CYWILNE SŁUŻBY SPECJALNE ebook

Patryk Dobrzycki

Cywilne

służby specjalne

WARSZAWA

2020

mojej Żonie i Synom

Recenzenci:

dr hab. Tomasz Aleksandrowicz, prof. WSPol w Szczytnie

dr hab. Sławomir Zalewski, prof. SWPW w Płocku

Redakcja naukowa:

prof. dr hab. inż. Waldemar Kitler

Redakcja merytoryczna:

dr Zbigniew Moszumański

Opracowanie graficzne i projekt okładki:

Agencja Wydawnicza IDEAPRESS Anna Skowrońska

Copyright©Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej, 2020

Copyright©Patryk Dobrzycki, 2020

ISBN 978-83-944423-6-1 (miękka oprawa)

ISBN 978-83-68170-05-4 (pdf)

ISBN 978-83-68170-06-1 (epub)

ISBN 978-83-68170-07-8 (mobi)

Wydanie I

Publikacja sfinansowana ze środków własnych autora.

Wydawca:

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej

ul. 11 Listopada 17/19, 03-446 Warszawa

www.two.edu.pl

e-mail: [email protected]

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej znajduje się w wykazie wydawnictw publikujących recenzowane monografie naukowe, sporządzonym przez MNiSzW: poz. 652, poziom I – 80 punktów.

SPIS TREŚCI

Wstęp 9

1. Teorie i doktryny w zakresie roli i organizacji służb specjalnych w państwie 21

1.1. Uwagi ogólne 21

1.2. Geneza służb specjalnych 22

1.3. Służby specjalne – konceptualizacja pojęcia 27

1.4. Służby specjalne jako służby kontrwywiadowcze i wywiadowcze 33

1.5. Cywilne służby specjalne PRL 40

1.6. Wnioski 47

2. Geneza i obecny zakres kompetencyjny oraz formy działania cywilnych służb specjalnych w Polsce 49

2.1. Uwagi ogólne 49

2.2. Transformacja cywilnych służb specjalnych RP w latach 1989–2017 53

2.3. Zakres kompetencyjny oraz formy działania cywilnych służb wywiadowczych 72

2.4. Zakres kompetencyjny oraz formy działania cywilnych służb kontrwywiadowczych 82

2.5. Zakres kompetencyjny oraz formy działania innych cywilnych instytucji mających status służby specjalnej 98

2.6. Czynności operacyjno-rozpoznawcze jako podstawowa forma działania cywilnych służb specjalnych 106

2.7. Wnioski 121

3. Istota demokratycznego nadzoru i kontroli nad cywilnymi służbami specjalnymi RP 125

3.1. Uwagi ogólne 125

3.2. Istota oraz pojęcia kontroli, nadzoru oraz koordynacji 129

3.3. Kontrola parlamentarna 136

3.4. Nadzór władzy wykonawczej 148

3.5. Kontrola sądowa 159

3.6. Kontrola społeczna 166

3.7. Postulaty zmian 170

3.8. Wnioski 176

4. Cywilne służby specjalne w wybranych państwach demokratycznych 183

4.1. Uwagi ogólne 183

4.2. Wielka Brytania 184

4.3. Republika Federalna Niemiec 195

4.4. Czechy 209

4.5. Wnioski 216

5. Koncepcja kompetencyjno-organizacyjna cywilnych służb specjalnych RP 223

5.1. Założenia do koncepcji kompetencyjno-organizacyjnej cywilnych służb specjalnych RP 223

5.2. Misja, cele, zadania i funkcje cywilnych służb specjalnych 236

5.3. Model organizacyjny cywilnych służb specjalnych 249

5.3.1. Wariant zachowawczy 253

5.3.2. Wariant zmodernizowany 255

5.3.3. Wariant innowacyjny 258

5.4. Koncepcja wdrożenia modelu optymalnego cywilnych służb specjalnych RP 267

5.5. Wnioski 271

Zakończenie 273

Bibliografia 278

Spis rysunków 294

Spis tabel 294

Wstęp

Funkcjonowanie współczesnych państw jest nierozerwalnie związane z działalnością służb specjalnych. Fundamentalną cechą tych instytucji jest tajność działania. Wobec tego próba deskrypcji służb specjalnych, a w szczególności ich działalności stanowi szczególne wyzwanie, polegające na układaniu obrazów z bardzo drobnych elementów, przy czym z góry można założyć, że nie wszystkie elementy się znajdą1.

Podstawowym zadaniem rzeczonych instytucji jest ochrona bezpieczeństwa państwa, a w szczególności ochrona bezpieczeństwa zewnętrznego i bezpieczeństwa wewnętrznego oraz jego porządku konstytucyjnego2. Należy zatem mieć na uwadze, że służby specjalne są narzędziem wykonawczym państwa, przez którego pryzmat zadań dochodzimy istoty przedmiotowej problematyki3. W przywołanym zastosowaniu działalność służb specjalnych jest jedną z odpowiedzi państwa na zagrożenia oraz wyzwania, jakie od zawsze generowało środowisko bezpieczeństwa zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Jednocześnie należy mieć na uwadze, iż wraz z upływem czasu pojawiły się nowe formy agresji, a także zwiększyło się prawdopodobieństwo napaści zbrojnej. Dlatego osobliwość służb specjalnych, o której świadczy sposób ich działania w wymiarze informacyjnym i kreacyjnym, odbiegający od funkcjonowania pozostałych organów realizujących swoje funkcje w obszarze bezpieczeństwa państwa, plasuje omawiane instytucje na dominującej pozycji wśród sił chroniących państwo.

Współczesny podział służb specjalnych można dokonać umownie wedle dwóch kryteriów: obszaru aktywności (wewnętrzne i zewnętrzne) i sfery zainteresowań lub podległości (cywilne i wojskowe).

Przedmiotem rozważań przedstawionych w niniejszej monografii, uczyniono więc cywilne służby specjalne (dalej także cywilne specsłużby, tajne służby, służby wywiadowcze, służby kontrwywiadowcze), przez które należy rozumieć: „usytuowane w strukturze aparatu władzy państwowej organizacyjnie samodzielne (podległe prezydentowi, premierowi lub upoważnionej przez niego osobie, np. ministrowi ds. służb specjalnych) bądź wchodzące w skład innej jednostki państwowej (np. ministerstwa) instytucje, takie jak: służba wywiadu i kontrwywiadu, a także służba bezpieczeństwa lub policja polityczna, uprawnione do działań o charakterze tajnym, mające na celu ochronę interesów narodowych, bezpieczeństwa państwa oraz jego instytucji politycznych i obywateli przed różnymi zagrożeniami ze strony sił zewnętrznych i wewnętrznych, m.in. takich jak: szpiegostwo, działanie przeciw polityce zagranicznej, działania antypaństwowej opozycji, ujawnianie informacji niejawnych, zamachy, terroryzm, sabotaż, proliferacja broni masowej zagłady, międzynarodowa przestępczość zorganizowana”4.

Innymi słowy cywilne służby specjalne można identyfikować jako elitarne agendy państwowe, których szczególna pozycja w państwie wynika przede wszystkim z wykonywanych zadań oraz posiadanych sił i środków, dzięki którym owe instytucje są w stanie pozyskać wiedzę, która jest poza zasięgiem innych organów państwowych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. Co więcej, złożona natura obecnych zagrożeń powoduje, że skuteczność cywilnych służb specjalnych pozostaje kluczowa dla ochrony suwerenności państwa, jego niezależności politycznej oraz integralności granic.

Jak podkreśla W. Kitler, w państwie demokratycznym w oparciu o zakres kompetencyjny cywilnych służb specjalnych można wnosić o specyfice jego bezpieczeństwa i porządku konstytucyjnego5. Dlatego też monografia stanowi próbę analizy funkcjonowania wyłącznie cywilnych służb specjalnych w Polsce, w wymiarze aktywności owych cywilnych instytucji autor natrafił bowiem na wiele problemów, których wyjaśnienie na podstawie zgromadzonej, jak dotąd, wiedzy było niepełne i niewłaściwe. W ten sposób zrodził się problem naukowy, będący pierwszym ogniwem procesu badawczego, który zgodnie z twierdzeniem K. Poppera „[…] rodzi się zazwyczaj z potrzeby wyjaśnienia”6. Ujmując zatem bardziej funkcjonalnie określenie znaczenia pojęcia problemu naukowego, można stwierdzić zgodnie ze wskazaniami J. Apanowicza, iż „[…] są to swoiste pytania i jako takie zakładają pewną wiedzę, coś się wie, formułując odpowiedź na postawione pytanie, i czegoś się nie wie, udzielając odpowiedzi, i właśnie chodzi o to, aby się dowiedzieć, czyli poznać prawdę w obrębie tego, czego się nie wie”7.

Uwzględniając te eksplikacje, należy stwierdzić, iż współczesny kształt cywilnych służb specjalnych RP, do których zalicza się Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW), Agencję Wywiadu (AW) i Centralne Biuro Antykorupcyjne (CBA), to rezultat przemian, jakie następowały w konstrukcji niniejszych instytucji w ostatnim ponad ćwierćwieczu. Jednocześnie, uwzględniając wciąż formułowane plany zmian wobec cywilnych służb specjalnych RP, w sposób uprawniony można stwierdzić, iż pozostają one ciągle w fazie dalszego konstruowania zarówno w wymiarze kompetencyjnym, jak i organizacyjnym. Przemiany dokonywane w przedmiotowym obszarze funkcjonowania charakteryzują polskie, cywilne specsłużby jako struktury niezdolne do przyjęcia i utrzymania stałej struktury organizacyjno-kompetencyjnej, którą nieustannie cechuje stan permanentnych przeobrażeń.

