Gdzie podziewa się nasza pamięć. Od pamięci autobiograficznej do pamięci zbiorowej ebook

1.4.1. Pamięć zbiorowa jako korpus wiedzy i właściwość zbiorowości

Dwa sposoby rozumienia pamięci zbiorowej wyróżnione przez Dudaia (2002) zostały wykorzystane przez Barbarę Szacką, która pamięć tę określa jako zbiór „...wyobrażeń członków zbiorowości o jej przeszłości, o zaludniających ją postaciach i minionych wydarzeniach, jakie w niej zaszły” (Szacka, 2006, s. 19). W zakres tego terminu autorka włącza także sposoby upamiętniania zdarzeń i postaci oraz przekazywania o nich wiedzy, uważanej za obowiązkowe wyposażenie członka zbiorowości (tamże, s. 19). Można powiedzieć, że wedle tej koncepcji pamięć zbiorowa jest przechowywana zarówno w świecie (sposoby upamiętniania), jak i w umyśle jednostki (wyobrażenia). Teza, że w pamięci przechowywane są wyobrażenia, różni się od sposobu myślenia psychologów – ci ostatni posługują się szerszym pojęciem informacji. Wyobrażenia stanowią specyficzny format informacji znajdujących się w pamięci: są one bardziej zmienne aniżeli zapisy o charakterze deskryptywnym. Co więcej, wyobrażenia mogą dotyczyć zjawisk, faktów czy procesów, które nigdy nie nastąpiły. Psychologowie w odniesieniu do takich fenomenów posługują się określeniem „fałszywa pamięć”, traktując ją jako zniekształcenie, a posługiwanie się terminem „wyobrażenie” sprawia, że możliwość wystąpienia w pamięci elementów nieistniejących jest niejako konstytutywną właściwością pamięci zbiorowej.

Warto przy tej okazji wspomnieć o pewnej cesze wyobrażeń, na którą zwrócił uwagę Arno Münster w wywiadzie zamieszczonym w „Polityce”. Powiedział on, że „Wyobraźnia jest najlepszą bronią ludzi, którzy chcą zmieniać świat”. Wyobraźnia odnosi się do przyszłości, zawiera niejako projekt tego, do czego dążą ludzie. Nieco inaczej przedstawia się sytuacja, kiedy wiążemy wyobraźnię i wyobrażenia z przeszłością. Idąc dalej tym tokiem rozumowania, można stwierdzić, że wedle koncepcji Szackiej wyobrażenia stanowią nie tyle odzwierciedlenie rzeczywistości odnoszącej się do przeszłości, ile wyraz pragnień, aby przeszłość ta przedstawiała się w taki, a nie inny sposób. Stąd tylko krok do mitologizacji przeszłości, do traktowania jej jako raju utraconego lub złotego wieku. Zapewne istnieje zjawisko odwrotne, polegające na traktowaniu przeszłości jako okresu pełnego nieszczęść i cierpienia. Taki przypadek charakterystyczny jest dla okresów rewolucji, kiedy zwycięzcy starają się na wszelkie sposoby zdyskredytować dawne rządy. Łatwo znaleźć przykłady: Richard Pipes (2005) wskazuje na przykład, że warunki życia rosyjskich chłopów w Rosji carskiej były lepsze aniżeli w Związku Radzieckim w latach dwudziestych i trzydziestych poprzedniego stulecia.

Z psychologicznego punktu widzenia taka perspektywa wydaje się kusząca, ale dyskusyjne jest to, w jakim stopniu informacje znajdujące się w pamięci (czy to zbiorowej, czy też jednostkowej) stanowią coś w rodzaju projekcji stanu pożądanego, a w jakim stopniu obiektywny zapis. W zasadzie jest to pytanie o to, czy istnieje możliwość przeprowadzenia testu wiarygodności pamięci. W pamięci jednostkowej sprawa jest dość prosta. Gdy bierzemy pod uwagę zawartość pamięci semantycznej, czyli pytamy o fakty, to znamy poprawną odpowiedź i wiemy, w jakich wypadkach pamięć ta zawiera błędne zapisy, a w jakich nie. Sprawa się komplikuje w wypadku pamięci epizodycznej, czyli pamięci zdarzeń. Zdarzenia nie zawsze są dokumentowane w sposób niezależny od ludzkiej pamięci (nagrania kamer monitoringu, nagrania rozmów, zdjęcia i tak dalej), dlatego nie można określić, czy zawartość pamięci dobrze oddaje jakieś zdarzenie. Na dodatek zdarzenia cechują się rozciągłością czasową i może się zdarzyć, że pewna ich część jest poprawnie zapisana w pamięci, a inna część nie. Warto w tym miejscu przywołać smutne stwierdzenie badaczy pamięci autobiograficznej: „wszystkie wspomnienia są do pewnego stopnia fałszywe, a główną funkcją wspomnień jest generowanie znaczeń osobistych” (Conway i Loveday, 2015, s. 574). Przenosząc to na grunt pamięci zbiorowej, można stwierdzić, że jej aktualizowana zawartość służy generowaniu „znaczeń zbiorowych” – ale nadal mogą być one „do pewnego stopnia fałszywe”.

