pra­wa, pe­ni­cy­li­na – to był po­stęp. Obec­nie nie­ogra­ni­czo­ny kon­sump­cjo­nizm wie­dzie do upad­ku cy­wi­li­za­cji. Wy­ma­ga­my od pla­ne­ty co­raz wię­cej i wię­cej. Współ­cze­śni mło­dzi lu­dzie dzię­ki te­le­wi­zji wie­dzą o świe­cie wię­cej niż ich przod­ko­wie, ko­rzy­sta­ją też z więk­szej licz­by urzą­dzeń, ale czy to spra­wia, że są szczę­śliw­si?

Nar­ciar­stwo na pu­sty­ni, oświe­tla­nie pu­stych biu­row­ców, ogrze­wa­nie po­wie­trza – ener­gia jest mar­no­tra­wio­na na każ­dym kro­ku. Chiń­czy­cy co czte­ry dni otwie­ra­ją nową elek­trow­nię. Ener­gii po­trze­bu­ją, żeby za nędz­ne gro­sze pro­du­ko­wać tan­det­ne pla­sti­ko­we za­baw­ki pa­ko­wa­ne w pla­sti­ko­we tor­by. Na­stęp­nie my, kon­su­men­ci, cuch­ną­cy­mi sa­mo­cho­da­mi je­dzie­my po nie do hi­per­mar­ke­tów, gdzie wrzu­ca­my je do pla­sti­ko­wych re­kla­mó­wek. Dwa dni póź­niej za­baw­ka się psu­je i wra­ca na chiń­skie wy­sy­pi­sko śmie­ci, gdzie bę­dzie za­le­gać przez ja­kieś 50 ty­się­cy lat. Zy­ski ze sprze­da­ży bu­tel­ko­wa­nej wody w USA to 42 mi­lio­ny do­la­rów każ­de­go dnia. Jest ona 10 ty­się­cy razy droż­sza niż woda z kra­nu. Ziem­nia­ki jadą z pół­noc­nej Fran­cji do po­łu­dnio­wych Włoch po to, żeby po prze­ro­bie­niu na pu­rée wró­cić z po­wro­tem do Fran­cji. To samo dzie­je się z mle­kiem, któ­re je­dzie z kra­ju A do kra­ju B po to, by po prze­two­rze­niu na jo­gurt wró­cić zno­wu do kra­ju A. Czy te dzia­ła­nia, poza zy­ska­mi kon­cer­nów, mają ja­ki­kol­wiek sens? Czy są ko­niecz­ne?

Wie­le idei pró­bo­wa­ło za­wład­nąć świa­tem: ko­mu­nizm, fa­szyzm, róż­ne re­li­gie, scjen­to­lo­gia, de­mo­kra­cja, ale wy­grał kon­sump­cjo­nizm. Co­dzien­nie je­ste­śmy bom­bar­do­wa­ni ok. 3 ty­sią­ca­mi re­klam. Wma­wia­ją nam, że bę­dzie­my szczę­śliw­si i pięk­niej­si, je­śli ku­pi­my dane pro­duk­ty, usi­łu­ją roz­pa­lić w nas żą­dzę ich po­sia­da­nia. Naj­wcze­śniej pod wpły­wem re­kla­my zna­leź­li się Ame­ry­ka­nie. Prze­cięt­ny Ame­ry­ka­nin zu­ży­wa dziś 2 razy wię­cej ener­gii niż Eu­ro­pej­czyk, 9 razy wię­cej niż Chiń­czyk, 15 razy wię­cej niż miesz­ka­niec In­dii i 50 razy wię­cej niż miesz­ka­niec Afry­ki.

Gdy­by wszy­scy na Zie­mi kon­su­mo­wa­li tyle co Eu­ro­pej­czy­cy i Ja­poń­czy­cy ra­zem wzię­ci, po­trze­bo­wa­li­by­śmy dwóch do­dat­ko­wych pla­net, żeby za­spo­ko­ić za­po­trze­bo­wa­nie na su­row­ce. Gdy­by do­rów­na­li Ame­ry­ka­nom, Au­stra­lij­czy­kom i Ka­na­dyj­czy­kom, po­trzeb­ne by­ły­by czte­ry do­dat­ko­we pla­ne­ty. A je­śli do 2040 roku, kie­dy bę­dzie nas już 9 mi­liar­dów, na­dal bę­dzie­my kon­su­mo­wać w tym tem­pie, po­trzeb­nych bę­dzie aż sześć do­dat­ko­wych pla­net, aby udźwi­gnąć ten cię­żar.

Ce­lem ka­pi­ta­li­zmu jest nie­ustan­ny wzrost, jed­nak nie da się go osią­gnąć na pla­ne­cie o ogra­ni­czo­nych za­so­bach. Obec­ny sys­tem go­spo­dar­czy jest za­bój­czy za­rów­no dla Zie­mi, jak i dla jej miesz­kań­ców. Po czte­rech stu­le­ciach ka­pi­ta­li­zmu 1% ludz­ko­ści za­gar­nął dla sie­bie 40% bo­gactw, naj­uboż­szej po­ło­wie lu­dzi zo­sta­wia­jąc za­le­d­wie 1%. Go­spo­dar­ka się roz­wi­ja – kie­dy biz­nes się krę­ci, lu­dzie mają wię­cej pie­nię­dzy i po­ja­wia się kon­sump­cjo­nizm. Pod osło­ną ci­che­go po­ro­zu­mie­nia igno­ru­je­my zmia­ny kli­ma­tycz­ne. Jed­nak kie­dy je­dy­ną mia­rą war­to­ści sta­je się bo­gac­two ma­te­rial­ne, lo­gicz­ną kon­se­kwen­cją jest nisz­cze­nie pla­ne­ty.

Roz­sąd­nie by­ło­by zna­leźć zło­ty śro­dek po­mię­dzy po­wro­tem do epo­ki ka­mie­nia łu­pa­ne­go a dal­szą eks­pan­sją wszech­obec­nej, nie­ogra­ni­czo­nej kon­sump­cji. Mówi się o tym, że ja­kość na­sze­go ży­cia się pod­no­si, że się ono znacz­nie wy­dłu­ży­ło. Ale czy tak jest na­praw­dę?

Za­miast spo­ży­wać nor­mal­ne po­kar­my więk­szość kon­su­men­tów, nie­świa­do­ma no­wych, wy­so­ko­wy­daj­nych me­tod pro­duk­cji żyw­no­ści, spo­ży­wa chłam na­fa­sze­ro­wa­ny sub­stan­cja­mi che­micz­ny­mi, tok­sycz­ny­mi dla czło­wie­ka i śro­do­wi­ska. Ana­li­zu­jąc in­for­ma­cje o wy­dłu­żo­nej dłu­go­ści na­sze­go ży­cia, mu­si­my wziąć pod uwa­gę epi­de­mie cho­rób cy­wi­li­za­cyj­nych i to, że przy ży­ciu je­ste­śmy pod­trzy­my­wa­ni far­ma­ko­lo­gicz­nie, a na­sze cia­ła są tak peł­ne che­mii, że po śmier­ci na­wet się już nor­mal­nie nie roz­kła­da­ją. Wąt­pli­wym jest to, aby ja­kość na­sze­go ży­cia fak­tycz­nie się po­lep­sza­ła. Roz­wój tech­no­lo­gii i pro­duk­cja ma­so­wa gna­ją na­przód, my jed­nak – w mo­jej opi­nii – jako lu­dzie co­fa­my się. Prze­sta­je­my my­śleć sa­mo­dziel­nie, czy­tać książ­ki, któ­re roz­wi­ja­ją wy­ob­raź­nię. Sta­je­my się nie­wol­ni­ka­mi wir­tu­al­ne­go świa­ta i no­wi­nek tech­no­lo­gicz­nych, bez któ­rych czę­sto nie po­tra­fi­my funk­cjo­no­wać, jak np. GPS – ile osób wciąż po­tra­fi do­trzeć do celu, wy­ko­rzy­stu­jąc je­dy­nie zmysł orien­ta­cji, in­tu­icję i mowę?

