SŁUŻBY SPECJALNE W SYSTEMIE BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO Pakiet 2 książki ebook

Waldemar Kitler

BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE

TEORIA I PRAKTYKA

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej

WARSZAWA

2020

Recenzenci:

Prof. dr hab. inż. Maciej Marszałek, Akademia Sztuki Wojennej

Prof. dr hab. Bogusław Pacek, Uniwersytet Jagielloński

Korekta:

Małgorzata Czerwińska

Redakcja:

dr Zbigniew Moszumański

Projekt okładki:

Towarzystwo Wiedzy Obronnej

© Copyright by Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej, 2020

© Copyright by Waldemar Kitler, 2020

Wydanie I

Publikacja współfinansowana ze środków Towarzystwa Wiedzy Obronnej i środków własnych Autora.

Wydawca:

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej

ul. 11 Listopada 17/19, 03-446 Warszawa

www.two.edu.pl

e-mail: [email protected]

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej znajduje się w wykazie wydawnictw publikujących recenzowane publikacje naukowe, sporządzonym przez MNiSzW: poz. 652, poziom I – 80 punktów.

Opracowanie graficzne:

IDEAPRESS Sp. z o.o. Anna Skowrońska

Skład:

IDEAPRESS Sp. z o.o. Katarzyna Pogrzebska

Spis treści

Wstęp

Wykaz skrótów

1. Bezpieczeństwo narodowe

1.1. Państwo, naród – wzajemne relacje i związki z bezpieczeństwem

1.2. Bezpieczeństwo jako dziedzina wiedzy i praktyki

1.2.1. Pojęcie bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa)

1.2.2. Bezpieczeństwo narodowe a bezpieczeństwo państwa

1.2.3. Bezpieczeństwo wewnętrzne a bezpieczeństwo zewnętrzne państwa

1.2.4. Dziedziny bezpieczeństwa narodowego

1.2.4. Bezpieczeństwo jako dziedzina naukowa

1.3. Polityka bezpieczeństwa narodowego

1.4. Strategia bezpieczeństwa narodowego

2. Uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego

2.1. Funkcje państwa w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego

2.2. Podstawy bezpieczeństwa narodowego

2.2.1. Pojęcie wartości narodowych

2.2.2. Potrzeby narodowe

2.2.3. Interesy narodowe, racja stanu

2.2.4. Misja, cele i zadania w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego

2.3. Typologia uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego

2.3.1. Uwarunkowania materialno-energetyczne

2.3.2. Uwarunkowania społeczne

2.3.3. Uwarunkowania kulturowe

2.4. Środki i narzędzia bezpieczeństwa narodowego

2.4.1. Środki bezpieczeństwa narodowego

2.4.2. Narzędzia bezpieczeństwa narodowego

2.5. Siła (potęga) narodowa

3. System bezpieczeństwa narodowego

3.1. Pojęcie i istota systemu

3.2. Pojęcie i istota systemu bezpieczeństwa narodowego

3.3. Koncepcja systemu bezpieczeństwa narodowego

3.4. System kierowania bezpieczeństwem narodowym

3.5. Podsystemy wykonawcze

3.5.1. System obronny państwa (SOP)

3.5.2. Systemy ochronne

3.5.3. Systemy społeczne

3.5.4. Systemy gospodarcze

Zakończenie

Bibliografia

Wstęp

Nie ma na świecie państwa, które dawałoby gwarancję pełnego lub przynajmniej dostatecznego zabezpieczenia potrzeb w zakresie bezpieczeństwa. Nie istnieje też organizacja zbiorowego i kolektywnego bezpieczeństwa, która sprostałaby takiemu wyzwaniu. Jednak nikt nie rezygnuje z dokładania starań na rzecz doskonalenia się w tym zakresie, a państwa i organizacje międzynarodowe, jako swego rodzaju „podmioty uczące się”, stale poszukują nowych rozwiązań. Problem polega jednak na tym, że bezpieczeństwo to słowo, które współcześnie jest często, jeśli nie bardzo często, wymieniane i odmieniane na różne sposoby, z punktu widzenia niemal wszystkich dziedzin ludzkiej działalności. Jego znaczenie jest tak rozległe, że bliżej nieokreślone nie może stanowić przedmiotu rzeczowej dyskusji tak w środowisku naukowym, jak i wśród praktyków.

Tradycyjnie bezpieczeństwo kojarzone jest zazwyczaj z bezpieczeństwem państwa jako instytucji politycznej, terytorialnej, prawnej, społecznej i przymusowej lub jego różnymi odmianami (dziedzinami), np.: bezpieczeństwem politycznym, militarnym, publicznym, wewnętrznym, kulturowym, informacyjnym i cyberbezpieczeństwem. Tak pojmowane bezpieczeństwo sprowadza się do zabezpieczenia przed wszelkim naruszeniem i utratą dóbr takich jak suwerenność, niepodległość, integralność terytorialna, nienaruszalność granic lub ład wewnętrzny i porządek konstytucyjny w państwie.

Jednak już od kilku dziesięcioleci w demokratycznych państwach prawnych domenę tradycyjnych działań w zakresie bezpieczeństwa państwa zaczyna wypełniać troska o ochronę dóbr bliskich jednostkom i różnym grupom społecznym (formalnym i nieformalnym). Działania te obejmują zabiegi na rzecz ochrony praw i wolności człowieka i obywatela, dziedzictwa kulturowego, tożsamości narodowej, zwyczajów i obyczajów danej społeczności, ochrony własności prywatnej, zapewnienia wolności od niedostatku, spokoju, wygody, jakości życia w wymiarze materialnym i intelektualnym oraz wolności przed zagrożeniami życia, zdrowia, mienia i środowiska. Dąży się do zapewnienia harmonii w środowisku społecznym, solidarności i spójności społecznej, odpowiedniej jakości życia, warunków pracy i wypoczynku, intymności i prywatności, nietykalności cielesnej, empatii, ochrony i opieki, wsparcia w potrzebie, wolności sumienia i wyznania, wolności seksualnej i obyczajności, sprawiedliwości, swobody, szacunku i zaspokojenia potrzeb egzystencjalnych.

Trzy najważniejsze podmioty, tj. jednostka, grupa społeczna i państwo, wyznaczają domenę współczesnego bezpieczeństwa demokratycznego państwa prawa (szerzej: bezpieczeństwa narodowego). Nie ma chyba wątpliwości co do tego, że każde państwo, bez względu na jego ustrój, formę i typ, chroni, na ile może, swoją suwerenną władzę, podległą tej władzy ludność oraz terytorium. Nie każde jednak państwo jest w stanie podjąć odpowiednie działania, a wiele z nich nie stara się nawet o ty, by objąć ochroną jednostki i grupy społeczne, zapewniając im tym samym prawa, i wolności oraz umożliwiając zaspokojenie ich potrzeb. Państwa autorytarne, anokratyczne i totalitarne odrzucają demokratyczny udział obywateli i grup społecznych w rządzeniu, kontrolując ich zachowania, zmuszają do stosowania się do nakazów jednej ideologii i nieomylnej władzy. Społeczeństwo pozbawione możliwości realizacji swoich praw i wolności nie może się czuć bezpieczeństwie w swoim państwie. Nie może zatem być traktowane jako podmiot bezpieczeństwa państwa. W systemach niedemokratycznych podmiotem bezpieczeństwa jest osoba lub grupa osób sprawująca władzę, która chroni swoją suwerenność, terytorium i ludność, ale tylko w takim zakresie, w jakim konieczne jest to dla utrzymania się przy władzy i w celu jej poszerzenia. W takim państwie zapewnia się bezpieczeństwo w klasycznym tego wyrażenia znaczeniu (bezpieczeństwo państwa), ale nie bezpieczeństwo narodowe (bezpieczeństwo narodu), które jest pojmowane o wiele szerzej. Z tego też m.in. względu autor odróżnia bezpieczeństwo państwa od bezpieczeństwa narodowego, uznając, że to pierwsze jest zakresowo węższe aniżeli drugie.

Bezpieczeństwo narodowe, ściślej bezpieczeństwo państwa, współcześnie nie jest związane wyłącznie z zagrożeniami polityczno-militarnymi, lecz również z zapewnieniem wolności od wyzwań i zagrożeń w różnych dziedzinach funkcjonowania narodu (państwa). Z tego też względu w niniejszej publikacji wiele uwagi poświęcono pojęciu i istocie bezpieczeństwa narodowego, w tym bezpieczeństwu państwa, różnym jego dziedzinom i sposobom organizowania się w celu realizacji misji i zadań w tym zakresie.

Organizowanie się państw w celu realizacji misji z zakresu bezpieczeństwa narodowego jest procesem nigdy się niekończącym. Dążenie do modelu idealnego jest wyzwaniem, któremu nie jest w stanie sprostać żadne z państw, choć wiele z nich podejmuje w tym zakresie wysiłek godny uwagi, wprowadzając wiele innowacyjnych rozwiązań. W niniejszej monografii Czytelnik zapozna się z uogólnionym modelem bezpieczeństwa narodowego opracowanym na podstawie polskich rozwiązań organizacyjnych i poglądów teoretycznych, wsparty praktycznymi doświadczeniami innych państw. Tak się bowiem los układał, że pierwszym państwem, którego rozwiązaniom autor poświęcił najwięcej uwagi, była nie Polska, a Francja1. W swoim dotychczasowym dorobku autor główną uwagę poświęca zagadnieniom organizacji państwa polskiego na rzecz realizacji celów bezpieczeństwa, korzystając przy tym, na zasadzie analizy porównawczej, z dorobku innych państw. Niniejsza publikacja stanowi syntezę dotychczasowego dorobku, który dotyczy ogólnosystemowych zagadnień organizacji państwa w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, w tym bezpieczeństwa państwa. Nie jest to jednak opis obecnej sytuacji, lecz wyjaśnienie istoty poruszanej materii, uogólnienie tego, co jest wspólne dla szeregu zjawisk w przedmiotowej dziedzinie. Jest w końcu modelem świata rzeczy, zjawisk i stanów rzeczy, które zachodzą w rzeczywistości, lecz nadal nie znajdują dostatecznego opisu w nauce. Autor ma nadzieję, że chociaż w niewielkim stopniu przysłużył się do wykrycia obiektywnych, powtarzalnych związków przyczynowych między zjawiskami składającymi się na naturę bezpieczeństwa narodowego.