Jeszcze trudniejsze jest przeprowadzenie testu wiarygodności w wypadku pamięci zbiorowej. Może on dotyczyć faktów, choć i tu pojawia się problem, czy zawartość pamięci zbiorowej nie jest traktowana jako wiedza historyczna danej zbiorowości. Część faktów zawartych w semantycznej części pamięci zbiorowej to dane przyswojone w trakcie nauki szkolnej – i tu można mówić o poprawności pamięci. Część jednak, choć została przyswojona w trakcie treningu edukacyjnego, może odzwierciedlać punkt widzenia danej grupy lub zbiorowości. Polacy są przekonani, że to oni wygrali bitwę pod Grunwaldem; Litwini z kolei mają zupełnie inne przekonanie na ten temat. Swego czasu planowali nakręcenie filmu fabularnego przedstawiającego wersję bitwy odmienną od tej, którą przedstawił Aleksander Ford w Krzyżakach. Inna komplikacja pojawia się wtedy, kiedy analiza poprawności dotyczy pamięci zdarzeń, na przykład stosunków polsko-litewskich w kolejnych stuleciach. Tu wchodzą w grę nie tyle pojedyncze fakty, ile złożone interakcje, w których zachowania jednej strony często były odpowiedzią na zachowania drugiej i tak dalej.

Nie wdając się w bardziej szczegółowe rozważania, można stwierdzić, że nowsze koncepcje pamięci autobiograficznej zwracają uwagę na wielopoziomowość prawdziwości. Odróżnia się w nich bazy danych od procesów konstruowania wspomnień. W takim wypadku można mówić o dwóch rodzajach zgodności (prawdziwości): zgodności danych zawartych w bazach pamięciowych z rzeczywistością oraz zgodności wspomnień z zawartością bazy danych. Dopiero wtedy można podjąć próbę oceny tego, na ile ujawniane wspomnienia są prawdziwe. Analogiczny proces rozumowania można przeprowadzić w odniesieniu do pamięci zbiorowej. O tym, czy w bazach pamięci zbiorowej znajdują się wyobrażenia, czy też informacje o charakterze deskryptywnym, nie chciałbym rozstrzygać w tym momencie. Indywidualni użytkownicy pamięci przyjmują założenie o prawdziwości jej zawartości, co ilustruje następująca uwaga: „często ważniejsze jest to, że wspomnienia wydają się prawdziwe, niż to, że są realne” (Rubin, 1986, s. 4; podkreślenie moje – TM). Uwaga Rubina dotyczy pamięci autobiograficznej, ale równie dobrze autor ten mógł to odnieść do pamięci zbiorowej. Wynika z tego, że kwestia prawdziwości zawartości pamięci, czy to indywidualnej, czy zbiorowej, nabiera znaczenia w specyficznych kontekstach –  w zeznaniach świadków czy w trakcie odtwarzania wiedzy nabywanej w procesie edukacyjnym. W innych sytuacjach wystarcza samo przekonanie o prawdziwości. Siła przekonania o prawdziwości zawartości pamięci zależy od związku pamięci z Ja. Mogę mieć wątpliwości dotyczące tego, jaka rzeka w Ameryce Północnej wpada do Zatoki Meksykańskiej, ale nie mam wątpliwości, że pierwszy raz widziałem Missisipi w upalnej i parnej pogodzie. Analogiczne rozumowanie można przeprowadzić w odniesieniu do pamięci zbiorowej. Te treści, które są ściśle związane z My (tożsamość grupowa), budzą mniej wątpliwości niż treści, które nie wchodzą w skład tej tożsamości. Bardzo dobrym przykładem może być odmienna siła przekonania o poprawności wspomnień dotyczących przebiegu powstania warszawskiego wśród jego uczestników albo cywilnej ludności Warszawy w porównaniu z osobami, które poznały jego przebieg na podstawie filmów lub opisów w podręcznikach czy wspomnieniach.

Sugestia Barbary Szackiej zawiera trafną intuicję związaną z naturą wyobrażeń. We współczesnych koncepcjach pamięci podkreśla się, że jest ona związana nie tylko z przeszłością, lecz także z przyszłością. Badacze pamięci autobiograficznej coraz częściej zwracają uwagę na to, że jest ona uzależniona od tego, jakie cele realizuje jednostka. Cele te przyjmują formę wyobrażeń i planów działania. Conway i inni (2004) piszą, że cele określają to, jakiego rodzaju informacje jednostka przywołuje ze swoich zasobów pamięciowych. Cele określają pewien stan, który jednostka stara się osiągnąć w przyszłości.