Kolejny problem, identyfikowany w przedmiotowym zakresie, dotyczy sfery kompetencyjnej polskich cywilnych służb specjalnych. Sformułowana jest ona nieprecyzyjnie, w rezultacie czego służby te zderzają się z chroniczną konwergencją kompetencji, rzutującą na efektywność realizowanych zadań, szczególnie w obszarze czynności operacyjno-rozpoznawczych. Dlatego też uzasadnionym stwierdzeniem jest, że w orbicie zainteresowań cywilnych służb specjalnych jest zbyt duże nawarstwienie spraw o charakterze kryminalnym, które powinny być rozpoznawane przez służby policyjne. Przedmiotowe instytucje (w szczególności ABW) powinny koncentrować się wyłącznie na działaniach ukierunkowanych na ochronę państwa i jego porządku konstytucyjnego, których istotą jest aktywność informacyjna na rzecz organów władzy publicznej.

Następny problem, na którym ogniskują się rozważania przedstawione w monografii, sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy właściwym rozwiązaniem jest istnienie odrębnych instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne kraju. W dyskursie publicznym coraz częściej jest uwypuklana opinia zakładająca, iż odseparowanie instytucji odpowiedzialnych za cywilny wywiad i kontrwywiad jako dwóch niezależnych agend, oddziałuje pejoratywnie na system informacyjny, w kontekście transmisji danych mających umacniać bezpieczeństwo państwa. Dlatego też rozważaniu są poddawane rozmaite warianty funkcjonowania ABW i AW, w tym ich reintegracja w celu zoptymalizowania funkcji przekazywania informacji na temat zagrożeń bezpieczeństwa państwa do właściwych komórek decyzyjnych państwa.

Zagadnieniem, które wymaga także skupienia szczególnej uwagi i dotyczy funkcjonowania cywilnych służb specjalnych w Polsce, jest niesprecyzowany jednoznacznie i wielokrotnie krytykowany system nadzoru i kontroli nad tymi instytucjami. Jego funkcjonowanie w obecnym kształcie może skutkować, jak się wydaje, brakiem zagwarantowania właściwych warunków do bezpiecznego i skutecznego funkcjonowania cywilnych służb specjalnych w obowiązującym porządku prawno-ustrojowym.

Wobec czego, obecną sytuację organizacyjno-kompetencyjną polskich cywilnych służb specjalnych można wstępnie ocenić w uzasadniony sposób jako niewłaściwą. Wynika ona, jak się wydaje, przede wszystkim z ułomności funkcji informacyjnej w aspekcie tzw. wczesnego ostrzegania, tj. gromadzenia i przekazywania właściwym organom państwowym wiedzy, zwłaszcza wyprzedzającej odnośnie do zagrożeń i ich źródeł, a także obierania należytej postawy w obliczu nowych wyzwań. Na podstawie profesjonalnie sprawowanej funkcji informacyjnej powinna być dokonywana ocena stopnia zagrożenia bezpieczeństwa państwa oraz zaimplementowane właściwe działania ochronne. Dlatego w uzasadniony sposób można przypuszczać, iż cywilne służby specjalne w Polsce potrzebują zmian w zakresie dostosowania ich struktury kompetencyjno-organizacyjnej do wymogów współczesnego, dynamicznego środowiska bezpieczeństwa.

Biorąc to pod uwagę, należy więc podkreślić, iż określenie wyzwań i wygenerowanie kierunków zmian cywilnych służb specjalnych RP, stymulowało potrzebę przeprowadzenia badań odnośnie do ich działalności. W konsekwencji tego wyodrębnił się główny problem badawczy, który został sformułowany w postaci następującego pytania: jaka koncepcja kompetencyjno-organizacyjna cywilnych służb specjalnych RP zapewni sprawne ich funkcjonowanie, a tym samym jakich zmian należy dokonać, aby zapewnić optymalny poziom wykonywanych przez nie zadań? Wieloaspektowy charakter badań głównego problemu badawczego wymagał zdekomponowania go na pięć problemów szczegółowych:

Głównym celem niniejszej monografii jest zatem sformułowanie koncepcji kompetencyjno-organizacyjnej cywilnych służb specjalnych RP i niezbędnych zmian w tym zakresie, które zapewnią skuteczne wykonanie zadań na potrzeby bezpieczeństwa narodowego RP. Założono tym samym, iż obecne rozwiązania w zakresie funkcjonowania cywilnych służb specjalnych RP nie pozwalają na odpowiednie wykorzystanie ich potencjału w zderzeniu z wielowymiarową postacią zagrożeń bezpieczeństwa narodowego (państwa)8 oraz współczesnymi wyzwaniami dla tego typu instytucji. W związku z tym optymalne funkcjonowanie cywilnych specsłużb jako wyspecjalizowanych organów wykonawczych państwa w dziedzinie bezpieczeństwa wymaga dokonania zmian w zakresie kompetencyjno-organizacyjnej, a w szczególności: jasno określonego przeznaczenia i postawionych zadań, zintegrowanej formuły działania zapewniającej sprawny przepływ informacji, technologii, sił i środków, precyzyjnie określonych zagrożeń, które pozostaną w orbicie zainteresowań, a także skutecznej formuły nadzoru oraz kontroli nad działaniami tego typu instytucji.

Uwzględniając tak zarysowaną sytuację problemową, można stwierdzić, iż analiza poglądów teoretycznych i doktryny w kontekście kształtowania się zinstytucjonalizowanej formy działania tajnych służb pozwala na zilustrowanie miejsca i roli, jakie tego typu instytucje odgrywają w strukturze państwa. Jednocześnie umożliwia wyodrębnienie cech wyróżniających służby specjalne spośród innych instytucji państwowych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo oraz wskazanie, jaki rodzaj zadań wykonywanych w obszarze bezpieczeństwa narodowego jest charakterystyczny wyłącznie dla tego typu instytucji. Ukazuje także, iż szczególna pozycja służb specjalnych w państwie wynika przede wszystkim z funkcji informacyjnej względem najważniejszych narodowych ośrodków decyzyjnych.

Przypuszczalnie kluczowymi problemami, z jakimi zderzają się obecnie cywilne służby specjalne RP w obszarze kompetencyjnym, jest to, iż zadania polskich cywilnych służb specjalnych są postawione nieprecyzyjnie. W konsekwencji tego mamy do czynienia z przewlekłym zazębianiem się kompetencji, rzutującym na efektywność wykonywanych zadań, szczególnie w obszarze czynności operacyjno-rozpoznawczych. Brak jest także w polskim porządku prawnym odrębnej ustawy unifikującej prowadzenie czynności operacyjno-rozpoznawczych. Ponadto w orbicie zainteresowań cywilnych służb specjalnych jest zbyt duże nawarstwienie spraw o charakterze kryminalnym, które mogłyby być rozpoznawane przez inne właściwe organa państwowe.

Ponadto już na wstępie można stwierdzić, iż skorygowaniu należy poddać system nadzoru i kontroli nad cywilnymi służbami specjalnymi. Funkcjonujący w obecnym kształcie system nie gwarantuje właściwych warunków do bezpiecznego i skutecznego funkcjonowania cywilnych służb specjalnych w obowiązującym w Polsce porządku prawno-ustrojowym.

Wydaje się także, iż prowadzenie rozważań w aspekcie działalności polskich cywilnych służb specjalnych bez odniesień do rozwiązań proponowanych w innych państwach, byłoby procesem niezupełnym i pozbawionym merytorycznego elementu. Doświadczenia innych państw demokratycznych wskazują, jednakże na brak „jedynej słusznej” formy organizacji sprawnie działających tajnych służb. Rozwiązania zastosowane w jednym państwie, ze względu na uwarunkowania ustrojowe, geopolityczne, kulturowe czy też systemowe, nie mogą być wykorzystane w innym państwie. Rozstrzygnięcia w zakresie funkcjonowania organów państwa odpowiedzialnych za bezpieczeństwo wymagają rozwiązań narodowych. Niemniej jednak można założyć, iż pewne formy działalności cywilnych służb specjalnych w innych państwach, a w szczególności powierzone im zadania, ich organizacja, nadzór i kontrola mogą mieć wpływ na wnioski i opracowanie koncepcji optymalizacji działania cywilnych służb specjalnych RP.

Podsumowując, można przypuszczać, iż sposobem na usprawnienie pracy służb jest opracowanie koncepcji kompetencyjno-organizacyjnej cywilnych służb specjalnych w Polsce, która będzie stanowiła swoisty model teoretyczny i może być traktowana postulatywnie w obszarze ewentualnych zmian, jakie wobec rodzimych specsłużb mogą zostać zaimplementowane.