Zasadniczym celem niniejszej monografii jest usystematyzowanie wiedzy o pojęciu i organizacji bezpieczeństwa narodowego, określenie kierunków jego rozwoju oraz przedstawienie modelu, który odpowiadałby współczesnym uwarunkowaniom bezpieczeństwa w jego najistotniejszym obszarze, jakim jest zapewnienie wolnych od wszelkich zakłóceń (wyzwań i zagrożeń) warunków bytu i rozwoju narodowego, z przeciwstawieniem się tym zakłóceniom i ich skutkom włącznie. Cel publikacji wskazuje na teoretyczną, praktyczną i dydaktyczną jej użyteczność. Z tego też względu autor wyraża nadzieję, że znajdzie ona swoje miejsce w całokształcie dorobku nauk o bezpieczeństwie, jako wkład w poszerzenie wiedzy o przedmiocie badań i zainspiruje innych badaczy do poszerzania wiedzy o ogólnie potraktowanych w pracy problemach szczegółowych, a także umożliwi doskonalenie działalności uczelni i instytucji naukowych zajmujących się tak ważną dziedziną funkcjonowania państwa i narodu.

Praktyka oczekuje wiele od nauki. Nawet najbardziej zatwardziali pragmatycy chętnie sięgają do wiedzy naukowej. Ważne jest więc, by osoba korzystająca z dorobku nauki posiadała zdolność odróżniania uproszczonej, z konieczności, natury modeli naukowych od rzeczywistych rozwiązań. W nauce chodzi między innymi o czystość wykładu danej teorii, m.in. o poprawność semantyczną i logiczną oraz konsekwencję wywodów. W praktyce zaś nazwy pewnych zjawisk od dawna już są sprzeczne z ich obecnym znaczeniem semantycznym lub znaczeniem treści, których dotyczy. Całościowe zobrazowanie materii bezpieczeństwa narodowego wymagało odpowiedniego podziału monografii. Z tego powodu w niniejszej pracy w trzech rozdziałach zaprezentowane zostały zagadnienia dotyczące pojęcia bezpieczeństwa narodowego, jego uwarunkowań i organizacji.

Pierwszy rozdział poświęcono ustaleniom terminologicznym, poczynając od opisu wzajemnych relacji między państwem a narodem, omówienia pojęcia bezpieczeństwa narodowego i głównych dziedzin w tym zakresie, a także zaprezentowania stanowiska autora na temat bezpieczeństwa jako dziedziny nauki. Rozdział wieńczą ustalenia dotyczące pojęć polityki oraz strategii bezpieczeństwa narodowego.

Kolejny rozdział dotyczy uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego. Omówiono w nim funkcje państwa w dziedzinie bezpieczeństwa, wskazując zakres wartości, potrzeb i interesów narodowych, dając tym sposobem podstawy do ustalenia misji, celów i zadań państwa w tym zakresie. Kolejne części rozdziału poświęcono zagadnieniom typologii i treści uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego, by na końcu wskazać na naturę i podstawy siły narodowej (potęgi państwa).

W trzecim rozdziale zaprezentowano ogólne założenia organizacji państwa w celu realizacji jego misji i funkcji w dziedzinie bezpieczeństwa, włączając w to zadania innych podmiotów, m.in. samorządu terytorialnego, przedsiębiorców, organizacji społecznych i obywateli. Autor definiuje system bezpieczeństwa narodowego na tle ogólnego pojęcia systemu, przedstawia jego koncepcję, poświęcając wiele uwagi zagadnieniom kierowania i sferze wykonawczej.

Autor wyraża nadzieję, że praca znajdzie swoje zastosowanie w działalności praktycznej i posłuży za wskazówkę w działalności organizatorskiej na rzecz uporządkowania organizacji bezpieczeństwa narodowego, a także wskaże na kierunki i sposoby jej doskonalenia, głównie po to, by państwo realizowało się jako wielka organizacja społeczna, w którym bezpieczeństwo jest rzeczą nadrzędną wobec innych, by nad całokształtem działań prawnych i organizatorskich dominował zrównoważony interes bezpieczeństwa państwa, jednostki i całego społeczeństwa. Wielką nadzieję autor pokłada również w użyteczności dydaktycznej niniejszej rozprawy. Okazywane zainteresowanie na opublikowane dotychczas prace samodzielne lub wraz z innymi autorami przekonują o ogromnym zapotrzebowaniu placówek dydaktycznych na tego typu źródła wiedzy naukowej.

Serdeczne podziękowania autor kieruje do recenzentów wydawniczych niniejszej książki – Profesorów: Macieja Marszałka i Bogusława Packa za krytyczne i życzliwe recenzje.

Wszelkie słabości tej pracy wynikają jedynie z winy autora.

Wykaz skrótów

1. Bezpieczeństwo narodowe

1.1. Państwo, naród – wzajemne relacje i związki z bezpieczeństwem

Biorąc pod uwagę występowanie pewnych różnic w postrzeganiu problematyki bezpieczeństwa narodowego, spowodowanych, m.in. odmiennym podejściem do istoty narodu jako podmiotu owego bezpieczeństwa, warto na samym początku poświęcić nieco uwagi samej istocie narodu, stanowiącej podstawę prezentowanego w niniejszym opracowaniu stanowiska teoretycznego.

Jeden z prezentowanych poglądów wiąże się z socjologicznym, kulturowym i etnicznym podejściem do istoty narodu, posiadającego przebogatą tradycję. Już przed tysiącami lat zaczęły się kształtować zręby zbiorowości społecznych, które połączyło wspólne terytorium, język, kultura, dobre i złe doświadczenia (losy), świadomość narodowa (zwana tożsamością narodową) oraz – często – status organizacyjny (uporządkowanie ról i hierarchia społeczna), przyjmujący postać niemal jednorodnego etnicznie państwa.

Drugi pogląd wiąże się z postrzeganiem narodu, jako wspólnoty politycznej, zbiorowości złożonej z różnych ludów, narodowości, czyli wspólnoty politycznej wszystkich ludzi mieszkających na tym samym terytorium, rządzonym i zarządzanym na mocy jednolitego prawa i tworzących społeczeństwo obywatelskie.

Posiadanie wspólnego terytorium nie jest jednak warunkiem niezbędnym dla wyróżnienia narodowej cechy określonej zbiorowości. Podkreśla się to szczególnie przy próbie znalezienia związków pomiędzy państwem a narodem. Istnieje bowiem wiele narodów bez państwa, które dążą do terytorialnego samostanowienia. Istnieją też państwa zamieszkałe przez różne narody (tym razem poprawniej – ludy, narodowości), bardziej lub mniej odmienne kulturowo, językowo i historycznie. Jedne z nich rozpadły się lub rozpadają, inne zaś integrują, po zastosowaniu różnych instrumentów politycznych, dyplomatycznych, gospodarczych i psychospołecznych, a co istotne również w efekcie pojawienia się wspólnych więzi kulturowych, związanych ze wspólnym dorobkiem intelektualnym i materialnym całej zbiorowości.

Przy okazji rozważań nad relacjami państwo a naród powstaje także pytanie o relacje pomiędzy pierwotną, naturalną definicją narodu a definicją narodu utożsamianego ze zbiorowością społeczną, zamieszkującą określone terytorium (utożsamiane z terytorium państwa). W tym ostatnim przypadku naród oznacza „ludność”, „społeczeństwo”, ściślej – „obywatele państwa”1. Powszechnie używa się terminów: „bezpieczeństwo narodowe”, „strategia bezpieczeństwa narodowego”, „zagrożenia bezpieczeństwa narodowego”, „polityka narodowa” itp., które bez większego błędu można zamiennie nazwać odpowiednio: „bezpieczeństwo państwa”, „strategia bezpieczeństwa państwa”, „zagrożenia bezpieczeństwa państwa”, „polityka państwa”.

Przyznać należy, że funkcjonują dzisiaj dwa systemy pojęciowe definiujące naród. W jednym z nich uważa się, że jest to „(…) wielka wspólnota ludzka, najczęściej posiadająca to samo terytorium, którą łączy historia, język, kultura oraz mniej lub bardziej – ekonomia”2. W drugim zaś, że jest to „(…) wyraźna wspólnota polityczna ludzi, którzy ją tworzą i zapewniają suwerenny (niezależny, bezpieczny) byt”3. Naród w drugim ujęciu jest więc obywatelską postacią społeczeństwa zamieszkującego dane państwo. Jak stwierdził Jürgen Habermas „Naród obywatelski (Staatsburgernation) odnajduje swoją tożsamość nie w jedności etniczno-kulturowej, leczw działaniu swoich członków, którzy w aktywny sposób wykorzystują swe demokratyczne prawa do udziału i komunikacji (Teilnahme- und Kommunikationsrechte)”4. W języku niemieckim występują dwa określenia odróżniające naród etniczny od obywatelskiego. Naród etniczny (das Kulturvolk) to lud połączony wspólnotą etniczną i wspólną kulturą, natomiast naród obywatelski (das Staatsvolk) wyróżniają cechy społeczeństwa połączonego wspólnym życiem publicznym (interesem publicznym). Tak pojmowane państwo narodowe (obywatelskie) dało m.in. początek Stanom Zjednoczonym Ameryki Północnej. Bycie Amerykaninem – obywatelem USA – oznacza bycie członkiem narodu amerykańskiego. Naród i państwo mają wspólny początek i wspólną historię, która wpłynęła na utrwalanie się idei państwa obywatelskiego. Z tego też względu amerykański zwrot „the people”, podobnie jak francuski „le peuple”, może być rozumiany jako „Wszyscy ludzie mieszkający na tym samym terytorium, zarządzanym na mocy jednolitego prawa i tworzący jeden naród”5. Dla tradycji amerykańskiej i francuskiej (i innych czerpiących z tych źródeł) „(…) lud jest określany jako konstytucyjny podmiot władzy, a demokracja jako władza ludu i dla ludu”6.

Problem relacji naród-państwo wiąże się ściśle z tożsamością narodową (ew. państwową) oraz z rodzącym się zjawiskiem tożsamości europejskiej. Ideę tożsamości podkreślił bardzo wyraziście Samuel P. Huntington w słowach: „Ludzie określają swoją tożsamość na podstawie tego, kim nie są”7. Zatem tożsamość narodowa w obszarze tylko jednego państwa może wiązać się z wyróżnianiem cech wspólnych jednej grupy ludzi i odróżnianiem ich od cech innych grup. Jeśli jednak analizować będziemy zagadnienia tożsamości narodowej w skali kontynentu lub świata, to bez wątpienia pierwszym kryterium odniesienia będzie obywatelstwo jakiegoś państwa, a narodowe akcenty tożsamości staną się równoznaczne z akcentami państwowymi.