Spo­łe­czeń­stwo nie mo­gło­by oczy­wi­ście funk­cjo­no­wać bez pew­ne­go po­zio­mu kon­sump­cji. Jed­nak kon­sump­cjo­nizm umiej­sca­wia się w sa­mym cen­trum go­spo­dar­ki, a wszyst­ko przed­sta­wia­ne jest nam tak, aby prze­ko­nać nas, by­śmy kon­su­mo­wa­li jesz­cze wię­cej. Bil­bor­dy, ga­ze­ty, ma­ga­zy­ny, te­le­wi­zja dzień za dniem bom­bar­du­ją nas re­kla­ma­mi. Może nam się wy­da­wać, że każ­da fir­ma sprze­da­je inny pro­dukt, inną mar­kę, inny li­fe­sty­le, ale tak na­praw­dę wszyst­kie one sprze­da­ją nam jed­ną wspól­ną ideę, mó­wią­cą o tym, że im wię­cej kon­su­mu­je­my, tym lep­sze sta­je się na­sze ży­cie. Kon­sump­cjo­nizm nie­po­strze­że­nie stał się pod­sta­wo­wym spo­so­bem spę­dza­nia wol­ne­go cza­su, ide­olo­gią, któ­rej da­je­my się uwieść, ale też ide­olo­gią bar­dzo zwod­ni­czą, taką, przez któ­rą sta­je­my się ge­ne­ra­cją za­ku­po­ho­li­ków. Śred­ni po­ziom kon­sump­cji po­mno­żo­ny przez bli­sko sie­dem mi­liar­dów lu­dzi rów­nać się może ka­ta­stro­fie. Czę­sto nie zda­je­my so­bie spra­wy z tego, jaka jest fak­tycz­na cena pro­duk­tów, któ­re ku­pu­je­my, i choć idio­tycz­ne może się wy­da­wać łą­cze­nie im­por­tu ja­błek z No­wej Ze­lan­dii z de­struk­cją na­szej pla­ne­ty, to jed­nak każ­dy naj­drob­niej­szy akt kon­sump­cji jest bez­po­śred­nio po­wią­za­ny z po­waż­ny­mi kon­se­kwen­cja­mi. Na­sza zwięk­sza­ją­ca się po­pu­la­cja, któ­ra kon­su­mu­je cią­gle wię­cej i wię­cej, jest za­leż­na od eko­sys­te­mu, ten zaś jest bli­ski upad­ku. Po­ziom ga­zów uwal­nia­nych do at­mos­fe­ry jest wyż­szy niż kie­dy­kol­wiek przez ostat­nie 650 ty­się­cy lat, lo­dow­ce top­nie­ją, po­ziom mórz się pod­no­si. I nie ma już sen­su roz­wa­żać tego, czy rze­czy­wi­ście się tak dzie­je. Na­le­ża­ło­by ra­czej za­jąć się tym, jaki wpływ zmia­ny te będą mia­ły na na­sze ży­cie – nikt bo­wiem nie jest w sta­nie unik­nąć kon­se­kwen­cji. Jak zna­leź­li­śmy się w tej pu­łap­ce?

Otóż w do­bie re­wo­lu­cji prze­my­sło­wej pro­du­ko­wa­ne do­bra sta­wa­ły się co­raz tań­sze, a przez to po­wszech­nie do­stęp­ne dla co­raz więk­szej licz­by osób. Lep­sze ży­cie cze­ka­ło tuż za ro­giem. Zre­wo­lu­cjo­ni­zo­wa­ny zo­stał rów­nież pro­ces za­ku­pów. Na­stą­pi­ła trans­for­ma­cja, któ­ra pro­ces ku­po­wa­nia uczy­ni­ła spo­so­bem na spę­dza­nie wol­ne­go cza­su i wy­po­czy­nek. Skle­py ofe­ro­wa­ły swo­im klien­tom świat ma­rzeń pe­łen luk­su­so­wych dóbr ma­te­rial­nych, sta­ły się ko­ścio­ła­mi dla no­wych wy­znaw­ców. Kra­jem, w któ­rym kon­sump­cja sta­ła się spo­so­bem na ży­cie, były Sta­ny Zjed­no­czo­ne. Na po­cząt­ku XX wie­ku USA mia­ły naj­wyż­szy wskaź­nik bo­gac­twa na oso­bę, co otwie­ra­ło nowe ryn­ki zby­tu. Przed­się­bior­cy i biz­nes­me­ni zda­li so­bie spra­wę z tego, że mogą bu­do­wać swo­je for­tu­ny, pro­du­ku­jąc i sprze­da­jąc do­bra luk­su­so­we w ce­nach ak­cep­to­wal­nych dla ame­ry­kań­skiej kla­sy ro­bot­ni­czej. Moż­li­wość i zdol­ność kon­sump­cji sta­ły się nie­od­zow­ny­mi ele­men­ta­mi ame­ry­kań­skie­go snu. Od tej pory kon­sump­cjo­nizm ob­rał zu­peł­nie nowy kie­ru­nek roz­wo­ju. Za­czął sty­mu­lo­wać ludz­kie pra­gnie­nia i nimi ma­ni­pu­lo­wać, na­krę­ca­jąc ma­rze­nia i kreu­jąc za­zdrość. Wte­dy też tak na­praw­dę na­ro­dził się prze­mysł re­kla­mo­wy, a umie­jęt­no­ści ku­sze­nia i uwo­dze­nia sta­ły się tak waż­ne jak do­star­cza­nie in­for­ma­cji.

Wiel­ki biz­nes i agen­cje re­kla­mo­we od­wo­ły­wa­ły się do psy­cho­lo­gii. Edward Ber­nays – zna­ny jako oj­ciec pu­blic re­la­tions – był za­fa­scy­no­wa­ny od­kry­cia­mi Freu­da i in­nych psy­chia­trów. Wie­rzył, że zro­zu­miaw­szy, co mo­ty­wu­je lu­dzi, moż­na wpły­wać na ich za­cho­wa­nia bez ich wie­dzy i spra­wiać, by ku­po­wa­li jesz­cze wię­cej. Uwa­żał, iż na każ­dym eta­pie ży­cia wpły­wa na nas nie­wiel­ka gru­pa lu­dzi. Zro­zu­mie­nie men­tal­nych pro­ce­sów mas jest dro­gą do kon­tro­lo­wa­nia pu­blicz­ne­go umy­słu. Re­kla­ma za­czę­ła pra­co­wać nad tym, jak wpły­wać na na­szą pod­świa­do­mość. Nie­waż­ne sta­ło się to, co pro­dukt rze­czy­wi­ście miał ro­bić, ja­kie miał mieć dzia­ła­nie, lecz to, jaką obiet­ni­cę skła­dał swo­im od­bior­com, ja­kie sa­mo­po­czu­cie miał im za­pew­nić. Od tej pory kon­sump­cjo­nizm umiej­sco­wił się głę­bo­ko w na­szych gło­wach, wy­ko­rzy­stu­jąc na­sze naj­skryt­sze uczu­cia, emo­cje, a na­wet na­sze oso­bo­wo­ści. Zo­sta­li­śmy więc wy­tre­so­wa­ni do po­żą­da­nia.

W la­tach 60. i 70. pro­te­sto­wa­no prze­ciw­ko ka­pi­ta­li­zmo­wi i po­ja­wia­ły się pierw­sze wzmian­ki o nisz­cze­niu śro­do­wi­ska, jed­nak ostrze­że­nia te uzna­no glo­bal­nie za re­la­tyw­ną cenę, któ­rą trze­ba za­pła­cić za kon­sump­cję. W la­tach 80. hip­pi­sów za­stą­pi­li yup­pies, a po­ziom bo­gac­twa był mie­rzo­ny we­dług tego, ile za­ro­bi­li­śmy i ile ku­pi­li­śmy. We­dług dzi­siej­szej eko­no­mii za nor­mal­ne za­cho­wa­nie uwa­ża się by­cie na za­ku­pach.

Na­wet akty ter­ro­ry­zmu do­ko­ny­wa­ne w USA i na ca­łym świe­cie nie były w sta­nie sta­nąć po­mię­dzy ludź­mi a ich prze­ko­na­niem o speł­nia­niu się ame­ry­kań­skie­go snu. Iro­nią jest, że naj­więk­szym za­gro­że­niem dla Sta­nów Zjed­no­czo­nych i resz­ty świa­ta nie jest wca­le ter­ro­ryzm, ale kon­sump­cjo­nizm sam w so­bie.

NOWE TECH­NO­LO­GIE I IDEA ZDRO­WE­GO ŚRO­DO­WI­SKA NA­TU­RAL­NE­GO JAKO CZYN­NI­KI OGRA­NI­CZA­JĄ­CE KON­SUMP­CJO­NIZM

Po­li­ty­cy nie wie­dzą, jak ugryźć pro­blem nad­mier­ne­go kon­sump­cjo­ni­zmu. Ist­nia­ły­by jed­nak prak­tycz­ne roz­wią­za­nia, pod wa­run­kiem że mie­li­by­śmy od­wa­gę wcie­lić je w ży­cie wła­śnie te­raz. Mi­nę­ło pra­wie 250 lat, od­kąd fi­lo­zof Adam Smith po­wie­dział, iż prze­ko­na­nie o bo­gac­twie jest nie tyl­ko do­bre dla jed­nost­ki, ale też dla ca­łe­go spo­łe­czeń­stwa. Wszy­scy je­ste­śmy be­ne­fi­cjen­ta­mi tej ol­brzy­miej trans­for­ma­cji, któ­ra na­stą­pi­ła na glo­bie, i wszy­scy je­ste­śmy roz­dar­ci przez wy­bo­ry do­ty­czą­ce tego, co jeść, co ku­po­wać, jak żyć – oczy­wi­ście pod wa­run­kiem, że nas na nie stać.