Monografia składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym zaprezentowano genezę powstania instytucji służb specjalnych – w ujęciu uniwersalnym i historycznym. Szczególnym jego elementem są zagadnienia związane z ukazaniem istoty i typologii cywilnych służb specjalnych, z uwzględnieniem ewolucji ich zadań, uprawnień oraz organizacji. W rozdziale zaprezentowano także zadania, organizację oraz miejsce cywilnych służb specjalnych PRL w strukturze państwa, których formuła działalności charakteryzowała je jako organy aparatu ucisku wobec społeczeństwa i realizowania partykularnych celów państwa totalitarnego.

Drugą część pracy poświęcono zagadnieniom zakresu kompetencyjnego oraz form działania cywilnych służb specjalnych w Polsce w kontekście oceny bieżącego modelu kompetencyjnego przedmiotowych instytucji i form ich działania oraz propozycji, ewentualnych, niezbędnych zmian w tym obszarze, które mogą zoptymalizować wykonywanie zadań owych agend na rzecz bezpieczeństwa państwa. Podział funkcji państwa na zewnętrzne i wewnętrzne służył uporządkowaniu metodycznemu treści zawartych w tej części monografii. Tym samym w rozdziale przedstawiono syntetycznie historię formowania oraz ewolucji cywilnych służb specjalnych od 1989 do 2017 r., pokazując, iż instytucje te są poddawane permanentnym przemianom, których końcowego efektu nadal nie widać i które bez wątpienia wpływają na sprawność działania tych agend. Następnie scharakteryzowano zakres kompetencyjny oraz formy działania służb wywiadowczych, kontrwywiadowczych, a także innych instytucji noszących miano, ale niekoniecznie implikujących przymiot „służby specjalnej”. Wszystko to w celu rozstrzygnięcia problemu rozrostu zakresu zadań wykonywanych przez polskie cywilne służby specjalne, zazębiania się kompetencji, dylematu realizowania przez omawiane formacje czynności policyjnych oraz wskazania naczelnych funkcji przedmiotowych agend państwowych. W rozdziale została pominięta warstwa eksplikatywna w kontekście tego, czym jest wywiad i kontrwywiad. Rozważania skupiają się wyłącznie na obszarze wykonawczym tych instytucji. Ostatecznie dokonano wyróżnienia w postaci przedstawienia istoty czynności operacyjno-rozpoznawczych jako podstawowej formy działania tajnych służb.

Rozdział trzeci poświęcono zagadnieniom dotyczącym modelu nadzoru i kontroli nad cywilnymi służbami specjalnymi RP. Przedstawiono go w aspekcie scharakteryzowania bieżących rozwiązań oraz sformułowania postulatów zamian w kontekście dalszego ich wykorzystania i stworzenia teoretycznego modelu kompetencyjno-organizacyjnego, którego ewentualne zaimplementowanie powinno gwarantować osiągnięcie właściwych proporcji między efektywnością a legalnością działania, poprzez zapewnienie optymalnej kontroli i nadzoru nad cywilnymi służbami specjalnymi RP. Dlatego też w rozdziale dokonano konceptualizacji podstawowych terminów takich jak: nadzór, kontrola oraz koordynacja. Następnie scharakteryzowano podstawowe poziomy realizowania nadzoru i kontroli wobec cywilnych służb specjalnych. Skoncentrowano się tutaj na nadzorze i kontroli realizowanej przez legislatywę, egzekutywę, władzę sądowniczą oraz społeczeństwo obywatelskie. Dalej omówiono postulaty zmian, na podstawie diagnozy bieżącego stanu nadzoru i kontroli nad cywilnymi służbami specjalnymi, aby ostatecznie dokonać wskazań mających na celu aproksymację ewentualnych rozwiązań mogących usprawnić system nadzorczo-kontrolny.

W ramach rozdziału czwartego dociekaniom naukowym poddano rozwiązania organizacyjno-kompetencyjne w zakresie funkcjonowania cywilnych służb specjalnych: Wielkiej Brytanii, Republiki Federalnej Niemiec oraz Czech.

Ostatni natomiast rozdział ogniskuje się na rozważaniach naukowych odnośnie do warstwy kompetencyjno-organizacyjnej cywilnych służb specjalnych RP w aspekcie niezbędnych zmian, jakie należałoby zaimplementować w tym zakresie, aby zapewnić skuteczną realizację zadań na potrzeby bezpieczeństwa Polski. Przedmiotowe dociekania zostały przeprowadzone w oparciu o wnioski przedstawione w treści poprzednich rozdziałów oraz w świetle współczesnych uwarunkowań bezpieczeństwa Polski, w szczególności w wymiarze bieżących zagrożeń oraz wyzwań. Następnie został przedstawiony model organizacyjny cywilnych służb specjalnych na podstawie trzech wariantów: zachowawczego, zmodernizowanego oraz innowacyjnego. Ocena zaprezentowanych wariantów pozwoliła na wyodrębnienie najlepszego z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa i umożliwiła ostateczne wygenerowanie koncepcji optymalnego modelu kompetencyjno-organizacyjnego cywilnych służb specjalnych RP.

Zakończenie zawiera podsumowanie rozważań, poprzez kompresje treści poznawczych skupionych wokół kluczowych problemów badawczych, które w dużym uogólnieniu obrazują stopień osiągniętego celu pracy i wkład wniesiony przez autora do nauk o bezpieczeństwie.

Podsumowując, należy również wskazać ograniczenia badawcze, jakie występują w kontekście omawiania problematyki funkcjonowania służb specjalnych. Podjęcie próby badania współczesnej działalności owych instytucji jest z góry obarczone podstawową trudnością, jaką jest szczelny woal tajemnicy otaczający działanie przedmiotowych instytucji. Jednocześnie dostępne obecnie publikacje ujawniające pewne sposoby działania specsłużb oraz mówiące tym samym o ich istocie, są pisane w większości przez osoby związane jakimiś konotacjami ze światem służb specjalnych (zazwyczaj przez funkcjonariuszy pozostających poza służbą) lub też badaczy bazujących na materiałach, które przez owe instytucje zostały ujawnione. W związku z tym prezentowany w ten sposób obraz omawianych instytucji może być obarczony z jednej strony subiektywizmem, wynikającym z indywidualnych doświadczeń, z drugiej zaś strony może mieć charakter intencjonalny i być szczegółowo zaplanowanym działaniem mającym na celu przedstawianie rzeczywistości pracy służb specjalnych w taki sposób, jaki same sobie życzą. Dlatego też badacz tak złożonej problematyki, zgodnie z zasadą sine ira et studio powinien zachować dystans do badanej materii. Niemniej jednak może być to w istocie trudne, gdyż badana tematyka per se kształtuje wyobrażenie badacza o służbach specjalnych.

Wobec tego potrzeba dalszej, miarodajnej weryfikacji tego typu wiedzy wymaga od badacza dotarcia do osób, które przez większość życia zawodowego była związana z tajnymi służbami i faktycznie posiada empiryczną wiedzę w tym zakresie. W związku z tym kolejnym problemem, z jakim styka się badacz, jest znalezienie, a następnie przekonanie tejże osoby do udzielenia rzetelnego wywiadu eksperckiego, który umożliwi poznanie nowych faktów i zweryfikowanie dotychczasowej wiedzy o przedmiocie badania.

Ewentualne zwrócenie się bezpośrednio do służb specjalnych, z prośbą o udostępnienie w miarę możliwości materiałów niezbędnych do przedmiotowych badań, uznano z góry za niemożliwe do zrealizowania w świetle konstytutywnej cechy identyfikującej przedmiotowe instytucje, jaką jest „tajność działania”.

Dlatego, uwzględniając powyższe ograniczenia badawcze oraz mając na uwadze wyodrębniony przedmiot badań w postaci aktywności wyłącznie cywilnych służb specjalnych w Polsce, należy podkreślić, iż zawartość monografii nie wyczerpuje całości problematyki związanej z funkcjonowaniem służb specjalnych i skupia się na zewnętrznych aspektach ich działalności. W związku z tym dalsza eksploracja naukowa tematyki służb specjalnych stanowi ciągle aktualne wyzwanie.

Odnosząc się do bibliografii wykorzystanej w monografii, warto nadmienić, iż problematyka funkcjonowania służb specjalnych od dawna budzi zainteresowanie zarówno naukowców, jak i osób ujawniających swoje zainteresowania działalnością tajnych służb, zwłaszcza na płaszczyźnie publicystycznej i literackiej. Efektem tego jest znacząca liczba pozycji książkowych dotykających w różnych aspektach problematyki służb specjalnych, która z roku na rok rośnie, szczególnie w świetle aktywności młodych naukowców. Tym samym w toku gromadzenia literatury przedmiotu autor starał się uwzględnić większość pozycji wydanych na rynku polskim, która dotyczyła sformułowanej sytuacji problemowej. Pewna selektywność została natomiast zastosowana w kontekście literatury anglosaskiej, która odnośnie do przedmiotu badań jest znacząco bogatsza od tego typu publikacji na rodzimym rynku.