Swoiste kryterium narodowego charakteru społeczeństwa zamieszkującego dane państwo może stanowić platonowska dewiza, w myśl której „Pokąd państwo rozrastające się zechce być jednością, potąd je powiększać, a poza tę granicę nie!”8. Trwałość państwa mimo różnych przeciwieństw uwarunkowana jest trwałością poczucia tożsamości narodowej (państwowej) zamieszkującego go narodu, będącego połączeniem, często różnych etnicznie i kulturowo, grup narodowościowych zamieszkujących wspólne terytorium w imię osiągania celów, niemożliwych do zrealizowania w samodzielnym działaniu.

O istocie państwa, oprócz akcentów narodowych, decydują także inne względy, które przesądzają o łączeniu się we wspólne twory państwowe odrębnych etnicznie narodowości oraz służą ochronie i obronie zbiorowej. Podkreśla to Czesław Znamierowski w słowach: „Luźna, nie związana normami zbiorowość nie może dać tej ochrony i obrony, jaka wymaga akcji planowej i nieprzerwanej i jaką wykonywać może tylko zorganizowana grupa”9.

Analizując związki społeczeństwa z państwem, które zamieszkuje, Michał Bobrzyński barwnym językiem wyraża to tak: „Społeczeństwo nie może zatem istnieć bez jakiejś wyższej siły, która by go nie ochroniła od przyjaciół zewnętrznych, która by w nim nie utrzymała równowagi wewnętrznej i która by pracy jego społecznej nie poparła. Taką siłą wobec społeczeństwa jest p a ń s t w o”10.

Cele narodu i cele państwa wyróżnia Stanisław Kowalczyk, wskazując na występujące pod tym względem różnice. Celem narodu (jako społeczności zwartej etnicznie) jest bowiem: „(...) zachowanie własnej kultury, kontynuacja historycznej tradycji, upowszechnianie etosu, znajomość języka, utrwalanie osobowości etnicznej”11. Natomiast cele państwa to: „(...) zachowanie niepodległości i integralności terytorium, wyegzekwowanie jedności i porządku wewnętrznego, zapewnienie dobrobytu obywateli, itp.”12. Nieco inaczej, bez wskazywania na zagadnienia przymusu, cel państwa określa Eugeniusz Zieliński stwierdzając, że jest nim „zorganizowanie ludziom dobrego życia, to znaczy poczucia bezpieczeństwa, dostatku materialnego oraz warunków rozwoju duchowego”13.

W tradycyjnym ujęciu cele narodu nie obejmują kwestii bezpieczeństwa, których aż nadto w celach państwa. Warto zastanowić się jednak, czy zachowanie własnej kultury lub kontynuacja własnej tradycji, byłyby możliwe bez poczucia bezpieczeństwa, albo inaczej – bez istnienia faktycznego stanu bezpieczeństwa. Bez wątpienia – nie. I tu właśnie możemy dostrzec jakże istotną właściwość każdej formy organizacyjnej dużych zbiorowości społecznych. Zarówno państwo (bez względu na postać zamieszkujących je narodów), naród pojmowany etnicznie, jak i – przede wszystkim – naród rozumiany jako ogół obywateli danego państwa, dążą do realizacji wspólnych lub właściwych tylko sobie potrzeb w zakresie bezpieczeństwa. Tradycyjne i trwałe historycznie potrzeby to: integralność terytorialna, niezależność (od władzy innych państw, organizacji międzynarodowych oraz wszelkiej władzy wewnątrz państwa) lub inaczej suwerenność14. Optymalna wartość powstaje wówczas, gdy suwerenność państwa15 wyraża suwerenność społeczeństwa (narodu) zamieszkującego to państwo, a także stanowi wspólną wartość suwerenności poszczególnych narodowości (narodów pojmowanych etnicznie) zamieszkujących dany kraj.

Zarówno naród, jak i państwo, dążą do zapewnienia przetrwania i biologicznego przeżycia, a także uzyskania wysokiej jakości życia16. W tym obszarze potrzeb możemy wymienić: standard życia, poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, prawa i swobody obywatelskie, styl i jakość życia, przyjazne i bezpieczne środowisko naturalne oraz dorobek kulturalny.

Utożsamianie narodu ze społeczeństwem obywatelskim w państwie obce jest idei faszystowskiej (zakładającej jeden, czysty etnicznie naród) lub marksistowsko-leninowskiej (w myśl której społeczeństwo jest wyzute z wszelkich genetycznych wartości, sztucznie pomieszane, ponadnarodowe, a często ponadpaństwowe).

Naród w znaczeniu pozytywnym (i politycznym) jest związkiem obywateli zamieszkujących dane terytorium (państwo), który łączą więzi gospodarcze, polityczne i społeczne, które są powiązane gęstą siecią wartości z obszaru wspólnego bezpieczeństwa. Zatarcie wielu granic i zacieśnienie więzi kulturowych, a także „globalizacja” życia państwowego i wzrost pozycji „niższych” warstw społecznych, prowadzą nieuchronnie do obywatelskiej postaci narodu, czyli społeczności zamieszkującej dane terytorium (państwo), przy zachowaniu genetycznych (etnicznych) właściwości poszczególnych części owej społeczności. Trudno sobie wyobrazić istnienie modelowego państwa obywatelskiego, modelowej rzeczpospolitej, o której Andrzej Frycz Modrzewski pisał, że „(...) rzeczpospolita to zgromadzenie i pospólność ludzka, związana prawem, łącząca wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona”17.

Pojęcie rzeczpospolitej zawiera co najmniej trzy elementy składowe, którymi są: ludzie, prawo oraz wspólny cel, jakim jest dobro wspólne i szczęśliwe życie. Konstytutywnymi składnikami państwa są natomiast: ludność, terytorium i władza publiczna. Według Platona „Państwo powstaje wówczas, gdy nikt z nas nie zdoła dbać w dostateczny sposób o zaspokojenie swych potrzeb, lecz na wielu ludzi skazany jest pomoc”18. Państwo stwarza doskonałą okazję do ochrony i obrony określonej społeczności, wyznaczając terytorialne granice swojej integralności, suwerenności, ładu i porządku wewnętrznego. Nie zapewni tego naród etniczny, który zazwyczaj poddany jest prawom więcej aniżeli jednego państwa, mimo iż może być bardzo prężny i osadzony na silnych podstawach historycznych i genetycznych19. To w państwie tkwi siła sprzęgająca, której nie ma nadal żadna inna organizacja społeczna i długo mieć nie będzie. To wszystko wynika z istoty państwa, w której chodzi nie tylko o trzy składniki konstytutywne (ludzi, terytorium i władzę), lecz również o to, że jest ono, jak pisze Tomas Hobbes „(...) jedną osobą, której działań i aktów każdy członek jakiejś dużej wielości stał się mocodawcą, przez ugody, jakie ci ludzie zawarli między sobą w tym celu, by ta osoba mogła użyć siły ich wszystkich i ich środków, jak to będzie uważała za korzystne dla ich pokoju i wspólnej obrony”20.

Naród pojmowany jako społeczność zamieszkująca dane państwo, będący kondensacją rozproszonych zbiorowości, łączą określone wartości, do których możemy zaliczyć:

Pomimo historycznych uwarunkowań pojęcie narodu ujmowane jest szerzej. Poza znaczeniem tradycyjnym wyrażenie „naród” określa także wielokulturowe (wieloetniczne) społeczeństwo obywatelskie zamieszkujące określone terytorium (zawsze utożsamiane z terytorium państwa), połączone wartościami materialnymi i moralnymi, których realizację może sobie zapewnić tylko w ramach państwa, którego są mieszkańcami.

Posługując się terminem „państwo” mamy głównie na uwadze podmiotowość międzynarodową owej terytorialnej konstrukcji społecznej, mówiąc zaś o narodzie w szerszym ujęciu wyróżniamy wewnętrzne cechy i wartości ogółu społeczeństwa, które „godzi się” zamieszkiwać na danym terytorium i szanować wartości, którym służy państwo.

„Obywatelskie” podejście do narodu zamieszkującego dane państwo nie jest nową koncepcją. Nazywając je „społeczeństwem” Michał Bobrzyński wyjaśnia, że „(...) podstawą państwa nie jest stowarzyszenie się ludzi mających jeden wspólny, ściślejszy interes22, tylko związek wszystkich ludzi mieszkających na pewnej większej przestrzeni, bez względu na ich szczegółowe interesa. Państwo to jednoczy więc współzawodniczące ze sobą koła społeczne i zniewala je do połączenia wszystkich swoich sił, celem obrony najwyższych wspólnych interesów”23. Istotę tak pojętego interesu narodowego wykłada także Czesław Znamierowski, określając zjawisko łączące różne stany (zbiorowości) w państwie „siłą sczepną” wspólnego elementarnego interesu. W opinii tegoż autora „Bywa tak w czasie powodzi, trzęsienia ziemi, epidemii czy głodu lub wojny – które grożą istnieniu całego narodu. Przycicha wtedy nie tylko niechęć, lecz nawet nienawiść; okazuje się, że jest siła, która mimo wszystko inne łączy całą zbiorowość”24. Państwo kondensuje rozproszoną energię zbiorowości, jaką jest naród, stając się autorytetem zdolnym tę zbiorowość ochraniać, gwarantować ład, bezpieczeństwo i przestrzeganie praw25.

Tuż po II wojnie światowej, już 26 czerwca 1945 roku, na zakończenie Konferencji Narodów Zjednoczonych została podpisana Karta Narodów Zjednoczonych, która weszła w życie 24 października 1945 roku. W preambule do tej swoistej konstytucji ONZ pojawiło się wyrażenie „My, Ludy Narodów Zjednoczonych”26, które wyraźnie oddaje istotę narodu jako wspólnoty społecznej zamieszkującej dane państwo (państwo, które z formalnego punktu widzenia ratyfikowało ów dokument). Także w Traktacie Północnoatlantyckim z 4 kwietnia 1949 r. znajduje się znamienny tekst o treści: „Strony niniejszego Traktatu potwierdzają swą wiarę w cele i zasady Karty Narodów Zjednoczonych i swe pragnienie współżycia w pokoju ze wszystkimi narodami i wszystkimi rządami. Są one zdecydowane ochraniać wolność, wspólne dziedzictwo i cywilizacje swych narodów, oparte na zasadach demokracji, wolności jednostki i praworządności”27. Nie ma wątpliwości, że w przypadku obu dokumentów nie chodzi o narodowość, lecz o społeczeństwo obywatelskie, połączone wspólnym dobrem, jakim jest państwo. Zaś państwo bez względu na postać (ustrój, forma, typ) jest zawsze organizacją polityczną, terytorialną, przymusową i suwerenną zamieszkującego je społeczeństwa.

