Idea Galicji. Historia i fantazja w kulturze politycznej Habsburgów ebook

Podzię­ko­wa­nia

Podzię­ko­wa­nia

Po raz pierw­szy zają­łem się Gali­cją jako stu­dent Harvardu w latach sie­dem­dzie­sią­tych XX wieku. Pra­cu­jąc nad tym pro­jek­tem, nie­ustan­nie zasta­na­wia­łem się nad kwe­stiami oma­wia­nymi z pro­fe­so­rami, któ­rzy w zna­czą­cym stop­niu ukształ­to­wali mój roz­wój inte­lek­tu­alny: Wik­to­rem Wein­trau­bem (1908–1988), który wpro­wa­dził mnie w pol­ską lite­ra­turę i kul­turę oraz z któ­rym czy­ta­łem Znasz-li ten kraj? Boya, a także z Omel­ja­nem Pri­ca­kiem (1919–2006), który wpro­wa­dził mnie nie tylko w dzieje Ukra­iny, ale także w całą histo­rię Europy Wschod­niej. To pro­fe­sor Wein­traub wzbu­dził we mnie zain­te­re­so­wa­nie Kra­ko­wem, a dzięki pro­fe­sorowi Pri­ca­kowi zaczą­łem myśleć o Lwo­wie — wspól­nymi siłami przed­sta­wili mi zatem inte­lek­tu­alną pano­ramę Gali­cji.

Jako dok­to­rant zaczą­łem stu­dio­wać histo­rię Habs­bur­gów i mia­łem szczę­ście współ­pra­co­wać z trzema inspi­ru­ją­cymi pro­fe­so­rami o bar­dzo róż­nych spoj­rze­niach na monar­chię habs­bur­ską, zgod­nych z kie­run­kami ich zain­te­re­so­wań nauko­wych: Wayne’em Vuci­ni­chem (1913–2005) i Gor­do­nem Cra­igiem (1913–2005) w Stan­ford oraz Wil­lia­mem Slot­t­ma­nem (1925–1995) w Ber­ke­ley.

W ostat­niej deka­dzie, kiedy ja pra­co­wa­łem nad tą książką, pro­wa­dzono bar­dzo inten­sywne bada­nia naukowe nad Gali­cją i ogrom­nie sko­rzy­sta­łem na roz­mo­wach i radach uczo­nych z daw­nej Gali­cji. W Kra­ko­wie byłem naj­bar­dziej wdzięczny za wska­zówki Jac­kowi Pur­chli i Krzysz­to­fowi Zamor­skiemu. We Lwo­wie otrzy­ma­łem wszelką moż­liwą pomoc od mojego przy­ja­ciela Jaro­sława Hry­caka, który rów­nież wiele myślał i pisał o spra­wach gali­cyj­skich. W Wied­niu mia­łem przy­jem­ność poznać człon­ków zaj­mu­ją­cej się Gali­cją grupy badaw­czej na tam­tej­szym uni­wer­sy­te­cie, zapre­zen­to­wać swoje prace i omó­wić je z per­spek­tywy histo­ryczno-filo­lo­gicz­nej i lite­rac­kiej z Andre­asem Kap­ple­rem, Micha­elem Mose­rem i Alo­isem Wol­da­nem. Jestem wdzięczny wielu przy­ja­cio­łom, zna­jo­mym i kole­gom naukow­com, z któ­rymi oma­wia­li­śmy nasze bada­nia doty­czące Gali­cji i monar­chii habs­bur­skiej: Gary Cohen, Patrice Dabrow­ski, David Engel, Hugo Lane, Elż­bieta Maty­nia, Keely Stau­ter-Hal­sted, Ostap Sereda, Tom Simons, Nancy Sin­koff, Phi­lipp Ther, Daniel Unow­sky, Iryna Vushko i Nathan Wood. Dzię­kuję Annie Popiel, która od wielu lat pomaga mi w zro­zu­mie­niu niu­an­sów języka pol­skiego. Szcze­gólne podzię­ko­wa­nia kie­ruję do Pie­tera Jud­sona i Davida Fricka za uważne prze­czy­ta­nie ręko­pisu oraz nie­oce­nioną kry­tykę i suge­stie. Nor­man Naimark i Nancy Kol­l­mann zapro­sili mnie z powro­tem do Stan­ford, abym mógł przed­sta­wić w Cen­ter for Rus­sian and East Euro­pean Stu­dies moje gali­cyj­skie bada­nia — i obej­rzeli ze mną ostatni mecz World Series 2007. Ivo Banac i Laura Engel­stein przy dwóch róż­nych oka­zjach zapro­sili mnie do zapre­zen­to­wa­nia róż­nych czę­ści mojej gali­cyj­skiej pracy w Yale, gdzie mia­łem rów­nież spo­sob­ność omó­wić tę pracę z Timem Sny­de­rem, Marci Shore i Ale­xan­drem Schen­ke­rem, wybit­nym Gali­cja­ni­nem. Tony Judt z New York Uni­ver­sity nie szczę­dził mi swo­ich prze­my­śleń i zachęt, a także dwu­krot­nie pozwo­lił mi zapre­zen­to­wać moje gali­cyj­skie bada­nia na wyjąt­kowo inspi­ru­ją­cym semi­na­rium „lun­cho­wym” w Insty­tu­cie Rema­rque’a. Mój przy­ja­ciel Omer Bar­tov podąża wraz ze mną szla­kiem gali­cyj­skim od 2002 roku, kiedy to obaj zdo­by­li­śmy sty­pen­dium Gug­gen­he­ima na rów­no­le­głe gali­cyj­skie pro­jekty, a ja szcze­gól­nie sko­rzy­sta­łem na pre­zen­ta­cji moich badań w ramach jego pro­jektu „Bor­der­lands” na Uni­wer­sy­te­cie Browna. István Deák inspi­ruje nie tylko mnie, ale rów­nież wielu innych bada­czy monar­chii habs­bur­skiej. Frank Sysyn pamięta — mam nadzieję — jak skie­ro­wał moje zain­te­re­so­wa­nia w stronę dzien­nika „Czas”, kiedy był pro­mo­to­rem mojej pracy licen­cjac­kiej na temat pol­skiego spoj­rze­nia na austro-węgier­ską ugodę z 1867 roku. Moi rodzice, Robert i Renee Wolff, zawsze z miło­ścią udzie­lali mi zachęty i wspar­cia w moich roz­ma­itych przed­się­wzię­ciach, a ojciec był szcze­gól­nie zain­te­re­so­wany tą książką, ponie­waż jego rodzice — a moi dziad­ko­wie — uro­dzili się w habs­bur­skiej Gali­cji i po wielu deka­dach życia w Ame­ryce wciąż myśleli o sobie jako o Gali­cja­nach. Moje wła­sne dzieci, odda­lone od Gali­cji o kilka poko­leń, bar­dzo wyro­zu­miale pod­cho­dziły do mojego kil­ku­let­niego pochło­nię­cia nią, które zbie­gło się z dość inten­syw­nym okre­sem prze­pro­wadzki całej naszej rodziny z Cam­bridge na Man­hat­tan. Do Orlando, Jose­phine i Ana­tola mogę tylko powie­dzieć: „Zaraz, zaraz, mówi­cie, że w naszej dru­ży­nie jest facet, który ubiera się jak pirat?”. A do Perri Klass, która wyszła za mąż za duży pro­jekt naukowy o Gali­cji: „Czyż nie o tym marzy każda kobieta?”. Wdzięczny jej jestem i kocham ją, jak zawsze. Bez niej nie był­bym nic wart.