Poza tym nie sposób objąć całości publikacji naukowych w danym obszarze badań, kiedy mamy na uwadze egzystowanie w warunkach społeczeństwa informacyjnego, a w szczególności dostępu do internetowych baz danych i elektronicznych wydań monografii oraz artykułów naukowych. Wobec czego podstawę bibliograficzną badań stanowiły zarówno akty formalno-prawne, jak i projekty ustaw, wyroki Trybunału Konstytucyjnego, encyklopedie, słowniki i leksykony poświęcone działalności służb specjalnych, monografie i prace w opracowaniach zbiorowych. Chodzi tu w szczególności o publikacje z zakresu nauk o bezpieczeństwie (zwłaszcza teorii bezpieczeństwa, systematyzacji i wykładni aktualnego, a także prognozowanego stanu bezpieczeństwa oraz organizacji tworzonych w tym zakresie w różnych dziedzinach bezpieczeństwa), metodologii badań, prawa (w tym teorii państwa i prawa oraz prawa administracyjnego), filozofii, historii, politologii, stosunków międzynarodowych, teorii organizacji i zarządzania oraz prakseologii. Niezwykle cennym źródłem informacji okazały się także artykuły naukowe publikowane przez „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego”, wydawany przez Centralny Ośrodek Szkolenia i Edukacji ABW. Ostatnią kategorią są publikacje elektroniczne.

Istotnym elementem badań były badania empiryczne, które zostały przeprowadzone wśród ekspertów – emerytowanych funkcjonariuszy polskich służb specjalnych, którzy w przedmiocie działania owych instytucji odznaczają się doświadczeniem i kompetentną wiedzą.

***

Niniejsza monografia jest wynikiem kilkuletnich badań prowadzonych na potrzeby rozprawy doktorskiej, której publiczna obrona odbyła się na Wydziale Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Sztuki Wojennej w Warszawie. Wobec czego autor pragnie przede wszystkim wyrazić głęboką wdzięczność promotorowi, Panu prof. dr hab. inż. Waldemarowi Kitlerowi za poświęcony czas oraz bezcenne wsparcie metodologiczne oraz merytoryczne. Bez jego wiedzy, zaufania oraz inspiracji w dociekaniach naukowych przygotowanie rozprawy doktorskiej byłoby niemożliwe.

Podziękowania autor kieruje również do wszystkich ekspertów za udział w badaniach empirycznych oraz cenne wskazówki, spostrzeżenia i merytoryczne wsparcie.

Wyrazy wdzięczności autor chciałby także skierować w stronę recenzentów dysertacji: Pana Profesora Tomasza Aleksandrowicza i Pana Profesora Sławomira Zalewskiego, którzy podjęli się również recenzji niniejszej monografii. Ich uwagi i przemyślenia skłoniły autora do wprowadzenia nowych ujęć i elementów, które zawarto w niniejszej publikacji.

Na końcu z głębi serca dziękuję mojej Żonie za nieustanne wsparcie, wiarę we mnie, nieskończoną cierpliwość oraz pomoc, bez której książka ta nigdy by nie powstała.

Wstęp

1. Teorie i doktryny w zakresie roli i organizacji służb specjalnych w państwie

1.1. Uwagi ogólne

Służby specjalne jako nieodłączny element struktur państwowych, ewaluowały wraz z państwem, dostosowując się do zmieniającego się otoczenia i nowej rzeczywistości. Chęć posiadania precyzyjnej i aktualnej wiedzy, zwłaszcza o charakterze wyprzedzającym, warunkowała rozwój cywilizacyjny oraz kształtowanie się organizacji państwowych. Dla każdego państwa wiedza o procesach zachodzących w świecie była i jest niezbędna do właściwego funkcjonowania. Tym samym informacja była i jest do dziś swoistym arsenałem strategicznym państwa, gdzie każda płaszczyzna bezpieczeństwa jest zależna od posiadanego zasobu informacyjnego. W związku z tym od początku tworzenia się instytucji państwowych równocześnie formowała się potrzeba spójnego i kompleksowego podejścia zarówno do pozyskiwania, jak i ochrony przedmiotowego potencjału narodowego. Dlatego państwa zaczęły tworzyć instytucje, których zadaniem było zarówno zdobywanie wiedzy warunkującej sprawną działalność, jak i ochraniających własne tajemnice. Bezsprzeczną rolę w tym zakresie odgrywały służby specjalne, które dzięki wykonywanym zadaniom oraz posiadanym siłom i środkom były i są w stanie pozyskać wiedzę, która znajduje się poza zasięgiem innych organów oraz instytucji państwowych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo.

Na kartach historii odnajdujemy liczne świadectwa aktywności służb specjalnych, które potwierdzały znaczenie tych instytucji dla właściwego funkcjonowania całego systemu bezpieczeństwa. Współczesna próba ustalenia koncepcji kompetencyjno-organizacyjnej cywilnych służb specjalnych RP, która zapewni sprawne ich funkcjonowanie, a tym samym umożliwi określenie zmian, jakich należy dokonać, aby uzyskać optymalny poziom wykonywanych przez nie zadań, powinna zatem odwoływać się do doświadczeń historycznych. Wobec tego analiza poglądów teoretycznych i doktryny w kontekście kształtowania się zinstytucjonalizowanej formy działania tajnych służb, pozwala zilustrować miejsce i rolę, jakie tego typu instytucje pełniły w strukturze państwa. Jednocześnie umożliwia wyodrębnienie cech wyróżniających służby specjalne spośród innych instytucji państwowych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo oraz pozwala wskazać jaki rodzaj zadań realizowanych w obszarze bezpieczeństwa narodowego jest charakterystyczny wyłącznie dla tego typu instytucji.

1.2. Geneza służb specjalnych

Pozyskiwanie informacji w sposób tajny, było od zarania dziejów istotnym elementem funkcjonowania każdego państwa – organizacji posiadającej atrybuty władzy zwierzchniej i posiadającej monopol na stanowienie i wykonywanie prawa na określonym terytorium. Tym samym od najdawniejszych czasów starano się pozyskiwać strategiczne informacje, dzięki którym można było poznać zamiary, plany i sposoby działania wrogów. Tajne służby, których dominacja na tym polu aktywności była bezsprzeczna, realizowały szereg zadań w czasie pokoju, lecz ich znaczenie wzrastało wraz z ewoluowaniem zagrożeń oraz kreowaniem się nowych wyzwań. W związku z tym można stwierdzić, iż szpiegostwo jest uznawane za jedną z najstarszych profesji w świecie1.

Pierwsze działania starożytnych służb specjalnych koncentrowały się na zbieraniu i wykorzystywaniu informacji o charakterze wywiadowczym. Za najstarszy raport wywiadowczy uznaje się znalezioną w Mari nad Eufratem glinianą tabliczkę, datowaną na około 2000 r. p.n.e., na której był wyryty tekst, jaki do swojego przełożonego napisał Bannum, dowódca posterunku na pustyni: „[…] pograniczne wioski Jaminitów wymieniają między sobą sygnały świetlne. Staram się dowiedzieć, co tam się dzieje, ale znaczenie tych sygnałów nie jest mi znane”2. Informacje o działaniach wywiadowczych odnajdujemy także w Starym Testamencie. W Księdze Liczb czytamy: „[…] odezwał się znowu Pan do Mojżesza tymi słowy: Wyślij mężów, aby przebadali ziemię Kanaan, którą przeznaczam synom Izraela. Wyślijcie po jednym z każdego pokolenia ich przodków, tych wszystkich, którzy są w nich książętami”3. Na tej podstawie można stwierdzić, iż w starożytności działania wywiadowcze charakteryzowały się elitarnością i mogły być wykonywane przez osoby o wysokim statusie społecznym4.

Wywiadem, jako środkiem zdobywania informacji o zagrożeniach, posługiwali się także starożytni wodzowie, np. Hannibal, Aleksander Wielki czy Juliusz Cezar. Kartagiński wódz Hannibal, przygotowując kampanie przeciwko Rzymianom, najpierw wysłał emisariuszy w celu poznania nastrojów społecznych i nastawienia ludu do władzy Rzymu. Jeden z nich dotarł aż do nieprzyjacielskiej stolicy, gdzie dopiero po kilku latach pobytu został aresztowany5. Rzymskie armie natomiast w celu zdobycia wiedzy warunkującej powodzenie działań bojowych wykorzystywały speculatores, czyli zwiadowców6. Herodot z Halikarnasu, nazywany „ojcem historii”, w swych reporterskich opisach ówczesnego świata pisał o jednym z władców planujących działania wywiadowcze: „[…] myślał Kambizes o trzech różnych wyprawach wojennych […]. Po dojrzałym namyśle postanowił wysłać przeciw Kartagińczykom siły morskie, przeciw Ammonom wybraną część piechoty, do Etiopów zaś naprzód szpiegów […]. Skoro Kambizes postanowił wysłać szpiegów, natychmiast kazał sobie sprowadzić z miasta Elefantyny kilku Ichtyofagów, którzy znali język etiopski”7.