Państwo jest sformalizowaną, wyposażoną w organy władzy, wielką i terytorialnie rozległą organizacją społeczną, bo obejmuje całą ludność zamieszkałą na danym terytorium, podlegającą normom i zasadom, składającym się na ład wewnętrzny, wyznaczającym wszystkim określone obowiązki i uprawnienia.

1.2. Bezpieczeństwo jako dziedzina wiedzy i praktyki

1.2.1. Pojęcie bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa)

Pojęcie bezpieczeństwa znajduje współcześnie różne zastosowania w procesie porozumiewania się między ludźmi i jako takie wiąże się z odczuwaniem, bardziej lub mniej uzasadnionej wolności od zagrożenia, czyli braku zagrożenia, niebezpieczeństw, umożliwiającego swobodę funkcjonowania danego podmiotu, jego bytu i rozwoju. Niemal wszyscy są też zgodni, co do tego, że bezpieczeństwo pojmowane jest w taki sposób zarówno w definicjach powstałych w państwach zachodnich, w Polsce, jak i na wschód od Polski. Zwrot „bezpieczeństwo” używany jest, gdy pragnie się wyrazić i scharakteryzować właściwości określonych stanów rzeczy, warunków i okoliczności („jest bezpiecznie”, „to jest bezpieczne”, „coś jest dobrze zabezpieczone”), związane z nimi odczucia, postawy i zachowania, których wspólną cechą jest wolność od cech negatywnie ocenianych, których istnienie mogłoby szkodzić dobrom chronionym.

Syntetycznie termin bezpieczeństwo objaśnia „Słownik nauk społecznych” opracowany pod auspicjami UNESCO, w którym przyjęto, że „(…) bezpieczeństwo jest rzeczywiście identyczne z pewnością (safety) i oznacza brak zagrożenia (danger) albo ochronę przed nim”28. Według autorów „The Oxford Reference Dictionary” bezpieczeństwo to „(…) stan lub uczucie, że jest się bezpiecznym”29. Podobnie zagadnienie to ujmowane jest w „Webster’s Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language”30. Natomiast według „Le Petit Larousse” bezpieczeństwo to sytuacja, w której ktoś lub coś nie jest narażone na jakiekolwiek niebezpieczeństwo, jakiekolwiek ryzyko agresji fizycznej, wypadek, kradzież, zniszczenie31.

„Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego” określa bezpieczeństwo jako stan charakteryzujący się poczuciem pewności, gwarancją zachowania oraz występowaniem szansy na jego udoskonalenie32. Postrzegane jest jako stan i jako proces, gdzie stan bezpieczeństwa odnosi się do konkretnej sytuacji i oznacza brak zagrożeń, stan pewności, spokoju, zabezpieczenia przed niebezpieczeństwami, zaś proces należy rozumieć jako podejmowanie przez określony podmiot (człowieka, grupę ludzi, państwo) nieustannych działań w celu osiągnięcia pożądanego stanu. Proces bezpieczeństwa polega na tym, że jego podmioty dążą do udoskonalenia mechanizmów zapewniających im poczucie bezpieczeństwa, a stan bezpieczeństwa i jego organizacja podlegają dynamicznym zmianom uwarunkowań bezpieczeństwa33.

Termin „bezpieczeństwo” jest współcześnie szeroko ujmowany i odmieniany na wszelkie sposoby (jak choćby bezpieczeństwo: jednostki, rodziny, pracy, grupy społecznej, kulturowe, społeczne, ekonomiczne, surowcowe, energetyczne, publiczne, kulturowe, ekologiczne, państwa, narodowe i międzynawowe). Mimo to, możemy uznać, że istnieją podstawowe rozstrzygnięcia terminologiczne, które mimo istnienia mnogich definicji powalają ustalić istotę pojęcia bezpieczeństwa w ogóle.

Bezpieczeństwo w znaczeniu ogólnym jest wewnętrzną ufnością, spokojem ducha i pewnością, właściwie lub fałszywie uzasadnioną, w okolicznościach rodzących podstawy do obaw. Jest też przekonaniem, lepiej lub gorzej uzasadnionym, że w obliczu różnych trudności, słabości, wyzwań i zagrożeń, lub przynajmniej ich symptomów, stan rzeczy, w jakim się znajduje określony podmiot, pozwala mu czuć się bezpiecznie34. Bezpiecznie, tzn. być wolnym i zabezpieczonym przed potencjalnymi lub realnymi zagrożeniami, pewnym niezakłóconego bytu i rozwoju, przy pomocy wszelkich dostępnych środków, a także działającym twórczo na rzecz osiągania takiego stanu.

Nadrzędność bezpieczeństwa nad innymi dziedzinami jest dość szczególna, gdyż jest ono wartością, której osiąganie stanowi powinność elementarną, stojącą ponad różnymi społeczno-ekonomicznymi, historycznymi i kulturowymi przejawami aktywności społecznej. Co ważne, bezpieczeństwo ma charakter interdyscyplinarny i utylitarny, nie może być rozpatrywane jako wartość odrębna od innych. Trafnie ujął to Jan Szmyd wskazując, że jest ono: „(…) wartością nieautoteliczną, nie samą w sobie, tzn. nie godną zabiegów ze względu na nią samą, natomiast wartością wyraźnie utylitarną, użytkową, tzn. będąca środkiem do osiągnięcia innych wartości, np. życia, zdrowia, własności itp.”35. Potwierdza to także Witold Tulibacki, według którego, bezpieczeństwo w ujęciu filozoficznym stanowi konfigurację sytuacji, zdarzeń, faktów, stanów rzeczy niezależnych od ludzi i od ludzi zależnych, a co za tym idzie „Bezpieczeństwo, tak rozumiane, poprzedza więc inne wartości, ale samo jest jedną z wartości podstawowych, spełniając rolę instrumentalną dla powstawania i istnienia wartości materialnych i duchowych”36. Jest ono, jak stwierdził Roman Kuźniar, fundamentem wszystkiego, co „po pierwsze” i wreszcie, że: „Jest ono pierwotną, egzystencjalną potrzebą jednostek, grup społecznych, wreszcie państw. Idzie przy tym nie tylko o przetrwanie, integralność czy niezawisłość, lecz także o bezpieczeństwo rozwoju, który zapewnia ochronę i wzbogacenie tożsamości jednostki czy narodu”37.

O bezpieczeństwie nie może nie być mowy bez towarzyszącej mu czujności. Według św. Augustyna nasze pielgrzymowanie na ziemi musi przebiegać pod znakiem czujności, a nie bezpieczeństwa, które najczęściej bierze się z „(...) odrętwienia umysłu. Żaden człowiek nie jest bezpieczny w posiadaniu tych rzeczy, które może utracić wbrew swej woli”38. Jeśli bezpieczeństwo odniesiemy do świadomej działalności człowieka, to możemy przyjąć za Jerzym Stańczykiem, że „Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, a zarazem najważniejszym ich celem”39.

Wszelkie analizy bezpieczeństwa, poza sferą definiowania jego syntetycznego znaczenia (a więc możliwego do zastosowania we wszelkich możliwych konfiguracjach), muszą się odbywać przynajmniej z określeniem jego rodzaju, a w konsekwencji podmiotu i przedmiotu bezpieczeństwa. Bez wątpienia we wszelkich rozważaniach o bezpieczeństwie jego podmiotem jest zawsze człowiek, którego potrzeba pewności wolności od zagrożeń i niezakłóconego bytu i rozwoju wiąże się z wielopoziomowymi i wielowarstwowymi sposobami zabezpieczenia potrzeb z tym zakresie. Te ostatnie wyznaczają z kolei przedmiot bezpieczeństwa. Kryterium przedmiotowe bezpieczeństwa z ontologicznego punktu widzenia dotyczy zjawisk, procesów i ich rodzajów, wszelkich przejawów bytu, istnienia kogoś lub czegoś, a także wszelkich relacji między nimi. Ujęcie przedmiotowe jest pomocnicze wobec podmiotowego40, lecz jeśli już podmiot bezpieczeństwa będzie ustalony, określenie zakresu, rodzaju i cech zjawisk, procesów i wszelkich innych przejawów bytu tego podmiotu staje się logiczną koniecznością.

Z punktu widzenia nauki o stosunkach międzynarodowych ujęcie przedmiotowe, sprowadza się zazwyczaj do określania kilku rodzajów bezpieczeństwa (polityczne, militarne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, ideologiczne, ekologiczne). Jeśli jednak przedmiotowa analiza treści i zakresu bezpieczeństwa wszelkich rodzajów podmiotów zostanie przeprowadzona w możliwie jak najszerszym zakresie, bez wątpienia taki podział będzie niewystarczający. Chodzi bowiem nie tylko o państwa, jako zasadniczych uczestników stosunków międzynarodowych, lecz wszelkie podmioty (ludzi, organizacje, systemy społeczne), których funkcjonowanie i rozwój uwarunkowane są realizacją jednej z najistotniejszych potrzeb, jaką jest bezpieczeństwo. Jeśli bierzemy pod uwagę syntetyczne, a więc uniwersalne rozumienie bezpieczeństwa, to możemy stwierdzić, że w ujęciu podmiotowym bezpieczeństwo dotyczy:

Jest rzeczą niewątpliwą, że najdoskonalszą dotąd formą zabezpieczenia potrzeb człowieka (jednostki) i grupy społecznej w zakresie bezpieczeństwa jest państwo. Z tego też względu dominacja państwa jako podmiotu bezpieczeństwa jest od wieków bezsporna. Nadzwyczaj trafnie wyłożył to Czesław Znamierowski w słowach: „Zbiorowość bardzo liczna, a tym samym szeroko rozsiana na pewnym obszarze ziemi, nie jest w stanie, jako niezorganizowana masa, czuwać nad swoim bezpieczeństwem zewnętrznym i nad porządkiem wewnętrznym”44.

Państwo, w kontekście bezpieczeństwa, (choć nie tylko), jest postrzegane jako uczestnik stosunków międzynarodowych, a co za tym idzie, zewnętrzny wymiar jego bezpieczeństwa odgrywa kluczową rolę w analizach teoretycznych i poczynaniach praktycznych. Jednak całościowe rozpatrywanie bezpieczeństwa państwa powinno dotyczyć zarówno jego kwestii zewnętrznych, jak też wewnętrznych. Na konieczność postrzegania obydwu kwestii jednocześnie wskazują następujące fakty:

Rozległy jest zakres przedmiotowy bezpieczeństwa w ogólnym tego słowa znaczeniu. Dotyczy on niemalże wszystkich, jeśli nie wszystkich, dziedzin działalności wyżej wymienionych podmiotów.