W trakcie formułowania celów ludzie wykorzystują informacje pochodzące z uprzednich doświadczeń, dotyczących na przykład preferowanych sposobów osiągania celów, skuteczności tych sposobów czy reakcji społecznych na realizację takich, a nie innych celów. Jednocześnie – jak powiadają cytowani autorzy – cele pojawiają się w postaci wyobrażeń stanów przyszłych. Wyraźnie widać tendencyjność pamięci, która wynika z dwojakiego rodzaju źródeł: po pierwsze, z faktu, że jednostka realizuje tylko wybrane cele, takie, które w danym momencie są dla niej ważne; po drugie, z faktu, że cele są formułowane i wybierane w pamięci operacyjnej, która charakteryzuje się ograniczoną pojemnością – ze względów czysto poznawczych jednostka nie może przywoływać ze swoich zasobów dostępnych informacji wszystkich danych, które są zawarte w magazynach pamięciowych. Teoretycznie człowiek jest istotą polimotywacyjną – może formułować i realizować różne cele – w praktyce jednak ograniczenia poznawcze, o których wspomniałem, sprawiają, że spośród różnych dostępnych celów aktywizowana jest ich niewielka liczba. To ma wyraźne konsekwencje dla pamięci indywidualnej. Zapewne podobna sytuacja występuje w wypadku pamięci zbiorowej: dominujące w danej zbiorowości wartości sprawiają, że tylko niektóre cele grupowe stają się celami ważnymi i to one ograniczają treść wyobrażeń składających się na pamięć zbiorową. Obok ważnych celów znajduje się szara strefa, zawierająca cele potencjalnie ważne, które w danym momencie nie są realizowane, ale mogą zostać zaktywizowane, gdy nadarzy się po temu jakaś okazja. Na przykład ludzie, którzy uznają, że zostali skrzywdzeni przez los (na przykład bezrobotni), będą łatwo wprowadzali do swojej pamięci informacje, że jako naród byliśmy w przeszłości krzywdzeni, albo też współcześnie jesteśmy krzywdzeni przez bliżej nieokreślone siły. To z kolei może prowadzić do formułowania teorii spiskowych.

Ze względu na istnienie wspomnianych już procesów selekcji danych pamięć zbiorowa ulega bardzo silnym wpływom konformizującym. Cechuje się ona mniejszym zróżnicowaniem, ponieważ jednostki wchodzące w skład zbiorowości w trakcie procesu socjalizacji przyswoiły sobie specyficzny zbiór wartości. Szacka pisze, że pewne treści pamięci zbiorowej również mają charakter normatywny: powinny być one znane wszystkim członkom danej zbiorowości. Do takiego zbioru normatywnego należą informacje o ważnych zdarzeniach z przeszłości, na przykład o wojnach światowych, o wybitnych bohaterach i tak dalej. Podgrupy w tej zbiorowości mogą mieć specyficzne zbiory danych normatywnych, których znajomość jest obowiązkowa. Dla mieszkańców Poznania taką ważną postacią może być Cyryl Ratajski, dla mieszkańców Warszawy zaś – Stefan Starzyński.

Procesy wyboru informacji, które wchodzą w skład zasobu normatywnego, wiążą się z tym, że zbiorowość – podobnie jak jednostka – realizuje pewne cele, a po ich osiągnięciu cele te przechodzą do magazynu pamięciowego. Zgodnie z przedstawioną wcześniej propozycją zapisy pamięciowe celów osiągniętych dawniej są bardziej schematyczne niż zapisy celów, które zostały osiągnięte niedawno. Pozwala to zrozumieć, dlaczego pamięć zbiorowa ulega ciągłej ewolucji.

Wyobrażenia, o których mowa w koncepcji Szackiej, są strukturami poznawczymi odwołującymi się do konkretno-wizualnych właściwości zdarzeń. Gdyby pamięć zbiorowa zawierała wyłącznie wyobrażenia, to na przykład powstanie Solidarności zostałoby sprowadzone do obrazu Lecha Wałęsy przeskakującego przez płot Stoczni Gdańskiej czy wielkiego długopisu, którym podpisywał Porozumienia Sierpniowe, i tak dalej. Powstanie Solidarności to nie tylko kilka luźno powiązanych ze sobą obrazów, lecz także historia – ciąg zdarzeń obejmujący wiele elementów, które nie mają charakteru obrazowego. Rokowania między przedstawicielami robotników i przedstawicielami rządu dotyczyły 21 postulatów, wśród których postulat możliwości stworzenia wolnych i samorządnych związków zawodowych odgrywał rolę pierwszoplanową. To już nie były proste obrazy. Bar-Tal (2014) pisze wprost, że oprócz konkretnych wyobrażeń w skład pamięci zbiorowej wchodzą też abstrakcyjne struktury pojęciowe.