Za prekursora taktyki działania służb specjalnych jest uważany chiński strateg Sun Tzu. W swoim traktacie „Sztuka wojny” wskazywał wysublimowane, aktywne metody tajnej działalności, np.: wprowadzanie przeciwnika w błąd (dezinformowanie), pozyskiwanie agentów wpływu, kompromitowanie przeciwnika, skrytobójstwa. Ponadto, poza pozyskiwaniem informacji o charakterze strategicznym, wskazywał potrzebę ochrony własnych, newralgicznych zasobów informacyjnych. Tym samym wytyczył poniekąd zasadnicze kierunki działania współczesnych służb specjalnych, tzn. wywiadu i kontrwywiadu. Ponadto Sun Tzu wprowadził typologię agentów porównywalną ze współczesną: „[…] istnieje pięć typów szpiegów: miejscowy, wewnętrzny, nawrócony, czyli podwójny agent, martwy, czyli rozgłaszający, oraz żywy. Jeżeli wszystkich pięć typów współpracuje ze sobą i nikt nie zna ich Tao, to mamy do czynienia z metodą duchów. Dla władcy – to istny skarb. Szpiedzy miejscowi – to zatrudnieni ludzie z lokalnego terenu. Szpiedzy wewnętrzni – to zatrudniani przez nas ludzie, którzy piastują wysokie stanowiska. Podwójni agenci – to zatrudnieni przez nas szpiedzy nieprzyjaciela. Martwi, czyli rozgłaszający szpiedzy – to ludzie zatrudnieni, aby poza granicami państwa siać dezinformację. Trzeba im podsuwać fałszywe informacje, żeby do szpiegów przeciwnika docierała nieprawda. Żywi szpiedzy – to tacy, którzy wracają ze zdobytymi informacjami”8.

Świadectwa działalności szpiegowskiej odnajdujemy także na kartach polskiej historii, w dokumentach dotyczących państwa księcia Mieszka I, które zostały sporządzone przez żydowskiego handlarza i uczonego, a także wywiadowcy na służbie kalifa Kordoby al-Hakama II – Ibrahima ibn Jakuba z Tortosy. Posiadał on umiejętność gromadzenia informacji, czego dowodem są spisane, używane wówczas, słowiańskie słowa. Ponadto z talentem asa wywiadu opisywał on zarówno panujące obyczaje kraju Mieszka, jak i jego system polityczno-militarny9.

Słowo „szpieg” w kulturze europejskiej powstało prawdopodobnie pod koniec średniowiecza, gdyż termin ten został użyty w przepisach karnych wydanych przez francuskiego króla Karola VII. Wcześniej mówiło się tylko o zwiadowcach czy wywiadowcach. W wyniku tych unormowań przez pojęcie „szpieg” określano nieprzyjacielskich zwiadowców pojmanych w pobliżu obozu10.

Z procesem instytucjonalizacji służb specjalnych mamy do czynienia na przełomie XIV i XV w. We Francji, na dworze Ludwika XIII została utworzona regularna służba wywiadowcza, będącą częścią organizmu rządowego11. Początek angielskich tajnych służb miał miejsce za panowania królowej Elżbiety I. Jej doradca sir Francis Walsingham, którego mottem było stwierdzenie, że „[…] wiedza nigdy nie jest zbyt kosztowna”, stworzył organizację wywiadowczą, podwaliny współczesnej Secret Service (MI6), która swoje zadania ukierunkowała przede wszystkim przeciwko katolikom. Nastepnie rozbudowywała agenturalną sieć m.in. we Francji, Niemczech, Włoszech, Niderlandach czy Hiszpanii12. Należy podkreślić, iż brytyjskie służby specjalne szybko ewoluowały. W XVIII w. brytyjskie działania wywiadowcze nie odbiegały zbytnio od metod stosowanych współcześnie. Priorytetowo pod względem bezpieczeństwa traktowano agentów uplasowanych pod względem strategicznym. Ściśle tajną wiedzą była sztuka dekryptażu. Rozszyfrowywane sprawozdania dyplomatyczne nazywano „tajemnicami” (The Secrets) i stosowano wobec nich ścisłe środki bezpieczeństwa13. Na konferencji państw w Brukseli w 1874 r. uznano w prawie międzynarodowym szpiegostwo jako środek prowadzenia wojny. Ustalono, iż szpiegiem jest osoba, która „[…] potajemnie lub pod fałszywym pozorem w miejscach niedostępnych dla publiczności zbiera lub usiłuje zbierać informacje z zamiarem przekazania ich stronie przeciwnej”14.

Na początku XIX w. niemal równocześnie w Niemczech i we Francji narodził się pomysł utworzenia w sztabach wojskowych oddzielnych struktur wywiadowczych. We francuskiej myśli wojskowej postulowano podział sztabu generalnego na cztery biura, z których jedno zajmowałoby się szpiegami, przewodnikami oraz wymianą jeńców. Natomiast pośród niemieckich wojskowych panowało przekonanie, że urzędnicy państwowi nie tylko powinni znać problemy własnego kraju, ale także państw ościennych. Tym samym poza wiedzą o stanowisku własnego państwa, powinni przewidywać także decyzje, jakie podejmie lub powinien podjąć przeciwnik15. Niemieckie służby specjalne rozwinęły się w okresie, gdy kanclerzem Rzeszy Niemieckiej był Otto von Bismarck. Przygotowując się do wojny z Francją, zorganizował on na szeroką skalę działalność wywiadowczą wobec tego kraju. Pod koniec XIX w. w Niemczech istniały cztery rodzaje służb wywiadowczych: służba wywiadu, wywiad gospodarczy, wywiad morski, jednostka wywiadu Ministerstwa Spraw Zagranicznych (koncentrująca się na polityce wobec świata arabsko-muzułmańskiego). Jednocześnie, do ochrony przed zakusami wrogich wywiadów Niemcy stworzyli bezwzględnie działający kontrwywiad16.

Amerykański znawca tematu J.T. Richelson, stwierdził, iż na rozwój zinstytucjonalizowanej i w pełni profesjonalnej formy działania tajnych służb na przełomie XIX i XX w. miały trzy zjawiska: ruchy rewolucyjne, których ideologie nawoływały do obalenia istniejącego ładu, permanentny stan prawdopodobieństwa wybuchu konfliktu zbrojnego oraz postęp technologiczny17. W XX w. przełomem dla rozwoju tych instytucji były burzliwe wydarzenia dwóch wojen światowych. Po ich zakończeniu państwa zaczęły przywiązywać większą wagę nie tylko do sfery wywiadu i kontrwywiadu wojskowego, lecz także do ich odpowiedników cywilnych. Tendencja ta utrzymała się po również po II wojnie światowej i ukształtowaniu się bipolarnego świata. W rezultacie tego uformował się współczesny system służb specjalnych, który można umownie podzielić według dwóch kryteriów: obszaru aktywności (wewnętrzne i zewnętrzne) i sfery zainteresowań lub podległości (cywilne i wojskowe).

1.3. Służby specjalne – konceptualizacja pojęcia

W toku dociekań badawczych odnośnie do specsłużb podstawowym problemem, z jakim należy się zderzyć, jest brak jednolitej definicji terminu „służby specjalne”. Co więcej „[…] ustawodawstwa znakomitej większości państw […] unikają nie tylko ścisłego definiowania, ale nawet używania pojęcia „służby specjalne”18. Należy zauważyć, iż dla nazwania tego typu instytucji w literaturze przedmiotu spotyka się określenia: intelligence agencies, security and intelligence agencies, conunterintelligence agencies. Często uznaje się, że służby specjalne prowadzą działania niejawne na terenie kraju, zaś funkcjonujące poza jego granicami – to służby tajne19.

Określenie „służby specjalne” jest charakterystyczne tylko dla polskich realiów. Przy czym należy stwierdzić, iż nie jest to udane rozwiązanie semantyczne. Istnieje opinia, że jest to z jednej strony efekt ograniczeń językowych, z drugiej – proces petryfikacji nazewniczej ustalonej przez ustawodawcę i utrwalanej zarówno przez praktyków, jak i badaczy problematyki20. W języku prawniczym termin „służby specjalne” był używany od początku lat dziewięćdziesiątych XX w. do określenia służb wykonujących zadania w sferze szeroko rozumianego bezpieczeństwa państwa.

Na gruncie polskiego systemu prawnego problem z wdrożeniem pojęcia „służby specjalne” z języka prawniczego do języka prawnego (normatywnego) aktów prawnych miał miejsce w Sejmie RP w czasie analiz projektu uchwały w sprawie zmiany regulaminu Sejmu, przewidującej powołanie nowej w polskim parlamencie Komisji do spraw Służb Specjalnych. Dyskusja dotyczyła zakresu przedmiotowego działania tej komisji. Zgłaszano różne projekty z uwagi na zasadniczo odrębne podejścia: strukturalne i funkcjonalne lub też podmiotowe i przedmiotowe. Początkowo opowiadano się za podejściem przedmiotowym, tym samym usiłowano ująć zakres działania Komisji, przez określenie pełnionych przez służby funkcji, dając określenie „spraw służb specjalnych”, a nie samych „służb specjalnych”. Przeważył jednak pogląd o konieczności podmiotowego uściślenia pojęcia „służb specjalnych” ze względu na możliwe różne rozumienie przedmiotowego pojęcia21.

Niemniej jednak w świetle polskich realiów godny uwagi jest fakt, iż w toku rozważań prowadzonych zarówno przez przedstawicieli doktryny, jak i praktyków można zaobserwować wielowymiarowe podejście do pojęcia „służby specjalne”. Mimo podejmowanych prób zdefiniowania tegoż terminu przez doktrynę, efekty tego nie są implementowane do ustawodawstwa krajowego. Na gruncie polskim, przy próbach uzyskania eksplicytnej definicji zwrotu „służby specjalne” są stosowane różne kryteria klasyfikacji, takie jak: przesłanki normatywne, sposób działania, charakterystyka funkcji realizowanych przez te służby czy też cele stawiane służbom specjalnym na gruncie ustawodawstwa. Uwypukleniu wymaga fakt, iż na podstawie analizy obowiązujących w Polsce przepisów prawa terminowi „służby specjalne” nadano swoiste, normatywne znaczenie22. Według tych przepisów pojęcie „służby specjalne” jest jednoznaczne wyłącznie w znaczeniu podmiotowym. Innymi słowy, do służb specjalnych można zaliczyć wyłącznie te instytucje, które zostały w ten sposób expressis verbis nazwane przez ustawodawcę23.