Przedmiot bezpieczeństwa jednostki stanowią, m.in.: zabiegi na rzecz wolności od niedostatku, spokoju, wygody, jakości życia w wymiarze materialnym i intelektualnym oraz wolności od strachu przed zagrożeniami jej (i jej bliskich) życia i zdrowia, mienia i środowiska (naturalnego, społecznego i politycznego), w którym żyje. Przedmiot dążeń jednostki w zakresie jej bezpieczeństwa stanowić będzie również dążenie do harmonii w środowisku, higienicznych warunków życia, w tym pracy i wypoczynku, intymności i prywatności, nietykalności cielesnej, empatii, ochrony i opieki, wsparcia w potrzebie, sprawiedliwości, swobody i szacunku, zaspokojenia potrzeb egzystencjalnych i wiele innych.

Potrzeby jednostki w zakresie bezpieczeństwa to w pewnym sensie stany psychiczne oznaczające uczucie niespełnienia, to chęć odczuwania stanu pewności niezakłóconego bytu i rozwoju oraz wolności od zagrożeń. Stanowią one źródło dążeń innych podmiotów, chociaż nie wydaje się, by bezpieczeństwo jakiejkolwiek grupy społecznej było jedynie wypadkową bezpieczeństwa poszczególnych jednostek.

Grupę społeczną nieformalną wiąże z reguły wspólnota zainteresowań, interesów, (np. pracowniczych), norm kulturowych, zwyczajów i obyczajów. Przedmiot bezpieczeństwa stanowi dla niej pewność zabezpieczenia (ochrony) i troska przed utratą możliwości życia w tych warunkach, które jej członkowie uznają za godne posiadania, a tym samym wiążące ich w sposób dobrowolny i spontaniczny, aczkolwiek obarczony często zobowiązaniami natury honorowej.

Celowo wyodrębnione formalne organizacje, zważywszy na łączące ją więzi prawne, kierują się wspólnie ustalanymi potrzebami oraz celami i są tworzone dla realizacji określonych funkcji i zadań. Są to m.in.: przedsiębiorcy, partie polityczne i organizacje społeczne. Działają odpowiednio: dla zysku i rozwoju, zdobywania i utrzymania władzy oraz realizacji wspólnych zainteresowań i wypełniania różnych misji, także z zakresu szeroko pojętego bezpieczeństwa, których nie jest w stanie zapewnić im państwo.

Co do zasady celem wspólnym dążeń każdej jednostki i grupy społecznej jest możliwość bezpiecznej realizacji ich dążeń i idei, o ile nie stoi to w sprzeczności z istotą funkcjonowania demokratycznego państwa prawa. Nie ma wątpliwości co do tego, iż może być to zapewnione jedynie pod opieką państwa, które zapewnia ochronę wolności osobistych, politycznych, ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych nie tylko swoich obywateli, ale również innych osób przebywających na jego terytorium i poza nim. Ważne jest przy tym wsparcie działań państwa przez organizacje międzynarodowe i organizacje pozarządowe, a także przez osoby cieszące się uznaniem i poważaniem w środowisku międzynarodowym, tzw. autorytety charyzmatyczne, osobiste, moralne itd.

Bezpieczeństwo narodowe stanowi cel i zarazem najwyższą wartość, i dotyczy takich aspektów jak: potrzeba jedności, tożsamości narodowej i państwowej, trwałości państwa i narodu, niezakłóconego bytu, biologicznego przeżycia ludności, suwerenności, jakości życia, posiadania praw człowieka i obywatela, zachowania środowiska naturalnego w stanie nienaruszonym, wolności sumienia i wyznania46.

Bezpieczeństwo narodowe, głównie bezpieczeństwo państwa, to także element racji stanu oraz interesu publicznego, który wpisuje się w grupę priorytetowych dziedzin, w jakich funkcjonuje administracja publiczna. Pierwszeństwo jakie przyznano bezpieczeństwu wynika z podstawowej zasady prawa administracyjnego, tj. realizacji dobra wspólnego. Dobro wspólne jest to pojęcie mające moc integrującą wszystkich ludzi i wszystkie wartości, dla ochrony których stanowione jest prawo. Są to bowiem te rzeczy, które sprawiają zadowolenie przynajmniej dwóm osobom, przy czym czerpanie korzyści przez jedną z tych osób nie czyni szkody, nie umniejsza pożytku z tej rzeczy, drugiej osobie. Jeśli więc będziemy mieli na uwadze dobro wspólne całego narodu, czyli „dobro wspólne narodowe”, to uznamy za nie te rzeczy, stany rzeczy, okoliczności i sytuacje, które cały naród uzna za będące przedmiotem jego pożądania i posiadania. Bez wątpienia dobrem wspólnym narodowym jest państwo jako instytucja integrująca obywateli w ramach jednolitego systemu prawnego, na wspólnym terytorium, posiadające swoją suwerenną władzę i – co równie ważne – gwarantujące wolne od zakłóceń (zagrożeń i wyzwań) warunki bytu i rozwoju jednostek, grup społecznych i całego narodu.

Z kolei istotę bezpieczeństwa zbiorowego wyznacza przekonanie wielu państw o skuteczności wspólnych działań w zakresie bezpieczeństwa. Opiera się ono na stwierdzeniu, iż wzajemna obrona bliskich wszystkim państwom wartości (m.in.: suwerenności, integralności terytorialnej, niepodległości politycznej lub innych, zgodnych z Kartą Narodów Zjednoczonych) może powstrzymać potencjalnego agresora i ukarać sprawców agresji w przypadku naruszenia porządku lub prawa międzynarodowego. Za sprawców agresji uznaje się osoby będące rzeczywiście w stanie kontrolować polityczne lub zbrojne działanie państwa, lub kierować takim działaniem, aktem agresji, który ze względu na swój charakter, wagę i skalę stanowi wyraźne naruszenie przepisów Karty Narodów Zjednoczonych47.

1.2.2. Bezpieczeństwo narodowe a bezpieczeństwo państwa

Bezpieczeństwo narodowe w ciągu kilkudziesięciu ostatnich lat ulegało stopniowej ewolucji, wraz z dostrzeżeniem szerszej, aniżeli tylko wojskowej, płaszczyzny zabiegów służących ochronie i obronie społeczeństwa, jego dóbr i środowiska oraz państwa jako instytucji politycznej. Wynikało to z uwzględnienia wielu różnorodnych (nie tylko wojskowych) przyczyn zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, a także z tego, że w dobie współczesnej, nie tylko siły zbrojne mogą stanowić narzędzie oddziaływania na innych uczestników stosunków międzynarodowych oraz inne źródła zagrożeń (ekonomiczne, ekologiczne, społeczne, kulturowe, religijne, społeczne). Zagadnienia bezpieczeństwa rozszerzyły się więc o problemy gospodarcze, ekologiczne, demograficzne, kulturowe, społeczne i inne. Demokratyzacja życia społecznego oraz pojawienie się istotnych współzależności między interesami państwa i interesami jednostki, wpłynęły także na potrzebę równoważenia tychże interesów w obszarze bezpieczeństwa.

Szeroko pojęte bezpieczeństwo narodowe obejmuje wszystkie aspekty życia państwowego i oznacza, jak to definiuje Stanisław Dworecki: „(...) taki rzeczywisty stan stabilności wewnętrznej i suwerenności państwa, który odzwierciedla brak lub występowanie jakichkolwiek zagrożeń (w sensie zaspokajania podstawowych potrzeb egzystencjalnych i behawioralnych społeczeństwa oraz traktowania państwa jako suwerennego podmiotu w stosunkach międzynarodowych)”48.

Jest ono na tyle specyficznym przejawem działalności państwa, że nie będzie żadnym błędem twierdzenie o jej interdyscyplinarnym i utylitarnym charakterze. Nie ma praktycznie żadnego, istotnego przejawu działalności państwa, aktywności społecznej i działalności gospodarczej, z którymi nie byłoby związane bezpieczeństwo, i która nie byłaby z nim związana, a co za tym idzie – nie ma takiego kluczowego obszaru działalności organów państwa, w tym władzy publicznej, organizującej tę działalność, który nie wiązałby się z gwarantowaniem szeroko pojętego bezpieczeństwa.

Bezpieczeństwo demokratycznego państwa prawa, harmonizujące wszystkie rodzaje potrzeb (indywidualne, grupowe, publiczne, narodowe i państwa) oraz uwzględniające różne czynniki (zewnętrzne i wewnętrzne, indywidualne i grupowe, przyrodnicze i wynikające z działalności człowieka), można utożsamiać z bezpieczeństwem narodowym.

Z wielu powodów jednak należy być ostrożnym przy utożsamianiu bezpieczeństwa państwa z bezpieczeństwem narodowym, bez poczynienia stosownych zastrzeżeń, nie tylko dlatego, że występują dwa skrajne poglądy na temat znaczenia terminu „naród” w wyrażeniu „bezpieczeństwo narodowe”49. W tradycyjnym ujęciu bezpieczeństwo państwa dotyczyło, (i nadal dotyczy), bezpieczeństwa instytucji politycznej, posiadającej suwerenną władzę, określone terytorium, a także ludność podległą ciału władczemu. W bezpieczeństwie państwa zawsze chodziło, i nadal chodzi, o utrzymanie porządku w zbiorowości państwowej oraz zapewnienie jej bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego (głównie jej części władczej)50. W bezpieczeństwie narodowym zaś nie chodzi tylko o ochronę i obronę istnienia państwa jako takiego przez zagrożeniami, lecz także o pomyślny byt i rozwój oraz ochronę wartości bliskich poszczególnym członkom społeczności, które nawet bez istnienia państwa mają znaczenie (jakość życia, solidarność społeczna, prawa człowieka, kultura, obyczaje, zwyczaje, tożsamość narodowa)51. Bezpieczeństwo państwa to termin i kryjące się pod nim pojęcie właściwe każdemu państwu. Natomiast bezpieczeństwo narodowe rozszerza istotę bezpieczeństwa państwa o wartości i potrzeby bliskie jednostce i różnym grupom społecznym, a w konsekwencji działania na rzecz ich realizacji, właściwe dla państwa demokratycznego.