Pod­czas prac nad tą książką prze­nio­słem się do innego mia­sta i na inny uni­wer­sy­tet, muszę zatem wyra­zić wdzięcz­ność zarówno Boston Col­lege, jak i New York Uni­ver­sity za hojne wspar­cie insty­tu­cjo­nalne i jestem szcze­gól­nie wdzięczny za pomoc wielu wspa­nia­łym kole­gom z obu uczelni. Dzię­kuję rów­nież za pomoc Fun­da­cji Gug­gen­he­ima oraz Inter­na­tio­nal Rese­arch and Exchan­ges Board.

Przez dwa­dzie­ścia lat spę­dzo­nych w Boston Col­lege zawsze byłem rad, że mam przy­ja­ciela i kolegę w oso­bie Jima Cro­nina — z pew­no­ścią żaden inny uczony ni­gdy nie miał kogoś takiego, dzięki komu praca naukowa wyda­wa­łaby się tak dobrą zabawą. Tę grubą książkę poświę­cam Jimowi.

Nowy Jork, 19 wrze­śnia 2007

Mapa Austrii (to jest monar­chii habs­bur­skiej lub Austro-Węgier), Uni­ver­sal Atlas Geo­rge’a F. Crama (Chi­cago, 1896). Gali­cja poja­wia się w pół­nocno-wschod­niej czę­ści Austro-Węgier i gra­ni­czy z Rosją. Ze zbio­rów Uni­ver­sity of Con­nec­ti­cut Libra­ries.

Wpro­wa­dze­nie

Wpro­wa­dze­nie

Gali­cję utwo­rzono w 1772 roku w histo­rycz­nym momen­cie pierw­szego roz­bioru Pol­ski, kiedy monar­chia Habs­bur­gów nazwała tak przy­pa­dły jej zabór i uznała Gali­cję za swoją nową pro­win­cję. Ist­niała wszakże stara habs­bur­ska kra­ina o takiej nazwie w pół­noc­nej Hisz­pa­nii, ale w wyniku wojny o suk­ce­sję hisz­pań­ską na początku XVIII wieku prze­szła wraz z całym kra­jem pod berło Bur­bo­nów. Miano było zatem w 1772 roku dostępne i w sam raz do uży­cia jako łaciń­ska forma dla Księ­stwa Halicko-Wło­dzi­mier­skiego, które w XIII i XIV wieku objęło zie­mie daw­nej Rusi Kijow­skiej. Tery­to­ria śre­dnio­wiecz­nej Rusi Halic­kiej i Wło­dzi­mier­skiej tylko w przy­bli­że­niu pokry­wały się z obsza­rami, które cesa­rzowa Maria Teresa z 1772 roku ode­brała Pol­sce, ale nazwa „Gali­cja” speł­niła swój cel i uży­wano jej nawet po roz­sze­rze­niu i zmia­nie gra­nic pro­win­cji habs­bur­skiej na sku­tek kolej­nych roz­bio­rów Rze­czy­po­spo­li­tej i wojen napo­le­oń­skich. Pro­win­cję zamiesz­ki­wali Polacy, Rusini (dzi­siejsi Ukra­ińcy), Niemcy (w tym Austriacy) i Żydzi. Wymy­ślona w 1772 roku Gali­cja cie­szyła się swoim ist­nie­niem przez nie­całe pół­tora stu­le­cia, do zakoń­cze­nia pierw­szej wojny świa­to­wej i roz­padu monar­chii habs­bur­skiej w 1918 roku. Gali­cja znik­nęła wtedy z mapy Europy i dzi­siaj, stu­le­cie póź­niej, należy do kate­go­rii wymar­łych bytów geo­po­li­tycz­nych.

Tery­to­rium daw­nej Gali­cji jest obec­nie roz­dzie­lone mię­dzy Pol­skę a Ukra­inę; choć pra­wie wszy­scy gali­cyj­scy Żydzi zgi­nęli w Holo­kau­ście, za sprawą wcze­śniej­szej emi­gra­cji prze­trwali poza Gali­cją, zwłasz­cza w Ame­ryce i Izra­elu, gdzie przez wiele lat — jesz­cze w XX wieku — po wyjeź­dzie z Europy uwa­żali się za Galit­zia­ne­rów. Rodzice mojego ojca uro­dzili się w Gali­cji na prze­ło­mie XIX i XX wieku jako pod­dani Fran­ciszka Józefa i przez resztę spę­dzo­nego w Nowym Jorku życia pamię­tali zarówno swą rodzinną kra­inę, jak i cesa­rza. On to, jak lojal­nie zapa­mię­tała moja bab­cia, był dobry dla Żydów. Owo prze­ko­na­nie co naj­mniej dorów­ny­wało jej wie­kiem, ponie­waż wie­deń­skie cza­so­pi­smo folk­lo­ry­styczne „Zeit­schrift für österreichische Volks­kunde” już w 1903 roku dono­siło, że w Gali­cji cesarz stał się za swo­jego życia „posta­cią nie­mal legen­darną […] w wyobraźni narodu żydow­skiego”k1. Legenda i wyobraź­nia odgry­wały istotną rolę w gali­cyj­skiej kul­tu­rze poli­tycz­nej od samego początku, czyli od rzą­dów Marii Teresy i jej syna Józefa II w XVIII wieku. Gali­cyj­scy chłopi czcili pamięć o Józe­fie II przez wiele poko­leń po jego śmierci. W dzie­jach Gali­cji, roz­po­czę­tych tak nagle w 1772 roku, obecna była spora doza mesja­ni­stycz­nej uto­pii, tak typo­wej dla habs­bur­skiego Oświe­ce­nia, a odkąd w 1918 roku znik­nęła, jej prze­szłe ist­nie­nie jawi się na wpół fan­ta­sma­go­rycz­nie. Rosyj­ski pisarz Izaak Babel przy­je­chał do daw­nej Gali­cji w 1920 roku, pod­czas wojny pol­sko-sowiec­kiej, i zapi­sał w swoim Dzien­niku wizję „wid­mo­wych Gali­cjan” prze­wi­ja­ją­cych się przez sce­ne­rię wojen­nych potwor­no­ści i okru­cieństwk2. W 2007 roku, kiedy ostat­nich rdzen­nych Gali­cjan, uro­dzo­nych w 1918 roku, było już nie­całe dzie­więć­dzie­siąt, w nowo­jor­skim Insty­tu­cie Badań Żydow­skich YIVO odbyło się sym­po­zjum zaty­tu­ło­wane Gali­cja Mon Amour — w tytule tym pobrzmie­wały głę­boko ambi­wa­lentne uczu­cia.