Możemy zrozumieć taki tok myślenia Barbary Szackiej, jeśli odwołamy się do jej uwag przedstawionych w innym miejscu – stwierdza ona, że jednym ze źródeł pamięci zbiorowej są przekazy medialne. Zamachy z 11 września kojarzą się wszystkim z migawkami telewizyjnymi przedstawiającymi samoloty uderzające w wieże World Trade Center. Trudno temu zaprzeczyć, że w pamięci występują takie obrazy zdarzeń z 2001 roku. Kiedy dodamy do tego znajdującą się w pamięci zbiorowej informację, że organizatorem zamachów była Al Kaida, to dołącza się do tego obraz Osamy bin Ladena. Wszyscy jednak wiedzą, że Al Kaidy nie można zobaczyć i że to właśnie decydowało o jej sile. Warto przy tym odnotować, że pamięć zbiorowa istniała, zanim pojawiła się telewizja, i będzie istniała, kiedy telewizja oraz inne media znikną.

Pamięć zbiorowa rozumiana jako względnie stabilna struktura wiedzy, choć potencjalnie mogłaby zawierać konfliktowe treści, ulega procesowi heblowania i szlifowania. Ostre kanty są usuwane, ewentualnie zaokrąglane, usuwane są treści, które mogłyby blokować osiąganie celów grupowych. Taka sytuacja pojawia się wtedy, kiedy dana zbiorowość dąży do jakiegoś wspólnego celu, kiedy nie targają nią konflikty wewnętrzne. Konflikty bowiem sprawiają, że w pamięci zbiorowej mogą się pojawić konkurencyjne treści. Powstają wówczas alternatywne wersje pamięci zbiorowej. Szacka zwraca uwagę na to, że badania socjologiczne prowadzone w okresie PRL ujawniały rosnącą różnicę między obrazem przeszłości przedstawianym w mediach czy oficjalnych publikacjach a tym, co przekazywano w rodzinie. Mord katyński w oficjalnej propagandzie przedstawiany był jako zbrodnia niemiecka, a wbrew temu coraz więcej ankietowanych żywiło przekonanie, że zbrodnia była dziełem NKWD. Również w chwili obecnej można dostrzec wyraźny rozziew między przekazem telewizji publicznej a tym, co ludzie mówią o przeszłości w rozmowach prywatnych.

W definicji zaproponowanej przez Szacką za ważną część pamięci zbiorowej uznaje się sposoby upamiętniania przeszłości. Najczęściej mają one trwałą postać – są to pomniki, muzea, dzieła architektoniczne, nazwy ulic. W państwach, które nie mają trwałego poczucia tożsamości, ta postać jest tylko względnie trwała – zmiany społeczne prowadzą do zmian nazewnictwa (nie tylko zmieniają się patroni ulic, lecz także nazwy miast: w Polsce Katowice stały się Stalinogrodem, by po śmierci Józefa Wissarionowicza Dżugaszwilego wrócić do starej nazwy) czy bohaterów stojących na pomnikach. Wynikałoby z tego, że pamięć zbiorowa również ma dwojaką naturę: z jednej strony zawiera elementy trwałe, a z drugiej zmienne. Bardzo silnie podkreśla to Beim (2007), który twierdzi, że pamięć zbiorowa staje się zbiorową dzięki temu, że jest zinstytucjonalizowana. Instytucjonalizacja pamięci zapewnia jej trwałość. Z drugiej strony jednak część pamięci zbiorowej ma charakter zmienny – Beim uważa, że w analizach należy uwzględnić „...zbiory schematów pamięciowych, które ulokowane są na poziomie ponadjednostkowym i tworzone w trakcie interakcji społecznych” (Beim, 2007, s. 8). Schematy te ulegają większym zmianom niż na przykład treść podręczników szkolnych czy postacie na pomnikach. Dzięki interakcjom zmianie ulegają schematy pamięciowe, które pozwalają nadać sens temu, co się niegdyś stało. Pojawia się tu ponownie analogia do pamięci jednostkowej: niektóre fragmenty pamięci zbiorowej stanowią odpowiedniki zawartości pamięci krótkotrwałej (na przykład te, które są wynikiem interakcji społecznych – tu można wspomnieć o plotkach), inne zaś są odpowiednikiem zawartości pamięci trwałej (pomniki, porty lotnicze, nazewnictwo ulic).