Niewątpliwie istnieje silne pokrewieństwo, a w określonych wypadkach tożsamość, między bezpieczeństwem narodowym i bezpieczeństwem państwa. Jednak jak stwierdza Katarzyna Dunaj: „Nie można jednak między tymi pojęciami postawić znaku równości, gdyż w ten sposób doszłoby do nadmiernego i nieuzasadnionego ograniczenia pojęcia «bezpieczeństwo narodowe»”52. Zauważmy, że to pierwsze pojęcie w prawodawstwie rozszerza tradycyjne rozumienie bezpieczeństwa państwa, związane z realizacją przedsięwzięć na rzecz zachowania terytorium, biologicznego przetrwania ludności, zachowania suwerennej władzy oraz ładu wewnętrznego i porządku prawnego, ochronę i obronę dóbr, a także wsparcie realizacji celów i interesów właściwych jednostkom i grupom społecznym, z grupą państwową włącznie, historycznie, sytuacyjnie, przedmiotowo i podmiotowo zmiennych. Z tego też względu w ujęciu systemu prawa wielu państw należy dostrzegać różnice między bezpieczeństwem państwa a bezpieczeństwem narodowym, przy czym to drugie jest pojęciem zbiorczym, obejmującym bezpieczeństwo państwa, a także jednostek i grup społecznych. Prawodawca zazwyczaj z dużą starannością rozróżnia bezpieczeństwo państwa i bezpieczeństwo narodowe, częściej jednak podkreślając domenę bezpieczeństwa państwa. Z bezpieczeństwem narodowym jako pełnoprawnym terminem prawnym i prawniczym jest o wiele gorzej.

Bezpieczeństwo państwa wynika z faktu państwowej organizacji społeczeństwa (ogółu obywateli). Zatem wszystko, co wiąże się z niezakłóconym funkcjonowaniem i rozwojem państwa, a także zamieszkującego je i utożsamiającego się z nim społeczeństwa, postrzegamy w kategoriach bezpieczeństwa państwa. Są jednak stany rzeczy, problemy, zdarzenia, które oddziałują negatywnie na ludzi lub dezorganizują ich codzienne funkcjonowanie, lecz nie mają związku z bezpieczeństwem państwa i nie stanowią zagrożenia dla funkcjonowania i przetrwania państwa. Dotyczą one sytuacji, które wpisane są w codzienne funkcjonowanie społeczeństwa, jak m.in: przestępczość pospolita, w tym kryminalna, niektóre formy przestępczości zorganizowanej, katastrofy naturalne, anomalia pogodowe, awarie techniczne i katastrofy budowlane, pożary, zagrożenia radiologiczne, chemiczne i ekologiczne, zagrożenia komunikacyjne, strajki i zamieszki społeczne, zagrożenia informacyjne i w cyberprzestrzeni. Te i inne zjawiska wpisują się w materię szeroko pojętego bezpieczeństwa narodowego, lecz nie mogą być postrzegane w tradycyjnych kategoriach bezpieczeństwa państwa.

Bezpieczeństwo narodowe jako pojęcie szersze od bezpieczeństwa państwa obejmuje:

Bezpieczeństwo narodowe może być postrzegane jako najważniejsza wartość, potrzeba narodowa, priorytetowy cel działalności państwa, jednostek i grup społecznych, a jednocześnie proces obejmujący różnorodne środki, gwarantujące trwały, wolny od zakłóceń byt i rozwój narodowy (państwa), w tym ochronę i obronę państwa jako instytucji politycznej oraz ochronę jednostek i całego społeczeństwa, ich dóbr i środowiska naturalnego przed zagrożeniami, które w znaczący sposób ograniczają jego funkcjonowanie lub godzą w dobra podlegające szczególnej ochronie.

Ryc. 1. Bezpieczeństwo narodowe a tradycyjnie pojmowane bezpieczeństwo państwa

Źródło: Opracowanie własne.

Z treści definicji wynika, że:

1.2.3. Bezpieczeństwo wewnętrzne a bezpieczeństwo zewnętrzne państwa

Chociaż coraz częściej twierdzi się, że zacierają się granice między wewnętrznym i zewnętrznym wymiarem bezpieczeństwa narodowego, to w dalszym ciągu, używając słów Ryszarda Zięby, „(…) zasadne jest wyodrębnienie dwóch aspektów bezpieczeństwa: wewnętrznego i zewnętrznego”53. Ważne jest przy tym właściwe, a przynajmniej konsekwentne, rozróżnianie znaczenia tych dwóch terminów, ich zakresu pojęciowego, a w konsekwencji wzajemnych zależności zachodzących między nimi.

W literaturze przedmiotu występują różne i odmienne interpretacje bezpieczeństwa wewnętrznego i bezpieczeństwa zewnętrznego dowolnego podmiotu w ogóle oraz państwa w szczególności. Warto więc, w oderwaniu od tych poglądów, poczynić wywód logiczny o istocie bezpieczeństwa wewnętrznego oraz zewnętrznego dowolnego podmiotu.

Każdy podmiot (tu skupiamy się na podmiotach o naturze społecznej) ma swoje specyficzne właściwości, a jednocześnie funkcjonuje w określonym środowisku, co powoduje, że jego istnienie uzależnione jest od jego wewnętrznego stanu i wpływu czynników zewnętrznych. To zaś sprawia, że po pierwsze zabiega o swą wewnętrzną sprawność, kondycję psychofizyczną i rozwój, a po wtóre troszczy się o to, by inne podmioty mu sprzyjały, a przynajmniej nie wpływały negatywnie na jego funkcjonowanie. Z punktu widzenia bezpieczeństwa u podłoża (źródła) tych działań leżą zawsze zagrożenia, konsekwentnie zewnętrzne i (lub) wewnętrzne.

Zgodnie z powszechnym poglądem w tej materii, zagrożenie oznacza stan psychiki i świadomości wywołany przez zjawiska postrzegane jako negatywne (niebezpieczne), a jednocześnie jest zespołem okoliczności wewnętrznych i (lub) zewnętrznych, który może spowodować powstanie stanu niebezpiecznego dla danego podmiotu (jest źródłem takiego stanu).

Mimo logicznej spójności definicji zagrożenia, wielokrotnie spotykamy się z przekłamaniami w stosowaniu tego terminu. I tak, zamiast brać pod uwagę okoliczności, które mogą doprowadzić do powstania stanu niebezpiecznego jako zagrożenie danego podmiotu określa się ów niebezpieczny stan jego funkcjonowania. Często więc jako zagrożenie wojenne określa się lokalny konflikt zbrojny lub wojnę na dużą skalę. I to jest błędne. Oto bowiem te dwa przypadki oznaczają stany niebezpieczne dla funkcjonowania państwa, a co za tym idzie, nie są one zagrożeniami wojennymi. Natomiast takimi zagrożeniami są okoliczności, które do tych stanów mogą doprowadzić, czyli m.in.: spory zewnętrzne i wewnętrzne, ruchy secesjonistyczne i ich popieranie, tworzenie sfer wpływów lub regionalnej dominacji, próby zastraszania państw, brak zdolności do pokojowego rozwiązywania napięć i konfliktów, słabość rządów i społeczeństwa obywatelskiego, słaba demokratyczna kontrola nad siłami zbrojnymi, tolerancja sił nieposłusznych konstytucyjnie ustanowionym władzom, ruchy nacjonalistyczne, rasizm i inne formy nietolerancji, polaryzacja i fragmentyzacja społeczeństw, spory ekonomiczne, proliferacja BMR, nielegalny handel bronią, handel narkotykami, zbrojenia.

Odpowiedzieć należy zatem na pytanie, czy konflikt lokalny lub wojna nie są zagrożeniami. Są, lecz już zagrożeniami powstania w konsekwencji innego, kolejnego stanu niebezpiecznego, a więc m.in.: utraty niepodległości, okupacji, upadku państwa, ludobójstwa, przerwania dotychczasowego procesu rozwoju. W konsekwencji otrzymujemy, że zagrożenie wywołuje stan niebezpieczny, który z kolei jest zagrożeniem powstania kolejnego stanu niebezpiecznego, a ten z kolei jest znowu zagrożeniem itd.

Zagrożenie wewnętrzne jest określonym stanem rzeczy, zbiorem różnego rodzaju okoliczności wewnętrznych, właściwych danemu podmiotowi, który powoduje lub może spowodować, zakłócenie jego wewnętrznej stabilności i harmonijnego rozwoju w różnych przejawach jego aktywności, z osłabieniem pozycji lub nawet utratą możliwości przetrwania w środowisku jego funkcjonowania włącznie.

Zagrożenie zewnętrzne oznacza stan rzeczy, zbiór różnego rodzaju okoliczności pojawiających się w otoczeniu danego podmiotu, który powoduje lub może spowodować, zakłócenie jego wewnętrznej stabilności i harmonijnego rozwoju w różnych przejawach jego aktywności, z osłabieniem pozycji na arenie międzynarodowej lub nawet utratą możliwości przetrwania w środowisku jego funkcjonowania włącznie.

Co zatem odróżnia te dwa aspekty (typy, grupy)54 zagrożeń, a więc stany rzeczy i okoliczności? Wskazuje na to treść definicji, celowo w wielu kwestiach identyczna – odróżnia je wyłącznie miejsce, z którego się wywodzą (wypływają). Skutki w różnym zakresie mogą być takie same, a przynajmniej podobne. Zarówno jeden, jak i drugi typ zagrożenia, powodują zakłócenie wewnętrznej stabilności danego podmiotu, ograniczają jego rozwój, a tym samym powodują, że jego pozycja w środowisku funkcjonowania słabnie.

Skoro ustaliliśmy ogólne pojęcie zagrożenia wewnętrznego i zewnętrznego dowolnego podmiotu, to z łatwością można uznać, że te syntetyczne definicje mogą mieć również odniesienie do państwa55.

Zagrożenie wewnętrzne państwa to jeden z aspektów (typów) zagrożenia bezpieczeństwa państwa, polegający na pojawieniu się określonego stanu rzeczy, zbioru różnego rodzaju okoliczności, zachodzących we wszelkich dziedzinach jego aktywności wewnętrznej, który powoduje lub może spowodować, zakłócenie jego wewnętrznej stabilności i harmonijnego rozwoju w różnych dziedzinach jego działalności, z osłabieniem pozycji lub nawet utratą możliwości przetrwania w środowisku międzynarodowym włącznie.

Zagrożenie zewnętrzne państwa to jeden z aspektów (typów) zagrożenia bezpieczeństwa państwa, polegający na pojawieniu się określonego stanu rzeczy, zbioru różnego rodzaju okoliczności w otoczeniu państwa, który powoduje lub może spowodować, zakłócenie jego wewnętrznej stabilności i harmonijnego rozwoju w różnych dziedzinach jego działalności, z osłabieniem pozycji lub nawet utratą możliwości przetrwania w środowisku międzynarodowym włącznie. Po tych ustaleniach możemy przystąpić do zdefiniowania bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Najpierw w ujęciu syntetycznym.