Niniej­sza książka przed­sta­wia inte­lek­tu­alne dzieje idei Gali­cji — czyli stu­dium miej­sca jako idei. Zaczy­na­jąc jako tabula rasa, pusta nazwa nadana czę­ści zaanek­to­wa­nego tery­to­rium, z bie­giem czasu Gali­cja obro­sła zna­cze­niami, a nawet wie­loma prze­ni­ka­ją­cymi się war­stwami zna­czeń. Dla każ­dego z jej miesz­kań­ców ozna­czała co innego, nabie­rała skom­pli­ko­wa­nych sen­sów w wypo­wie­dziach poli­ty­ków i w wyobraźni pisa­rzy. Roz­wa­żam w tej książce zna­cze­nie Gali­cji dla takich poli­ty­ków jak Józef II i Met­ter­nich, dla takich auto­rów jak kome­dio­pi­sarz Alek­san­der Fre­dro i skan­da­li­zu­jący powie­ścio­pi­sarz Leopold von Sacher-Masoch albo dla piew­ców moderny jak Iwan Franko czy Sta­ni­sław Wyspiań­ski. Jed­no­cze­śnie zna­cze­nie Gali­cji for­mu­ło­wano w dzie­więt­na­sto­wiecz­nych cza­so­pi­smach i czo­ło­wych dzien­ni­kach, na przy­kład w „Gaze­cie Lwow­skiej” i kra­kow­skim „Cza­sie”, a także w publi­ka­cjach spe­cja­li­stycz­nych takich jak wspo­mniane wie­deń­skie cza­so­pi­smo folk­lo­ry­styczne, które zre­la­cjo­no­wało wyobra­że­nia gali­cyj­skich Żydów na temat Fran­ciszka Józefa. Cho­ciaż idea Gali­cji obej­mo­wała całą pro­win­cję od Dnie­stru po Wisłę, od Kar­pat po kopal­nie soli w Wie­liczce, od wiel­kich mająt­ków zie­miań­skich po małe żydow­skie szte­tle, kul­turę two­rzono przede wszyst­kim w dużych mia­stach i ta książka jest w pew­nej mie­rze opo­wie­ścią o dwóch z nich: Lwo­wie i Kra­ko­wie, roz­cią­ga­jąc ich miej­ską kul­turę na całą kra­inę. Trze­cim klu­czo­wym mia­stem był Wie­deń, sto­lica cesar­stwa z jej wiel­ko­miej­skim spoj­rze­niem na pro­win­cjo­nalną Gali­cję, na prze­mian przej­mo­wa­nym i kon­te­sto­wa­nym przez idee kieł­ku­jące w samej Gali­cji. W całej jej histo­rii zna­cze­nie Gali­cji ni­gdy nie było sta­bilne, lecz nie­ustan­nie pod­wa­żane, nego­cjo­wane, roz­wi­jane i prze­ra­biane.

Gali­cja na mapie Austrii w Uni­ver­sal Atlas Geo­rge’a F. Crama (Chi­cago, 1896). Lem­berg (Lwów, Lviv), sto­lica Gali­cji, poja­wia się na środku pro­win­cji, a Kra­ków (Kra­kau) w jej zachod­nim kańcu. Na tej mapie Buko­wina jest przed­sta­wiona kolo­ry­stycz­nie jako część połu­dniowo-wschod­niej Gali­cji, cho­ciaż po 1849 roku były to osobne kraje koronne. Połu­dniową gra­nicę Gali­cji two­rzą Kar­paty. Ze zbio­rów Uni­ver­sity of Con­nec­ti­cut Libra­ries.

Była pro­win­cją, kra­jem koron­nym monar­chii, lecz nie sta­no­wiła ani wspól­noty naro­do­wej, ani zrę­bów jakie­goś poten­cjal­nego pań­stwa. Powo­łana do ist­nie­nia na potrzeby Habs­bur­gów, była przez nich defi­nio­wana dyna­stycz­nie zupeł­nie ina­czej niż Cze­chy i Węgry — zie­mie, które miały za sobą dłu­gie dzieje monar­chiczne wraz z wyni­kłymi z nich tra­dy­cjami. Z upły­wem XIX stu­le­cia, kiedy wśród gali­cyj­skich Pola­ków, Rusi­nów i Żydów wykształ­ciły się ruchy naro­dowe, idea Gali­cji wykro­czyła ponad naro­do­wość w duchu jed­no­czą­cej inte­gral­no­ści pro­win­cji. Wyma­gało to jed­nak sumien­nej pracy nad budową Gali­cji jako jed­no­li­tego tworu kul­tu­ro­wego, czego prze­ja­wem była opu­bli­ko­wana w 1809 roku książka o flo­rze pro­win­cji, za którą poszły opra­co­wa­nia na temat tam­tej­szej fauny i owa­dów, a w 1876 roku uka­zała się antro­po­lo­gia fizyczna Gali­cji, prze­kształ­ca­jąc osiem­na­sto­wieczny sztuczny twór geo­po­li­tyczny w dzie­więt­na­sto­wieczną natu­ralną prze­strzeń.

W 1792 roku pewien ano­ni­mowy poeta pod­pi­sał się „Gali­cja­nin” i aż do XX wieku wiele osób uwa­żało się za Gali­cjan, nawet jeżeli jed­no­cze­śnie przy­bie­rali inną toż­sa­mość. Toż­sa­mość gali­cyj­ska była z gruntu pro­win­cjo­nalna, a jej ewo­lu­cja wska­zuje na zna­cze­nie pro­win­cjo­nal­no­ści jako siły ide­olo­gicz­nej zazę­bia­ją­cej się z siłami naro­do­wo­ści i cesar­sko­ści. „Aby zoba­czyć, jak jed­nostki admi­ni­stra­cyjne z cza­sem zaczy­nają być uwa­żane za ojczy­zny — napi­sał Bene­dict Ander­son, odno­sząc się zwłasz­cza do Ame­ryki Połu­dnio­wej — trzeba spraw­dzić, w jaki spo­sób jed­nostki te budują zna­cze­nie”k3. Gali­cja została wymy­ślona jako jed­nostka admi­ni­stra­cyjna w XVIII wieku i dopiero z bie­giem czasu jako pro­win­cja cesar­stwa Habs­bur­gów zaczęła obra­stać w zna­cze­nie kul­tu­rowe. Edward Said, który odno­sił się przede wszyst­kim do impe­riów kolo­nial­nych Wiel­kiej Bry­ta­nii i Fran­cji, pod­kre­ślał zna­cze­nie „związ­ków zacho­dzą­cych pomię­dzy kul­turą a impe­ria­li­zmem” i wska­zał, że ide­olo­gia impe­rialna „na trwałe zago­ściła” w kul­tu­rze: „Musimy spró­bo­wać przyj­rzeć się […] cało­ściowo kul­tu­rze, która wspo­ma­gała takie odczu­cia, dzia­ła­nia, a przede wszyst­kim wyobraź­nię impe­rium”k4. W impe­rium Habs­bur­gów, tak samo jak w Anglii i we Fran­cji, kul­turę nazna­czały napię­cia i uprosz­cze­nia impe­rial­nej wła­dzy i sta­no­wiła ona prze­strzeń nie­pew­nych zna­czeń i zazę­bia­ją­cych się toż­sa­mo­ści, które okre­ślały pro­win­cję Gali­cja.

