Eseje sensowne ebook

Nie dla­tego sen­sowne, że na­pi­sane z sen­sem; to może oce­nić tylko Czy­tel­nik.

Po­zwo­li­łem so­bie tak je na­zwać, po­nie­waż do­ty­czą sensu, tego co naj­waż­niej­sze.

Tego, o co py­tać za­bra­niają fi­lo­zo­fo­wie, je­śli chcą po­zo­stać na grun­cie na­uki.

Ale tego, o co za­wsze py­tać bę­dziemy, zwy­kle nie znaj­du­jąc od­po­wie­dzi, lecz wie­dząc, że tych py­tań nie unik­niemy, do­póki trwa na­sze ży­cie na tym świe­cie.

Te­re­sie, z na­dzieją prze­ba­cze­nia

PRZED­MOWA: FI­LO­ZO­FIA, LI­TE­RA­TURA I PO­SZU­KI­WA­NIE SENSU

Dio­ge­nes La­er­tios był sta­rym zbie­ra­czem i ga­wę­dzia­rzem. Żył praw­do­po­dob­nie około po­łowy III wieku po Chr. Ra­czej nie był za­wo­do­wym fi­lo­zo­fem, ale na pewno był wiel­kim fa­nem fi­lo­zo­fii. Zbie­rał i spi­sy­wał in­for­ma­cje o zna­nych fi­lo­zo­fach, gdzie tylko mógł je zna­leźć. Nie był prze­sad­nie kry­tyczny: gdy na­tra­fił na dwie sprzeczne in­for­ma­cje o da­nym fi­lo­zo­fie, za­pi­sy­wał oby­dwie. Nie gar­dził też mi­tycz­nymi opo­wia­da­niami, o ile tylko do­ty­czyły jego bo­ha­te­rów. Zbie­rał rów­nież epi­ta­fia z na­grob­ków fi­lo­zo­fów, prze­pi­sy­wał ich li­sty, je­żeli na nie na­tra­fił, a na­wet frag­menty ich fi­lo­zo­ficz­nych dzieł. Po­wstała z tego dość gruba książka, a me­an­dry hi­sto­rycz­nych wy­da­rzeń spra­wiły, że za­cho­wała się w ca­ło­ści do na­szych cza­sów, sta­jąc się je­dy­nym źró­dłem in­for­ma­cji o wielu au­to­rach, któ­rych nie oszczę­dziło nisz­czące dzia­ła­nie czasu. Dzięki temu Dio­ge­nes La­er­tios zdo­był so­bie miej­sce w hi­sto­rii fi­lo­zo­fii, na ja­kie nie miałby szans, gdyby nie nie­spra­wie­dli­wość biegu dzie­jo­wych wy­da­rzeń.

Tenże Dio­ge­nes La­er­tios prze­cho­wał piękną hi­sto­ryjkę o Pi­ta­go­ra­sie. Cy­tuję: „He­ra­kli­des z Pontu opo­wiada, że Pi­ta­go­ras mó­wił o so­bie, że był nie­gdyś Aita­li­de­sem[1], oraz że był uwa­żany za syna Her­mesa, Her­mes zaś po­wie­dział mu, że może so­bie wy­brać wszystko, czego pra­gnie, oprócz nie­śmier­tel­no­ści. Pi­ta­go­ras po­pro­sił więc, aby za ży­cia i po śmierci za­cho­wał w pa­mięci wszystko, co go kie­dy­kol­wiek spo­tkało”[2]. Za­uważmy prze­bie­głość fi­lo­zofa: nie mógł pro­sić o nie­śmier­tel­ność, ale po­pro­sił o coś w grun­cie rze­czy rów­no­waż­nego – żeby po śmierci za­cho­wał pa­mięć wszyst­kiego, co prze­żył. Greccy fi­lo­zo­fo­wie czę­sto my­śleli o śmierci. Można na­wet za­ry­zy­ko­wać twier­dze­nie, że byli opę­tani my­ślą o niej. Pla­ton w Fe­do­nie na­pi­sał wręcz, iż „praw­dziwi fi­lo­zo­fo­wie ni­czym in­nym się nie zaj­mują, jak tylko tym, by umrzeć i nie żyć”[3]. Nic dziw­nego, wszak jed­nym z ce­lów fi­lo­zo­fii jest uczyć szczę­śli­wego ży­cia, a nie można mó­wić o szczę­śli­wym ży­ciu, je­śli nie ma się w my­ślo­wej per­spek­ty­wie jego końca.