Jeśli bezpieczeństwo jest stanem rzeczy, zespołem okoliczności, w jakich dany podmiot się znajduje, pozwalającym mu czuć się wolnym od wszelkich zakłóceń jego funkcjonowania, to:

W konsekwencji:

Jeśli nie ma dużych rozbieżności w poglądach teoretycznych na rozumienie bezpieczeństwa zewnętrznego państwa, to już w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego ona występuje. Wynika to m.in. z zaszłości historycznych oraz opacznego, uproszczonego kojarzenia bezpieczeństwa wewnętrznego z działem administracji rządowej „sprawy wewnętrzne” i (lub) materią zapewnienia ładu wewnętrznego w państwie. Niektóre poglądy nieco szerzej określają materię bezpieczeństwa wewnętrznego, ujmując w jego ramach nie tylko problematykę natury represyjnej58, a więc porządku konstytucyjnego i bezpieczeństwa publicznego, lecz także bezpieczeństwa powszechnego59. W tym ujęciu bezpieczeństwo publiczne oznacza stan przejawiający się ochroną porządku prawnego, życia i zdrowia obywateli oraz majątku narodowego przed bezprawnymi działaniami60. Z kolei bezpieczeństwo powszechne to stan zapewniający ochronę życia i zdrowia obywateli oraz majątku narodowego przed skutkami klęsk żywiołowych i katastrof technicznych61. Porządek konstytucyjny zaś, według autorów przywoływanego opracowania, to stan ładu i funkcjonowania państwa zgodnie z normami określonymi w ustawie zasadniczej62.

Wąskie ujęcie bezpieczeństwa wewnętrznego będzie jeszcze długo funkcjonowało w teorii i praktyce63. Wynika to zarówno z tradycyjnego podejścia do tej problematyki, jak i z faktu, że bezpieczeństwo wewnętrzne traktowane jest – w ocenie autora niepoprawnie – jako dziedzina bezpieczeństwa narodowego64. Jednak takie podejście w praktyce może być dopuszczalne65, choć w teorii przeczy istocie definiowania i naukowej interpretacji określonych zjawisk. Z tego też względu przyjmujemy, że:

W prostym ujęciu bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne mogą być rozpatrywane jako odrębne obszary problemowe. Jeśli jednak uwzględnimy ścisły związek między zewnętrznymi i wewnętrznymi aspektami bezpieczeństwa (wyzwania, zagrożenia, podejmowane środki zaradcze), dotyczący wielu dziedzin funkcjonowania państwa, to przyjmiemy, że obydwa typy – ze względu na ich treść i głównie czynniki sprawcze – w jakimś zakresie są lub mogą być ze sobą ściśle powiązane.

1.2.4. Dziedziny bezpieczeństwa narodowego

Zbyt daleko idąca swoboda w interpretacji pojęcia bezpieczeństwa narodowego prowadzi do wypełnienia jego treści materią, która powoduje, że w zasadzie staje się ono swoistym „workiem bez dna”. Takie podejście nie wytrzymuje jednak próby czasu, a co za tym idzie sprawia, że każdy niemal problem związany z jakimkolwiek zagrożeniem jakiegokolwiek podmiotu, stałby się przedmiotem działalności w zakresie bezpieczeństwa narodowego. Z tego też względu należy przyjąć dwie tezy. Po pierwsze, do problematyki bezpieczeństwa narodowego zaliczać się będą te treści, które przesądzają o niezakłóconym bycie i rozwoju narodowym, a w konsekwencji te wartości, które poszczególni ludzie i grupy ludzi uznają za wspólne i zabiegają o ich realizację, a także te, które mają istotne znaczenie dla państwa jako instytucji politycznej, nawet mimo występowania sprzeczności z interesami podmiotów indywidualnych. Po wtóre, mając na uwadze doświadczenia historyczne, należy zauważyć, że bezpieczeństwo narodowe ewoluuje wraz z państwem, obejmując swym zakresem coraz więcej wartości właściwych poszczególnym jednostkom i rozlicznym grupom społecznym, obcych do niedawna klasycznie pojmowanemu bezpieczeństwu państwa. Bezpieczeństwu, które obejmowało utrzymanie władzy, ładu wewnętrznego i przeciwdziałanie zagrożeniom zewnętrznym ze strony innych uczestników stosunków międzynarodowych (głównie zagrożeniom militarnym).

Bezpieczeństwo narodowe lub inaczej bezpieczeństwo państwa (demokratycznego!), uwzględniające podmiotowy charakter jednostek i grup społecznych, obejmuje różne dziedziny działalności państwa. W ujęciu przedmiotowym wyodrębnić można więc różne jego rodzaje. Wiele jest dziedzin bezpieczeństwa, istotne jest jednak odnalezienie wspólnej płaszczyzny poszczególnych dziedzin bezpieczeństwa i bezpieczeństwa narodowego lub określenie zakresu poszczególnych dziedzin bezpieczeństwa w ogólnym (nadrzędnym) zbiorze problemów bezpieczeństwa narodowego.

Warto więc postawić tezy o następującej treści. Po pierwsze, wszystkie dziedziny bezpieczeństwa, wyodrębnione według kryterium przedmiotowego, mogą być postrzegane jako względnie odosobnione dziedziny bezpieczeństwa w ogóle, lecz rozpatrywane z punktu widzenia podmiotu, jakim jest państwo. Ich zakres ograniczony będzie zasięgiem wartości, potrzeb, celów i interesów narodowych. I po wtóre, są dziedziny bezpieczeństwa, które ze względu na swój klasyczny charakter stanowią o istocie tradycyjnie pojmowanego bezpieczeństwa państwa (np.: bezpieczeństwo polityczne, militarne, publiczne). Ich zakres w całości zawiera się w nadrzędnym zbiorze, jakim jest bezpieczeństwo narodowe.

Poszczególne dziedziny bezpieczeństwa narodowego nie są zbiorami odrębnymi. Ścisłe związki występujące między nimi sprawiają, że jedynie dla celów poznawczych mogą być rozpatrywane rozdzielnie, lecz jeśli weźmiemy pod uwagę zasadniczy podmiot owego bezpieczeństwa(państwo), to dochodzi wówczas do swoistego zjawiska naczyń połączonych. Bezpieczeństwo narodowe jest więc całością, złożoną z różnych zjawisk, sytuacji, stanów rzeczy, wzajemnie się uzależniających i wymagających myślenia (podejścia) holistycznego. W taki podejściu określona sytuacja (polityczna, militarna, ekonomiczna, ekologiczna, inna) musi być rozpatrywana przez pryzmat interesów bezpieczeństwa narodowego, a także postrzegana jako źródło (przyczyna) wywołujące konsekwencje w różnych dziedzinach działalności państwa. Może być w konsekwencji zagrożeniem, rozumianym jako splot wydarzeń wewnętrznych lub w stosunkach międzynarodowych, z których wynika niebezpieczeństwo ograniczenia bezpiecznego bytu i rozwoju narodowego w różnych dziedzinach działalności państwa i aktywności społecznej.

Przyjęliśmy, że poszczególne dziedziny bezpieczeństwa, rozpatrywane przez pryzmat wartości, potrzeb, celów i interesów, będą obejmowały te problemy, które są istotne z punktu widzenia podmiotu, jakim jest państwo, zamieszkujące je społeczeństwo i poszczególni obywatele.

Granica między bezpieczeństwem państwa a bezpieczeństwem narodowym jest nieostra, dlatego, że poszerza się obszar problemowy bezpieczeństwa narodowego, zaś każde państwo z osobna, na swój sposób określa potrzeby, a głównie cele i interesy bezpieczeństwa. Poza tradycyjnymi równoważnikami bezpieczeństwa narodowego (suwerenność polityczna, integralność terytorialna, nienaruszalność granic, porządek konstytucyjny), właściwymi w zasadzie dla wszystkich państw, pozostałe czynniki mają charakter historycznie, czasowo, sytuacyjnie, przedmiotowo i podmiotowo zmienny.

Przyjmuje się często, że dana dziedzina bezpieczeństwa wynika z tego samego typu zagrożenia. W opinii autora – nic bardziej błędnego. Doświadczenia historyczne upoważniają do wniosku, że bez względu na rodzaj zagrożenia, wyzwania, jakiejkolwiek siły czy słabości, dotyczących bezpieczeństwa narodowego, ich skutki mogą być zgoła odmiennego typu i mieć charakter interdyscyplinarny. Zatem, jakakolwiek przyczyna zakłócenia (źródło i jego skutek) funkcjonowania państwa, bytu i rozwoju narodowego, oddziałuje bezpośrednio lub pośrednio na wszelkie lub niemal wszelkie, dziedziny (rodzaje) bezpieczeństwa narodowego (w zasadzie działalności państwa) i wymaga równie interdyscyplinarnego zaangażowania wszelkich atutów siły narodowej.

Godzi się przytoczyć pogląd Stanisława Dworeckiego, który do zawiłości tej odnosi się w następujących słowach: „Zagrożenie bezpieczeństwa państwa może powstać na tle uwarunkowań wewnętrznych i (lub) zewnętrznych oraz militarnych i (lub) niemilitarnych. Każde z tych uwarunkowań może występować niezależnie (osobno) lub w dowolnej konfiguracji, przyczyniając się do powstania – wewnątrz państwa lub w jego najbliższym otoczeniu – sytuacji konfliktogennej. Może tu wstąpić tak daleko idące przenikanie przyczyn i wzajemnych uwarunkowań zagrożenia bezpieczeństwa państwa, że jednoznaczne ich zakwalifikowanie (zidentyfikowanie) staje się wręcz niemożliwe. Dlatego zagrożenia powinno się rozpatrywać na wielu płaszczyznach i po różnym kątem, aby ustalić (wychwycić) wszystkie możliwe związki przyczynowo-skutkowe”66.

Jednoznaczne określenie poszczególnych dziedzin bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa narodowego, jest trudne do przeprowadzenia. Powodów tego stanu rzeczy jest wiele, lecz do najważniejszych z nich należy zaliczyć:

Biorąc pod uwagę właściwości współczesnych uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego, a szerzej – uwarunkowań funkcjonowania państwa i społeczeństwa, należy postawić kilka tez (założeń) wyjściowych, z których wynikać będzie pojęcie i istota poszczególnych rodzajów bezpieczeństwa narodowego. Jeśli więc mamy postrzegać dany rodzaj bezpieczeństwa, jako rodzaj (dziedzinę) bezpieczeństwa narodowego, należy się kierować następującymi przesłankami:

Obecnie w teorii problemu i w praktyce dominuje podejście, w myśl którego dany rodzaj bezpieczeństwa odpowiada rodzajowi zagrożeń. Trudno się zgodzić z takim tradycyjnym ujęciem, szczególnie, gdy mamy na uwadze dany rodzaj bezpieczeństwa, jako specyficzny przejaw bezpieczeństwa narodowego, traktowanego jako nierozłączna całość złożona z wielu dziedzin szczegółowych. Z tego też względu dana dziedzina bezpieczeństwa jest poszczególnym przypadkiem bezpieczeństwa narodowego, nie ze względu na dany typ zagrożenia, lecz z uwagi na fakt wystąpienia zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, z których wynika zagrożenie dla poszczególnych jego części. Nie można jednak zaprzeczyć słuszności uwzględnienia takiego uproszczonego rozumowania na etapie podstawowych i sektorowych analiz problematyki.