Glo­ba­li­za­cja ozna­cza, że ham­bur­ger, któ­re­go ku­pu­je­my w Chi­nach, bę­dzie sma­ko­wał do­kład­nie tak samo jak ten, któ­re­go ku­pi­my w USA. Kon­sump­cjo­nizm stał się świa­to­wym ję­zy­kiem, któ­ry ro­zu­mie każ­dy. Od po­cząt­ku XXI wie­ku 2 mi­liar­dy lu­dzi mogą się cie­szyć żyw­no­ścią dla ma­so­wych kon­su­men­tów. Z któ­rej­kol­wiek stro­ny by na to spoj­rzeć, jest to nie­sa­mo­wi­te osią­gnię­cie – nie moż­na za­prze­czyć, że to ozna­ka po­stę­pu. Nie­ste­ty nie do koń­ca zda­je­my so­bie spra­wę z tego, jaką cenę za owe udo­god­nie­nia przyj­dzie nam za­pła­cić. Góry śmie­ci, któ­rych co­dzien­nie się po­zby­wa­my, nie­ustan­nie ro­sną. Sama tyl­ko Wiel­ka Bry­ta­nia pro­du­ku­je w cią­gu roku 100 mi­lio­nów ton od­pa­dów. Co roku wy­rzu­ca­my 1,5 mi­liar­da kom­pu­te­rów z cze­go 99% jest w peł­ni spraw­nych. Śred­nio co 18 mie­się­cy ku­pu­je­my nowy te­le­fon ko­mór­ko­wy, po­rzu­ca­jąc tym sa­mym 90 mi­lio­nów sta­rych, ale spraw­nych urzą­dzeń na wy­sy­pi­skach śmie­ci. A do tego do­rzu­ca­my jesz­cze 3 mi­lio­ny wy­rzu­ca­nych co roku lo­dó­wek. Z każ­dym ro­kiem ku­pu­je­my wię­cej pro­duk­tów, wię­cej rze­czy, o któ­rych po­trze­bie po­sia­da­nia je­ste­śmy prze­ko­na­ni, zu­ży­wa­jąc tym sa­mym wię­cej ener­gii i pro­du­ku­jąc wię­cej od­pa­dów.

Co­raz wię­cej kra­jów na świe­cie wpa­da w si­dła nad­mier­nej kon­sump­cji. Chiń­ska go­spo­dar­ka przez ostat­nie 15 lat wzra­sta­ła śred­nio o 10% rocz­nie. Re­zul­ta­tem była ist­na eks­plo­zja kon­sump­cji. Obec­nie 250 mi­lio­nów lu­dzi – czy­li do­kład­nie tyle, ile wy­no­si cała po­pu­la­cja USA – cie­szy się w Chi­nach no­wym, „bo­ga­tym” sty­lem ży­cia. W za­chod­nim świe­cie kon­sump­cjo­nizm roz­wi­jał się przez prze­szło dwa stu­le­cia, w Chi­nach – nie­speł­na de­ka­dę! Z jed­nej stro­ny jest to wspa­nia­ła wia­do­mość dla kra­ju, któ­ry przez wie­ki cier­piał z po­wo­du bie­dy, jed­nak od­bi­je się to na in­nych ob­sza­rach ży­cia miesz­kań­ców tego kra­ju. Chi­ny pla­nu­ją bu­do­wa­nie 10 no­wych por­tów lot­ni­czych i 35 elek­trow­ni wę­glo­wych każ­de­go roku przez naj­bliż­sze 5 lat. Co­dzien­nie na chiń­skich uli­cach po­ja­wia się ty­siąc no­wych sa­mo­cho­dów – obec­nie w Chi­nach jest wię­cej po­jaz­dów niż w ca­łych Sta­nach Zjed­no­czo­nych, co ozna­cza zu­ży­cie ropy na po­zio­mie dużo wyż­szym niż jej wy­do­by­cie przez Pań­stwo Środ­ka.

Nie­moż­li­wo­ścią jest prak­tycz­ne prze­nie­sie­nie ame­ry­kań­skie­go snu do każ­de­go za­kąt­ka świa­ta – jest to po pro­stu nie­wy­ko­nal­ne. Trze­ba pa­mię­tać, że przez kon­sump­cjo­nizm cier­pi nie tyl­ko pla­ne­ta, ale rów­nież czło­wiek. Ogrom­ne kon­cer­ny ro­bią wszyst­ko, by za­do­wo­lić klien­ta i co­raz bar­dziej ob­ni­ża­ją ceny. W re­zul­ta­cie cier­pią kra­je, w któ­rych zlo­ka­li­zo­wa­na jest naj­więk­sza część pro­duk­cji. Ba­da­nia wy­ka­zu­ją, że kie­dy osią­gnie­my pe­wien po­ziom do­cho­dów, nasz po­ziom szczę­ścia ma nie­wie­le wspól­ne­go z oszczęd­no­ścia­mi zgro­ma­dzo­ny­mi w ban­ku. Szczę­ście nie jest kwe­stią ab­so­lut­ne­go bo­gac­twa, ale bo­gac­twa re­la­tyw­ne­go – w sto­sun­ku do są­sia­dów, ko­le­gów z pra­cy, osób pu­blicz­nych. Nie moż­na żyć pod cią­głą pre­sją po­sia­da­nia i ku­po­wa­nia co­raz więk­szej licz­by rze­czy, bo stres, któ­ry jest wy­ni­kiem tej pre­sji, do­pro­wa­dza nas do wy­nisz­cze­nia. Więk­szość z nas chce czuć się pew­nie, bez­piecz­nie, przy­na­le­żeć do spo­łecz­no­ści, czuć się do­brze ze swo­im praw­dzi­wym „ja”, a nie tyl­ko ze swo­im ze­wnętrz­nym wi­ze­run­kiem. Jed­nak po­trze­by te nie mogą być za­spo­ko­jo­ne przez kon­sump­cjo­nizm. Lu­dzie kie­ru­ją­cy się w ży­ciu je­dy­nie ta­ki­mi ce­la­mi jak bo­gac­two, pie­nią­dze czy po­sia­da­nie, od­czu­wa­ją szczę­ście w o wie­le mniej­szym stop­niu niż oso­by, któ­re dążą do do­brych re­la­cji z in­ny­mi, za­do­wo­le­nia z pra­cy i praw­dzi­wej ja­ko­ści ży­cia. Po­nie­waż nie mo­że­my zu­peł­nie odejść od obec­ne­go spo­so­bu funk­cjo­no­wa­nia, roz­wią­za­niem jest spra­wie­nie, aby kon­sump­cjo­nizm pra­co­wał dla nas, dla in­nych lu­dzi i dla pla­ne­ty w do­bry spo­sób – moż­na go ukie­run­ko­wać na nowo i wła­śnie to po­win­ni­śmy zro­bić. Mo­że­my spra­wić, aby na­sze ży­cie było bar­dziej zna­czą­ce, kon­su­mo­wać w spo­sób od­po­wie­dzial­ny. Ist­nie­ją już tech­no­lo­gie oraz wie­dza, któ­re po­zwa­la­ją na to, by na­sza kon­sump­cja sta­ła się bar­dziej przy­ja­zna dla śro­do­wi­ska, jed­nak pro­ble­mem po­zo­sta­je prze­ko­na­nie lu­dzi do ko­rzy­sta­nia nich. Po­wsta­ją pro­jek­ty, któ­re mają na celu po­ka­za­nie, że np. eko­lo­gicz­na kon­struk­cja bu­dyn­ków może nie tyl­ko re­pre­zen­to­wać do­brą ja­kość ży­cia, ale też być opła­cal­na. Mu­si­my jed­nak brać pod uwa­gę ca­ło­kształt na­sze­go spo­so­bu funk­cjo­no­wa­nia.