Ostat­nie zda­nie nie jest fi­lo­zo­fią, lecz re­flek­sją nad fi­lo­zo­fią, czyli na­leży do me­ta­fi­lo­zo­fii. Wy­na­le­zie­nie tego roz­róż­nie­nia jest od­kry­ciem now­szych cza­sów, co jed­nak nie zna­czy, że sta­ro­żytni Grecy nie upra­wiali me­ta­fi­lo­zo­fii. W neo­pla­toń­skich ko­men­ta­rzach do pism Ary­sto­te­lesa, a także w kilku tek­stach z prze­łomu sta­ro­żyt­no­ści i śre­dnio­wie­cza jak echo po­wraca ze­staw sze­ściu na­stę­pu­ją­cych okre­śleń fi­lo­zo­fii (zwy­kle w ta­kiej sa­mej ko­lej­no­ści). A więc fi­lo­zo­fia jest:

1. „po­zna­niem tego, co ist­nieje, i spo­sobu, w jaki ist­nieje”;

2. „wie­dzą o rze­czach bo­skich i ludz­kich”;

3. „przy­go­to­wa­niem się do śmierci”;

4. „upodob­nia­niem się czło­wieka do Boga”, lub wręcz „ćwi­cze­niem się w śmierci”;

5. „sztuką sztuk i wie­dzą wiedz”;

6. „mi­ło­ścią mą­dro­ści”[4].

Nie bę­dziemy się za­sta­na­wiać, czy są to różne okre­śle­nia fi­lo­zo­fii, czy też tylko różne roz­wi­nię­cia jed­nego jej ro­zu­mie­nia. Ważne jest to, że fi­lo­zo­fia była dla ów­cze­snych bar­dziej sztuką ży­cia niż tym, co dziś na­zwa­li­by­śmy dys­cy­pliną aka­de­micką[5]. Z cza­sem sy­tu­acja ule­gła zmia­nie. Śre­dnio­wieczny in­stynkt po­rząd­ko­wa­nia po­jęć, naj­czę­ściej me­todą dro­bia­zgo­wych roz­róż­nień zna­cze­nio­wych, mu­siał do­pro­wa­dzić do roz­ro­stu teo­re­tycz­nej czę­ści fi­lo­zo­fo­wa­nia, a po­wsta­nie uni­wer­sy­te­tów uwi­kłało fi­lo­zo­fię w skom­pli­ko­wany sys­tem ad­mi­ni­stra­cyj­nych prze­pi­sów. W ten spo­sób fi­lo­zo­fia stała się dys­cy­pliną aka­de­micką. Stu­diu­jąc ją, trzeba było zdo­by­wać ko­lejne stop­nie na­uko­wej ka­riery, a nie po­szu­ki­wać szczę­śli­wego ży­cia. Tym bar­dziej, że pro­blemy śmierci i ewen­tu­al­nego ży­cia po śmierci prze­jęła teo­lo­gia, a fi­lo­zo­fia, jesz­cze ja­kiś czas trak­to­wana jako jej słu­żeb­nica, po­czuła się, przy­naj­mniej po czę­ści, zwol­niona z do­cie­kań zwią­za­nych z tymi pro­ble­mami.