Na pod­sta­wie habs­bur­skiego spisu powszech­nego z 1857 roku obli­czono, że w poło­wie XIX wieku na lud­ność gali­cyj­ską skła­dali się w nie­mal ide­al­nej pro­por­cji gre­ko­ka­to­liccy Rusini (44,83%) i kato­liccy Polacy (44,74%), a całość obrazu dopeł­niali Żydzi (9,69%)k5. Rów­no­waga ta, która zała­my­wała się dopiero po prze­cinku, była jed­nak oparta na iden­ty­fi­ka­cji reli­gij­nej, a nie naro­do­wej i w poło­wie stu­le­cia sze­ro­kie masy gali­cyj­skiego chłop­stwa nie ule­gały emo­cjom nowo­cze­snego nacjo­na­li­zmu. W 1894 roku pro­win­cja przed­sta­wiła udra­ma­ty­zo­wany obraz samej sie­bie na Powszech­nej Wysta­wie Kra­jo­wej we Lwo­wie, którą odwie­dził sam cesarz Fran­ci­szek Józef. Pawi­lon etno­gra­ficzny, z ustro­jo­nymi mane­ki­nami w peł­nej folk­lo­ry­stycz­nej kra­sie, two­rzył kalej­do­sko­powy spek­takl, w któ­rym podziały naro­dowe roz­pły­wały się w migo­tli­wych dese­niach kolo­rów i ozdób, olśnie­wa­jąc oko widza, w tym także cesa­rza. Habs­bur­ski impe­ria­lizm w Gali­cji, podob­nie jak w pozo­sta­łych pro­win­cjach monar­chii, dążył do prze­kra­cza­nia róż­nic naro­do­wych, skut­kiem czego pro­win­cjo­nalna idea Gali­cji pozo­stała zasad­ni­czo nie­na­ro­dowa.

Bada­cze monar­chii Habs­bur­gów usi­łują zro­zu­mieć, w jaki spo­sób poli­tyki toż­sa­mo­ści naro­do­wej nakła­dały się w XIX wieku na hipo­te­tycz­nie nie­na­ro­dowe spo­łe­czeń­stwo. W przy­padku Gali­cji poję­cie „nie­na­ro­dowy” w takim samym stop­niu, jak poję­cie „naro­dowy” sta­no­wiło kon­struk­cję ide­olo­giczną — były to alter­na­tywne spoj­rze­nia, które pozo­sta­wały ze sobą w ter­mi­no­lo­gicz­nym napię­ciu. W 1835 roku naj­wy­bit­niej­szy gali­cyj­ski lite­rat swo­ich cza­sów, pol­ski kome­dio­pi­sarz Alek­san­der Fre­dro, został publicz­nie napięt­no­wany za two­rze­nie „nie­na­ro­dowych” dzieł lite­rac­kich. Idea Gali­cji uzmy­sła­wia zna­cze­nie poję­cia „nie­na­ro­dowy” dla kon­stru­owa­nia toż­sa­mo­ści kra­iny.

Niniej­sza książka ści­śle wiąże się z moimi poprzed­nimi pra­cami. W stu­dium Wyna­le­zie­nie Europy Wschod­niej (1994)1 sta­wiam tezę, że Europa Wschod­nia, kolejny osiem­na­sto­wieczny sztuczny twór poję­ciowy, sta­no­wiła szcze­gól­nie podatny grunt dla nowych sce­na­riu­szy geo­po­li­tycz­nych, takich jak Gali­cja w 1772 roku. Skło­niło mnie to do roz­wa­że­nia kwe­stii, w jaki spo­sób taki wyobra­żony czy wymy­ślony byt stał się w XIX wieku geo­po­li­tycz­nie realny, zna­czący i histo­ryczny — a w XX stu­le­ciu zdał się ponow­nie bytem fan­ta­sma­go­rycz­nym. W stu­dium Venice and the Slavs (Wene­cja i Sło­wia­nie, 2001) przyj­rza­łem się temu, w jaki spo­sób oświe­ce­niowe idee na temat Europy Wschod­niej sto­so­wano w kon­tek­ście impe­rial­nym nad Adria­ty­kiem, gdzie poli­tyczna asy­me­tria impe­rial­nej wła­dzy mię­dzy Wene­cją a Dal­ma­cją zda­wała się znaj­do­wać swój geo­gra­ficzny wyraz w nara­sta­ją­cym poczu­ciu kon­ty­nen­tal­nego zróż­ni­co­wa­nia. W odnie­sie­niu do Gali­cji dąży­łem do zro­zu­mie­nia, w jaki spo­sób ukształ­to­wana w epoce Oświe­ce­nia ide­olo­gia impe­rium prze­trwała i roz­wi­nęła się w XIX wieku oraz w jak ewo­lu­ujące napię­cia ide­olo­giczne dopro­wa­dziły w XX wieku do upadku cesar­stwa. W Gali­cji impe­rialne war­to­ści Oświe­ce­nia przy­brały kon­kretną formę józe­fi­ni­zmu, nazwa­nego tak od cesa­rza Józefa II, odda­nego idei rewo­lu­cyj­nego abso­lu­ty­zmu refor­ma­tor­skiego, nie­mal mesja­ni­stycz­nego w swoim dąże­niu do rze­ko­mego zba­wie­nia i przewar­to­ściowania Gali­cji. Na szcze­gólną uwagę zasłu­guje to, że poję­cie rze­ko­mego „ucy­wi­li­zo­wa­nia” sto­so­wano do całego obszaru Europy Wschod­niej, a zwłasz­cza do Gali­cji, od cza­sów pano­wa­nia Józefa II do samego końca rzą­dów Fran­ciszka Józefa: Gali­cję nale­żało wyle­czyć z bar­ba­rzyń­stwa i zaco­fa­nia. W tej książce badam zatem ide­olo­giczną siłę i trwa­łość oświe­ce­niowej idei Europy Wschod­niej w póź­nej histo­rii Habs­bur­gów.

W roz­dziale pierw­szym ana­li­zuję rela­cje oświe­co­nych podróż­nych józe­fiń­skich, któ­rzy odwie­dzili Gali­cję w latach osiem­dzie­sią­tych XVIII wieku i oce­nili tę pro­win­cję bar­dzo kry­tycz­nie. Ich poglą­dom prze­ciw­sta­wiam wewnętrzne spoj­rze­nie gali­cyj­skie, które poja­wiło się w 1790 roku wraz z tak zwaną Magna Charta von Gali­zien. Roz­dział drugi, sku­piony na okre­sie pona­po­le­oń­skim, prze­ciw­sta­wia domi­nu­jące spoj­rze­nie poli­tyczne Met­ter­ni­cha w Wied­niu takim wewnętrz­nym per­spek­ty­wom gali­cyj­skim, jak arty­kuły w „Gaze­cie Lwow­skiej” i wysta­wiane we Lwo­wie kome­die Fre­dry. W roz­dziale trze­cim zaj­muję się samo­zwań­czą toż­sa­mo­ścią gali­cyj­ską pisa­rza Sacher-Maso­cha, budo­waną na wspo­mnie­niach z dzie­ciń­stwa jako syna komen­danta lwow­skiej poli­cji w latach trzy­dzie­stych i czter­dzie­stych XIX wieku. Wraż­li­wość lite­racka Sacher-Maso­cha roz­wi­jała się w kon­tek­ście kieł­ku­ją­cych ruskich prą­dów kul­tu­ro­wych i folk­lo­ry­stycz­nych badań tej pro­win­cji, a jego osła­wiony „maso­chizm” odno­sił się do spe­cy­ficz­nie gali­cyj­skiego poczu­cia znie­wo­le­nia. Roz­dział czwarty sku­pia się na prze­ło­mo­wym i trau­ma­tycz­nym punk­cie zwrot­nym dzie­jów Gali­cji, a mia­no­wi­cie raba­cji z 1846 roku. Doko­nana przez chłop­stwo rzeź powstań­czej pol­skiej szlachty, będąca wyra­zem gali­cyj­skiej lojal­no­ści wobec dyna­stii Habs­bur­gów, od tej pory sta­no­wiła defi­niu­jący i nie­za­po­mniany moment w dzie­jach pro­win­cji.