Po­moc przy­cho­dzi z naj­mniej spo­dzie­wa­ne­go źró­dła – mię­dzy­na­ro­do­we or­ga­ni­za­cje za­czy­na­ją in­we­sto­wać część swo­ich środ­ków w re­ani­ma­cję śro­do­wi­ska. Na­le­ży pa­mię­tać, że od­po­wie­dzial­ność po­win­na być po­dzie­lo­na – my, jako kon­su­men­ci da­ne­go pro­duk­tu, rów­nież nie je­ste­śmy bez winy. Po­ten­cjał tkwi w po­waż­nych, prze­ło­mo­wych zmia­nach tech­no­lo­gicz­nych. Dzi­siej­sza eko­no­mia jest wciąż skan­da­licz­nie nie­wy­daj­na, po­nie­waż po­chła­nia ogrom­ne ilo­ści wody, ener­gii i róż­ne­go ro­dza­ju ma­te­ria­łów. Na­to­miast tech­no­lo­gie, któ­rych po­trze­bu­je­my, już ist­nie­ją – przy du­żych na­kła­dach in­we­sty­cyj­nych mogą stać się tań­sze i po­wszech­niej­sze.

Dzi­siaj ce­lem nie­mal każ­de­go rzą­du jest zmak­sy­ma­li­zo­wa­nie wzro­stu go­spo­dar­cze­go da­ne­go kra­ju. Naj­prost­szym spo­so­bem na roz­wój eko­no­mii jest prze­ko­na­nie lu­dzi, by kon­su­mo­wa­li i wy­da­wa­li wię­cej, co z ko­lei bu­dzi w czło­wie­ku ob­se­syj­ną chęć nie­ustan­ne­go kon­su­mo­wa­nia, któ­re ma spra­wić, że na­sze ży­cie sta­nie się lep­sze – i tak pę­tla się za­my­ka. Pa­ra­dok­sal­nie na­sze ży­cie może stać się lep­sze tyl­ko wte­dy, gdy zdo­ła­my ogra­ni­czyć kon­sump­cję do roz­sąd­nych gra­nic. Po­win­ni­śmy prze­su­nąć śro­dek cięż­ko­ści z cią­głe­go wzro­stu go­spo­dar­cze­go na sa­mo­po­czu­cie, ja­kość ży­cia, spo­łecz­ną spój­ność, kon­cen­tru­jąc się na umoc­nie­niu ludz­kie­go po­czu­cia wspól­no­ty, od­po­wie­dzial­no­ści zbio­ro­wej czy na pro­mo­wa­niu zdro­we­go ba­lan­su po­mię­dzy pra­cą za­wo­do­wą a ży­ciem pry­wat­nym. Oso­bi­ste speł­nie­nie i do­bre sa­mo­po­czu­cie po­win­ny za­jąć miej­sce przed pie­niędz­mi i in­te­re­sa­mi. To wi­zja kom­plet­nie in­ne­go świa­ta stwo­rzo­ne­go przez kom­bi­na­cję in­ne­go ro­dza­ju po­li­ty­ki i in­ne­go ro­dza­ju kon­sump­cjo­ni­zmu – świa­ta opar­te­go na za­sa­dzie lep­sze­go ży­cia za spra­wą mniej­szej kon­sump­cji. Tyl­ko w ten spo­sób mo­że­my roz­wią­zać ogól­no­świa­to­wy so­cjal­ny i śro­do­wi­sko­wy kry­zys.

RE­WO­LU­CJA WEL­L­NESS

Chęć by­cia zdro­wym i spraw­nym w wie­ku doj­rza­łym i na sta­rość ma bez­po­śred­ni wpływ na po­dej­mo­wa­ne przez nas każ­de­go dnia de­cy­zje – za­czy­na­jąc od wy­bo­ru szczo­tecz­ki i pa­sty do zę­bów, po­przez wy­bo­ry ży­wie­nio­we, aż po pre­fe­ro­wa­ną ak­tyw­ność fi­zycz­ną, od­po­wied­nie ko­sme­ty­ki, strój, a na­wet łóż­ko, w któ­rym za­zwy­czaj koń­czy­my dzień. Wy­ma­ga­my co­raz wię­cej od pro­duk­tów, któ­re kon­su­mu­je­my, i choć co­raz wię­cej z nas jest świa­do­my­mi kon­su­men­ta­mi za­in­te­re­so­wa­ny­mi skła­dem, po­cho­dze­niem, dzia­ła­niem pro­duk­tów, po któ­re się­ga­my, a tak­że ich wpły­wem na ludz­ki or­ga­nizm i zdro­wie, to świa­do­mość spo­łe­czeństw w tym wzglę­dzie jest wciąż bar­dzo ni­ska – mamy do czy­nie­nie za­le­d­wie z za­ląż­kiem re­wo­lu­cji, któ­ra nad­cho­dzi.

O wie­lu usłu­gach czy pro­duk­tach, któ­re mogą po­pra­wić ja­kość na­sze­go ży­cia i stan zdro­wia, lu­dzie po pro­stu jesz­cze nie sły­sze­li, a na­wet je­śli ta­kie in­for­ma­cje do nich do­tar­ły, nie wie­dzą, jak wy­ko­rzy­stać je dla ko­rzy­ści zdro­wot­nych czy dla po­pra­wie­nia ja­ko­ści ży­cia, co moż­na by osią­gnąć dzię­ki moż­li­wo­ściom, ja­kie daje bran­ża wel­l­ness, za­rów­no w ży­ciu pry­wat­nym, jak i w aspek­cie fi­nan­so­wym (jako źró­dło za­rob­ków). Prze­mysł zdro­wot­ny jest na tyle spe­cy­ficz­ny, że daje ol­brzy­mie moż­li­wo­ści każ­de­mu, kto chce po­pra­wić swo­je ży­cie. Dzię­ki nie­mu mo­że­my nie tyl­ko po­lep­szyć swo­ją sy­tu­ację ma­te­rial­ną, ale przede wszyst­kim za­pew­nić so­bie wie­le po­zy­tyw­nych wra­żeń – w aspek­cie zdro­wia du­cho­we­go i men­tal­ne­go oraz spraw­no­ści fi­zycz­nej.

Kie­dyś zmia­ny, aby fak­tycz­nie za­ist­nieć i się utrwa­lić, po­trze­bo­wa­ły śred­nio stu lat. We współ­cze­snym świe­cie za­cho­dzą one w cią­gu de­ka­dy, cza­sem na­wet w cią­gu za­le­d­wie kil­ku lat. Paul Zane Pil­zer, świa­to­wej sła­wy eko­no­mi­sta, przed­się­bior­ca, mul­ti­mi­lio­ner, pro­fe­sor i au­tor be­st­sel­le­rów, sza­cu­je, że w naj­bliż­szej de­ka­dzie try­lion do­la­rów do­cho­du ame­ry­kań­ska go­spo­dar­ka za­wdzię­czać bę­dzie prze­my­sło­wi wel­l­ness, któ­ry za­pew­ni lu­dziom pro­duk­ty i usłu­gi spra­wia­ją­ce, że ci będą czuć się zdro­wiej i wy­glą­dać le­piej, a tak­że ta­kie, któ­re spo­wol­nią pro­ces sta­rze­nia się lub będą za­po­bie­gać cho­ro­bom. W prze­my­śle zdro­wot­nym sza­cu­je się sprze­daż na po­zio­mie 300 bi­lio­nów do­la­rów i 300% wzro­stu rocz­nie.

Gru­pa spo­łecz­na okre­ślo­na mia­nem baby bo­omers to obec­ni pięć­dzie­się­cio-, sześć­dzie­się­cio­lat­ko­wie osią­ga­ją­cy mak­si­mum swo­ich do­cho­dów, co daje im więk­szą siłę na­byw­czą. Ich prio­ry­te­ty to za­cho­wa­nie wi­tal­no­ści i zdro­wia, po­wstrzy­my­wa­nie sta­rze­nia się, ko­rzy­sta­nie z sze­ro­ko ro­zu­mia­nej bran­ży wel­l­ness. Skłon­ni są wy­dać znacz­ną część swo­ich do­cho­dów, aby po­zo­stać w jak naj­lep­szej kon­dy­cji fi­zycz­nej i psy­chicz­nej.

Klu­czem do suk­ce­su w no­wej bran­ży jest edu­ko­wa­nie kon­su­men­ta na te­mat ofe­ro­wa­nych przez nią pro­duk­tów i usług, a przede wszyst­kim na te­mat jego (no­wych) po­trzeb. Nie mó­wi­my tu­taj jed­nak o kre­owa­niu po­trzeb nie­ist­nie­ją­cych, ale o uświa­da­mia­niu mu, że we współ­cze­snym świe­cie, kie­dy eko­sys­tem jest in­ten­syw­nie nisz­czo­ny, a po­ży­wie­nie co­raz bar­dziej pla­sti­ko­we, bran­ża wel­l­ness daje mu moż­li­wość pro­wa­dze­nia szczę­śli­we­go, zdro­we­go i ak­tyw­ne­go ży­cia mimo utrud­nio­nych wa­run­ków eg­zy­sten­cji.