W cza­sach no­wo­żyt­nych do pro­cesu in­sty­tu­cjo­na­li­za­cji fi­lo­zo­fii do­łą­czył pro­ces jej la­icy­za­cji. Po­wstałe wów­czas, i buj­nie roz­wi­ja­jące się, na­uki przy­rod­ni­cze szybko wy­eman­cy­po­wały się spod wpły­wów teo­lo­gii, a w okre­sach do­mi­na­cji wpły­wów po­zy­ty­wi­zmu chęt­nie de­kla­ro­wały rów­nież swoje an­ty­fi­lo­zo­ficzne na­sta­wie­nie. Mimo to, fi­lo­zo­fia, chcąc ja­koś prze­trwać te trudne dla niej czasy, co­raz bar­dziej stro­iła się w, przy­naj­mniej ze­wnętrz­nie, na­ukowe szaty. Sta­rała się upodob­nić swój dys­kurs do dys­kursu nauk em­pi­rycz­nych, a w swoim ad­mi­ni­stra­cyj­nym wy­po­sa­że­niu na uni­wer­sy­tec­kich wy­dzia­łach w ni­czym nie róż­niła się od in­nych nauk.

Dziś ten pro­ces osią­gnął swo­iste mak­si­mum. Wpraw­dzie zda­rzają się jesz­cze mło­dzi lu­dzie, któ­rzy wstę­pują na fi­lo­zo­ficzne wy­działy, w na­dziei, że upo­rząd­kują wła­sne zma­ga­nia z ży­ciem, ale wkrótce albo po­rzu­cają swoje do­tych­cza­sowe cele i stają się „za­wo­do­wymi fi­lo­zo­fami”, albo po pro­stu prze­no­szą się na bar­dziej ży­ciowo in­tratne kie­runki stu­diów.

Nie zna­czy to jed­nak, że z fi­lo­zo­fii cał­ko­wi­cie zni­kły dawne am­bi­cje. Ele­men­tów „by­cia ku śmierci” (Zein zum Tode) można by się jesz­cze do­szu­ki­wać w pew­nych od­mia­nach eg­zy­sten­cja­li­zmu lub fe­no­me­no­lo­gii, ale naj­czę­ściej z po­dak­cen­tami tra­gi­zmu lub wręcz de­kla­ra­cjami ab­sur­dal­no­ści ludz­kiego ist­nie­nia. Ży­cie jest jed­nak sil­niej­sze od ogra­ni­czeń na­rzu­ca­nych my­śle­niu i dla­tego py­ta­nia, ja­kie samo wy­mu­sza, tak czy ina­czej po­wra­cają i mu­szą być wy­po­wie­dziane. To, co daw­niej na­zy­wano „przy­go­to­wa­niem do śmierci” czy „wie­dzą o rze­czach bo­skich i ludz­kich”, dziś okre­śla się mia­nem py­ta­nia o sens ży­cia (i świata, bo ży­cie i świat są ze sobą nie­ro­ze­rwal­nie po­wią­zane), a je­żeli w fi­lo­zo­fii nie ma miej­sca, by je po­sta­wić i do­cie­kać na nie od­po­wie­dzi, py­ta­nie przej­muje li­te­ra­tura i na­wet je­żeli nie wprost je wy­po­wiada, od­ży­wia się jego nie­unik­nio­no­ścią.