Schematy pamięciowe ograniczają możliwe interpretacje jakiegoś zdarzenia, nawet tak tragicznego, jak skazanie kogoś na śmierć. Świetnie ilustruje to wypowiedź cytowana przez Applebaum: „Moje życie dobiega końca – powiedział Geminder, ofiara czystki w Czechosłowacji – i jedyne, co mogę zrobić, to wejść na drogę prawdy i tak uratować partię [...]. Idę na szubienicę z ciężkim sercem, ale stosunkowo spokojny [...] powietrze robi się czystsze i jedna przeszkoda na zwycięskiej drodze do socjalizmu zostaje usunięta. Partia ma zawsze rację” (Applebaum, 2013, s. 401). Analogiczne sposoby myślenia występowały u przedstawicieli władzy radzieckiej w okresie wielkich czystek pod koniec lat trzydziestych. Zdawali oni sobie sprawę z grożącego im niebezpieczeństwa, znali przebieg procesów pokazowych swoich przyjaciół, którzy stawali przed sądem oskarżani o nieprawdopodobne zbrodnie – mimo to byli przekonani o zasadności tych oskarżeń. U podstaw takiego sposobu myślenia leżało przekonanie, że wszystko dzieje się dla „dobra sprawy”. To „dobro sprawy” było jednak spostrzegane w odmienny sposób przez ofiary systemu i przez katów.

1.4.2. Pamięć zbiorowa jako proces

Gdy chcemy badać procesy zapisywania, przechowywania i wykorzystywania informacji w pamięci zbiorowej, stoimy przed nieporównanie trudniejszym zadaniem. Weźmy pod uwagę choćby proces wprowadzania do pamięci zbiorowej pewnych informacji. Różne grupy starają się doprowadzić do zapisania odmiennych zbiorów informacji. Kibice sportowi walczą o upamiętnienie sukcesów ukochanej drużyny, „serialowcy” zaś dążą do tego, by zachować pamięć ulubionego bohatera lub bohaterki serialu. Śmierć Hanki Mostowiak – bohaterki serialu M jak miłość – i jej konsekwencje społeczne są tego dobrym przykładem. Próby wysuwania hipotez dotyczących mechanizmów odpowiedzialnych za rejestrowanie pewnych informacji w pamięci zbiorowej są bardzo trudne (Harris, Peterson i Kemp, 2008). Owszem, można takie hipotezy formułować, ale ich weryfikacja w sposób podobny do opisanego wcześniej jest bardzo trudna. Problem ten zostanie szczegółowo omówiony później, tu natomiast zwrócę uwagę na jeden czynnik wpływający na wprowadzanie informacji do pamięci zbiorowej. Jedna z najbardziej potocznych hipotez głosi, że łatwiej zapisywane są w pamięci zbiorowej te informacje, które są często powtarzane. Jest to przykład klasycznej techniki propagandy, zwanej techniką zdartej płyty. Przeprowadzenie badania weryfikującego tę hipotezę wymagałoby zbadania dwóch grup: pierwsza z nich byłaby wystawiona na wielokrotne oddziaływanie jakiejś mantry, druga zaś stykałaby się z nią bardzo rzadko. Problem polega na tym, że propaganda jest propagandą między innymi dlatego, że ma charakter masowy. Znalezienie osób, które nie słyszały hasła „Balcerowicz musi odejść”, „Polska w ruinie” czy „Dobra zmiana”, byłoby bardzo trudne. Świat opleciony mediami, w tym internetem, nie zostawia wielu izolowanych miejsc, w których można by się uwolnić spod wpływu takich haseł. Tak więc nie ma szans na znalezienie odpowiedniej grupy porównawczej. Co prawda Weldon i Bellinger (1997) pokazali możliwość prowadzenia badań eksperymentalnych nad zjawiskiem kolektywnego odtwarzania informacji, ale ich badania wykorzystywały tradycyjny materiał laboratoryjny (listy słów, obrazki). Tymczasem w pamięci zbiorowej zapisywany jest materiał przedstawiający rozmaite historie (narracje). Poza tym w badaniach nad pamięcią zbiorową chyba niemożliwe jest zastosowanie zasady pełnej randomizacji. Chodzi tu nie tylko o badanie prób reprezentatywnych, lecz także o losowe przydzielanie różnych grup do specyficznych warunków eksperymentalnych. Krótkotrwałe zabiegi propagandowe wykorzystywane w badaniach eksperymentalnych bardzo się różnią od analogicznych zabiegów w świecie rzeczywistym, zarówno pod względem czasu trwania, jak i nachalności.