W roz­dzia­łach pią­tym i szó­stym wyko­rzy­stuję kra­kow­ski dzien­nik „Czas” jako repre­zen­ta­tywny dla nowo powsta­łej hege­mo­nicz­nej per­spek­tywy pol­sko­ga­li­cyj­skiej, gło­szą­cej lojal­ność wobec Habs­bur­gów w zamian za auto­no­mię Gali­cji. Spoj­rze­nie to zaczęło się kształ­to­wać na początku lat sześć­dzie­sią­tych XIX wieku, skut­kiem czego w ostat­nich trzech deka­dach stu­le­cia Gali­cja sta­no­wiła już realny byt geo­po­li­tyczny. Per­spek­tywę pol­sko­ga­li­cyj­ską pod­wa­żały jed­nak spoj­rze­nia rusko­ga­li­cyj­skie i żydow­sko­ga­li­cyj­skie, na przy­kład w utwo­rach lite­rac­kich Iwana Franki i Karla Emila Fran­zosa, takich jak opo­wie­ści o polach naf­to­wych Bory­sła­wia tego pierw­szego i opo­wia­da­nia ze zbioru Halb-Asien, pół-Azja, tego dru­giego. W roz­dziale siód­mym przed­sta­wiam Gali­cję schyłku wieku na tle szer­szych nur­tów fin de siècle w innych pro­win­cjach monar­chii habs­bur­skiej i gdzie indziej, sku­pia­jąc się przede wszyst­kim na Weselu Wyspiań­skiego z 1901 roku, arty­stycz­nej eks­pre­sji gali­cyj­skich wewnętrz­nych kon­flik­tów i sprzecz­no­ści na prze­ło­mie stu­leci. W roz­dziale ósmym przy­glą­dam się dwu­dzie­sto­wiecz­nym ini­cja­ty­wom, które szły w poprzek tych kon­flik­tów, takim jak otwar­cie kra­kow­skiego kaba­retu „Zie­lony Balo­nik” w 1905 roku (będą­cym rów­nież rokiem publi­ka­cji poematu epic­kiego Franki o Moj­że­szu) czy zamach na guber­na­tora Gali­cji w 1908 roku (kiedy Mar­tin Buber zaczął pisać o cha­sy­dy­zmie). W roz­dziale dzie­wią­tym ana­li­zuję ide­olo­giczne i seman­tyczne usu­nię­cie z mapy — „likwi­da­cję” Gali­cji jako sku­tek roz­padu monar­chii Habs­bur­gów w 1918 roku, a następ­nie w roz­dziale dzie­sią­tym śle­dzę „życie po życiu” Gali­cji we wspo­mnie­niach i wyobraźni, mię­dzy innymi na przy­kła­dzie nie­miecko-, pol­sko- i hebraj­sko­ję­zycz­nych dzieł lite­rac­kich takich pisa­rzy gali­cyj­skich jak Joseph Roth, Bruno Schulz i Szmuel Josef Agnon. Nie szczę­dzi­łem sta­rań, aby przed­sta­wić pełną gamę spoj­rzeń na Gali­cję, które ukształ­to­wały się i ewo­lu­owały w stu­leciach: XVIII, XIX i XX, lecz zbu­do­wana przeze mnie pano­rama z koniecz­no­ści pozo­staje nie­pełna, ponie­waż każdy gali­cyj­ski poli­tyk, organ publiczny i dzia­łacz kul­tury ma coś do powie­dze­nia — pośred­nio lub bezpośred­nio — na temat natury samej Gali­cji.

Dzieje idei Gali­cji są zara­zem inte­lek­tu­alną histo­rią pisar­stwa histo­rycz­nego, był to bowiem jeden z naj­waż­niej­szych gatun­ków, w któ­rych kul­ty­wo­wano i roz­wi­jano ideę oraz toż­sa­mość Gali­cji. W 1817 roku, zale­d­wie czter­dzie­ści pięć lat po tym, jak pro­win­cja została wymy­ślona, Joseph Mauss, pro­fe­sor histo­rii na Uni­wer­sy­te­cie Lwow­skim, pra­co­wał nad pełną histo­rią Gali­cji i usi­ło­wał retro­spek­tyw­nie usta­lić jej śre­dnio­wieczne ante­ce­den­cje. W liście do Józefa Osso­liń­skiego Mauss dono­sił, że dotarł do roku 1347k6. W 1853 roku histo­ryk Wale­rian Kalinka opu­bli­ko­wał pracę Gali­cya i Kra­ków pod pano­wa­niem austry­ac­kiem, a z cza­sem stał się jed­nym z zało­ży­cieli kra­kow­skiej szkoły histo­rycz­nej. Póź­niejsi przed­sta­wi­ciele tej szkoły gło­sili ide­olo­gię gali­cyj­skiej auto­no­mii — na przy­kład Józef Szuj­ski, który w 1882 roku opu­bli­ko­wał pracę Polacy i Rusini w Gali­cji — lub nawet sta­nęli na czele pro­win­cji — Michał Bobrzyń­ski w 1908 roku został namiest­ni­kiem Gali­cjik7. Ówcze­śni histo­rycy rusiń­scy czy ukra­iń­scy, tacy jak Ste­fan Kaczała i Mychajło Hru­szew­ski, rów­nież szu­kali w histo­rii pola do wyar­ty­ku­ło­wa­nia idei Gali­cji, toż­sa­mo­ści gali­cyj­skich Rusi­nów oraz ich rela­cji z całym naro­dem ukra­iń­skim. Tacy histo­rycy jak Kaczała nie wahali się łączyć współ­cze­snej Gali­cji ze śre­dnio­wieczną Rusią Halicką, prze­kra­cza­jąc gra­nice chro­no­lo­giczne w celu potwier­dze­nia nie­prze­rwa­nie ruskiego cha­rak­teru kra­inyk8. Na początku XX wieku Majer Bała­ban publi­ko­wał we Lwo­wie histo­rie gali­cyj­skich Żydów, trak­tu­jąc je jako odrębny temat histo­ryczny. Wszy­scy ci histo­rycy mieli swój wkład w gali­cyj­ski dys­kurs, pisząc histo­rię Gali­cji i Gali­cjan, póki pro­win­cja ta jesz­cze ist­niała.

Z tych powo­dów nie zawsze było mi łatwo oddzie­lić histo­rię od histo­rio­gra­fii. Ja sam zaczą­łem myśleć o histo­rii Gali­cji jako stu­dent w latach sie­dem­dzie­sią­tych XX wieku, pół stu­le­cia po likwi­da­cji kra­iny, kiedy żywe doświad­cze­nie Gali­cji było już bar­dzo odle­głym, ale wciąż ist­nie­ją­cym wspo­mnie­niem. Pio­nier­skim opra­co­wa­niem, które wywarło na mnie wiel­kie wra­że­nie, była książka Jana Kozika o ukra­iń­skim ruchu naro­do­wym w Gali­cji, opu­bli­ko­wana w latach sie­dem­dzie­sią­tych po pol­sku i w latach osiem­dzie­sią­tych po angiel­sku. Zain­spi­ro­wał mnie rów­nież zbiór tek­stów o Gali­cji zre­da­go­wany w 1982 roku przez Franka Sysyna i Andreia Mar­ko­vitsak9. Także w latach osiem­dzie­sią­tych John-Paul Himka zaczął publi­ko­wać tek­sty o Gali­cji, co zaowo­co­wało sze­re­giem waż­nych mono­gra­fii o gali­cyj­skiej poli­tyce, spo­łe­czeń­stwie i reli­gii. W 1983 roku Paul Robert Magocsi wydał w for­mie książ­ko­wej bez­cenny prze­wod­nik biblio­gra­ficzny po Gali­cjik10.

