Drogi współczucia. Rozmowy o miłości do człowieka ebook

Wstęp

Po co pi­sać ksi­ążkę o wspó­łczu­ciu? Mu­sia­ła ona po­wstać z po­wo­du do­świad­cze­nia pew­ne­go… bra­ku. Po­zor­nie Po­la­cy są nie­zwy­kle wspó­łczu­jący – otwar­ci i go­ścin­ni – co było wi­dać po re­ak­cjach na cier­pie­nie sąsia­dów z Ukra­iny, któ­rzy szu­ka­li u nas schro­nie­nia przed woj­ną. Poza tym mamy tyle wspa­nia­łych dzieł po­mo­co­wych! Wśród nich są prężne or­ga­ni­za­cje ko­ściel­ne, ale też wspa­nia­łe fun­da­cje i sto­wa­rzy­sze­nia nie­zwi­ąza­ne z re­li­gią. Osi­ągni­ęcia ich są tak świet­ne, że Po­la­cy za­częli się kłó­cić o to, któ­ra z nich jest naj­lep­sza, jak­by to był sport… Chy­ba już wszy­scy mamy dość kon­flik­tów w spo­łe­cze­ństwie. Do­pó­ki jed­nak są wśród nas od­da­ne, go­rące ser­ca, my­śli­my o so­bie do­brze! Po­dob­nie w Ko­ście­le. Kry­zys – spo­wo­do­wa­ny głów­nie przez kry­cie i tu­szo­wa­nie prze­mo­cy sek­su­al­nej wo­bec dzie­ci i bez­bron­nych do­ro­słych – bu­dzi zło­ść, żal, go­rycz. Jak to się sta­ło? Jak to w ogó­le było mo­żli­we? Lecz czy da się po­tępić wspól­no­tę, któ­ra czy­ni „tony mi­ło­sier­dzia” od stu­le­ci? My nie chce­my po­tępiać – ni­ko­go. Wi­dzi­my do­bro, wi­dzi­my zło, bra­ki i re­al­ne po­trze­by. Drąży­my… Nie osądza­my; ra­czej sta­wia­my py­ta­nia.

Pierw­szym im­pul­sem do po­wsta­nia tej ksi­ążki była „za­gad­ka” zwi­ąza­na z mi­ło­sier­dziem. Ma ono bo­wiem dwa ró­żne zna­cze­nia – w pierw­szym (do­mi­nu­jącym w ob­ja­wie­niu sio­stry Fau­sty­ny) jest to­żsa­me z prze­ba­cze­niem. Dru­gie na­to­miast wi­dać w ludz­kich uczyn­kach mi­ło­sier­dzia – to po­moc cier­pi­ącym. Do tej pory nikt się chy­ba jed­nak nie za­sta­na­wiał, jaki sku­tek ma ta po­dwój­na de­fi­ni­cja w sy­tu­acji, kie­dy grzech po­le­ga na spra­wia­niu cier­pie­nia dru­gie­mu czło­wie­ko­wi. Zna­my przy­pad­ki, w któ­rych ksi­ądz był spraw­cą bólu i krzyw­dy – i jako grzesz­nik, w imię mi­ło­sier­dzia w sen­sie pierw­szym, szyb­ko do­sta­wał wy­ba­cze­nie, pod­czas gdy nie było mi­ło­sier­dzia dla skrzyw­dzo­nych… Ich cier­pie­nie lek­ce­wa­żo­no, a ich sa­mych po­strze­ga­no wręcz jak wro­gów Boga i Ko­ścio­ła. Czy Bóg ko­cha bar­dziej grzesz­ni­ka niż bez­bron­ne, cier­pi­ące, trak­to­wa­ne jak przed­miot dziec­ko? Ab­surd! Oj­ciec ko­cha ka­żde ze swo­ich dzie­ci, ale od za­wsze sta­je w obro­nie naj­słab­szych. Cze­goś więc tu za­bra­kło!

Dziś zmie­nio­no w Ko­ście­le pra­wo, spraw­cy prze­sta­li być bez­kar­ni, stwo­rzo­no sys­tem wspar­cia i po­mo­cy dla ich ofiar. Brak jed­nak spon­ta­nicz­nej wra­żli­wo­ści na tych, któ­rzy nie­win­nie cier­pią, la­ta­mi pró­bu­jąc za­le­czyć trau­my. Lu­dzie Ko­ścio­ła ci­ągle są oska­rża­ni o brak em­pa­tii, tro­ski i od­ru­chów ser­ca – i to w wie­lu sy­tu­acjach. Cza­sem wy­star­czy okrut­ne, nie­czu­łe, bez­my­śl­ne sło­wo, by ko­goś na­praw­dę moc­no zra­nić. Kie­dy robi to ksi­ądz, to jak­by ra­nił sam Chry­stus, bo to w Jego imie­niu od­pra­wia on ofia­rę Eu­cha­ry­stii; na Nie­go się po­wo­łu­je, Jego „re­pre­zen­tu­je”.

Men­tal­no­ści nie zmie­ni się ak­tem praw­nym, od­gór­ną de­cy­zją władz. Gdy­by wra­żli­wo­ść tak funk­cjo­no­wa­ła, po do­świad­cze­niach ostat­nich lat już za­częli­by­śmy wal­czyć o au­ten­tycz­ne, zdro­we re­la­cje w ko­ściel­nej wspól­no­cie. Ka­żdy ka­to­lik ro­bi­łby wszyst­ko, żeby pierw­szym sko­ja­rze­niem ze sło­wem „Ko­ściół” były sło­wa tak często uży­wa­ne przez pa­pie­ża Fran­cisz­ka: wspó­łczu­cie, czu­ło­ść, słu­cha­nie, tro­ska. Re­ak­cja na cier­pie­nie dru­gie­go, kon­kret­ne­go czło­wie­ka, by­ła­by pe­łna wspó­łczu­cia – a on by­łby pe­wien, że naj­bar­dziej może li­czyć na lu­dzi, któ­rzy gło­szą Ewan­ge­lię Mi­ło­ści. Kon­kret­nej, a nie abs­trak­cyj­nej, któ­ra pi­ęk­nie się snu­je w opo­wie­ści opar­tej na Pi­śmie sprzed dwóch ty­si­ęcy lat. Sło­wo wcie­lo­ne po pro­stu musi być kon­kret­ne. Jest pro­ste. Wcie­le­nie wi­dać po spój­no­ści tego, co mó­wią usta czło­wie­ka, z tym, jak czło­wiek za­cho­wu­je się wo­bec bli­źnie­go. Nie­spój­no­ść zna­czy – nie­wia­ry­god­no­ść.

Tym­cza­sem, choć pa­dło wie­le pi­ęk­nych słów, a Ko­ściół re­ali­zu­je już wy­mo­gi tzw. „usta­wy Ka­mil­ka”, chro­ni­ącej dzie­ci przed prze­mo­cą, to nie mamy po­trze­by, aby się za nie… mo­dlić! Ba, w Pol­sce nie ma tek­stów mo­dlitw za dzie­ci! Czy one nie są człon­ka­mi wspól­no­ty? Czy za ich ży­cie od­po­wia­da­ją wy­łącz­nie ro­dzi­ce, a po­tem pa­ństwo? Jak mówi w tej ksi­ążce ksi­ądz Piotr Stud­nic­ki: „Je­że­li cze­goś nie ma w na­szej mo­dli­twie, to nie ma tego w tro­sce i dzia­ła­niu”. Dla­te­go pu­bli­ku­je­my tu­taj – być może pierw­szą, jaka w tym kra­ju po­wsta­ła – po­etyc­ką, po­ra­ża­jącą, pi­ęk­ną, Li­ta­nię w obro­nie dzie­ci au­tor­stwa zna­ko­mi­te­go po­ety Mi­cha­ła Za­błoc­kie­go. Dzie­ci są gru­pą lu­dzi naj­bar­dziej bez­bron­nych i za­le­żnych. Tro­ska o nie jest obo­wi­ąz­kiem od­po­wie­dzial­nych do­ro­słych. Dzie­ci po­częte nie są wa­żniej­sze niż te, któ­re przy­szły na świat. Małe dziec­ko na­dal jest kru­che, po­dat­ne na nad­uży­cia wła­dzy. Ma swo­ją god­no­ść, pod­mio­to­wo­ść i nie może być w bólu osa­mot­nio­ne. Zresz­tą nikt nie po­wi­nien cier­pieć sam. Wspó­łcze­sna kul­tu­ra ne­gu­je sens cier­pie­nia, nie chce go znać, a za swo­isty „grzech” uwa­ża wła­śnie – i wy­łącz­nie to – za­da­wa­nie cier­pie­nia. Tyl­ko czy to efekt lęku przed cier­pie­niem, czy ra­czej – przed sa­mot­no­ścią w cier­pie­niu? Przed by­ciem kło­po­tem, ci­ężkim ba­la­stem dla lu­dzi „ide­al­nych”, a więc… au­to­no­micz­nych i nie­za­le­żnych?