Koncentrując się na komponencie polskich służb specjalnych, należy podkreślić, iż literalnie w swoich artykułach konstytutywnych jako służby specjalne są nazwane: Centralne Biuro Antykorupcyjne, Służba Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służba Wywiadu Wojskowego. Pozostałe dwie służby: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencja Wywiadu, w swoich artykułach konstytutywnych nie są nazwane służbami specjalnymi. Dopiero w art. 11 ustawy o ABW oraz AW ustawodawca dokonuje podmiotowego wskazania wszystkich polskich instytucji określonych jako służby specjalne, którymi są: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywiadu, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Służba Kontrwywiadu Wojskowego i Służba Wywiadu Wojskowego. Na podstawie dotychczasowych rozważań należy stwierdzić, iż polska legislatura daje asumpt do podejmowania prób na płaszczyźnie przedmiotowego ujęcia terminu „służby specjalne”, budzącego wątpliwości i stanowiącego bieżące wyzwanie.

Nie ulega wątpliwości, iż cywilne służby specjalne są istotnym elementem instytucjonalnego systemu bezpieczeństwa państwa, dlatego też jest im przypisywana cecha wyjątkowości. Termin „wyjątkowy” czy „specjalny” bardzo często jest używany niewłaściwie wobec każdej służby stojącej na straży bezpieczeństwa państwa. W związku z tym kluczowe staje się pytanie o cechy, które pozwolą wyodrębnić służby specjalne spośród innych instytucji państwowych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. W dostępnej literaturze znajdujemy wiele prób definicyjnego ujęcia służb specjalnych. S. Serafin i B. Szmulik twierdzą, iż służby specjalne – to ogólna nazwa instytucji, których domenę stanowi działalność operacyjno-rozpoznawcza o charakterze niejawnym24. W szerszym zakresie do tej definicji odnosi się G. Rydlewski, podając, iż cechą wspólną wszystkich służb specjalnych jest tajność działań, uprawnienia do prowadzenia niejawnych działań operacyjno-rozpoznawczych oraz możliwość korzystania z tajnej pomocy osób niebędących ich funkcjonariuszami25. B. Pacek przyjmuje z kolei, że przez pojęcie „służby specjalne” należy rozumieć wszystkie instytucje państwowe prowadzące działania operacyjno-rozpoznawcze o niejawnym charakterze. Dokonuje również podziału służb specjalnych na dwie grupy: służby informacyjno-wywiadowcze oraz służby policyjno-prewencyjne. Według B. Packa służby informacyjno-wywiadowcze mają za zadanie pozyskiwanie centralnych informacji (jawnych i niejawnych) o strategicznym znaczeniu i analizowanie ich oraz prowadzenie dezinformacji analogicznych służb obcych. Wśród działalności wywiadowczej B. Pacek wyróżnia wywiad: wojskowy, polityczny, wewnętrzny, techniczny, operacyjny i parapsychologiczny. Natomiast służby policyjno-prewencyjne zapewniają bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, w tym kontekście rozumiane jako zapewnienie bezpieczeństwa osobistego obywateli oraz bezpieczeństwa i stabilności organów władzy26.

Przedstawione definicje nie pozwalają wyszczególnić służb specjalnych jako odrębnych instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa. Co więcej, ujmowanie służb specjalnych w opisanym, przedmiotowym zakresie, pozwoliłoby zakwalifikować do specsłużb również służby policyjne.

A. Misiuk wymienia natomiast następujące cechy charakteryzujące służby specjalne: przedmiotem ich działań są sprawy bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa oraz ochrona obowiązującego porządku konstytucyjnego, podstawową formą działalności jest działalność informacyjna ukierunkowana na niejawne pozyskiwanie, gromadzenie, przetwarzanie i weryfikowanie informacji istotnych dla bezpieczeństwa państwa. Na działalność informacyjną służb specjalnych składają się czynności operacyjno-rozpoznawcze i analityczne, zaś uzupełniającą funkcją służb specjalnych, zwłaszcza w dziedzinie bezpieczeństwa, jest działalność dochodzeniowo-śledcza27. To ujęcie lepiej ukazuje istotę działalności służb specjalnych, ale dotyka także kwestii uprawnień procesowych specsłużb.

Wspomniane prerogatywy wywołują wiele dyskusji, powodując, iż w doktrynie zdania w tej sprawie są podzielone. Część badaczy twierdzi, iż współcześnie można mówić o dwóch modelach funkcjonowania służb specjalnych. W pierwszym modelu służby specjalne pełnią wyłącznie funkcje informacyjne, nie dysponując jednocześnie środkami karnego oddziaływania na zdarzenia. Natomiast w drugim modelu służby specjalne zarówno uzyskują, analizują i pozyskują informacje o zagrożeniach, jak i rozpoznają i wykrywają przestępstwa, ścigając ich sprawców28. Zwolennicy opozycyjnego stanowiska w opisywanej sprawie twierdzą, iż organy państwowe mające status służby specjalnej i odgrywające równocześnie rolę pozaprokuratorskich organów ścigania, to rozwiązanie będące dziedzictwem systemu komunistycznego i charakterystyczne dla krajów, które funkcjonowały w ustroju totalitarnym29. Kontynuując więc poszukiwanie definicji służb specjalnych, można przyjąć, iż jest to ogół służb wywiadowczych zarówno cywilnych, jak i wojskowych oraz innych służb bezpieczeństwa, których funkcje i działalność odbiegają od zwykłej praktyki policyjnej30. O ile to sformułowanie niejako przybliża nas do tradycyjnego pojmowania służb specjalnych, o tyle należy się zgodzić z S. Zalewskim, który, odnosząc się do przytoczonej próby terminologicznej, stwierdza, iż posługiwanie się tam kryterium instytucji, których działalność odbiega od zwykłej praktyki policyjnej, jest nieprecyzyjne, nie określa bowiem, czym w istocie działalność specsłużb różni się od innych instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa.31 Ów naukowiec podkreśla także, iż istotą działalności służb policyjnych, w szczególności w jawnej jej części, jest uzyskanie wyniku procesowego. Służby specjalne w tradycyjnym rozumieniu – wywiadu i kontrwywiadu – wykonują głównie zadania informacyjne. Oprócz tego pełnią kluczową rolę w zakresie ochrony tajemnicy państwowej. Tym samym o efektywności pracy służb specjalnych nie będzie decydował rezultat procesowy32.

Według opinii T. Aleksandrowicza – szczególną cechą wyróżniającą służby specjalne względem innych instytucji jest uprawnienie do podejmowania działań nie tylko w przypadku prawdopodobnego popełnienia przestępstwa, lecz także w każdych okolicznościach, które wiążą się z zagrożeniem bezpieczeństwa państwa33. Tym samym „[…] służby specjalne – zdaniem wspomnianego naukowca – obejmują te instytucje państwowe, których kompetencje dotyczą szeroko rozumianego bezpieczeństwa narodowego, które mają uprawnienia do prowadzenia działań operacyjno-rozpoznawczych […] oraz mogą podejmować działania we wszelkich sytuacjach związanych z pojawieniem się zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa, nie tylko w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa”34. Obowiązkiem służb policyjnych w warunkach demokratycznego państwa jest niezwłoczne podjęcie działań wyjaśniających w chwili „uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa”. Służby specjalne, działając w obszarze bezpieczeństwa państwa, a w szczególności jego bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego oraz ładu konstytucyjnego, zajmują się faktycznie zdecydowanie większym wachlarzem spraw, które w zderzeniu z rozwojem instytucji państwowej cały czas się poszerzają.

Kontynuując poszukiwania uniwersalnej definicji pojęcia „służby specjalne”, należy scharakteryzować obszary aktywności tych instytucji. S. Zalewski zalicza do nich35: politykę – procesy decyzyjne władz państwowych, gospodarkę – którą współcześnie charakteryzuje udział podmiotów krajowych, a także działalność ponadnarodowych korporacji, przejmowanie kontroli nad strategicznymi przedsiębiorstwami i gałęziami przemysłu, media publiczne i społeczeństwo, w których sferach występuje zagrożenie wywierania wpływu na opinię publiczną, oraz obronność – gdzie z kolei dochodzi do rozpoznawania systemu obronnego państwa i jego sił zbrojnych. Uwzględniając rzeczone eksplikacje, należy uwypuklić opinię W. Kitlera, który służby specjalne zalicza do kategorii środków specjalnych, realizowanych przez te służby, mających na celu oddziaływanie na inne podmioty stosunków międzynarodowych, ochronę interesów narodowych i ochronę instytucji państwa przed oddziaływaniem obcych agentur oraz działaniem innych podmiotów zewnętrznych i wewnętrznych36. Poza wymienionymi właściwościami wyróżniającymi służby specjalne, uwypuklenia wymaga działanie we wszystkich krajach bez względu na ustrój czy ideologię. Zadania i cele stawiane przed specsłużbami, a co za tym idzie sprawowanie nad nimi kontroli leży w gestii kompetencji rządów i parlamentów poszczególnych państw. Służby te funkcjonują na zasadach konspiracji. Rekrutują do swoich szeregów specjalnie wyselekcjonowanych i odpowiednio przeszkolonych współpracowników37. Ponadto istotną cechą służb specjalnych, zwłaszcza w kontekście tajnych operacji prowadzonych przez wywiad na terytorium obcego kraju, jest działanie wbrew ustawodawstwu tegoż kraju oraz z naruszaniem prawa międzynarodowego. Przepisy prawne poszczególnych krajów traktują działania na rzecz obcego wywiadu jako przestępstwo, natomiast prawo międzynarodowe jednoznacznie określa funkcje misji dyplomatycznych38.