Zain­te­re­so­wa­nie Gali­cją wzmo­gło się w latach dzie­więć­dzie­sią­tych ubie­głego stu­le­cia — po upadku komu­ni­zmu w Pol­sce i osią­gnię­ciu nie­pod­le­gło­ści przez Ukra­inę. Opu­bli­ko­wana w 1991 roku w Kra­ko­wie ważna praca naukowa Marii Kłań­skiej o Gali­cji „w oczach” auto­rów nie­miec­ko­ję­zycz­nych wska­zy­wała drogę ku nowemu zro­zu­mie­niu obrazu kul­tu­ro­wego tej pro­win­cji. Dwa inne zbiory tek­stów wpro­wa­dzały nowe per­spek­tywy badaw­cze: pierw­szym z nich był zre­da­go­wany w 1999 roku przez Antony’ego Polon­sky’ego i Isra­ela Bar­tala tom z serii Polin. Stu­dies in Polish Jewry, a dru­gim książka Gali­cia. A Mul­ti­cul­tu­red Land z 2005 roku w redak­cji Chri­sto­phera Hanna i Paula Roberta Magoc­siegok11. Nie tak dawno temat Gali­cji pod­jęła grupa mło­dych naukow­ców ame­ry­kań­skich, co zaowo­co­wało kil­koma waż­nymi pra­cami: Keely Stau­ter-Hal­sted o znie­sie­niu pańsz­czy­zny w Gali­cji (2001), Ali­son Fleig Frank o gali­cyj­skiej ropie naf­to­wej (2005) i Daniela Unow­sky’ego o patrio­ty­zmie habs­bur­skim, zawie­ra­jącą ana­lizę ofi­cjal­nych wizyt cesa­rza w Gali­cji (2005). W 2006 uka­zały się przej­mu­jące wspo­mnie­nia rodzinne Daniela Men­del­sohna Zagu­bieni, o powro­cie do Gali­cji w celu pozna­nia histo­rii rodziny jego zamor­do­wa­nego w Holo­kau­ście dziadka. W ostat­nich latach bada­nia na temat Gali­cji pro­wa­dzone są w ramach pro­jektu „Bor­der­lands” na Uni­we­sy­te­cie Browna pod kie­run­kiem Omera Bar­tova. W 2007 roku Bar­tov opu­bli­ko­wał zna­ko­mitą rela­cję ze swo­jej podróży coraz bar­dziej zacie­ra­ją­cymi się śla­dami żydow­skiej Gali­cjik12.

W Rze­szo­wie od 1994 roku powstaje seria wydaw­ni­cza zaty­tu­ło­wana Gali­cja i jej Dzie­dzic­two. W Kra­ko­wie ważną rolę w bada­niach gali­cyj­skich odgrywa kie­ro­wane przez Jacka Pur­chlę Mię­dzy­na­ro­dowe Cen­trum Kul­tury — na przy­kład w 2003 roku uka­zał się zbiór tek­stów o Kra­ko­wie i Lwo­wie pod jego redak­cją. We Lwo­wie Jaro­sław Hry­cak wykształ­cił nowe poko­le­nie bada­czy histo­rii Gali­cji, a sam napi­sał sze­reg pio­nier­skich arty­ku­łów, któ­rych uwień­cze­niem była publi­ka­cja książki o Iwa­nie Franku w 2006 roku. Hry­cak ode­grał czo­łową rolę w prze­kształ­ce­niu cza­so­pi­sma „Україна модерна” (Ukra­ina Moderna) i pro­eu­ro­pej­skiej strony inter­ne­to­wej www.zaxid.net w ważne fora badań i debaty gali­cyj­skiej. Nie­mniej ważną rolę odgrywa Cen­trum Histo­rii Miej­skiej Europy Środ­kowo-Wschod­niej zało­żone we Lwo­wie przez Haralda Bin­dera. Na Uni­wer­sy­te­cie Wie­deń­skim powo­łano inter­dy­scy­pli­narny pro­gram stu­diów dok­to­ranc­kich do bada­nia Gali­cji. W 2007 roku opie­ku­jący się tym pro­gramem histo­rycy Andreas Kap­pe­ler i Chri­stoph Augu­sty­no­wicz opu­bli­ko­wali wybór tek­stów o gali­cyj­skich kre­sach, z kolei filo­log Michael Moser, rów­nież zaan­ga­żo­wany w ten pro­gram, opu­bli­ko­wał książkę o języku ruskim w gali­cyj­skich ele­men­ta­rzach. W 2007 roku uka­zało się mię­dzy innymi opra­co­wa­nie Hansa-Chri­stiana Manera na temat Gali­cji poj­mo­wa­nej jako habs­bur­skie kresy oraz książka Micha­ela Sta­ni­slaw­skiego A Mur­der in Lem­berg, o napię­ciach i prze­mocy w obrę­bie gali­cyj­skiej spo­łecz­no­ści żydow­skiej. W 2008 roku Danuta Sosnow­ska opu­bli­ko­wała opra­co­wa­nie ana­li­zu­jące ukra­iń­skie i cze­skie spoj­rze­nie na Gali­cję, a w 2009 roku Mar­kian Pro­ko­po­vych wydał pio­nier­ską roz­prawę na temat archi­tek­tury i prze­strzeni publicz­nej Lwowak13.

Reflek­sja histo­ryczna na­dal pie­lę­gnuje i rewi­duje kul­tu­ralne zna­cze­nie Gali­cji w jej fan­to­mo­wej for­mie, bowiem pro­win­cja ta nie ist­nieje prze­cież już od stu lat. W duchu ukie­run­ko­wa­nej poli­tycz­nie nostal­gii w 2000 roku obcho­dzono we Lwo­wie 170. rocz­nicę uro­dzin cesa­rza Fran­ciszka Józefa, suge­ru­jąc, że Gali­cja do dzi­siaj prze­trwała w pamięci i wyobraźni. Zresztą kręgi „auto­no­mi­stów gali­cyj­skich” świa­do­mie pie­lę­gnują w jej daw­nej sto­licy tę pamięć. W 2001 roku wybu­chła mię­dzy­na­ro­dowa kon­tro­wer­sja wokół gali­cyj­skiego dzie­dzic­twa Bru­nona Schulza, kiedy nama­lo­wane przez niego fre­ski w jego rodzin­nym Dro­ho­by­czu, leżą­cym w dzi­siej­szej Ukra­inie, zostały wywie­zione do muzeum Yad Vashem w Jero­zo­li­mie. W tej książce pró­buję prze­śle­dzić ideę Gali­cji od osiem­na­sto­wiecz­nego wymy­słu po fan­tom, który nawie­dza współ­cze­sną świa­do­mość w XXI wieku. Dzieje idei Gali­cji ilu­strują ewo­lu­cję zna­czeń ide­olo­gicz­nych i kul­tu­ro­wych w kon­tek­ście prze­strzeni geo­po­li­tycz­nej Europy Wschod­niej.