Pierw­szym im­pul­sem było więc po­czu­cie bra­ku „wy­obra­źni wspó­łczu­cia” – tak na co dzień. Za­ło­ży­li­śmy, że aby za­ist­nia­ło wspó­łczu­cie, ko­niecz­ne jest my­śle­nie w ka­te­go­riach re­la­cji oraz kon­kret­ne­go czło­wie­ka. Re­li­gia ma­so­wa, obrzędo­wo-ry­tu­al­na, opar­ta tyl­ko na tra­dy­cji i przy­zwy­cza­je­niu (cho­dzę do ko­ścio­ła „bo wszy­scy tak ro­bią”) od­cho­dzi dziś w nie­byt… Nie trze­ba po niej pła­kać, była moc­no nie­spój­na z wra­żli­wo­ścią i pe­łnym mi­ło­ści wspó­łczu­ciem Ewan­ge­lii. Kry­zys jest wy­zwa­niem, tru­dem, ale ta­kże wiel­ką szan­są po­wro­tu do źró­deł. Do­praw­dy: chrze­ści­ja­ństwo jest re­la­cją! Czło­wiek jest stwo­rze­niem na ob­raz Boga Trój­je­dy­ne­go – Wspól­no­ty Trzech Osób. Od­nie­sio­nych do sie­bie wza­jem­nie w Mi­ło­ści („Bóg JEST mi­ło­ścią!”). Do re­la­cji wzy­wa też głów­ne przy­ka­za­nie (do­kład­nie – dwa) wska­za­ne przez Je­zu­sa Chry­stu­sa: „Będziesz mi­ło­wał Pana Boga swe­go ca­łym swo­im ser­cem, całą swo­ją du­szą i ca­łym swo­im umy­słem. To jest naj­wi­ęk­sze i pierw­sze przy­ka­za­nie. Dru­gie po­dob­ne jest do nie­go: Będziesz mi­ło­wał swe­go bli­źnie­go jak sie­bie sa­me­go.” (Mt 22,37–39). Mi­ło­ść jest re­la­cją osób – czło­wie­ka i Boga; czło­wie­ka i czło­wie­ka, więc na­kaz mi­ło­ści ozna­cza po pro­stu usta­no­wie­nie re­la­cji jako sen­su de­ka­lo­gu i ca­łej ety­ki. Wia­ra w ta­kie­go Boga ma być od­kry­wa­niem, two­rze­niem re­la­cji. Będzie taka do­pie­ro wte­dy, kie­dy za­cznie­my Ko­ściół po­strze­gać w ewan­ge­licz­ny spo­sób – jako wspól­no­tę bra­ci i sióstr. Ro­dzi­nę opar­tą na wi­ęziach bra­ter­stwa, choć nie krwi… Jak po­wie­dział w jed­nej z ho­mi­lii pa­pież Fran­ci­szek: „duch ro­dzin­ny” jest dla Ko­ścio­ła kar­tą kon­sty­tu­cyj­ną. Ko­ściół jest i po­wi­nien być Bożą ro­dzi­ną”. Ko­ściół nie jest kor­po­ra­cją biz­ne­so­wą, hi­per­mar­ke­tem z usłu­ga­mi re­li­gij­ny­mi, for­mal­nym zbio­rem prze­pi­sów pra­wa, od któ­rych prze­strze­ga­nia za­le­żą nie­bia­ńskie kary i na­gro­dy… Nie jest za­wo­do­wą ar­mią, w któ­rej są ge­ne­ra­ło­wie i pro­ści żo­łnie­rze, ho­no­ro­wi ry­ce­rze i wo­jow­ni­cy. Czy też – jak wy­szło w tej ksi­ążce – opła­ca­ni na­jem­ni­cy. Ma być ro­dzi­ną uczniów Chry­stu­sa. Wspól­no­tą, w któ­rej ce­li­ba­ta­riusz, pa­sterz, jest spe­cem od re­la­cji – bo umie być sy­nem Boga, Oj­cem Jego dzie­ci, bra­tem dla dru­gie­go w Chry­stu­sie.

Dru­gim im­pul­sem do na­pi­sa­nia tej ksi­ążki było wła­śnie na­ucza­nie Fran­cisz­ka. Już Jan Pa­weł II wzy­wał do zmia­ny prio­ry­te­tów, w cen­trum sta­wiał czło­wie­ka (ha­sło: „Czło­wiek jest dro­gą Ko­ścio­ła”). Fran­ci­szek idzie jego śla­dem, wpro­wa­dza­jąc do na­ucza­nia klu­czo­we dla re­la­cji mi­ędzy­ludz­kich ter­mi­ny: czu­ło­ść i wspó­łczu­cie. Chce bu­do­wać kul­tu­rę tro­ski. Czym jest jed­nak wspó­łczu­cie? Do­me­ną ko­biet? Bud­dyj­skim oświe­ce­niem? Tym sa­mym, co em­pa­tia – wspó­łod­czu­wa­niem? Pa­pież nie mówi o em­pa­tii. Mówi o języ­ku wspó­łczu­cia, o dro­dze wspó­łczu­cia. To sło­wo wra­ca i zmu­sza do re­flek­sji. A jak się ma wspó­łczu­cie do li­to­ści? Do mi­ło­sier­dzia? Mi­ło­ść mi­ło­sier­na bez wspó­łczu­cia jest mo­żli­wa czy nie? Jak ko­cha mnie Bóg? Czym jest re­la­cja mi­ło­ści? Czy Bóg czu­je emo­cje? Wspó­łczu­je?

Ta ksi­ążka jest py­ta­niem o wspó­łczu­cie, roz­bi­tym na tyle oso­bi­stych py­tań, ilu lu­dzi cho­dzi po Zie­mi. Nie ma je­dy­nie słusz­nej tezy. Nie sta­no­wi teo­re­tycz­ne­go wy­kła­du. Jej siłą jest oso­bi­ste do­świad­cze­nie. Sta­no­wi pew­ne zde­rze­nie ży­cia co­dzien­ne­go, re­aliów by­cia z lu­dźmi, z wra­żli­wo­ścią Ewan­ge­lii.