Ale jaka jest róż­nica mię­dzy pi­sa­rzem a fi­lo­zo­fem? Może tylko taka, że pi­sarz nie musi uda­wać, iż jest na­ukow­cem, skut­kiem czego ma więk­szą moż­li­wość ma­newru. Je­rzy Sur­dy­kow­ski jest pi­sa­rzem, który nie udaje; pi­sze wprost, że „tylko py­ta­niami bez ła­twej od­po­wie­dzi warto się zaj­mo­wać”. Do ta­kich py­tań na­leży py­ta­nie o sens – py­ta­nie-oj­ciec wszyst­kich py­tań bez ła­twej od­po­wie­dzi, a może na­wet wszyst­kich py­tań w ogóle, bo czy w świe­cie po­zba­wio­nym sensu można py­tać o co­kol­wiek? Rze­czy­wi­sto­ści, która nie jest ab­sur­dalna, lecz tylko ukrywa przed nami od­po­wie­dzi, czyli jest dla nas Ta­jem­nicą, można sta­wiać py­ta­nia i, mo­zo­ląc się po nie­ła­twej dro­dze, po­woli zbli­żać się do od­po­wie­dzi, cho­ciaż sama od­po­wiedź cią­gle po­zo­staje tylko cie­niem. Drogę Sur­dy­kow­skiego otwiera zbiór ese­jów Wo­ła­nie o sens (Pró­szyń­ski i S-ka, War­szawa 2006); na­stęp­nymi eta­pami były książki: Od­naj­dy­wa­nie sensu (Vo­lu­men, War­szawa 2017) oraz Na­dzieja na sen­sow­ność świata (CCPress, Kra­ków 2020) i te­raz Eseje sen­sowne. Samo ze­sta­wie­nie tych ty­tu­łów wska­zuje, że choć droga nie jest ła­twa, moż­liwe jest na niej po­su­wa­nie się na­przód.

Droga Sur­dy­kow­skiego nie jest drogą aka­de­mic­kiego wy­kła­dowcy. Wpraw­dzie jego fi­lo­zo­ficzna eru­dy­cja jest godna pro­fe­sora i nie stroni on od czę­stych od­nie­sień do osią­gnięć nauk przy­rod­ni­czych, ale nie two­rzy to ty­powo książ­ko­wego za­ple­cza. Droga fi­lo­zo­ficz­nych prze­my­śleń au­tora nie bie­gnie rów­no­le­gle do jego ży­cio­wej drogi, lecz naj­wy­raź­niej z niej wy­ra­sta i nie­ustan­nie do niej na­wią­zuje. Po­szu­ki­wa­nie sensu, które by­łoby ode­rwane od ży­cia, by­łoby czymś bez­sen­sow­nym. A że ży­cie Je­rzego Sur­dy­kow­skiego było cia­sno zwią­zane z po­li­tycz­nymi wy­da­rze­niami – od strajku w Stoczni Gdań­skiej po am­ba­sa­do­ro­wa­nie na kilku pla­ców­kach dy­plo­ma­tycz­nych już wol­nej Pol­ski – nic dziw­nego, że tropi on ślady sensu także na are­nie na­ro­do­wych i mię­dzy­na­ro­do­wych spraw.

Sur­dy­kow­ski po­szu­kuje z pa­sją, ale z ra­dy­kalną uczci­wo­ścią. Nie waha się pięt­no­wać zła i błędu, obo­jętne, czy winę za nie po­nosi strona bliż­sza, czy prze­ciwna jego po­glą­dom. W koń­co­wych par­tiach książki au­tor naj­bar­dziej zbli­żył się do sta­ro­żyt­nego okre­śle­nia fi­lo­zo­fii jako „wie­dzy o rze­czach bo­skich i ludz­kich”, ale na­wet gdy w chrze­ści­jań­stwie wi­dzi naj­peł­niej urze­czy­wist­nioną ideę so­li­dar­no­ści Boga z czło­wie­kiem, nie tępi ostrza swo­jego kry­tycz­nego spoj­rze­nia. Ostre słowa pod ad­re­sem współ­cze­snego chrze­ści­jań­stwa są cię­ciami uzdra­wia­ją­cego skal­pela, a nie cio­sami szty­le­tem. „Ro­zum po­wi­nien nie tylko po­zna­wać świat, ale kon­tro­lo­wać także re­li­gię”. Bo „nie mamy in­nego steru niż ro­zum, in­nego świa­tła jak Lo­gos”.

Ks. prof. Mi­chał Hel­ler

Tar­nów, 23 sierp­nia 2022 roku

PRZY­PISY