W związku z tym należy podkreślić, iż służby specjalne – to podmioty wyposażone w ustawowe prerogatywy, które umożliwiają skuteczne prognozowanie, rozpoznawanie oraz informowanie władz państwowych o zagrożeniach, które mogłyby destabilizować ład państwowy. Instytucje te są nazywane „nerwem” systemu rządzenia i tym samym połączone stałymi relacjami z państwowymi kręgami decyzyjnymi, które są ich wyłącznym dysponentem39. Konstytutywną cechą służb specjalnych jest tajność działania. Tym samym podkreśla się, iż służby specjalne są tym fragmentem aparatu państwowego, który z natury rzeczy jest „zamknięty i otoczony barierą ścisłej tajemnicy, czemu towarzyszą specyficzne warunki działania tych służb”40.

1.4. Służby specjalne jako służby kontrwywiadowcze i wywiadowcze

Funkcjonowanie służb specjalnych w obszarze zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa jest powszechnie utożsamiane z działalnością kontrwywiadu i wywiadu. Bezpieczeństwo wewnętrzne, którego stabilizacji powinny chronić służby specjalne, należy pojmować jako określony proces bądź stan zabezpieczenia interesów i wartości uznawanych przez państwo przed czynnikami oddziałującymi wewnątrz jego granic. Z kolei bezpieczeństwo zewnętrzne można postrzegać jako zespół okoliczności zachodzących w otoczeniu państwa, poza jego granicami, pozwalający na jego harmonijne funkcjonowanie41. Aktywność służb specjalnych na tych płaszczyznach, można rozpatrywać w dwóch formach: podmiotowej – organów państwowych, wyposażonych w ustawowe kompetencje, które nadają im szczególny status oraz przedmiotowej – swoistej działalności nastawionej na zapewnienie bądź przywrócenie bezpieczeństwa państwa42.

W celu uwiarygodnienia twierdzenia, iż tylko wywiad i kontrwywiad implikują przymiot służby specjalnej, uzasadnione jest przybliżenie, czym w istocie zajmują się współczesne służby wywiadowcze i kontrwywiadowcze, wykonując kluczowe zadania w obszarze bezpieczeństwa państwa.

Służba wywiadowcza w ogólnym znaczeniu jest to sztuka zdobywania oraz dostarczania ogólnych i specjalnych informacji o przeciwniku. Z jednej strony wywiad ma za zadanie zgromadzenia wiedzy z różnych źródeł, a następnie zweryfikowanie tych wiadomości, które porównane z faktami już znanymi pozwolą na wyciągnięcie właściwych wniosków43. Tym samym wywiad ma zajmować się wszelkimi informacjami, które powinny być znane decydentom zanim podejmą jakiekolwiek działania44. Istotę wywiadu przedstawił w swoim dziele „Lewiatan” angielski filozof T. Hobbes: „[…] sługami publicznymi za granicą są ci, którzy reprezentują osobę swego własnego suwerena przy rządach zagranicznych. Takimi są […] agenci wysłani przez władzę publiczną i za sprawą publiczną […]. Człowiek posłany do innego kraju tajemnie, by zbadać zamiary i siłę jego rządu […], może być porównany do oka w ciele żyjącego”45. Znaczenie wywiadu uwypuklił polski filozof Cz. Znamierowski, twierdząc, iż każdy przezorny władca powinien „[…] pilnie obserwować, czy u sąsiada nie powstają i nie dojrzewają wrogie zamiary […]. Spojrzenie z różnych stron pozwala wnikliwiej wejrzeć w jego tajemnice […], wpływ więc musi wywierać niejawnie, w kontaktach nieuchwytnych i w zasadzie w danym państwie niedozwolonych”46. Wywiad – w ocenie S. Hoca – to jeden ze sposobów działalności polegający na zbieraniu i opracowaniu przez wyspecjalizowane służby informacji o innych państwach w celu wykorzystania ich w interesie własnego państwa47.

Były funkcjonariusz Centralnej Agencji Wywiadowczej J. Ransom Clarke jednym zdaniem charakteryzuje istotę wywiadu, stwierdzając, iż fundament jego funkcjonowania stanowią informacje. Autor podkreśla, iż współcześnie wywiad stanowi zarówno proces, jak i organizację będącą elementem tego procesu. Przedmiotowy proces identyfikowany jest przez tzw. cykl wywiadowczy, na który składa się: zapotrzebowanie na informacje, pozyskanie jej, następnie poddanie analizie w celu wyselekcjonowania w jej ramach wiadomości, które ostatecznie przekazywane są osobom indywidualnym lub organizacjom, które są do tego upoważnione48. Podobne zdanie w kontekście omawianej problematyki ma M. Minkina, który twierdzi, iż wywiad – rozumiany jako proces – obejmuje procedury zawarte w cyklu wywiadowczym, w których toku następuje: sformułowanie zapotrzebowania na informację, postawienie zadań aparatowi zdobywającemu informację i przetworzenie jej na określone postępowanie praktyczne (porównanie posiadanej wiedzy i określenie obszarów niewiedzy), zebranie informacji z jak największej ilości źródeł, poddanie ich analizie i przekazanie właściwemu odbiorcy49. Uwypuklając czynnik ludzki, pracę wywiadu zilustrował N. Elliot – wieloletni pracownik brytyjskiego wywiadu, który stwierdził, iż „[…] bardzo duża część pracy wywiadowczej w terenie polega na nawiązywaniu osobistych relacji z ludźmi, zdobywaniu ich zaufania, a czasami na nakłanianiu ich do zrobienia czegoś, na co normalnie wcale nie mieliby ochoty”50.

S. Kent, twórca amerykańskiej szkoły analizy wywiadowczej twierdził, iż wywiad – to „[…] rodzaj wiedzy, którą musi posiadać dane państwo, dotyczące innych państw w celu zagwarantowania sobie pewności, że w wyniku ignorancji polityków i żołnierzy nie ucierpią jego interesy, a podejmowane działania nie będą skazane na niepowodzenie”51. Ponadto Kent twierdził, iż wywiad oznacza wiedzę, organizację i aktywność52. Rozpatrując wywiad jako organizację (instytucję), najbardziej adekwatna wydaje się perspektywa realistyczna, która akcentuje wpływ otrzymywanych informacji na proces podejmowania decyzji53. A. Żebrowski uwypukla, iż wywiad wykonuje swoje zadania zarówno w czasie pokoju, kryzysu, jak i wojny. Jest odpowiedzialny za zapewnianie dopływu informacji grupie uprawnionych odbiorców, koniecznych analiz i ocen dotyczących międzynarodowych stosunków politycznych, gospodarczych, wojskowych, rozwoju zorganizowanej przestępczości i innych zagrożeń istotnych ze względu na bezpieczeństwo państwa. Dodatkowo monitoruje państwa, które mogą stanowić potencjalne niebezpieczeństwo54. Z uwagi na głębokie utajnienie działań służb wywiadowczych, instytucje te równocześnie z zadaniami informacyjnymi wykonują zadania pozainformacyjne (covert action) w obszarze tajnych operacji, wspierających wdrożenie celów politycznych polegających m.in. na udzielaniu pomocy zaprzyjaźnionemu rządowi lub obalaniu różnych władz państwowych uznanych za wrogie55. Z wywiadowczego punktu widzenia nie ma w innym państwie obszaru, którego nie warto byłoby infiltrować. Wszystko jest uzależnione od skali prowadzonej polityki międzynarodowej, potrzeb uprawnionych podmiotów politycznych i wojskowych, celów i zadań, a także możliwości operacyjnych służb specjalnych56. Natomiast A. Shulsky, definiując wywiad, uwypuklił walor teoretyczny, twierdząc, że jest to „uniwersalna nauka społeczna, która ma za zadanie zrozumieć oraz prognozować wszelkie sprawy i wydarzenia polityczne, ekonomiczne, społeczne i militarne”57.