Oczy­wi­ście przy­jęli­śmy kil­ka hi­po­tez – w tym tę, że aby wspó­łczu­cie za­ist­nia­ło, ko­niecz­na jest opty­ka kon­kret­ne­go czło­wie­ka i re­la­cji. Tam, gdzie jest masa, ka­te­go­ria, ety­kie­ta, ste­reo­typ, prze­pis, ale też in­sty­tu­cja, for­mal­na rola, funk­cja – tam wspó­łczu­cia nie ma. Ba­zu­jąc na Ewan­ge­lii, a zwłasz­cza na przy­po­wie­ści Je­zu­sa o mi­ło­sier­nym Sa­ma­ry­ta­ni­nie, za­ło­ży­li­śmy ta­kże, że dużo na te­mat wspó­łczu­cia mogą wie­dzieć lu­dzie, któ­rzy z wiel­kim od­da­niem po­ma­ga­ją in­nym. Dla­te­go czy­tel­ni­kom po­szu­ku­jącym od­po­wie­dzi, pro­po­nu­je­my si­ęgni­ęcie do tych dwóch źró­deł: do Ksi­ęgi Bi­blii i do „Ksi­ęgi” ży­cia – to zna­czy do­świad­cze­nia i świa­dec­twa kon­kret­nych lu­dzi. Do ksi­ążki za­pro­si­li­śmy 18 osób (włącz­nie z Mi­cha­łem Za­błoc­kim) i bar­dzo się cie­szy­my, że ze­chcia­ły z nami we­jść na tę dro­gę w po­szu­ki­wa­niu od­po­wie­dzi. W nie­zna­ne! Co z tego wy­ni­kło? Jak roz­mo­wy prze­bie­ga­ły, co w nich od­kry­li­śmy w świe­tle Ewan­ge­lii? Za­pra­sza­my do lek­tu­ry! Pew­ne wnio­ski są, py­ta­nie zaś wci­ąż po­zo­sta­je otwar­te… Z całą pew­no­ścią jed­nak pod­jęta dro­ga sta­ła się DRO­GA­MI. Oka­za­ło się bo­wiem, że ka­żda i ka­żdy z roz­mów­ców może się po­dzie­lić bar­dzo oso­bi­stym prze­ży­wa­niem wspó­łczu­cia. Funk­cjo­nu­ją oni w tej sa­mej „prze­strze­ni mi­ło­sier­dzia”, ale nikt z nich nie jest kal­ką in­ne­go. Ka­żda i ka­żdy są „ory­gi­na­ła­mi”.

Ksi­ążka jest prze­zna­czo­na dla ka­żde­go, kto lubi po­szu­ki­wa­nia. Szu­ka au­ten­tycz­nej mi­ło­ści i wspó­łczu­cia pyta o pew­ną wra­żli­wo­ść. Nie go­dzi się na obo­jęt­no­ść. Cier­pi z po­wo­du in­nych, w oto­cze­niu ma ko­goś cier­pi­ące­go. Albo nie ma za­ufa­nia do sie­bie, że kie­dy będzie sze­dł dro­gą jak ka­płan i le­wi­ta z przy­po­wie­ści, nie mi­nie obo­jęt­nie ofia­ry prze­mo­cy przy dro­dze, jak to się do dziś zda­rza lu­dziom po­bo­żnym.

War­to do­dać, że au­to­rzy mają świa­do­mo­ść prze­mian spo­łecz­nych, a back­gro­und kul­tu­ro­wy nie był bez zna­cze­nia dla wy­bo­ru te­ma­tu. Na na­szych oczach na­stępu­je bo­wiem szyb­ka ero­zja tzw. kul­tu­ry chrze­ści­ja­ńskiej, choć ona nie była prze­cież kul­tu­rą ewan­ge­licz­ną. Spo­łe­cze­ństwa Za­cho­du, do któ­re­go za­li­cza się też Pol­ska, od de­kad są prze­ory­wa­ne przez pro­ce­sy in­dy­wi­du­ali­za­cji, de­in­sty­tu­cjo­na­li­za­cji; prze­mia­ny wi­ęzi spo­łecz­nych. Co­raz bar­dziej dziś do­mi­nu­ją war­to­ści po­no­wo­cze­sne: au­ten­tycz­no­ść, em­pa­tia, su­biek­ty­wizm, ja­ko­ść ży­cia, eko­lo­gia, cie­le­sno­ść i sek­su­al­no­ść, de­cen­tra­li­za­cja, plu­ra­lizm, ró­żno­rod­no­ść. Li­czy się to, co do­ra­źne, nie­trwa­łe, płyn­ne, wie­lo­znacz­ne. Emo­cje do­mi­nu­ją nad ro­zu­mem, oso­bi­ste świa­dec­two gó­ru­je nad lo­gi­ką obiek­ty­wi­zmu. Wie­le z tych prze­mian Ko­ściół uznał, lub uzna za chwi­lę, za zgod­ne z ob­ja­wie­niem i wolą Boga. Tak zwa­ne zna­ki cza­su to: wy­zwo­le­nie i we­jście w sfe­rę pu­blicz­ną ko­biet, upodmio­to­wie­nie dziec­ka, dia­log, sza­cu­nek dla ró­żnic, au­to­ry­tet opar­ty nie na funk­cji, lecz na au­ten­tycz­no­ści i spój­no­ści słów z ży­ciem, eko­lo­gicz­na tro­ska o pla­ne­tę, sprze­ciw wo­bec prze­mo­cy.

Prze­moc jest nie do po­go­dze­nia z mi­ło­ścią z co naj­mniej dwóch po­wo­dów. Ten, kto ko­cha dru­gie­go, nie krzyw­dzi go, nie rani, nie dzia­ła na jego szko­dę. Re­la­cja mi­ło­ści wy­klu­cza krzyw­dze­nie. Poza tym, isto­ta prze­mo­cy po­le­ga na uprzed­mio­to­wie­niu oso­by, urze­czo­wie­niu czło­wie­ka, dla­te­go za­cho­wa­nie to jest obiek­tyw­nie sprzecz­ne z chrze­ści­ja­ńską an­tro­po­lo­gią. Są też jed­nak rze­czy w świe­cie, któ­re ule­gły zmia­nie – ale zna­ka­mi cza­su nie są, w tym: wia­ra w ży­cie i mi­ło­ść bez cier­pie­nia, za­stąpie­nie ety­ki em­pa­tią, glo­ry­fi­ka­cja ego­cen­try­zmu i nar­cy­zmu, na­sta­wie­nie na szyb­ki efekt typu „in­stant”, my­śle­nie o wła­dzy jako sile, mocy – a nie słu­żbie. I zdu­mie­wa­jące od­wró­ce­nie po­rząd­ku: to, że Bóg jest Mi­ło­ścią nie ozna­cza, że ka­żda mi­ło­ść jest… bo­giem.

Ko­ściół otwie­ra się dziś na świat emo­cji, po­trzeb i re­la­cji, nie może na­to­miast ule­gać lo­gi­ce wa­ha­dła. Nie­ustan­nie, od wie­ków, szu­ka HAR­MO­NII i RÓW­NO­WA­GI. Dla­te­go nie re­zy­gnu­jąc z praw­dy obiek­tyw­nej, łączy ją z mi­ło­ścią na co dzień do ka­żde­go czło­wie­ka. Zwłasz­cza tego, któ­ry jest ubo­gi, po­trze­bu­jący, cier­pi­ący, obo­la­ły. Któ­ry zo­stał znisz­czo­ny przez prze­moc, dzia­ła­nie dru­gie­go. Znisz­czo­ną rzecz da się od­ku­pić. Na­pra­wić. Czło­wiek, któ­ry do­świad­czył prze­mo­cy, któ­re­go za­bi­ja­no na raty, musi do­stać mi­ło­ść. Aby umiał żyć…

Wspó­łczu­cie dla po­bi­tych

Z kar­dy­na­łem Grze­go­rzem Ry­siem roz­ma­wia Ma­łgo­rza­ta Bil­ska

Ma­łgo­rza­ta Bil­ska – dzien­ni­kar­ka, au­tor­ka ksi­ążek, ab­sol­went­ka stu­diów dok­to­ranc­kich w In­sty­tu­cie So­cjo­lo­gii UJ. Pra­cu­je dla „Prze­wod­ni­ka Ka­to­lic­kie­go”, gdzie ma sta­łą ru­bry­kę Bez Owi­ja­nia; wspó­łpra­cu­je z „Rzecz­po­spo­li­tą” i KAI. Jest też pe­da­go­giem, eks­per­tem w ob­sza­rze pro­fi­lak­ty­ki prze­mo­cy. Pu­bli­ko­wa­ła w „Ty­go­dni­ku Po­wszech­nym”, „Wprost”, „Zna­ku”, „Prze­glądzie Po­wszech­nym”, „Wi­ęzi”, „Teo­lo­gii Po­li­tycz­nej, „Pres­sjach”; w ma­ga­zy­nie na urządze­nia mo­bil­ne „W Punkt”; na por­ta­lach na­te­mat.pl, rmf24.pl, deon.pl, pl.ale­te­ia.org. Ostat­nio wy­da­ła – z kar­dy­na­łem Grze­go­rzem Ry­siem – ksi­ążkę Mi­strzo­wie dru­gie­go pla­nu, któ­ra do­sta­ła wy­ró­żnie­nie FE­NIKS 2023. Jej ar­ty­ku­ły znaj­du­ją się w pra­cach zbio­ro­wych, w tym: Chrze­ści­ja­ństwo przed nami, red. J. Ma­kow­ski i J. Sa­la­mon SJ (2008). Miesz­ka w Kra­ko­wie.