Poniżej zaprezentowane zostaną definicje wybranych dziedzin bezpieczeństwa narodowego, będące efektem analizy wielu ich koncepcji lub oparte na tych, które w przyjętym w tej pracy rozumowaniu spełniają wymagane kryteria.

Bezpieczeństwo polityczne jako dziedzina bezpieczeństwa narodowego jest procesem, obejmującym różnorodne działania (środki71) w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, których zasadniczym celem jest zapewnienie suwerenności (niezależności politycznej) państwa i warunków niezakłóconego funkcjonowania podmiotów jego systemu politycznego, a jednocześnie stanem, w którym organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym, i organizujące to życie, mogą realizować swoje funkcje w sposób niezagrożony.

Działania w zakresie bezpieczeństwa politycznego można więc traktować jako:

Źródłami zagrożenia będą w tym przypadku takie zjawiska jak: niepodporządkowanie się rezolucjom Organizacji Narodów Zjednoczonych; łamanie umów i prawa międzynarodowego; brak chęci do współpracy w rozwiązywaniu sporów i konfliktów; zastraszanie innych państw; konflikty wielkich mocarstw o podział wpływów; niezażegnanie konfliktów wewnętrznych i z innymi państwami; agresywne ideologie; dążenie do zmiany granic; ingerencja w wewnętrzne sprawy państwa; trudna sytuacja gospodarcza państwa, wymuszająca ustępstwa polityczne wobec innych uczestników stosunków międzynarodowych; agresja zbrojna i okupacja; przenikanie świata przestępczego do struktur władzy, w tym korupcja, wpływanie na proces legislacyjny oraz przechwytywanie informacji prawnie strzeżonych; tworzenie (zamierzone i niezamierzone) warunków sprzyjających działalności terrorystycznej; ruchy secesjonistyczne w państwie; brak tolerancji i dyskryminacja mniejszości oraz nieprzestrzeganie praw i wolności człowieka i obywatela; niski poziom organizacji i jakości sprawowania władzy publicznej, w tym nadużywanie siły; fałszerstwa wyborcze; masowe migracje obywateli i czystki etniczne; przerost biurokratyczny; upartyjnienie organów władzy, administracji i innych instytucji państwowych; naruszenie równowagi między sferą państwową i samorządową72.

Bezpieczeństwo militarne jako dziedzina bezpieczeństwa narodowego jest procesem, obejmującym różnorodne działania (środki) w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, których zasadniczym celem jest przeciwdziałanie zagrożeniom zewnętrznym i wewnętrznym, mogącym doprowadzić do groźby użycia siły militarnej w celu opanowania terytorium i ograniczenia suwerenności państwa, a jednocześnie jest stanem uzyskanym w wyniku zorganizowanej ochrony i obrony przed tymi zagrożeniami.

Inaczej ujmując, jest to proces, obejmujący różnorodne działania (środki) w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, których zasadniczym celem jest przeciwdziałanie zagrożeniom mogącym doprowadzić do groźby użycia lub przeciwstawienie się faktycznemu użyciu siły militarnej w stosunkach między różnymi podmiotami, zwykle państwami, lecz także podmiotami wewnętrznymi państwa, przez ochronę i obronę przed tymi zagrożeniami i ich skutkami.

Groźba lub faktyczne użycie siły militarnej może się wiązać z chęcią wymuszenia określonych zachowań i ustępstw, osiągnięcia korzyści politycznych, ekonomicznych i innych, a także opanowania terytorium i ograniczenia niepodległości państwa.

Dochodząc istoty bezpieczeństwa militarnego musimy mieć świadomość, że u podstaw wolności od faktycznego użycia przemocy zbrojnej tkwi przeciwstawienie się nie tylko samemu działaniu militarnemu innego uczestnika stosunków międzynarodowych (także wewnętrznych), lecz także groźbie zaistnienia takiego stanu rzeczy, spowodowanej różnymi czynnikami innej niż militarna natury73. Dwie kwestie są zatem kluczowe, przeciwstawienie się czynnikom (zjawiskom, stanom rzeczy, okolicznościom, sytuacjom) prowadzącym do groźby użycia siły, a więc wszelaka prewencja (środki zapobiegawcze: dyplomatyczne, ekonomiczne; militarne, normatywne, specjalne) oraz przygotowanie się i przeciwdziałanie jej faktycznemu zastosowaniu (środki reagowania, interwencyjne)74.

Należy odpowiedzieć na pytanie, co prowadzi do groźby użycia siły zbrojnej. Najogólniej przyjmuje się, że może to być spowodowane czynnikami politycznymi, ekonomicznymi, społecznymi, ideologicznymi, kulturowymi a nawet ekologicznymi75. Są to takie zjawiska jak: niezażegnane spory międzynarodowe i wewnętrzne, powstałe na tle konfliktów etnicznych, terytorialnych oraz dążeń do suwerenności; agresywne ruchy kwestionujące terytorialną integralność państw i ich popieranie; konflikty zbrojne w bezpośrednim sąsiedztwie państwa, których konsekwencje mogą się przenieść na terytorium państwa niezaangażowanego; fanatyzm religijny i skrajne ruchy polityczne; zorganizowana działalność przestępcza, w tym terrorystyczna; dążenie do stworzenia stref wpływów i dominacji; zastraszanie państw; brak wzajemnego zaufania, m.in. na tle uśpionych sporów; brak woli pokojowego rozwiązywania napięć i konfliktów; nadużywanie siły w czasie pełnienia misji pokojowych; niedemokratyczny i słaby system władzy; słabość społeczeństwa obywatelskiego, rozwarstwienie społeczne; brak dostatecznej kontroli nad siłami zbrojnymi; sprawowanie władzy przy użyciu siły, nieprzestrzeganie praw i wolności obywateli; tolerancja sił nieposłusznych konstytucyjnie ustanowionym władzom; manipulacja kwestiami dotyczącymi mniejszości i praw człowieka w celu osiągnięcia korzyści politycznych; nacjonalizm, komunizm, rasizm, szowinizm, nienawiść rasowa, narodowościowa i inne formy totalitarnych i skrajnych praktyk działania; zderzenie kultur (cywilizacji – często będące wynikiem presji jednych wobec drugich); nierównomierny rozwój; spory na tle ekonomicznym, ekologicznym; proliferacja BMR i nielegalny obrót materiałami i technologiami specjalnymi; nielegalny handel bronią, narkotykami; zbrojenia i nadmierna rozbudowa sił zbrojnych, która może naruszać równowagę sił; obecność obcych wojsk bez zgody władz państwa przyjmującego76.

Użycie przemocy zbrojnej może przyjąć formę ataku terrorystycznego przy użyciu wojskowych środków walki; prowokacji militarnej; zbrojnego incydentu granicznego; dywersji militarnej; demonstracji siły; blokady militarnej; zastraszania militarnego (szantażu militarnego); interwencji zbrojnej; ograniczonego użycia środków przemocy zbrojnej; agresji na dużą skalę; zbrojnego powstania; zamieszek wewnętrznych z użyciem wojskowych metod walki; przewrotu wojskowego; napaści zbrojnej grup nieformalnych.

Bezpieczeństwo ekonomiczne77 jako dziedzina bezpieczeństwa narodowego jest procesem, obejmującym różnorodne działania (środki) w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, których zasadniczym celem jest zapewnienie warunków gospodarczych koniecznych do przetrwania, dobrobytu oraz zrównoważonego rozwoju społeczeństwa, jak i sprawnego działania państwa i jego instytucji, jest także stanem uzyskanym w wyniku skutecznego przeciwstawiania się zewnętrznym i wewnętrznym czynnikom destrukcyjnym mogącym doprowadzić do zaburzeń rozwojowych78.

Trudno jest wyodrębnić obszary problemowe, składające się na dziedzinę bezpieczeństwa ekonomicznego ze względu na złożoność dziedzin gospodarki. Mając jednak na uwadze zakres działalności gospodarczej państwa i środowiska międzynarodowego, a także poszczególne dziedziny gospodarki i ujęcie normatywne działalności gospodarczej, można wyodrębnić określone, mniej lub bardziej odrębne, grupy szczególne. Jedna z nich może być postrzegana podmiotowo, co prowadzi do dostrzeżenia kwestii bezpieczeństwa ekonomicznego w wymiarze międzynarodowym, bezpieczeństwa ekonomicznego państwa (gdy państwo jest podmiotem jako uczestnik międzynarodowych stosunków gospodarczych), bezpieczeństwa ekonomicznego przedsiębiorcy oraz bezpieczeństwa ekonomicznego obywateli, które będzie miało wiele wspólnego z bezpieczeństwem społecznym (ściślej socjalnym). Inne ujęcie może wynikać z podejścia przedmiotowego, uwzględniającego poszczególne sektory gospodarki, a to z kolei pozwala m.in. wyodrębnić bezpieczeństwo: surowcowe; finansowe; technologiczne; rolne; żywnościowe; handlu i energetyczne79. W ujęciu teleologicznym – bezpieczeństwo ekonomiczne oznacza: pewność niezakłóconego funkcjonowania gospodarki; niezakłócony dostęp do surowców wraz z uniezależnieniem od ich okresowych braków; równowagę z gospodarkami innych państw; wzrost udziału państwa w wytwarzaniu dóbr, usług oraz wiedzy technologicznej na świecie; stabilność rynków finansowych, stop procentowych, kursów walut; stabilność zatrudnienia; gwarancję i ochronę własności prywatnej, oszczędności, dóbr materialnych, kapitału, a także umożliwienie państwu realizacji innych celów (politycznych, społecznych, militarnych, kulturalnych, edukacyjnych, ochrony zdrowia) w oparciu o silną gospodarkę narodową.

Pośród wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego znajduje się duża liczba różnego typu zjawisk, mających charakter międzynarodowy lub wewnętrzny. Należy przy tym wziąć pod uwagę fakt, iż wiele z nich wynika z sytuacji wewnętrznej innych państw lub wielkich instytucji ponadnarodowych, które ze względu na zglobalizowaną gospodarkę oddziałują na bezpieczeństwo ekonomiczne danego państwa. To także skutek uzależnienia od „reguł gry wspólnotowej”, gdy poszczególne państwo musi się podporządkować często niekorzystnym regulacjom.