Przy ujmowaniu pamięci jako procesu pojawiają się problemy podobne do tych, jakie występowały w wypadku pamięci rozumianej jako korpus wiedzy oraz jako właściwość jednostki lub zbiorowości. Pamięć rozumiana jako proces cechuje się dużą zmiennością. Na przykład zapisanie określonej grupy danych jest uzależnione od tego, jakie inne, konkurencyjne grupy danych są dostępne. W społeczeństwach totalitarnych dostęp do tych konkurencyjnych zbiorów danych jest ograniczony, choć nie jest niemożliwy. Cenzura w takich społeczeństwach dba o to, by obywatele dowiadywali się wyłącznie o rzeczach „słusznych”. Dobrze ilustruje to anegdota przytoczona przez Applebaum (2013). Jeden z pracowników radia przeczytał prognozę pogody, zapowiadającą nadejście mroźnego wyżu ze wschodu. Następnego dnia został wezwany do dyrektora, który pouczył go, że ze wschodu mogą docierać do Polski tylko dobre rzeczy.

Natomiast w społeczeństwach otwartych różne grupy dążą do zapamiętania odmiennych zbiorów danych. Analizy tego typu można znaleźć w pracach antropologów (Connerton, 2012) czy psychologów (Frijda, 2008). Dobrym przykładem procedur upamiętniania są święta umieszczane w kalendarzach. Connerton pokazuje, że po dojściu Hitlera do władzy do kalendarza wprowadzono zupełnie nowe święta. Ironicznie pisze, że „liturgiczny rok nazistowski” rozpoczynała rocznica objęcia władzy przez Hitlera (30 sierpnia), świętowano też rocznicę założenia NSDAP (24 lutego), pamięć ofiar I wojny światowej (16 marca) i urodziny Hitlera (20 kwietnia). Nico Frijda, pisząc o upamiętnianiu, zwraca uwagę na to, że w różnych dniach świętuje się rocznicę zakończenia II wojny światowej. Holendrzy świętują ją 4 maja, czyli w dniu kapitulacji wojsk niemieckich. W innych krajach za dzień zwycięstwa uznaje się 8 maja, to jest dzień podpisania kapitulacji przez dowództwo wojsk niemieckich. Natomiast Związek Radziecki, a potem Rosja obchodzi dzień zwycięstwa 9 maja, co wynika z posługiwania się czasem moskiewskim przy ustalaniu daty.

Mówiąc o pamięci zbiorowej, powinniśmy przeanalizować mechanizmy „zapamiętywania” (a może lepiej: zapisywania), przechowania i odtwarzania informacji. W odniesieniu do każdej grupy mechanizmów można sformułować pytania bardziej szczegółowe.

Jeśli jesteśmy zainteresowani mechanizmami rejestrowania informacji w pamięci, to nie wystarczy, że odwołamy się do prostej zasady powtarzania, zgodnie z którą informacje, które częściej się powtarzają w przestrzeni publicznej, mają większe szanse na to, że zostaną „zapamiętane”. Jak wspomniałem wcześniej, pewną wersję zasady powtarzania wykorzystuje technika zdartej płyty. Wielokrotne powtarzanie jakiejś mantry nie jest techniką wyrafinowaną, ale w określonych warunkach jest to technika skuteczna. W warunkach polskich przykładem może być nadużywanie przymiotnika „dobry” (w rodzaju męskim, żeńskim i nijakim), a także rzeczownika „plus”.

O tym, czy dana informacja zostanie wprowadzona do pamięci zbiorowej, decyduje nie tylko to, ile razy została powtórzona. Ważne jest również to, w jakim stosunku nowa informacja pozostaje do informacji już znajdujących się w pamięci. Nawiązując do koncepcji Conwaya, można powiedzieć, że jeśli w dużej zbiorowości (na przykład wśród obywateli jakiegoś państwa) znajdują się mniejsze grupy, takie jak zwolennicy pewnych partii politycznych, to dysponują one odmiennymi zasobami pamięciowymi. Inni są bohaterowie, inne są zdarzenia uznawane za przełomowe. Te same informacje docierające do tych grup raz mogą zostać włączone do pamięci zbiorowej, a innym razem całkowicie pominięte, w zależności od tego, w jakim stosunku pozostają do informacji już istniejących w pamięci.