Kar­dy­nał Grze­gorz Ryś – dok­tor ha­bi­li­to­wa­ny hi­sto­rii, me­tro­po­li­ta łódz­ki (od 2017), w la­tach 2020–2021 ad­mi­ni­stra­tor apo­stol­ski die­ce­zji ka­li­skiej. Wcze­śniej bi­skup po­moc­ni­czy ar­chi­die­ce­zji kra­kow­skiej (2011–2017). Czło­nek dwóch wa­ty­ka­ńskich dy­ka­ste­rii: Dy­ka­ste­rii ds. Bi­sku­pów; Dy­ka­ste­rii do spraw Kul­tu Bo­że­go i Dys­cy­pli­ny Sa­kra­men­tów. Uko­ńczył stu­dia z za­kre­su teo­lo­gii oraz hi­sto­rii. W 1994 roku uzy­skał dok­to­rat, a w 2000 roku – ha­bi­li­ta­cję z nauk hu­ma­ni­stycz­nych w za­kre­sie hi­sto­rii na Uni­wer­sy­te­cie Jana Pa­wła II w Kra­ko­wie. W la­tach 2007–2011 był rek­to­rem Wy­ższe­go Se­mi­na­rium Du­chow­ne­go w Kra­ko­wie. Jest twór­cą i przez dwie ka­den­cje był prze­wod­ni­czącym Ze­spo­łu ds. No­wej Ewan­ge­li­za­cji KEP. Od 2022 roku pe­łni funk­cję prze­wod­ni­czące­go Rady ds. Dia­lo­gu Re­li­gij­ne­go oraz Ko­mi­te­tu ds. Dia­lo­gu z Ju­da­izmem. Czło­nek Rady Sta­łej Epi­sko­pa­tu Pol­ski. W 2023 roku wy­bra­no go do ze­spo­łu KEP, któ­ry pra­cu­je nad kon­cep­cją ko­mi­sji ba­da­jącej przy­pad­ki wy­ko­rzy­sta­nia sek­su­al­ne­go ma­ło­let­nich w pol­skim Ko­ście­le. Jest za­an­ga­żo­wa­ny w ewan­ge­li­za­cję mło­dzie­ży; ini­cja­tor wie­lu wy­da­rzeń eku­me­nicz­nych. Stwo­rzył w Ło­dzi Eku­me­nicz­ną Szko­łę Bi­blij­ną i Szko­łę Li­tur­gii. Ce­nio­ny ka­zno­dzie­ja i re­ko­lek­cjo­ni­sta, au­tor ok. 50 ksi­ążek. W „Ty­go­dni­ku Po­wszech­nym” ma sta­łą ru­bry­kę Okru­chy sło­wa. Jest z Kra­ko­wa; cho­dzi po gó­rach i je­ździ na nar­tach.

Ma­łgo­rza­ta Bil­ska: Wspó­łczu­cie, jak usły­sza­łam od wy­kszta­łco­ne­go i ce­nio­ne­go ksi­ędza, to ter­min nie chrze­ści­ja­ński, ale bud­dyj­ski. „Chrze­ści­ja­ńskie to jest mi­ło­sier­dzie!” – mówi mi ten ksi­ądz. Z po­czu­ciem pew­nej wy­ższo­ści. A prze­cież Je­zus ogrom­nie wspó­łczuł lu­dziom cier­pi­ącym spo­tka­nym na ziem­skiej dro­dze, co mamy za­pi­sa­ne w Ewan­ge­lii. Ob­raz Boga wspó­łczu­jące­go znie­kszta­łci­ły nam po pro­stu tłu­ma­cze­nia Bi­blii z języ­ków ory­gi­nal­nych. Na szczęście pa­pież Fran­ci­szek (do­pie­ro 266. na­stęp­ca św. Pio­tra) często uży­wa tego sło­wa w ho­mi­liach, w wy­stąpie­niach, w ofi­cjal­nych do­ku­men­tach, pod­czas nie­for­mal­nych wi­zyt i spo­tkań. Mnó­stwo uwa­gi po­świ­ęca trój­cy, jaką sta­no­wią czu­ło­ść, wspó­łczu­cie i tro­ska – po­stu­lu­je bu­do­wę no­wej cy­wi­li­za­cji tro­ski. Ter­min „wspó­łczu­cie” nie za­stępu­je tu mi­ło­sier­dzia, ale w pew­nym sen­sie, od Ser­ca Je­zu­sa, je do­pe­łnia.

W ho­mi­lii wy­gło­szo­nej w Śro­dę Po­piel­co­wą 2024 pa­pież po­wie­dział: „Je­ste­śmy po­wo­ła­ni do mi­ło­ści, do ko­cha­nia na­szych bra­ci i sióstr (…) do oka­zy­wa­nia wspó­łczu­cia i czy­nie­nia mi­ło­sier­dzia”. Mó­wił ta­kże w tam­tym okre­sie: „Nad­staw­my ucha na­sze­go ser­ca temu, któ­ry w ci­szy chce nam po­wie­dzieć: je­stem two­im Bo­giem, Bo­giem mi­ło­sier­dzia i wspó­łczu­cia (…)”. Czym te oba po­jęcia się ró­żnią we­dług Ksi­ędza Kar­dy­na­ła?

Kar­dy­nał Grze­gorz Ryś: My­ślę, że do­strze­ga­nie wspó­łczu­cia pod­kre­śla oso­bo­wą na­tu­rę Boga. O wspó­łczu­ciu mo­żna mó­wić tyl­ko mi­ędzy oso­ba­mi, więc ta­kże wte­dy, gdy ktoś chce wska­zać na oso­bo­wy cha­rak­ter re­la­cji Boga i czło­wie­ka. Gdy­bym był „moc­niej­szym” teo­lo­giem do­gma­tycz­nym, po­wie­dzia­łbym na­wet, że w ten spo­sób mo­żna opi­sy­wać rów­nież Ta­jem­ni­cę we­wnętrz­ne­go ży­cia Trój­cy Świ­ętej. Wszędzie tam, gdzie mó­wi­my o oso­bach, po­ja­wia się prze­strzeń dla wspó­łczu­cia.

Z „po­przed­nie­go ży­cia” (w Kra­ko­wie) pa­mi­ętam roz­mo­wy o cier­pie­niu Boga Ojca. Je­śli w ogó­le do­pusz­cza się mo­żli­wo­ść cier­pie­nia Ojca, oczy­wi­ście w od­nie­sie­niu do męki Syna, to wła­śnie z uwa­gi na to, że są to Oso­bo­we Pod­mio­ty – w re­la­cji do sie­bie. Oj­ciec nie może nie cier­pieć, pa­trząc na to, jak bi­czo­wa­ny, bity, ka­to­wa­ny, tor­tu­ro­wa­ny jest Syn. W ja­kich męczar­niach i roz­dzie­ra­jącym cia­ło bólu umie­ra. Wspó­łczu­cie jest re­ak­cją Oso­by. Bóg jest Oso­bą. Wspól­no­tą Osób. Za­tem my, lu­dzie, oso­by stwo­rzo­ne na Ich ob­raz, mamy zdol­no­ść do ta­kiej re­ak­cji na cier­pie­nie dru­gie­go.

Oso­bo­wy Bóg w Trój­cy jest wspó­łczu­jący wza­jem­nie wo­bec sie­bie, gdyż jest Mi­ło­ścią. A czy jest mi­ło­sier­ny? Chy­ba nie, bo ten ter­min od­no­si się do grzesz­ni­ka. Mi­ło­sier­dzie dane jest „z góry”.