W latach osiem­dzie­sią­tych XVIII wieku pol­ski pisarz Julian Niem­ce­wicz wybrał się w podróż do nowo utwo­rzo­nej pro­win­cji Gali­cja — „nie bez bole­ści serca widząc tę tak piękną kra­inę ode­rwaną od Kró­le­stwa Pol­skiego”k14. W tam­tym cza­sie Gali­cję opła­ki­wano jako stra­coną dla Pol­ski, jako tery­to­rium ważne tylko ze względu na jego roz­bi­cie. W poło­wie XIX wieku Sacher-Masoch zade­dy­ko­wał jedną ze swo­ich powie­ści „roda­kom”, czyli innym Gali­cja­nom. „Z dala od ojczy­zny [Heimat] prze­sy­łam wam te pozdro­wie­nia — napi­sał. — Pozdra­wiam was wszyst­kich, bo jedna zie­mia, Gali­cja, zro­dziła nas wszyst­kich: Pola­ków, Rusi­nów, Niem­ców i Żydów!”k15. Funk­cjo­nu­jąca od wielu lat jako kraj koronny Habs­bur­gów, Gali­cja posia­dała już swoje odrębne zna­cze­nie emo­cjo­nalne; nie była wyłącz­nie ode­rwa­nym kawał­kiem Pol­ski, lecz ojczy­zną, która wyra­stała ponad podziały naro­dowe i reli­gijne. W latach trzy­dzie­stych kolej­nego stu­le­cia, kiedy o Gali­cji pisał Joseph Roth, nie wid­niała już na mapie Europy i znowu budziła tęsk­notę i poczu­cie utraty, będąc ojczy­zną zacho­waną tylko w pamięci. W Kryp­cie kapu­cy­nów Roth opi­sał plan eks­pe­dy­cji z Wied­nia do pew­nego mia­sta gali­cyj­skiego. „Nie­ba­wem podróż ta stała się dla nas wszyst­kich pew­nego rodzaju pasją, nie­omal obse­sją – napi­sał Roth. – […] Trudno nam już było nie oszpe­cać tej zapa­dłej dziury, któ­rej nikt z nas nie znał, to zna­czy: trudno nam było nie wypo­sa­żać jej w cechy, o któ­rych dobrze­śmy wie­dzieli, że są jedy­nie wytwo­rami naszej wyobraźni i zupeł­nie nie odpo­wia­dają praw­dzi­wym aspek­tom legen­dar­nego mia­steczka”k16. Od lat osiem­dzie­sią­tych XVIII wieku do lat trzy­dzie­stych XX stu­le­cia, od zadry w sercu do ojczy­zny, pasji, obse­sji i fan­ta­sma­go­rii, idea Gali­cji odci­snęła swoje piętno na mapie Europy i w euro­pej­skim umy­śle.

1. Gali­cja wyna­le­ziona

1. Gali­cja wyna­le­ziona

Józe­fiń­skie Oświe­ce­nie a roz­biory Pol­ski

Wpro­wa­dze­nie: „altri guai!”

„Je vais par­tir pour la Gali­cie; altri guai! [Wybie­ram się do Gali­cji; kolejne pro­blemy!], napi­sał cesarz Józef II do swo­jego brata Leopolda, wiel­kiego księ­cia Toska­nii, w lipcu 1773 rokuk17. Józef ni­gdy wcze­śniej nie był w Gali­cji, podob­nie jak Leopold — taką podróż miało zresztą za sobą bar­dzo nie­liczne grono osób, ponie­waż Gali­cja nie ist­niała aż do 1772 roku, kiedy nazwano tak część Pol­ski, która wsku­tek pierw­szego roz­bioru przy­pa­dła Habs­bur­gom. Jeśli Józef w liście do brata uznał swój wyjazd za donio­słą oko­licz­ność, to dla­tego, że Gali­cja była świa­tem naprawdę nowym, utwo­rzo­nym rok wcze­śniej, wyna­le­zio­nym w racjo­nal­nym duchu oświe­co­nych rzą­dów i dyplo­ma­cji. Józef nale­żał do jej naj­waż­niej­szych twór­ców, a teraz miał stać się rów­nież jed­nym z pierw­szych jej odkryw­ców i bada­czy, a także naj­zna­mie­nit­szym jej gościem. Wło­skie zawo­ła­nie altri guai! wska­zy­wało jed­nak, że Józef nie trak­tuje swo­jej podróży z nie­ska­zi­telną cesar­ską solen­no­ścią oraz że habs­bur­skie spoj­rze­nie na nowo zaanek­to­waną, świeżo ochrzczoną, dopiero co wyna­le­zioną i przy­spa­rza­jącą nowych pro­ble­mów pro­win­cję gali­cyj­ską zawiera nie­mało iro­nii, a nawet komi­zmu — opera buffa.

Gali­cję wry­so­wano w mapę, wyty­czono gra­nice pod­miotu admi­ni­stra­cyj­nego pod­le­ga­ją­cego wła­dzy Habs­bur­gów, ale takie geo­po­li­tyczne zde­fi­nio­wa­nie Gali­cji sta­no­wiło tylko kon­tury pro­win­cji, która rodziła się do ist­nie­nia. Nowy twór doma­gał się tego, aby w te nie­kwe­stio­no­wane ramy wpi­sać jakiś sens, tchnąć jakieś zna­cze­nie. W pierw­szym poko­le­niu ist­nie­nia Gali­cji od lat sie­dem­dzie­sią­tych do dzie­więć­dzie­sią­tych XVIII wieku, czyli w okre­sie roz­bio­rów Pol­ski, kra­inę zde­fi­nio­wano oraz usta­no­wiono, tak na mapie, jak i w sfe­rze publicz­nej. Ów wymysł habs­bur­skiej wyobraźni impe­rial­nej prze­kształ­cono w nama­calny twór poli­tyczny, któ­rego kul­tu­rowe prze­jawy utwier­dzały tery­to­rialną real­ność.

Cesar­scy współ­władcy — Józef II i jego matka, Maria Teresa — nadali całemu przed­się­wzię­ciu pier­wotny impuls, a kanc­lerz Habs­bur­gów, książę Wenzel Anton von Kau­nitz-Riet­berg, wraz z pierw­szym habs­bur­skim guber­na­to­rem Gali­cji hra­bią Johan­nem Anto­nem von Per­ge­nem, w latach sie­dem­dzie­sią­tych XVIII wieku czy­nili sta­ra­nia na rzecz jej włą­cze­nia w struk­tury admi­ni­stra­cyjne pań­stwa austriac­kiegok18. Lata osiem­dzie­siąte, dekada samo­dziel­nego pano­wa­nia Józefa II, spro­wa­dziły do Gali­cji józe­fiń­skich podróż­nych, takich jak Franz Krat­ter i Alphons Hein­rich Traun­paur, któ­rzy oce­niali tę pro­win­cję zgod­nie z war­to­ściami Oświe­ce­nia. Ich opu­bli­ko­wane rela­cje z podróży sta­no­wiły próbę pod­su­mo­wa­nia tam­tej­szej gospo­darki, etno­gra­fii i struk­tury spo­łecz­nej. Tego rodzaju opisy umiej­sca­wiają Gali­cję zgod­nie z oświe­coną geo­gra­fią kul­tu­rową, która odróż­niała Europę Wschod­nią od Zachod­niej, mie­rząc odle­głość mię­dzy zaco­fa­niem spo­łecz­nym tej pierw­szej a rze­ko­mym ucy­wi­li­zo­wa­niem tej dru­giej. W 1790 roku, po śmierci Józefa II i pod­czas rewo­lu­cji fran­cu­skiej, napię­cia poli­tyczne w Gali­cji odzwier­cie­dlały ówcze­sne euro­pej­skie nurty ide­olo­giczne, jako że miej­scowe elity, które można okre­ślić jako pol­skie lub gali­cyj­skie, pró­bo­wały utwier­dzić pre­ro­ga­tywy poli­tyczne pro­win­cji.