Relacja między informacjami nowymi a informacjami znajdującymi się w pamięci od dawna przykuwała uwagę psychologów i przeprowadzono wiele badań dokumentujących jej znaczenie. Informacje znajdujące się w pamięci mają formę schematów poznawczych, które pełnią funkcję zarówno filtra, jak i narzędzia kierującego poszukiwaniem nowych informacji. W pamięci zbiorowej schematy poznawcze mogą przybierać postać stereotypów. Pozwalają one w sposób ekonomiczny zapisywać duże zbiory danych, ale często utrudniają odbiór i rejestrowanie informacji z nimi niezgodnych. Takie informacje są albo całkowicie pomijane, albo w najlepszym razie uznawane za mało istotne i stanowiące wyjątek od reguły. Warto tutaj zwrócić uwagę na zjawisko selektywnej ekspozycji, polegające na tym, że ludzie aktywnie poszukują informacji zgodnych z ich stanowiskiem i poglądami, a jednocześnie pomijają informacje alternatywne (Freedman, 1965). Przykładem działania selektywności de facto (Freedman i Sears, 1965) jest to, że w kampaniach politycznych zwolennicy jednej opcji odbierają komunikaty swojej opcji, a pomijają argumenty strony przeciwnej. W Stanach Zjednoczonych zwolennicy demokratów koncentrują się na argumentach pojawiających się w propagandzie tej właśnie partii, a zwolennicy republikanów są bardziej wrażliwi na przekazy republikańskie. Siła oddziaływania tego czynnika zależy od innych zmiennych – stwierdzono, że jest ona większa w wypadku osób mających mniejsze zaufanie do własnych poglądów, natomiast osoby zdecydowane są mniej wrażliwe na ten efekt. Na marginesie warto dodać, że w niektórych badaniach opartych na deklaracjach werbalnych wielkość selektywności de facto jest zawyżona w porównaniu z badaniami, które wykorzystują miary behawioralne (przejawiające się na przykład w poszukiwaniu konkretnych stron internetowych; Dvir-Gvirsman, Tsfati i Menchen, 2016). Opisywane zjawisko udokumentowano także w innych sferach – Adamic i Glance (2005) przeanalizowały amerykańską blogosferę polityczną. Okazało się, że blogi liberalne były czytane głównie przez liberałów, a konserwatywne – przez konserwatystów. Połączenia między tymi dwiema grupami blogów były niezbyt liczne; stwierdzono też, że relatywnie rzadko występowały posty dotyczące blogów z przeciwnego obozu. Christakis i Fowler (2011) ze smutkiem zauważają, że sieć, zamiast stać się areną wymiany poglądów, stała się raczej narzędziem utrwalania poglądów już istniejących. Warto jednak zauważyć, że silna polaryzacja blogosfery nie musi być zjawiskiem typowym. Analogiczne analizy dotyczące blogosfery irańskiej wskazują na to, że ludzie często zaglądają do blogów prowadzonych przez zwolenników prezydentów Ahmadineżada i Chatamiego, ale sieć wewnętrznych powiązań wewnątrz obu grup jest znacznie słabsza; co więcej, w blogosferze irańskiej uwagę przyciągają blogi o jeszcze innych orientacjach.

Analogiczne zjawiska wykryto także w wypadku uczestnictwa w wymianie opinii na Facebooku (Bakshy i in., 2015). Wynika z tego, że bogactwo informacji, które mogą być zapisywane w pamięci zbiorowej, jest pozorne – zarówno jednostki, jak i grupy ograniczają różnorodność informacji, których poszukują i które odbierają.

Rycina 1.1.

Mapa amerykańskiej blogosfery. Kolorem jasnoszarym oznaczono blogi konserwatywne, ciemnoszarym zaś – liberalne.

Źródło: [email protected]; [email protected].

Analizując przechowanie w pamięci zbiorowej, warto raz jeszcze zwrócić uwagę na dwie jego podstawowe formy, zróżnicowane ze względu na trwałość. Mniej trwałe przechowanie informacji występuje w trakcie interakcji społecznych. Przechowanie trwałe zaś jest możliwe dzięki tworzeniu pomników, muzeów czy dzieł architektonicznych. Do tej kategorii można zaliczyć treść podręczników szkolnych, aczkolwiek cechuje się ona pewnym poziomem zmienności. Na rolę interakcji w przechowaniu pamięci zbiorowej zwraca uwagę Beim (2007). Interakcje opierają się na podzielanych schematach poznawczych. Można wyróżnić kilka typów interakcji, które odgrywają pewną rolę w podtrzymywaniu treści pamięci zbiorowej. Są to interakcje „jednostka – jednostka”, w trakcie których ludzie dzielą się nie tylko informacjami, lecz także komentarzami czy postawami wobec pewnych zjawisk czy procesów; interakcje „zbiorowość – jednostka”, związane z działalnością zarówno mediów tradycyjnych, jak i elektronicznych; interakcje „jednostka – zbiorowość”, w których wypadku jednostka stara się wprowadzić do pamięci zbiorowej pewne treści (ekspresja jednostki w mediach społecznościowych czy tradycyjnych, udział w tworzeniu ważnych przekazów).