O mi­ło­sier­dziu mó­wi­my za­wsze wte­dy, gdy mamy do czy­nie­nia z mi­ło­ścią prze­kra­cza­jącą mia­rę spra­wie­dli­wo­ści. Po­dam przy­kład: Elżbie­ta, mat­ka Jana Chrzci­cie­la, mó­wi­ła, że Bóg jej oka­zał mi­ło­sier­dzie: „Dla Elżbie­ty zaś nad­sze­dł czas roz­wi­ąza­nia i uro­dzi­ła syna. Gdy jej sąsie­dzi i krew­ni usły­sze­li, że Pan oka­zał tak wiel­kie mi­ło­sier­dzie nad nią, cie­szy­li się z nią ra­zem” (Łk 1,57–58). Ona nie po­trze­bo­wa­ła mi­ło­sier­dzia w klu­czu prze­ba­cze­nia, gdyż – jak Bi­blia pod­kre­śla – była czło­wie­kiem spra­wie­dli­wym. Była świ­ęta i nie­na­gan­na. Mi­ło­sier­dzie Boga względem niej po­le­ga na ła­sce po­częcia i uro­dze­nia syna, gdyż byli z Za­cha­ria­szem bez­płod­ni, a w jej wie­ku bio­lo­gia unie­mo­żli­wia­ła za­jście w ci­ążę. Ona jed­nak wbrew na­tu­rze, bio­lo­gii, uro­dzi­ła zdro­we­go, sil­ne­go chłop­ca. Do­świad­czy­ła mi­ło­sier­dzia.

Naj­wa­żniej­sza od­po­wie­dź na py­ta­nie o to, jak się ma wspó­łczu­cie do mi­ło­sier­dzia, może być wy­pro­wa­dzo­na z uwa­żne­go pa­trze­nia na Je­zu­sa w Ewan­ge­lii. U Nie­go czu­ło­ść jest wa­run­kiem sine qua non mi­ło­sier­dzia. Ona po­ja­wia się po dro­dze do czy­nie­nia dru­gie­go in­nym. A wraz z nią wi­dać tu też wspó­łod­czu­wa­nie. Ze współ-czu­cia wy­ni­ka po­tem czyn. Je­że­li nie ma wspó­łczu­cia, to ro­dzi się py­ta­nie o to, skąd wzi­ął się ten czyn.

Wspó­łczu­cie jest też funk­cją po­zna­nia pro­ble­mu, z któ­rym Je­zus się spo­ty­ka. To, co wi­dzi, bar­dzo głębo­ko Go do­ty­ka. Po­ru­sza Go. Gdy­by nie po­ru­sza­ło, by­łby je­dy­nie ze­wnętrz­nym ob­ser­wa­to­rem, re­je­stru­jącym wy­da­rze­nia jako fak­ty, któ­re jed­nak po­zo­sta­ją dla Nie­go bez wi­ęk­sze­go zna­cze­nia. Więc z cze­go mia­ła­by się brać mo­ty­wa­cja do udzie­le­nia po­mo­cy? Skąd czyn mi­ło­sier­dzia?

Na­sza kul­tu­ra jest kul­tu­rą ob­ra­zu (a nie kul­tu­rą sło­wa). Kie­dy Guy De­bord, fran­cu­ski pi­sarz i fi­lo­zof, w la­tach 70. XX wie­ku pi­sał o „spo­łe­cze­ństwie spek­ta­klu”, w Pol­sce był PRL. W la­tach 80. wiel­kie za­in­te­re­so­wa­nie wzbu­dzi­ła ksi­ążka Je­ana Bau­dril­lar­da Sy­mu­la­kry i sy­mu­la­cja. Po­sta­wił on tezę, że w erze me­diów, re­kla­my itd. prze­szli­śmy z rze­czy­wi­sto­ści do hi­per­rze­czy­wi­sto­ści… W du­żym uprosz­cze­niu – nasz ob­raz świa­ta co­raz bar­dziej od­ry­wa się od fak­tów, au­ten­tycz­nych do­świad­czeń. I to było przed epo­ką do­stęp­ne­go ma­so­wo in­ter­ne­tu i te­le­fo­nów ko­mór­ko­wych! Je­ste­śmy bom­bar­do­wa­ni non stop ob­ra­za­mi pe­łny­mi nie­na­wi­ści i prze­mo­cy – wo­kół tego kręcą się nar­ra­cje me­diów, fil­mów, se­ria­li te­le­wi­zyj­nych. Gu­bi­my gdzieś gra­ni­cę mi­ędzy bó­lem re­al­nym a wir­tu­al­nym – jak­by ka­żdy miał co naj­mniej dzie­wi­ęć żyć. Do­sta­je­my wy­rwa­ne z kon­tek­stu mi­gaw­ki dra­ma­tów. Tam mamy uczyć się wspó­łczu­cia?

Nie ma tam re­la­cji z czło­wie­kiem.

Brak spo­tka­nia face to face.

Dla­te­go na po­cząt­ku po­wie­dzia­łem, że wspó­łczu­cie bie­rze się z in­ten­syw­ne­go spo­tka­nia lu­dzi. Ta­kie­go, któ­re chce iść w głąb, a nie – za­trzy­my­wać się na po­wierzch­ni.

Po­zo­sta­je py­ta­nie, dla­cze­go ka­to­li­cy nie iden­ty­fi­ku­ją się z ter­mi­nem „wspó­łczu­cie”. Być może do­bry trop zna­la­złam w ksi­ążce ks. Lesz­ka Ma­tei Bóg mówi do cie­bie. Za­ufaj mi, a kon­kret­nie w części Wzru­szyć się mi­ło­sier­dziem. Au­tor po­twier­dza to, co mó­wił mi już ks. prof. Mar­cin Ko­wal­ski, zna­ny bi­bli­sta. Tłu­ma­cze­nie grec­kie­go ory­gi­na­łu Ewan­ge­lii nie­ste­ty wpro­wa­dza w błąd, je­śli cho­dzi o isto­tę tego, jak Je­zus re­agu­je na cier­pie­nie. To do­ty­czy ta­kże Sa­ma­ry­ta­ni­na z przy­po­wie­ści: „Je­zus (…) rze­kł: Pe­wien czło­wiek scho­dził z Je­ro­zo­li­my do Je­ry­cha i wpa­dł w ręce zbój­ców. Ci nie tyl­ko, że go ob­dar­li, lecz jesz­cze rany mu za­da­li i zo­sta­wiw­szy na pół uma­rłe­go, ode­szli. Przy­pad­kiem prze­cho­dził tą dro­gą pe­wien ka­płan; zo­ba­czył go i mi­nął. Tak samo le­wi­ta, gdy przy­sze­dł na to miej­sce i zo­ba­czył go, mi­nął. Pe­wien zaś Sa­ma­ry­ta­nin, będąc w pod­ró­ży, prze­cho­dził rów­nież obok nie­go. Gdy go zo­ba­czył, wzru­szył się głębo­ko: pod­sze­dł do nie­go i opa­trzył mu rany, za­le­wa­jąc je oli­wą i wi­nem; po­tem wsa­dził go na swo­je by­dlę, za­wió­zł do go­spo­dy i pie­lęgno­wał go. Na­stęp­ne­go zaś dnia wy­jął dwa de­na­ry, dał go­spo­da­rzo­wi i rze­kł: Miej o nim sta­ra­nie, a je­śli co wi­ęcej wy­dasz, ja od­dam to­bie, gdy będę wra­cał” (Łk 10,30–35).

Bi­blia Ty­si­ąc­le­cia dała „wzru­szył się głębo­ko”, Bi­blia Po­zna­ńska „uli­to­wał się”. We­dług Be­ne­dyk­ta XVI trze­ba to tłu­ma­czyć: „roz­da­rło mu się ser­ce”. Grec­kie εσπλαγχνισψη, esplagch­ni­ste, zna­czy „po­ru­szo­ny do wnętrz­no­ści” i zna­cze­nio­wo jest bli­ższe „wspó­łczu­ciu”.