Mając to na uwadze, można zidentyfikować następujące obszary różnicujące działalność wywiadowczą od innych struktur państwowych58:

Poza działalnością służb wywiadowczych, strategiczną funkcję w kontekście ochrony bezpieczeństwa państwa spełnia kontrwywiad. Co więcej, jeden z ekspertów stwierdził, że nie można w pełni zrozumieć istoty realizowania zadań wywiadu bez spojrzenia na działalność kontrwywiadu. Były szef Centralnej Agencji Wywiadowczej A. Dulles twierdził, iż „kontrwywiad – to bardzo specyficzna i unikalna forma wywiadu”59. Celem kontrwywiadu jest wykrywanie działalności obcych służb wywiadowczych, uniemożliwienie im funkcjonowania oraz niszczenie lub neutralizację wyników pracy obcego wywiadu60. W literaturze przedmiotu mianem kontrwywiadu określa organy specjalne, których celem jest walka z bezprawną działalnością zagrażającą państwu61. Według znaczenia leksykalnego kontrwywiad – to „[…] działalność mająca na celu neutralizowanie poczynań obcych służb wywiadowczych, zmierzająca do zwalczania szpiegostwa, akcji dywersyjnych i sabotażowych, mająca na celu ochronę informacji niejawnej, wojskowej, gospodarczej i innych przed penetracją obcego wywiadu”62. Służby kontrwywiadowcze koncentrują się na zbieraniu i analizowaniu informacji o innych służbach wywiadowczych, celem kontrolowania wiedzy, jaką te instytucje chcą zdobyć63. Odnosząc się do przedmiotu działalności kontrwywiadu, wskazuje się cztery podstawowe obszary zainteresowań tych służb64: organizacje wywiadowcze (szpiegowskie) państw obcych, skrajne organizacje nielegalne, rozwijające działalność we własnym kraju – ekstremiści polityczni, narodowościowi i rasowi (tajna policja polityczna), zagraniczne i krajowe organizacje terrorystyczne, działania ekonomiczne zagrażające bezpieczeństwu lub funkcjonowaniu państwa. W związku z tym do zadań służby kontrwywiadowczej należy65: ochrona informacji niejawnych przed dostępem osób nieuprawnionych, zbieranie informacji o obcych służbach specjalnych, udaremniając im dostęp do tajemnic własnego państwa, zbieranie informacji o wrogich lub potencjalnie wrogich strukturach wywiadowczych państw lub grup niepaństwowych w celu uniemożliwienia im zakłócenia lub udaremnienia własnych operacji poprzez penetrację struktur, dezinformację lub stosowanie innych metod, wykrywanie i werbowanie agentów innych służb specjalnych w celu przekazywania im fałszywych informacji: sposób ten bywa określany mianem podwójnych agentów. Jak pisał wspomniany już A. Dulles, mimo iż celem kontrwywiadu jest ochrona, to metody, jakie stosuje, są ofensywne. W klasycznej sytuacji służby kontrwywiadowcze działają w celu kontroli i zniweczenia działań infiltracyjnych przeciwnika, zbierając o nim cenne informacje oraz stosując wobec niego skuteczne akcje dezinformacyjne66.

Konstatując, należy uwypuklić, iż zadania kontrwywiadu powinny się koncentrować na zabezpieczeniu przed niepożądaną ingerencją podmiotów zewnętrznych wewnątrz państwa zarówno w aspekcie działalności obcych służb specjalnych, ale również korporacji finansowo-gospodarczych zagrażających bezpieczeństwu ekonomicznemu państwa czy organizacji terrorystycznych i ekstremistycznych67. Ponadto współcześnie nie można zapominać, iż służby kontrwywiadowcze jednocześnie realizują często zadania krajowej władzy bezpieczeństwa oraz działania w zakresie szkolenia (tzw. profilaktyka kontrwywiadowcza) i ochrony osób oraz podmiotów pracujących z materiałami obarczonymi klauzulami tajności, w tym identyfikując ewentualne niebezpieczeństwo ujawnienia tego typu informacji.

W świetle powyższych rozważań, należy podkreślić, iż w literaturze przedmiotu pojęcie służby specjalne utożsamiane jest na ogół ze służbami wywiadu i kontrwywiadu68. Jednakże prezentowane jest także stanowisko, z którego wynika, że służby specjalne stanowią ten fragment aparatu państwa, o którym trudno mówić jedynie w kategoriach wywiadu i kontrwywiadu69. Ustawodawstwa poszczególnych państw, w tym legislatywa polska stale poszerzają zakres działania służb specjalnych. Poza klasycznym modelem działania mającym na celu neutralizowanie aktywności obcego wywiadu czy walką z terroryzmem, do katalogu zadań służb specjalnych zalicza się także: ochronę ekonomicznych interesów państwa, przeciwdziałanie ekonomicznej przestępczości zorganizowanej, zwalczanie nadużyć finansowych w sektorze publicznym i obrocie gospodarczym oraz korupcję70.

Analizując powyższe zagadnienia, należy zaznaczyć, iż w opinii ekspertów, służbami specjalnymi w klasycznym ujęciu są instytucje, których konstytutywną cechą jest tajność działania. W ramach swoich obowiązków zajmują się realizacją następujących, wzajemnie przenikających się zadań: zbieraniem informacji, ochroną informacji, analizowaniem, przetwarzaniem oraz przekazywaniem zgromadzonej wiedzy właściwym organom i funkcjonowaniem w ramach przepisów prawa, które określają obszar zadań, nadzór oraz koordynację działań służb specjalnych. Tym samym większość respondentów uznała, iż służbami specjalnymi można nazwać wyłącznie instytucje prowadzące działania wywiadowcze i kontrwywiadowcze, gdyż odgrywają one znaczącą rolę w rozwoju państwa, wzmacniając go w obszarze stosunków międzynarodowych i wewnętrznych.

1.5. Cywilne służby specjalne PRL

Wraz z zerwaniem przez przywódcę ZSRR Józefa Stalina stosunków dyplomatycznych z rządem polskim w Londynie, polscy komuniści zaczęli realnie myśleć o przejęciu władzy w kraju. Za jeden z ważnych czynników uznali stworzenie własnych sił zbrojnych, zwłaszcza aparatu bezpieczeństwa, na której głównej mierze zamierzali oprzeć swe rządy. Ich zalążkami były m.in. wydziały wywiadu i kontrwywiadu Gwardii Ludowej (GL), oddziały specjalne żandarmerii GL oraz komórki zajmujące się zwalczaniem denuncjatorów i osób zagrażających niebezpieczeństwu Polskiej Partii Robotniczej71.

Początki cywilnego aparatu bezpieczeństwa datuje się na kwiecień 1944r., kiedy to 120-osobowa grupa Polaków rozpoczęła kurs w szkole NKWD w Kujbyszewie72. W składzie utworzonego 21 lipca 1944 r. Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego zostało utworzone Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP), składające się z dwóch wydziałów: kontrwywiadu – skupiającego praktycznie wszystkie jednostki operacyjne cywilnych służb specjalnych i zaopatrzenia technicznego. We wrześniu 1944 r. wydział kontrwywiadu składający się z sekcji: aresztowań, obserwacji, śledczej, cenzury, więziennictwa i obozów pracy, oraz ds. zwalczania podziemia, został powiększony o trzy nowe komórki: kartotekę, łączność i technikę operacyjną73. W grudniu 1944 r. liczba funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa wynosiła 3 tys. osób74.

Struktura resortu bezpieczeństwa była wertykalna. Władzę centralną sprawowało Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Jednostkami niższego szczebla były wojewódzkie urzędy bezpieczeństwa publicznego. Następnymi w strukturze organizacyjnej powiatowe urzędy bezpieczeństwa publicznego. Na szczeblu gmin funkcjonowały komórki bezpieczeństwa przy posterunkach Milicji Obywatelskiej. Struktura organizacyjna resortu bezpieczeństwa (wydziały, sekcje, następnie departamenty i wydziały) miały swoje odwzorowania w urzędach wojewódzkich i powiatowych75.

W pierwszych latach istnienia organów bezpieczeństwa PRL, ich działania ogniskowały się na likwidacji opozycyjnych oddziałów zbrojnych. Jednocześnie trwała dalsza rozbudowa struktur MBP. W centrali w Warszawie w grudniu 1946 r. funkcjonowało sześć departamentów oraz trzy samodzielne wydziały. Dwa lata później liczba departamentów wzrosła do 976. Warto zauważyć, iż pomimo postępujących zmian organizacyjnych, liczba funkcjonariuszy nie zwiększała się tak szybko. Pod koniec 1948 r. Urząd Bezpieczeństwa zatrudniał 26 600 funkcjonariuszy77.

W pierwszej połowie lat 50. XX w. rozpoczął się nowy etap funkcjonowania organów bezpieczeństwa. Przestała istnieć zarówno legalna, jak i podziemna opozycja, tak więc zgodnie ze stwierdzeniem ówczesnego ministra bezpieczeństwa publicznego S. Radkiewicza „[…] dziś wroga trzeba szukać bardzo głęboko”. Tym samym resort bezpieczeństwa, korzystając wiernie z doświadczeń radzieckich z lat 30., ingerował we wszelkie sfery życia społecznego. Rozpętał na ogromna skalę represje mające na cele sterroryzowanie społeczeństwa przez wprowadzenie atmosfery strachu, podejrzliwości i szpiegomanii w życiu publicznym78. W 1953 r. bezpieka osiągnęła najwyższy poziom trwającego nieprzerwanie od 1944 r. rozwoju strukturalnego oraz etatowego. W 1953 r. istniało w terenie 17 wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego (WUBP), 2 miejskie urzędy na prawach WUBP, 268 powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego oraz 5 miejskich urzędów na prawach PUBP. Wszystkie one zatrudniały 33 200 etatowych funkcjonariuszy. Był to najwyższy liczebnie stan służb specjalnych w całej powojennej historii Polski79. Także liczba obsługiwanych przez Urząd Bezpieczeństwa tajnych współpracowników w grudniu 1953 r. przekroczyła 85 30080.