Treści przechowywane w pamięci zbiorowej ulegają ciągłej ewolucji. Te same informacje raz są uznawane za ważne, innym razem schodzą na plan dalszy. Zmieniają się bohaterowie, komentowane sytuacje czy przyjmowane punkty widzenia. Ta zmienność pamięci zbiorowej znika, kiedy „utrwala się ją w kamieniu”. To utrwalanie w kamieniu należy rozumieć szeroko – obejmuje ono nie tylko stawianie pomników, budynków niosących określony przekaz (Pałace Kultury budowane w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w latach pięćdziesiątych), lecz także organizowanie specyficznych muzeów. Pomniki czy budynki są stałe pomimo zmieniających się warunków zewnętrznych. Z jednej strony jest to ich zaleta, ale z drugiej, kiedy okoliczności zewnętrzne ulegają dużej zmianie, może to rodzić problemy. Na przykład pomników nie można modyfikować, można je co najwyżej zburzyć lub przenieść w inne miejsce. Czasem pomniki mają dużą wartość artystyczną, jak na przykład pomnik poświęcony osobom walczącym o utrwalenie władzy komunistycznej na przełęczy Snozka w Pieninach, którego autorem jest Władysław Hasior. Pomnik nie został zburzony, ale ukryto jego pierwotne znaczenie, usuwając tablicę u jego podnóża. Abstrakcyjna forma pomnika utrudnia odczytanie tego początkowego znaczenia. Trwałość takich świadectw jest zatem z jednej strony ich zaletą, ale bywa też ich wadą, kiedy w miarę upływu czasu ludzie przestają dostrzegać treść pierwotnego przekazu. Dobrym przykładem jest wspomniany poprzednio Pałac Kultury i Nauki w Warszawie, współcześnie spostrzegany jako nieco dziwaczny budynek w centrum Warszawy, który pierwotnie był „darem ludu radzieckiego dla ludu Warszawy”.

Odtwarzanie zawartości pamięci zbiorowej może przyjmować bardzo różne formy, ale najczęściej ta zawartość jest czymś, co ludzie mają z tyłu głowy; kieruje ona interpretacją różnych zdarzeń, a także wpływa na przewidywanie przyszłego biegu zdarzeń. W codziennych sytuacjach nie jest ujawniana, a jeśli już dochodzi do jej ujawnienia, to ulega ona silnemu efektowi audytorium. Otoczenie, w którym ludzie dzielą się swoimi wizjami przeszłości i przyszłości, silnie wpływa na kształt i treść tych wizji. Podczas wizyty proboszcza na kolędzie rozmowa może dotyczyć ostatniej wizyty papieża, natomiast w trakcie spotkania przy grillu ten sam okres może być wspominany jako czas „letniej pory deszczowej”. Zauważmy jednak, że zawartość pamięci zbiorowej ujawnia się w sposób pośredni – poprzez odwołanie się do pamięci indywidualnej. Przywoływanie treści pamięci indywidualnej jest ograniczane przez oczekiwania dotyczące zasobu wspólnego pamięci obu rozmówców. Pełnione role społeczne, oczekiwania oraz inne czynniki częściowo determinują to, co może być uznane za zasób wspólny.

Istotną rolę w ujawnianiu zawartości pamięci zbiorowej odgrywają media. Przedstawiają one oficjalną wersję przeszłości, często nasyconą elementami propagandowymi. Wersja ta zazwyczaj jest bardzo uproszczona, dość odporna na krytykę i nawet wtedy, gdy niektóre elementy tej oficjalnej wersji są kwestionowane, to zazwyczaj polemika ogranicza się do podawania przykładów lub kontrprzykładów. W takiej sytuacji bardziej liczy się siła oddziaływania na odbiorców niż intelektualna wartość argumentów i dążenie do ustalenia prawdy.

Oprócz tego specyficznym sposobem ujawniania treści pamięci zbiorowej są rytuały związane z obchodzeniem świąt, zawierające ukryte przekazy. Rytuały te mają nieco inny charakter, kiedy dotyczą niewielkich grup – na przykład rytuały związane ze świętami Bożego Narodzenia czy Wielkanocy – i gdy dotyczą świąt państwowych. Pojawienie się nowych świąt powoduje pojawienie się nowych ukrytych przekazów. Warto porównać pod tym względem Święto Odrodzenia Polski, obchodzone w PRL 22 lipca, oraz Święto Niepodległości, które obchodzi się 11 listopada. Podczas obchodów Święta Niepodległości dominują elementy militarne (uroczysta odprawa wart, defilady wojskowe), a w ostatnich latach pojawiają się wyraźne akcenty nacjonalistyczne. Natomiast Święto Odrodzenia czczono uroczystościami związanymi z oddawaniem do użytku różnych obiektów użyteczności publicznej – nowych tras i mostów, dworców, dzielnic mieszkaniowych (takich jak MDM) czy fabryk. Akcenty militarne też się wtedy pojawiały, ale nie znajdowały się na pierwszym planie. Oba święta łączy to, że upamiętniają zdarzenia wybrane dość arbitralnie, które dopiero później nabrały znaczenia symbolicznego.