Ani jed­no tłu­ma­cze­nie, ani dru­gie, ani trze­cie nie jest do­bre… Be­ne­dykt XVI był ge­nial­nym teo­lo­giem, ale zwrot, któ­re­go uży­wa, jest po­etyc­ki. Fak­tycz­nie trze­ba tu­taj wró­cić do ory­gi­na­łu. Ter­min esplagch­ni­ste znaj­du­je się w No­wym Te­sta­men­cie w kil­ku miej­scach. Na przy­kład u Łu­ka­sza w pi­ęt­na­stym roz­dzia­le oj­ciec wzru­sza się głębo­ko, kie­dy wi­dzi wra­ca­jące­go do domu syna – na­zwa­li­śmy go mar­no­traw­nym. Ter­min jest też w kil­ku miej­scach u Mar­ka i to war­te od­no­to­wa­nia, po­nie­waż nie pada w kon­te­kście przy­po­wie­ści – hi­sto­rii mniej czy bar­dziej, ale jed­nak zmy­ślo­nej. Ma­rek uży­wa tego sło­wa, by opi­sać spo­tka­nia Je­zu­sa.

Klu­czem do pro­ble­mu jest sło­wo. W ła­ci­ńskim tłu­ma­cze­niu dość często jest ono prze­kła­da­ne na vi­sce­ra – mó­wi­ąc do­sad­nie, „wnętrz­no­ści”. Cho­dzi o to, co czło­wiek ma w so­bie naj­bar­dziej we­wnątrz. Dla­te­go bar­dziej mi od­po­wia­da tłu­ma­cze­nie: „po­ru­szo­ny do sa­mych trze­wi”.

To jest już bli­skie he­braj­skie­mu sło­wu opi­su­jące­mu mi­ło­sier­dzie: ra­ha­mim, od re­hem, czy­li łono mat­ki, tzn. wnętrze ko­bie­ty. Z tej per­spek­ty­wy splagch­na to może być „łono”, może na­wet sło­wo wspó­łcze­sne – „ma­ci­ca”. Je­że­li bio­rę ko­goś do swo­je­go łona, to zna­czy, że chcę go uro­dzić do no­we­go ży­cia. W tym spo­tka­niu osta­tecz­nie nie idzie więc o po­wierz­chow­ną re­je­stra­cję fak­tów ani o re­ak­cję wy­łącz­nie emo­cjo­nal­ną, ani o płyt­ką, do­ra­źną po­moc „na od­czep­ne”. Je­śli na­po­tka­ne­go czło­wie­ka bio­rę w swo­je wnętrz­no­ści, w trze­wia, to mam za­miar zro­dzić go do zu­pe­łnie no­we­go ży­cia…

Dać sie­bie. Za­an­ga­żo­wać się ja­koś.

Taki de fac­to sens jest ukry­ty w Ewan­ge­lii. Mo­żna na­wet po­wie­dzieć – chcę dać mu nowy start. Choć to nie jest to samo.

Ksi­ądz Ma­te­ja od­no­si się do św. Au­gu­sty­na, któ­ry uży­wał okre­śle­nia „mi­ło­sier­ne wspó­łczu­cie wo­bec po­trze­bu­jących”. I pi­sał: „Z wła­snej sła­bo­ści czer­pie­my wspó­łczu­cie, skła­nia­jące nas, aby­śmy spie­szy­li na po­moc tym, któ­rzy tego po­trze­bu­ją. Jak sami by­śmy chcie­li, aby nam inni po­mo­gli, kie­dy znaj­du­je­my się w bie­dzie. Je­ste­śmy jak drze­wo owo­co­daj­ne, bli­źnie­mu bo­wiem, któ­ry do­zna­je krzyw­dy, wy­świad­cza­my do­bro przez wy­rwa­nie go z rąk prze­mo­cy i oto­cze­nie sil­ną osło­ną praw­dzi­wej spra­wie­dli­wo­ści jak drze­wo osła­nia do­bro­czyn­nym cie­niem” (Wy­zna­nia, XIII, 17). Tu­taj wspó­łczu­cie po­ja­wia się jako re­ak­cja na po­trze­bę i sta­je się pod­sta­wą dzia­ła­nia. Trze­ba to pod­kre­ślić, bo czy­ny mi­ło­sier­dzia by­wa­ją mo­ty­wo­wa­ne tyl­ko obo­wi­ąz­kiem mo­ral­nym. Dłu­go do tego się je spro­wa­dza­ło. Wspó­łczu­cie było su­biek­tyw­ne, więc gor­sze… A prze­cież i Je­zus, i pa­pież Fran­ci­szek ge­nial­nie łączą obiek­tyw­ne praw­dy i pra­wo z tro­ską o kon­kret­ną po­bi­tą i skrzyw­dzo­ną oso­bę, le­żącą przy ich dro­dze!

Mo­żna się za­sta­no­wić – co to zna­czy, że coś jest obo­wi­ąz­kiem? Przy­po­mnij­my 25 roz­dział Ewan­ge­lii Ma­te­usza. To – we­dług pa­pie­ża Fran­cisz­ka – je­den z naj­wa­żniej­szych tek­stów w ca­łej Ewan­ge­lii:

„(…) by­łem głod­ny, a nie da­li­ście Mi jeść;

by­łem spra­gnio­ny, a nie da­li­ście Mi pić;

by­łem przy­by­szem, a nie przy­jęli­ście Mnie;

by­łem nagi, a nie przy­odzia­li­ście Mnie;

by­łem cho­ry i w wi­ęzie­niu, a nie od­wie­dzi­li­ście Mnie”

(Mt 25,42–43).

Żeby wy­pe­łnić za­le­ce­nie mi­ło­sier­dzia, na­praw­dę wy­star­czy rzu­cić ko­muś ka­wa­łek chle­ba, dać ochłap, ka­wa­łek podło­gi do spa­nia? Za­nie­cha­nie w tym przy­pad­ku nie do­ty­czy tyl­ko tego, że po­trze­bu­jący nic nie do­stał lub do­stał „na od­czep się”, lecz ta­kże re­la­cji: nie zo­ba­czy­łeś tych lu­dzi, nie wsze­dłeś z nimi w re­la­cję mi­ędzy­ludz­ką, in­ter­per­so­nal­ną – i nie oka­za­łeś mi­ło­ści. W Pierw­szym Li­ście św. Jana czy­ta­my:

„Je­śli­by ktoś po­sia­dał ma­jęt­no­ść tego świa­ta

i wi­dział, że brat jego cier­pi nie­do­sta­tek,

a za­mknął przed nim swe ser­ce,

jak może trwać w nim mi­ło­ść Boga?”

(1 J 3,17).

Kie­dy ktoś wi­dzi bie­dę czło­wie­ka, a za­my­ka ser­ce, nie spe­łnia wy­mo­gów Ewan­ge­lii. To naj­le­piej po­ka­zu­je, gdzie jest re­al­ny pro­blem. Jan wca­le nie upo­mi­na nas za to, że ktoś za­mknął przed dru­gim czło­wie­kiem port­fel. Kry­ty­ku­je za­mkni­ęte ser­ce! Nie ma ta­kiej mo­żli­wo­ści, że rzu­cę ubo­gie­mu dy­chę, po czym pad­nie sław­ne „spie­przaj dzia­du”. Taka po­moc nie ma nic wspól­ne­go z chrze­ści­ja­ństwem! Nie wol­no mi­ło­sier­dzia re­du­ko­wać do obo­wi­ąz­ku!

Ze stra­chu przed emo­cja­mi czy z in­nych po­wo­dów.

Mi­ło­sier­dzie jest pod­sta­wą, ogar­nia ca­łe­go czło­wie­ka. Je­śli tak nie jest, sta­je się tyl­ko ro­dza­jem ja­kie­jś ka­ry­ka­tu­ry.