O tym, że nad­cho­dzi ogól­no­świa­to­wa re­wo­lu­cja wel­l­ness, mó­wią nam sta­ty­sty­ki i współ­cze­sne tren­dy. Zdro­wie i wel­l­ness uwa­ża­ne są za me­ga­tren­dy, a głów­ne ob­sza­ry ich za­in­te­re­so­wa­nia to:

Głów­ne przy­czy­ny wzro­stu zna­cze­nia wy­żej wy­mie­nio­nych tren­dów to m.in.:

Wszyst­kie te czyn­ni­ki ra­zem wzię­te two­rzą pew­ny prze­pis na ka­ta­stro­fę.

Oka­zu­je się, że głów­nym po­wo­dem epi­de­mii oty­ło­ści i cho­rób cy­wi­li­za­cyj­nych na świe­cie (głów­nie w kra­jach wy­so­ko roz­wi­nię­tych i roz­wi­ja­ją­cych się) nie jest wca­le bio­lo­gia, ale eko­no­mia. „Nie­wia­ry­god­nie po­tęż­ne siły eko­no­micz­ne unie­moż­li­wia­ją lu­dziom przej­mo­wa­nie kon­tro­li nad wła­snym zdro­wiem i wręcz za­chę­ca­ją ich do zwięk­sza­nia wagi cia­ła – są to siły tak po­tęż­ne, że nie da się ich po­wstrzy­mać ina­czej jak tyl­ko re­wo­lu­cją”2.

Klu­czem do prze­ję­cia kon­tro­li nad wła­snym zdro­wiem jest oczy­wi­ście świa­do­mość. W pierw­szej ko­lej­no­ści trze­ba zro­zu­mieć, jak funk­cjo­nu­ją w Sta­nach Zjed­no­czo­nych3 war­ta bi­lion do­la­rów bran­ża spo­żyw­cza i war­ta 1,5 bi­lio­na do­la­rów bran­ża me­dycz­na, któ­re ra­zem sta­no­wią jed­ną czwar­tą ca­łej go­spo­dar­ki tego kra­ju.

We współ­cze­snym świe­cie dys­kry­mi­na­cja ra­so­wa i płcio­wa zo­sta­ły ze­pchnię­te na dru­gi plan, a ich miej­sce za­ję­ła dys­kry­mi­na­cja z po­wo­du wy­glą­du, czy­li ze wzglę­du na wagę, kon­dy­cję fi­zycz­ną i stan zdro­wia. Więk­szość osób z nad­wa­gą czy oty­ło­ścią zaj­mu­je dziś, zu­peł­nie od­wrot­nie niż by­wa­ło w prze­szło­ści, naj­niż­sze szcze­ble na dra­bi­nie eko­no­micz­nej. Szczu­płość, nie­gdyś ko­ja­rzo­na z bie­dą, dziś sta­ła się sy­no­ni­mem bo­gac­twa, suk­ce­su, wy­so­kie­go stan­dar­du ży­cia. Szo­ku­ją­ce jest to, że mimo naj­lep­szej ko­niunk­tu­ry go­spo­dar­czej w dzie­jach ludz­ko­ści oraz do­stę­pu do wie­dzy i spe­cja­li­stów wskaź­ni­ki oty­ło­ści i nad­wa­gi w USA wzro­sły aż o 10% w cią­gu za­le­d­wie pię­ciu lat, a licz­ba osób z nad­wa­gą pra­wie się po­dwo­iła od lat 70. Dwie­ście lat temu o moż­li­wo­ściach czło­wie­ka de­cy­do­wa­ły po­cho­dze­nie i na­zwi­sko, dziś o jego szan­sach sta­no­wi wy­gląd.

Oso­by oty­łe mają utrud­nio­ne re­la­cje spo­łecz­ne oraz ogra­ni­czo­ne moż­li­wo­ści za­wo­do­we, nie tyl­ko ze wzglę­du na dys­kry­mi­na­cję, ale po pro­stu ze wzglę­du na li­mi­to­wa­ne moż­li­wo­ści fi­zycz­ne or­ga­ni­zmu. Wbrew po­zo­rom oso­by szczu­płe rów­nież bo­ry­ka­ją się z wie­lo­ma do­le­gli­wo­ścia­mi zdro­wot­ny­mi, choć nie za­wsze są tego świa­do­me. W koń­cu prze­mysł far­ma­ceu­tycz­ny nie­ustan­nie prze­ko­nu­je nas o tym, że ogól­ny ból, chro­nicz­ne zmę­cze­nie, ze­spół me­ta­bo­licz­ny i inne po­zor­nie nie­groź­ne do­le­gli­wo­ści sta­ły się już nie­od­łącz­ny­mi ele­men­ta­mi na­szej eg­zy­sten­cji, któ­rą jed­nak mogą nam uprzy­jem­nić dzie­siąt­ki ta­ble­tek do­stęp­nych bez re­cep­ty.

Praw­da nie leży jed­nak ani po stro­nie prze­my­słu far­ma­ceu­tycz­ne­go, ani za­przy­jaź­nio­ne­go z nim prze­my­słu spo­żyw­cze­go, któ­ry po­wo­li prze­kształ­ca się z pro­du­cen­ta żyw­no­ści w kon­glo­me­rat che­micz­ny. Na­le­ża­ło­by po­wie­dzieć, że za więk­szo­ścią z tych scho­rzeń i do­le­gli­wo­ści cy­wi­li­za­cyj­nych sto­ją przede wszyst­kim za­bój­cza die­ta plus oczy­wi­ście nowy, „lep­szy” tryb ży­cia. Kon­cer­ny spo­żyw­cze wa­run­ku­ją kon­su­men­tów od ich naj­młod­szych lat tak, aby w wie­ku do­ro­słym wie­dzie­li już do­kład­nie, któ­ry pro­dukt czy usłu­gę na­le­ży wy­brać.

„Ty­sią­ce firm z dwóch ol­brzy­mich branż ame­ry­kań­skiej go­spo­dar­ki – spo­żyw­czej i me­dycz­nej – rzą­dzi się uni­wer­sal­ny­mi pra­wa­mi eko­no­mii, któ­re pro­wa­dzą je do współ­dzia­ła­nia tak zgod­ne­go, jak­by uczest­ni­czy­ły w wiel­kim, nie­go­dzi­wym spi­sku”4. W la­tach 1996–2000 pro­por­cjo­nal­nie do ro­sną­cej w za­stra­sza­ją­cym tem­pie licz­by osób oty­łych i z nad­wa­gą ro­sły rów­nież kosz­ty pro­duk­tów i usług me­dycz­nych. W cza­sie, kie­dy licz­ba oty­łych Ame­ry­ka­nów się­gnę­ła 77 mi­lio­nów, a tych z nad­wa­gą 184 mi­lio­nów, kosz­ty w „prze­my­śle cho­ro­by” wzro­sły z 1 do 1,5 mi­liar­da do­la­rów. Wszyst­kie te licz­by są wy­pad­ko­wy­mi bra­ku in­for­ma­cji, za­so­bów oraz chę­ci do ochro­ny wła­sne­go zdro­wia. Jed­nak po­zo­sta­ły od­se­tek Ame­ry­ka­nów, czy­li oso­by miesz­czą­ce się w uzna­wa­nej nor­mie wa­go­wej (39% po­pu­la­cji kra­ju), sta­no­wi za­lą­żek no­wej re­wo­lu­cji w sek­to­rze zdro­wia i w sty­lu ży­cia5.

CO­DEX ALI­MEN­TA­RIUS JAKO ZBIÓR NORM ŻY­WIE­NIO­WYCH

Co­dex Ali­men­ta­rius, czy­li Ko­deks żyw­no­ścio­wy, to zbiór mię­dzy­na­ro­do­wych norm, prak­tyk, za­le­ceń i za­sad od­no­szą­cych się do żyw­no­ści. Ten wspól­ny pro­gram zo­stał stwo­rzo­ny w la­tach 60. XX wie­ku przez ta­kie or­ga­ni­za­cje WHO (Świa­to­wa Or­ga­ni­za­cja Zdro­wia) i FAO (Or­ga­ni­za­cja Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych do spraw Wy­ży­wie­nia i Rol­nic­twa). Po­wo­ła­no na­wet spe­cjal­ną Ko­mi­sję ds. Ko­dek­su Żyw­no­ścio­we­go, któ­ra ma m.in.:

Obec­nie do or­ga­ni­za­cji, oprócz WHO i FAO, na­le­ży 180 państw z ca­łe­go świa­ta oraz Wspól­no­ta Eu­ro­pej­ska. W opra­co­wy­wa­niu do­ku­men­tów do ko­dek­su, oprócz państw człon­kow­skich, mogą brać udział tak­że inne kra­je za­in­te­re­so­wa­ne nor­ma­mi żyw­no­ścio­wy­mi, któ­re wys­tę­pu­ją wów­czas na za­sa­dach okre­ślo­nych dla ob­ser­wa­to­rów, po­dob­ną rolę mogą przy­jąć tak­że róż­ne mię­dzy­na­ro­do­we or­ga­ni­za­cje rzą­do­we i po­za­rzą­do­we. Wszy­scy mają pra­wo zgła­szać uwa­gi na każ­dym eta­pie two­rze­nia da­nej nor­my, z wy­jąt­kiem usta­leń koń­co­wych. Sta­tu­to­wy­mi ce­la­mi ko­dek­su są uła­twia­nie han­dlu mię­dzy­na­ro­do­we­go i ochro­na kon­su­men­tów. Jed­nak­że co do tego, czy ko­deks na­praw­dę chro­ni kon­su­men­tów, są spo­re wąt­pli­wo­ści. Po­ja­wia­ją się gło­sy okre­śla­ją­ce go mia­nem po­li­tycz­ne­go ekwi­wa­len­tu współ­cze­snych do­ku­men­ta­cji tok­sy­ko­lo­gicz­nych, jako że za­twier­dza on i pro­mu­je w han­dlu żyw­no­ścią m.in. pe­sty­cy­dy, na­świe­tla­nie, bio­tech­no­lo­gię czy syn­te­tycz­ne od­po­wied­ni­ki sub­stan­cji lecz­ni­czych i od­żyw­czych.

Więk­szość lu­dzi żyje w cał­ko­wi­tej nie­świa­do­mo­ści co do praw, ja­ki­mi rzą­dzi się ry­nek żyw­no­ścio­wy, dla­te­go też nie są oni w sta­nie kon­tro­lo­wać wła­sne­go zdro­wia na­wet w tym za­kre­sie. Naj­pierw na­le­ża­ło­by zro­zu­mieć dzia­ła­nia bran­ży spo­żyw­czej, war­tej w sa­mym tyl­ko USA 1 bi­lion do­la­rów, oraz bran­ży me­dycz­nej war­tej 1,5 bi­lio­na do­la­rów, któ­re to wspól­nie (jak już wspo­mnia­łam) sta­no­wią czwar­tą część go­spo­dar­ki Sta­nów Zjed­no­czo­nych.

Współ­cze­sna me­dy­cy­na trak­tu­je bóle gło­wy, za­bu­rze­nia tra­wie­nia, bóle koń­czyn, or­ga­nów, chro­nicz­ne zmę­cze­nie czy reu­ma­tyzm jako stan nor­mal­ny bądź też ele­men­ty nie­unik­nio­ne­go pro­ce­su sta­rze­nia się, nie mó­wiąc pu­blicz­nie o tym, że wszyst­kie te tak po­wszech­ne w dzi­siej­szych cza­sach scho­rze­nia, łącz­nie z epi­de­mią cho­ro­bli­wej oty­ło­ści, są bez­po­śred­nim skut­kiem współ­cze­snej die­ty pro­mo­wa­nej prze kon­cer­ny spo­żyw­cze, któ­re czę­sto są rów­nież udzia­łow­ca­mi kon­cer­nów far­ma­ceu­tycz­nych – i tu błęd­ne koło się za­my­ka. Je­den gi­gant na­pę­dza dru­gie­go, nie my­śląc o dłu­go­fa­lo­wych kon­se­kwen­cjach swo­ich dzia­łań dla ludz­ko­ści czy dla pla­ne­ty, wy­zna­cza­jąc so­bie za głów­ny cel wzrost zy­sków i eks­pan­sję na ko­lej­ne ryn­ki. Prze­mysł spo­żyw­czy  – o nie­wy­obra­żal­nych dla prze­cięt­ne­go czło­wie­ka roz­mia­rach – chce, aby­śmy je­dli co­raz wię­cej żyw­no­ści moż­li­wie naj­gor­szej ja­ko­ści. Fir­my pro­du­ku­ją­ce pół­pro­duk­ty, go­to­we po­sił­ki, sło­dy­cze, prze­ką­ski za­trud­nia­ją rze­sze spe­cja­li­stów od­po­wie­dzial­nych za stwo­rze­nie pro­duk­tu, któ­ry dzię­ki wni­kli­wym ana­li­zom psy­cho­lo­gicz­nym spo­łe­czeń­stwa oraz ba­da­niom de­mo­gra­ficz­nym bę­dzie od­po­wia­dał na naj­skryt­sze pra­gnie­nia klien­tów już (naj­czę­ściej) z mar­ką zwią­za­nych. A to dla­te­go, że ła­twiej spra­wić, aby sta­ły klient zjadł np. czte­ry pacz­ki chip­sów niż prze­ko­nać nową oso­bę do ich za­ku­pu, je­że­li ta ni­g­dy nie pró­bo­wa­ła da­ne­go pro­duk­tu. Prze­mysł spo­żyw­czy dąży do sprze­da­ży jak naj­więk­szej ilo­ści wy­so­ko­prze­two­rzo­nych pro­duk­tów, co oczy­wi­ście prze­ło­ży się wprost pro­por­cjo­nal­nie na wzrost sprze­da­ży le­ków. Zgod­nie z tzw. rów­na­niem mar­ke­tin­go­wym chip­sa ziem­nia­cza­ne­go za 90% sprze­da­ży od­po­wia­da 10% klien­tów. W przy­pad­ku pro­duk­tów wy­so­ko­prze­two­rzo­nych te 10%, czy­li naj­bar­dziej cen­ną dla fir­my gru­pę do­ce­lo­wą, z re­gu­ły sta­no­wią oso­by z nad­wa­gą o ni­skich do­cho­dach, po­nie­waż to one zja­da­ją śred­nio dwa razy wię­cej od prze­cięt­ne­go kon­su­men­ta.

CER­TY­FI­KA­TY, OZNA­CZE­NIA, PRO­DUK­TY RE­GIO­NAL­NE

Czy cer­ty­fi­ka­ty na­praw­dę są gwa­ran­cją ja­ko­ści? Uży­wa­ne na opa­ko­wa­niach okre­śle­nia typu: or­ga­nicz­ne, bio, ze wsi, pro­sto od rol­ni­ka, ściół­ko­we, zdro­we itp., czę­sto są je­dy­nie chwy­ta­mi mar­ke­tin­go­wy­mi sto­so­wa­ny­mi przez pro­du­cen­tów w celu zwięk­sze­nia sprze­da­ży i na­kło­nie­nia bar­dziej świa­do­me­go kon­su­men­ta do za­ku­pu da­ne­go pro­duk­tu po­przez prze­ko­na­nie go, że sko­ro pła­ci wię­cej, to może ocze­ki­wać wyż­szej ja­ko­ści pro­duk­tu.

We­dług praw unij­nych na­wet w eko­żyw­no­ści do­pusz­cza się 5% sub­stan­cji do­dat­ko­wych. „Zdro­wi” pro­du­cen­ci mają do wy­bo­ru 48 sztucz­nych barw­ni­ków, wzmac­nia­czy sma­ku i za­pa­chu. Dla po­rów­na­nia tzw. pro­du­cen­ci kon­wen­cjo­nal­ni mają pra­wo ko­rzy­stać aż z 316 do­dat­ków do żyw­no­ści!