Gdy szu­ka­łam ma­te­ria­łów na te­mat tego, co Ko­ściół mówi o wspó­łczu­ciu i mi­ło­sier­dziu, ze zdu­mie­niem od­kry­łam, że obo­wi­ązek był ce­nio­ny jako ra­cjo­nal­ny i obiek­tyw­ny, pod­czas gdy wspó­łczu­cie trak­to­wa­no z góry, bo to jest „emo­cja”. Uczy­nek mi­ło­sier­dzia nie może być „ze stro­ny ofia­ro­daw­cy wy­ra­zem zwy­kłej li­to­ści i wspó­łczu­cia” – pi­sze ksi­ądz Krzysz­tof Gryz i jest to stwier­dze­nie ty­po­we. Jak­by po li­nii św. To­ma­sza z Akwi­nu. W do­dat­ku po­sta­wę wspó­łczu­cia prze­ciw­sta­wia się… mi­ło­ści, któ­ra ma być „po­sta­wą ak­cep­ta­cji i przy­jęcia czło­wie­ka jako daru”. Teo­ria ni­jak się ma do ży­cia! Bar­dzo wąt­pię, czy Sa­ma­ry­ta­nin stał się ra­tun­kiem i oca­le­niem dla po­bi­te­go, bo prze­my­ślał uprze­dze­nia wo­bec Żyda i go za­ak­cep­to­wał. Przy­jął go jako dar! Po pro­stu był „po­ru­szo­ny do trze­wi”. Wcze­śniej cier­pi­ące­go obo­jęt­nie mi­nęli czy­ści, po­bo­żni: ka­płan i świec­ki słu­ga świ­ąty­ni, ma­jący w gło­wie prze­pi­sy mo­ral­ne.

Pew­nie do­tych­czas cho­dzi­ło o to, że nie mo­żna po­prze­stać na emo­cjach, ale trze­ba pó­jść da­lej. Poza tym jest w tym tro­chę ko­ściel­ne­go slan­gu, któ­ry – w licz­nych wy­mia­rach – bywa bar­dzo po­dejrz­li­wy wo­bec emo­cji. Z tym się zgo­dzę. To do­ty­czy nie tyl­ko dzieł mi­ło­sier­dzia, ale i na przy­kład form mo­dli­twy. Mo­żna li­czyć w ty­si­ącach tek­sty, któ­re kry­ty­ku­ją mo­dli­twę cha­ry­zma­tycz­ną, „bo to tyl­ko emo­cjo­nal­no­ść”. Z tego sa­me­go po­wo­du nie­któ­rzy teo­lo­go­wie czy na­wet ka­to­lic­cy in­te­lek­tu­ali­ści nie poj­mo­wa­li Led­ni­cy i du­żych wy­da­rzeń – spo­tkań ewan­ge­li­za­cyj­nych. Wy­star­czy wzru­szyć ra­mio­na­mi: „pe­łen emo­cji event”. Nic nie wart. Z dru­giej stro­ny, nie wy­star­czy wspó­łczuć: ta­kie po­de­jście też by­ło­by bzdu­rą. W Li­ście św. Ja­ku­ba au­tor pi­sze tak: „Je­śli na przy­kład brat lub sio­stra nie mają odzie­nia lub brak im co­dzien­ne­go chle­ba, a ktoś z was po­wie im: «Idźcie w po­ko­ju, ogrzej­cie się i na­jedz­cie do syta!» – a nie da­cie im tego, cze­go ko­niecz­nie po­trze­bu­ją dla cia­ła – to na co się to przy­da?” (Jk 2,15–16).

Mo­żna z em­pa­tią wy­ra­zić wspó­łczu­cie, ale na nim mi­ło­ść chrze­ści­ja­ni­na się nie ko­ńczy. Trze­ba si­ęgnąć do tego, jak za­cho­wu­je się Je­zus. W spo­tka­niu z cier­pi­ącym czło­wie­kiem wspó­łczu­cie jest eta­pem Jego re­ak­cji. Naj­pierw wi­dzi­my głębo­kie współ-od­czu­wa­nie. Ale ono po­tem prze­cho­dzi da­lej, do dzia­ła­nia.

Ro­zu­miem tok my­śle­nia. Mu­si­my wy­ra­źnie roz­ró­żnić jesz­cze dwa ter­mi­ny: wspó­łczu­cie i em­pa­tię. Wspó­łczu­cie wbrew po­zo­rom nie jest bo­wiem wca­le współ-od-czu­ciem! (Choć tak uwa­żał cho­ćby ks. prof. Jó­zef Ti­sch­ner – był tro­chę sprzed epo­ki wie­dzy psy­cho­lo­gicz­nej). Ró­żne słow­ni­ki języ­ka pol­skie­go po­da­ją od­mien­ne de­fi­ni­cje, któ­re mo­żna ująć w zda­nie: „WSPÓ­ŁCZU­CIE – więź so­li­dar­no­ści z czło­wie­kiem cier­pi­ącym”. To jest for­ma uczu­cio­wej so­li­dar­no­ści, ale so­li­dar­no­ść jest de­fi­ni­cyj­nie ro­dza­jem wi­ęzi spo­łecz­nej. Tych wi­ęzi łączących lu­dzi ni­g­dy, ale to ni­g­dy nie zbu­du­je się je­dy­nie na mo­ral­nym obo­wi­ąz­ku, na ro­zum­nie wy­kal­ku­lo­wa­nej po­win­no­ści. Em­pa­tia na­to­miast jest to zdol­no­ść do wczu­cia się w dru­gą oso­bę tak, aby ro­zu­mieć, co ona prze­ży­wa, co czu­je. Wspó­łod­czu­wa­nie wca­le nie musi za­mie­nić się w po­moc bli­źnie­mu, w po­sta­wę Sa­ma­ry­ta­ni­na; ono uza­sad­nia mi­ędzy in­ny­mi eu­ta­na­zję. „Nie wol­no po­zwo­lić dru­gie­mu na cier­pie­nie – skró­ćmy ból!” To nie jest chrze­ści­ja­ństwo. Em­pa­tia może wy­god­nie zgrać się z nar­cy­zmem i słu­żyć kon­cen­tra­cji na so­bie. Le­ga­li­za­cja eu­ta­na­zji to pro­ste po­zby­cie się kło­po­tu – nic nie mu­szę ro­bić. Trosz­czę się! Mam do­bre ser­ce.

Ser­ce w języ­ku Bi­blii też nie jest je­dy­nie sie­dzi­bą uczuć. To ta­kie we­wnętrz­ne cen­trum czło­wie­ka, skąd wy­ni­ka­ją de­cy­zje. To da­le­ko głęb­sze zna­cze­nie niż ro­man­tycz­ne czy po­pkul­tu­ro­we, okle­pa­ne, czer­wo­ne ser­dusz­ko. Em­pa­tia jest ter­mi­nem ra­czej psy­cho­lo­gicz­nym, ma węższe zna­cze­nie.

Na moje gru­bia­ńskie wy­czu­cie igno­ran­ta w dzie­dzi­nie nauk psy­cho­lo­gicz­nych: em­pa­tia jest dziś po­sta­wą za­le­ca­ną, może na­wet po­praw­ną po­li­tycz­nie. Wspó­łczu­cie nie – jest zbyt chrze­ści­ja­ńskie. Za moc­no wcho­dzi w kwe­stie du­cho­we. Po­nie­waż w Pol­sce jest bar­dzo mało bud­dy­stów, to wspó­łczu­cie ko­ja­rzy się nam przede wszyst­kim z języ­kiem ewan­ge­licz­nym, zwłasz­cza od kie­dy pa­pież Fran­ci­szek wpro­wa­dził je do swo­je­go na­ucza­nia. Często uży­wa on tego sło­wa wła­śnie w od­nie­sie­niu do Je­zu­sa, mi­ło­sier­dzia. Ono jest za świ­ęte, za bli­skie Boga, żeby tra­fi­ło do me­diów i sfe­ry pu­blicz­nej. Jak coś jest psy­cho­lo­gicz­ne, jest przyj­mo­wa­ne bez za­strze­żeń. Ja jed­nak zo­sta­nę przy wspó­łczu­ciu.