Nie wszyst­ko też, co fak­tycz­nie jest eko, jest jako eko ozna­czo­ne. Ist­nie­je wie­le go­spo­darstw rol­nych, w któ­rych upra­wia się ro­śli­ny w spo­sób na­tu­ral­ny, zaś zwie­rzę­ta kar­mio­ne są pa­sza­mi na­tu­ral­ny­mi, co ozna­cza, że mle­ko, sery, jaja i mię­so są zdro­we dla kon­su­men­ta. Nie wszyst­ko zło­to, co się świe­ci, i nie wszyst­ko, co ozna­czo­ne jako zdro­we, jest zdro­we…

EUROPEJSKI SYSTEM OCHRONY PRODUKTÓW TRADYCYJNYCH I REGIONALNYCH

Na pew­no przy­naj­mniej raz pod­czas za­ku­pów wi­dzie­li­ście na pro­duk­cie okrą­gły zna­czek, naj­czę­ściej w ko­lo­rze nie­bie­skim, choć bywa też czer­wo­ny, oto­czo­ny gwiazd­ka­mi, któ­re mogą su­ge­ro­wać zwią­zek z Unią Eu­ro­pej­ską. I fak­tycz­nie tak jest. W rze­czy­wi­sto­ści mamy do czy­nie­nia z trze­ma ro­dza­ja­mi sto­so­wa­nych w UE ozna­czeń do­ty­czą­cych po­cho­dze­nia i spo­so­bu po­wsta­wa­nia pro­duk­tów, któ­re mają gwa­ran­to­wać ich ja­kość i za­cho­wa­nie tra­dy­cyj­nych me­tod ich wy­twa­rza­nia. Eu­ro­pej­ska po­li­ty­ka rol­na prze­kła­da się na po­li­ty­kę ja­ko­ści, co jest wy­ni­kiem co­raz więk­szej świa­do­mo­ści kon­su­men­tów, ich co­raz wyż­szych wy­ma­gań do­ty­czą­cych spo­ży­wa­nych pro­duk­tów oraz ro­sną­cej chę­ci po­zna­nia hi­sto­rii ku­po­wa­ne­go pro­duk­tu. Pra­wa unij­ne do­ty­czą­ce wspo­mnia­nych zna­ków mają za za­da­nie obej­mo­wać ochro­ną drob­nych pro­du­cen­tów i ich pro­duk­ty, któ­re czę­sto są ści­śle zwią­za­ne z tra­dy­cją, kli­ma­tem i miej­scem ich wy­twa­rza­nia.

Ozna­cze­nia te mają za za­da­nie wy­róż­nić dwie gru­py pro­duk­tów:

CHRO­NIO­NA NA­ZWA PO­CHO­DZE­NIA (CHNP) I CHRO­NIO­NE OZNA­CZE­NIE GEO­GRA­FICZ­NE (CHOG)

Są to eu­ro­pej­skie zna­ki przy­zna­wa­ne pro­duk­tom re­gio­nal­nym wy­jąt­ko­wej ja­ko­ści, któ­rych na­zwa na­wią­zu­je do miej­sca ich wy­twa­rza­nia i pod­kre­śla ich zwią­zek z daną lo­ka­li­za­cją.

Ozna­cze­nia ChNP i ChOG mogą zo­stać nada­ne pro­duk­tom rol­nym prze­zna­czo­nym do spo­ży­wa­nia przez lu­dzi (pło­dy zie­mi, pro­duk­ty po­cho­dzą­ce z ho­dow­li i ry­bo­łów­stwa oraz pro­duk­ty pierw­sze­go prze­two­rze­nia po­zo­sta­ją­ce w związ­ku z tymi pro­duk­ta­mi) lub środ­kom spo­żyw­czym (m.in. piwo, chleb, cia­sto, ciast­ka, wy­ro­by cu­kier­ni­cze, inne wy­ro­by pie­kar­ni­cze, ma­ka­ro­ny).

Za­cho­dzi jed­nak mię­dzy nimi jed­na za­sad­ni­cza róż­ni­ca. W przy­pad­ku ozna­cze­nia ChNP wszyst­kie su­row­ce nie­zbęd­ne do wy­two­rze­nia pro­duk­tu po­cho­dzą z da­ne­go ob­sza­ru geo­gra­ficz­ne­go, od­by­wa się na nim rów­nież cały pro­ces jego pro­duk­cji. Z ko­lei znak ChOG świad­czy o tym, że na ob­sza­rze, do któ­re­go od­no­si się na­zwa pro­duk­tu, prze­bie­ga co naj­mniej je­den z eta­pów jego po­wsta­wa­nia.

GWA­RAN­TO­WA­NA TRA­DY­CYJ­NA SPE­CJAL­NOŚĆ (GTS)

Ten eu­ro­pej­ski znak ja­ko­ści przy­zna­je się pro­duk­tom o tra­dy­cyj­nej na­zwie, któ­ra okre­śla ich spe­cy­ficz­ne ce­chy lub jest dla nich tra­dy­cyj­nie sto­so­wa­na. Pro­dukt GTS musi być wy­twa­rza­ny z tra­dy­cyj­nych su­row­ców we­dług tra­dy­cyj­nej, prze­ka­zy­wa­nej z po­ko­le­nia na po­ko­le­nie re­cep­tu­ry lub tra­dy­cyj­ny­mi me­to­da­mi.

Ozna­cze­nie GTS może może zo­stać nada­ne pro­duk­tom rol­nym prze­zna­czo­nym do spo­ży­cia przez lu­dzi (pło­dy zie­mi, pro­duk­ty po­cho­dzą­ce z ho­dow­li, ry­bo­łów­stwa oraz pro­duk­ty pierw­sze­go prze­two­rze­nia bę­dą­ce w związ­ku z tymi pro­duk­ta­mi) oraz środ­kom spo­żyw­czym (ta­kim jak piwo, na­po­je z eks­trak­tów ro­ślin­nych, cze­ko­la­da, chleb, cia­sto, ciast­ka, wy­ro­by cu­kier­ni­cze, ma­ka­ro­ny), a tak­że go­to­wym da­niom.

BIO

Skrót „bio” po­cho­dzi od sło­wa „bio­lo­gicz­ne”. „Bio” ozna­cza, że pro­dukt jest eko­lo­gicz­ny lub po­cho­dze­nia or­ga­nicz­ne­go – do­ty­czy to za­rów­no pro­duk­tów spo­żyw­czych, jak i skład­ni­ków, któ­re wy­ko­rzy­sty­wa­ne są np. do pro­duk­cji ko­sme­ty­ków. Co się za tym kry­je?

Pod­sta­wą pro­duk­cji i upra­wy ro­ślin eko­lo­gicz­nych jest wy­eli­mi­no­wa­nie na­wo­zów che­micz­nych i środ­ków ochro­ny ro­ślin; w za­mian sto­su­je się środ­ki or­ga­nicz­ne użyź­nia­ją­ce gle­bę. Ro­śli­ny ta­kie po­win­ny być upra­wia­ne da­le­ko od dróg, szla­ków ko­mu­ni­ka­cyj­nych oraz za­kła­dów pro­duk­cyj­nych. Po­nad­to każ­de go­spo­dar­stwo po­win­no za­cho­wać co naj­mniej dwu­let­ni okres przej­ścio­wy przed roz­po­czę­ciem eko­lo­gicz­nej upra­wy ro­ślin.

Wy­mo­gi ho­dow­li zwie­rząt są po­dob­ne. Obo­wią­zu­ją­ce za­sa­dy to m.in. ży­wie­nie pa­sza­mi po­cho­dzą­cy­mi z upraw eko­lo­gicz­nych, za­pew­nie­nie sta­łe­go do­stę­pu do na­tu­ral­nych pa­stwisk i prze­strze­ni oraz za­kaz sto­so­wa­nia wszel­kie­go ro­dza­ju sty­mu­la­to­rów i hor­mo­nów – do­ty­czy to za­rów­no su­row­ców ge­ne­tycz­nie mo­dy­fi­ko­wa­nych, jak i środ­ków kon­ser­wu­ją­cych czy syn­te­tycz­nych barw­ni­ków i po­lep­sza­czy. Wy­ma­ga­ne są rów­nież od­po­wied­nie wa­run­ki ho­dow­li i trak­to­wa­nia zwie­rząt oraz ich hu­ma­ni­tar­ny ubój.

EKO

We­dług pra­wa unij­ne­go pro­du­cent ma pra­wo na­zwać swój pro­dukt eko, je­że­li w co naj­mniej 95% zo­stał on wy­pro­du­ko­wa­ny me­to­da­mi na­tu­ral­ny­mi. Upra­wy rol­ne po­win­ny być od­da­lo­ne za­rów­no od dróg, jak i od te­re­nów ska­żo­nych, gdyż gle­ba musi być czy­sta. Obo­wią­zu­je rów­nież za­sa­da pło­do­zmia­nu, co ozna­cza, że dla za­cho­wa­nia war­to­ści gle­by na da­nym ob­sza­rze nie moż­na upra­wiać wciąż tego sa­me­go. Upra­wia­ne ro­śli­ny moż­na na­wo­zić je­dy­nie na­tu­ral­nie, czy­li uży­wa­jąc kom­po­stu lub obor­ni­ka. Nie ma mowy o opry­skach pe­sty­cy­da­mi, her­bi­cy­da­mi lub fun­gi­cy­da­mi.

Zwie­rzę­ta nie mogą być kar­mio­ne pa­szą prze­my­sło­wą. Nie wol­no po­da­wać im rów­nież an­ty­bio­ty­ków ani hor­mo­nów wzro­stu.