Fran­ci­szek nie uży­wa sło­wa „em­pa­tia”… Jest ono za to w sa­mym cen­trum po­stu­la­tów no­wych ru­chów spo­łecz­nych, przede wszyst­kim ru­chu gen­der. Em­pa­tia w pew­nym stop­niu za­stąpi­ła nor­my mo­ral­ne. Po­nie­waż ety­ka bez praw­dy obiek­tyw­nej, jako ludz­kie dzie­ło hi­sto­rycz­ne – tyl­ko kon­struk­cja kul­tu­ro­wa – tra­ci ra­cję bytu, fun­da­men­tem do­brych re­la­cji jest dziś na­kaz em­pa­tii. Bo dla­cze­go mam się trosz­czyć o ko­goś, sko­ro nie ma trans­cen­dent­ne­go źró­dła norm, nie­za­le­żne­go od woli jed­nost­ki? Ko­ściół od po­cząt­ku sta­rał się łączyć ser­ce i ro­zum w jed­no. Fak­tem jest z ko­lei, że nam, ka­to­li­kom, bra­ku­je na co dzień wspó­łczu­cia, co ja­skra­wo wi­dać po re­ak­cjach na skrzyw­dzo­ne przez ksi­ęży dzie­ci i cier­pie­nie ofiar ka­żdej in­nej prze­mo­cy. Często po­zo­sta­je­my obo­jęt­ni wo­bec cier­pi­ących, któ­rzy nie miesz­czą się w ka­ta­lo­gu tra­dy­cyj­nych uczyn­ków mi­ło­sier­dzia ta­kich jak ubo­dzy, cho­rzy, sa­mot­ne mat­ki. Choć tacy dum­ni je­ste­śmy z na­szych dzieł mi­ło­sier­dzia, trze­ba wró­cić do Ewan­ge­lii, do źró­deł.

Naj­lep­szym tek­stem w Ewan­ge­lii uka­zu­jącym wspó­łczu­cie Je­zu­sa jest je­den z po­cząt­ko­wych frag­men­tów Ewan­ge­lii Mar­ka. To tekst ab­so­lut­nie ge­nial­ny: „Wte­dy przy­sze­dł do Nie­go trędo­wa­ty i upa­da­jąc na ko­la­na, pro­sił Go: «Je­śli chcesz, mo­żesz mnie oczy­ścić». Zdjęty li­to­ścią, wy­ci­ągnął rękę, do­tknął go i rze­kł do nie­go: «Chcę, bądź oczysz­czo­ny!». Na­tych­miast trąd go opu­ścił i zo­stał oczysz­czo­ny” (Mk 1,40–42).

Pierw­sze sło­wo po stro­nie Je­zu­sa w tym spo­tka­niu to wła­śnie splagch­ni­ste­is. Świ­ęty Hie­ro­nim to tłu­ma­czył jako mi­ser­tus, czy­li „zmi­ło­waw­szy się”. To od razu lądu­je bli­żej mi­ło­sier­dzia niż wspó­łczu­cia, nie mó­wi­ąc na­wet o li­to­ści. „Zdjęty li­to­ścią” nie od­da­je tego, o co cho­dzi­ło na­tchnio­ne­mu au­to­ro­wi. Po­tem na­stępu­je czu­ły gest Je­zu­sa: wy­ci­ągnął swo­ją rękę – i do­tknął go. Tej czu­ło­ści nie mu­sia­ło tu być, ona nie jest nie­zbęd­na. Za­raz po­tem Je­zus uzdra­wia go sło­wem: „chcę, bądź oczysz­czo­ny”. Wi­dzi­my jed­nak, że za­nim to po­wie, wy­ko­nu­je kil­ka czyn­no­ści. Naj­pierw głębo­ko, aż do trze­wi się wzru­sza, z tego wy­ni­ka do­tkni­ęcie – Je­zus wy­ra­ża swój stan du­cha czu­łym ge­stem – a po­tem do­pie­ro jest czyn, któ­ry cier­pi­ące­go uzdra­wia. To jest pierw­szy przy­pa­dek u Mar­ka, gdzie uży­te zo­sta­ło sło­wo splagch­ni­ste­is. W in­nych miej­scach też jest zwy­kle tłu­ma­czo­ne jako li­to­ść.

Lu­dzie nie lu­bią li­to­ści, ko­ja­rzy im się z po­gar­dą. W tym sło­wie po­brzmie­wa wy­ższo­ść. Może pora na to, aby po­pra­wić tłu­ma­cze­nia?

Tłu­ma­cze­nie tek­stu bi­blij­ne­go nie jest na­tchnio­ne. Na­tchnio­ny jest tekst ory­gi­nal­ny.

Za­trzy­mam się jesz­cze na mo­ment nad czu­łym ge­stem. Ge­sty­ku­la­cja, tak samo jako do­tyk, jest języ­kiem bez słów. Inne ro­dza­je mowy nie­wer­bal­nej to: mi­mi­ka, kon­takt wzro­ko­wy, po­sta­wa cia­ła, dy­stans prze­strzen­ny, nie­wer­bal­ne aspek­ty mowy (śmiech, in­to­na­cja, ak­cent, tem­po mó­wie­nia). Uczę kom­pe­ten­cji mi­ęk­kich, pa­mi­ętam tę li­stę. Jed­ną z klu­czo­wych funk­cji mowy cia­ła – a w po­ro­zu­mie­wa­niu się zaj­mu­je ona dużo po­nad po­ło­wę wszyst­kich ko­mu­ni­ka­tów (we­dług nie­któ­rych ba­dań 93 pro­cent!) – jest prze­ka­zy­wa­nie emo­cji. Czy chce­my, czy nie, non stop na­da­je­my i od­bie­ra­my tłu­mio­ne, bo niby gro­źne, emo­cje. Wspó­łczu­cie wpro­wa­dza do „mi­ło­sier­dzia z obo­wi­ąz­ku” mowę cia­ła. Coś wi­ęcej niż więź so­li­dar­no­ści.

Ja jed­nak ci­ągle się upie­ram przy tym, żeby nie prze­ciw­sta­wiać so­bie po­sta­wy mi­ło­sier­dzia i wspó­łczu­cia. Pierw­sze bez dru­gie­go nie jest war­te fun­ta kła­ków! Z ko­niecz­no­ści cza­sem to musi wy­star­czyć, ale ab­so­lut­nie nie po­win­no. Nie­ste­ty wy­obra­żam so­bie te­raz sy­tu­ację (dość często się o ta­kich przy­pad­kach do­wia­du­ję), że ktoś przy­cho­dzi do kan­ce­la­rii pa­ra­fial­nej po śmier­ci ojca czy mat­ki w spra­wie po­grze­bu. Ksi­ądz z nim za­ła­twia for­mal­no­ści. Bez żad­ne­go sło­wa wspó­łczu­cia, nie pyta na­wet, co się sta­ło, jak do tego do­szło. Obo­jęt­nie wo­bec czy­je­goś dra­ma­tu. Za­ła­twia rzecz me­cha­nicz­nie, urzędo­wo, jak w biu­ro­kra­cji. Lu­dzie wy­cho­dzą z ta­kie­go spo­tka­nia… po­bi­ci. Tak na­praw­dę jest. No, wszyst­ko za­ła­twio­ne, od­będzie się ten po­grzeb. Za dwa dni, o tej i o tej go­dzi­nie. Może na­wet przyj­dzie dwóch ksi­ęży, a nie je­den. Uczy­nek mi­ło­sier­dzia! Zma­rłe­go po­grze­bać. Tyl­ko nikt z pa­ra­fian nie po­tra­fi, w spo­sób uczci­wy, za­ak­cep­to­wać ta­kiej po­sta­wy ksi­ędza – po­nie­waż to jest ka­ry­ka­tu­ra tego, co ktoś chcia­łby na­zwać mi­ło­sier­dziem.

To nie jest mi­ło­sier­dzie. To jest wy­ko­ny­wa­nie za­wo­du ka­pła­na, w naj­lep­szym przy­pad­ku.

Już dla tego, co te­raz usły­sza­łam, war­to na­pi­sać ksi­ążkę. I za­pro­sić do niej tych, od któ­rych mo­żna się cze­goś no­we­go do­wie­dzieć.