Pro­du­cent, któ­ry chce opa­trzyć swo­je wy­ro­by zna­ka­mi bio lub eko, musi ubie­gać się o cer­ty­fi­kat u jed­nej z dzie­się­ciu jed­no­stek cer­ty­fi­ku­ją­cych, nad któ­ry­mi kon­tro­lę spra­wu­je Głów­ny In­spek­tor Ja­ko­ści Han­dlo­wej Ar­ty­ku­łów Rol­no-Spo­żyw­czych. Za­nim cer­ty­fi­kat zo­sta­nie przy­zna­ny, re­pre­zen­tan­ci ta­kiej jed­nost­ki przy­jeż­dża­ją, aby upew­nić się, że za­cho­wa­no wy­ma­ga­ne stan­dar­dy upra­wy lub ho­dow­li. Je­śli wszyst­ko jest zgod­ne z nor­ma­mi, wy­da­ją cer­ty­fi­kat; po­tem dany obiekt kon­tro­lo­wa­ny jest raz w roku.

OR­GA­NIC

An­giel­skie sło­wo or­ga­nic ozna­cza „or­ga­nicz­ny”. Uży­wa­ne jest ono głów­nie w kra­jach an­glo­ję­zycz­nych w od­nie­sie­niu do pro­duk­tów po­cho­dzą­cych z rol­nic­twa eko­lo­gicz­ne­go i dla okre­śle­nia żyw­no­ści eko­lo­gicz­nej, jed­nak za­sad­ni­czo ozna­cza to samo co bio. Pra­wo unij­ne ry­go­ry­stycz­nie sta­no­wi, iż na­zwy ta­kie jak „eko­lo­gicz­ny”, „or­ga­nicz­ny”, „bio” są sfor­mu­ło­wa­nia­mi za­strze­żo­ny­mi i mogą być uży­wa­ne tyl­ko w od­nie­sie­niu do pro­duk­tów speł­nia­ją­cych wy­mo­gi okre­ślo­ne w re­gu­la­cjach wspól­no­to­wych. Na­le­ży uwa­żać na okre­śle­nia ta­kie jak „na­tu­ral­ne” lub „zdro­wa żyw­ność”, któ­re nie są kon­tro­lo­wa­ne przez żad­ne in­sty­tu­cje ani nie mają związ­ku z rol­nic­twem eko­lo­gicz­nym.

FA­IR­TRA­DE

Okre­śle­nie fair tra­de do­słow­nie na­le­ży ro­zu­mieć jako „spra­wie­dli­wy han­del”. Jest to cer­ty­fi­kat przy­zna­wa­ny przez or­ga­ni­za­cję Fa­ir­tra­de In­ter­na­tio­nal, ozna­cza­ją­cy, że pro­dukt zo­stał wy­two­rzo­ny przez or­ga­ni­za­cje (pro­du­cen­ta – naj­czę­ściej spół­dziel­nię pro­duk­cyj­ną lub przed­się­bior­stwo, głów­nie w kra­jach roz­wi­ja­ją­cych się – oraz na­byw­cę – głów­nie przed­się­bior­stwa lub sto­wa­rzy­sze­nia, bę­dą­ce part­ne­ra­mi pro­du­cen­tów w kra­jach roz­wi­nię­tych), któ­re w pro­duk­cji i han­dlu speł­ni­ły po­niż­sze wa­run­ki:

KO­SZER­NE

Wie­lu z nas ku­pu­je ko­szer­ne pro­duk­ty ta­kie, jak: sło­dy­cze, soki, wy­ro­by mlecz­ne, al­ko­ho­le czy orzesz­ki ziem­ne. Naj­czę­ściej po­cho­dzą one z fa­bryk mię­dzy­na­ro­do­wych kon­cer­nów lub z nie­wiel­kich lo­kal­nych wy­twór­ni. W więk­szo­ści przy­pad­ków ku­pu­je­my je nie­świa­do­mie, gdyż ko­szer­ność pro­duk­tów naj­czę­ściej łą­czy­my z re­li­gią, a nie z ich ja­ko­ścią.

W Pol­sce moda na pro­duk­ty ko­szer­ne do­pie­ro racz­ku­je, tym­cza­sem na Za­cho­dzie – zwłasz­cza w USA – znak ko­szer­no­ści kon­su­men­ci trak­tu­ją jako wia­ry­god­ny znak ja­ko­ści, pla­su­jąc go dużo wy­żej niż eko lub pro­dukt na­tu­ral­ny. W pół­noc­no-wschod­niej czę­ści Sta­nów Zjed­no­czo­nych taki cer­ty­fi­kat ma niż po­ło­wa pro­duk­tów na pół­kach skle­po­wych, a cała ga­łąź prze­my­słu zwią­za­na z ko­szer­ny­mi pro­duk­ta­mi spo­żyw­czy­mi war­ta jest tam ok. 7 mi­liar­dów do­la­rów rocz­nie.

Głów­ny­mi kon­su­men­ta­mi pro­duk­tów ko­szer­nych w USA są mu­zuł­ma­nie, we­ge­ta­ria­nie, we­ga­nie, ad­wen­ty­ści dnia siód­me­go, oso­by cier­pią­ce na róż­ne aler­gie, a tak­że ci, któ­rzy uwa­ża­ją, że żyw­ność ta jest zdro­wa, spraw­dzo­na i wol­na od nie­po­trzeb­nych sub­stan­cji che­micz­nych. Ży­dzi sta­no­wią w tej gru­pie za­le­d­wie 20–30% ku­pu­ją­cych.

Skąd prze­ko­na­nie, że te pro­duk­ty są zdro­we? Otóż nor­my za­ka­zu­ją­ce uży­wa­nia w nich związ­ków che­micz­nych i wszel­kich sub­stan­cji po­lep­sza­ją­cych smak czy wy­gląd i prze­dłu­ża­ją­cych trwa­łość są tak re­stryk­cyj­ne, iż jest pra­wie pew­ne, że w kra­jach wy­so­ko roz­wi­nię­tych jest to naj­zdrow­sza żyw­ność. Przy­kła­do­wo w je­dze­niu cer­ty­fi­ko­wa­nym jako ko­szer­ne nie mogą znaj­do­wać się sub­stan­cje do­dat­ko­we ozna­czo­ne jako E. Za­ka­za­ne są m.in. czer­wo­ny barw­nik E120, czy­li ko­sze­ni­la, wy­twa­rza­na z roz­tar­tych na pro­szek mek­sy­kań­skich ro­bacz­ków czerw­ców kak­tu­so­wych, oraz E542, czy­li fos­fo­ran wap­nia uzy­ski­wa­ny z ko­ści zwie­rząt. Na czar­nej li­ście do­dat­ków znaj­du­ją się też: że­la­ty­na, emul­ga­to­ry i sta­bi­li­za­to­ry po­cho­dzą­ce z tka­nek zwie­rzę­cych. Wszyst­kie te sub­stan­cje są do­pusz­czo­ne do spo­ży­cia przez Eu­ro­pej­ski Urząd ds. Bez­pie­czeń­stwa Żyw­no­ści (EFSA), jed­nak trud­no uznać je za zdro­we i nie­zbęd­ne dla na­sze­go funk­cjo­no­wa­nia. Na­wet pod­czas zwy­kłe­go pro­ce­su ra­fi­na­cji cu­kru wy­ko­rzy­stu­je się wie­le sub­stan­cji che­micz­nych.

Na­zwa „ko­szer­ny” wy­wo­dzi się z ję­zy­ka he­braj­skie­go i w do­słow­nym tłu­ma­cze­niu ozna­cza „wła­ści­wy”. Po­ję­cie to od­no­si się do re­guł obo­wią­zu­ją­cych w pra­wie ży­dow­skim i do­ty­czy le­ków, na­po­jów oraz żyw­no­ści. Okre­śla spo­sób pro­duk­cji oraz kon­su­mo­wa­nia da­ne­go pro­duk­tu.

Zgod­nie z pra­wa­mi ju­da­izmu, tzw. ha­la­chą, do­pusz­cza się do spo­ży­cia mię­so zwie­rząt ma­ją­cych roz­sz­cze­pio­ne ko­py­to i prze­żu­wa­ją­cych, stwo­rzeń wod­nych ma­ją­cych płe­twy i łu­ski, nie­któ­rych ga­tun­ków sza­rań­czy i pta­ków. Za­ka­za­ne jest spo­ży­wa­nie ner­wu kul­szo­we­go. Do­pusz­czal­ne jest spo­ży­wa­nie mle­ka i jaj po­cho­dzą­cych od zwie­rząt, któ­rych mię­so jest ko­szer­ne, po­nad­to mio­du i in­nych pro­duk­tów (na­bia­łu, wody, wa­rzyw). Owo­ce po­win­ny po­cho­dzić z drzew ma­ją­cych co naj­mniej trzy lata.