I wresz­cie po likwi­da­cji Rze­czy­po­spo­li­tej w 1795 roku i roz­sze­rze­niu Gali­cji na zachód pro­win­cja ta zaczęła odgry­wać rolę matecz­nika prze­cho­wu­ją­cego pol­ską kul­turę w latach nie­ist­nie­nia pań­stwa pol­skiego. Kiedy w 1796 roku dra­ma­turg Woj­ciech Bogu­sław­ski przed­sta­wił we Lwo­wie swoją nie­dawno napi­saną operę naro­dową Kra­ko­wiacy i Górale, kon­tekst spek­ta­klu nadał temu dziełu zna­cze­nie nie tylko pol­skie, ale rów­nież gali­cyj­skie. Po 1772 roku na potrzeby biu­ro­kra­tyczne usta­no­wiono sto­licę pro­win­cji, którą stało się mia­sto po pol­sku noszące nazwę Lwów, po nie­miecku Lem­berg, po łaci­nie Leopo­lis, a dzi­siaj po ukra­iń­sku Lwiw. Po 1795 roku do Gali­cji włą­czono rów­nież Kra­ków, po nie­miecku Kra­kau. Od wizyty Józefa II w latach sie­dem­dzie­sią­tych do przy­by­cia Bogu­sław­skiego w latach dzie­więć­dzie­sią­tych wyna­le­zie­nie Gali­cji doko­nało się w sen­sie poli­tycz­nym, lecz kon­stru­owa­nie toż­sa­mo­ści gali­cyj­skiej w sfe­rze kul­tu­ro­wej dopiero się zaczy­nało.

Józef II w Gali­cji: „mię­dzy Sar­ma­tami”

Maria Teresa miała skru­puły wobec pierw­szego roz­bioru Pol­ski, który wedle wszel­kich danych uwa­żała za nie­le­galne zawłasz­cze­nie tery­to­rium suwe­ren­nego pań­stwa. Gorąco jej jed­nak dora­dzano prze­ję­cie czę­ści Pol­ski w celu zacho­wa­nia rów­no­wagi sił w sytu­acji, kiedy Rosja i Prusy miały zwięk­szyć swój stan posia­da­nia. „Nie rozu­miem poli­tyki — stwier­dziła — która zezwala, aby w przy­padku, kiedy dwóch wyko­rzy­stuje swoją prze­wagę do uci­ska­nia nie­win­nego, trzeci mógł i musiał ich naśla­do­wać i popeł­niać tę samą nie­spra­wie­dli­wość dla zabez­pie­cze­nia na przy­szłość i obec­nej wygody”k19. Wyrzu­tów sumie­nia z pew­no­ścią nie uśmie­rzała świa­do­mość, że Maria Teresa działa we współ­pracy z Kata­rzyną, a zwłasz­cza z jej wiel­kim rywa­lem Fry­de­ry­kiem, który uwa­żał cesa­rzową za hipo­krytkę i zja­dli­wie wykpi­wał sło­wami: „Im wię­cej pła­cze, tym wię­cej bie­rze”. Osta­tecz­nie zabór austriacki — Gali­cja — oka­zał się więk­szy od rosyj­skiego i pru­skiego.

Kau­nitz, podob­nie jak Józef II, akcep­to­wał logikę rów­no­wagi sił, a tym samym koniecz­ność austriac­kiego udziału w roz­bio­rach. Pod­czas dys­ku­sji z Kau­nitzem w 1772 roku zmar­twiona Maria Teresa odno­to­wała: „Słowo roz­biór budzi we mnie odrazę” [Ce mot de par­tage me répugne]k20. Odraza cesa­rzo­wej zaowo­co­wała wpro­wa­dze­niem do habs­bur­skich kal­ku­la­cji doty­czą­cych Pol­ski nazwy „Gali­cja”. Kanc­lerz Kau­nitz już wcze­śniej zachę­cał do badań nad histo­rycz­nie uza­sad­nioną suk­ce­sją śre­dnio­wiecz­nych Węgier i teraz, w 1772 roku, w habs­bur­skich dys­ku­sjach o Pol­sce nagle poja­wiły się nazwy daw­nych księstw Rusi Halic­kiej i Wło­dzi­mier­skiej. Korona węgier­ska wysu­nęła rosz­cze­nia do nich już w XII wieku, a Pol­ska pozy­skała te tery­to­ria dopiero dwa stu­le­cia póź­niej. Maria Teresa, koro­no­wana na kró­lową Węgier, miała prawo obwie­ścić się suk­ce­sorką „Kró­le­stwa Gali­cji i Lodo­me­rii”, które można było uznać za pokry­wa­jące się z grub­sza z zabo­rem austriac­kimk21. Kiedy w 1772 roku woj­ska Habs­bur­gów zajęły część Pol­ski, Wie­deń potwier­dził „rewin­dy­ka­cję” wspo­mnia­nego śre­dnio­wiecz­nego tytułu, a tym samym obszedł słowo „roz­biór”, które raziło cesa­rzową.

Sama Maria Teresa nie użyła nazwy „Gali­cja” w swoim liście do Józefa z 1773 roku, w któ­rym w imię swo­jego mat­czy­nego „spo­koju ducha” odwo­dziła go od „tej strasz­nej podróży”. Potrze­bo­wała Józefa koło sie­bie w Wied­niu, aby mogli się wspól­nie zaj­mo­wać spra­wami poli­tycz­nymi: „Twoje miej­sce jest tutaj, a nie in den Car­pa­thi­schen Gebürgen”k22. Prze­cho­dząc z fran­cu­skiego na swój rodzimy nie­miecki, poło­żyła szcze­gólny nacisk na Kar­paty, być może chcąc zasu­ge­ro­wać, że są to góry dzi­kie i odle­głe. Mówiąc o górach, topo­gra­ficz­nie okre­śliła pro­win­cję, któ­rej nie potra­fiła jesz­cze swo­bod­nie nazy­wać „Gali­cją”.

Józef pod­su­mo­wał sytu­ację w liście wysła­nym do niej 1 sierp­nia 1773 roku ze Lwowa: „Już widzę [je vois déjà d’avance], że czeka nas tutaj ogromna praca. Oprócz zamętu panują tu teraz zatrwa­ża­jące nastroje wywro­towe”. Od początku szcze­gól­nie mar­twił się o chło­pów, któ­rzy, jak mu się wyda­wało, nie mieli „nic oprócz ludz­kiej postaci i fizycz­nego życia”k23. Ogromna praca, którą widział ponoć przed sobą, wią­zała się zapewne z rewo­lu­cyj­nymi dzia­ła­niami pod­ję­tymi przez niego w latach osiem­dzie­sią­tych na rzecz chło­pów pańsz­czyź­nia­nych i prze­ciwko opre­syj­nej szlach­cie zarówno w Gali­cji, jak i w innych regio­nach swo­jego kraju. Zawi­tał w Gali­cji jesz­cze w 1780, 1783 i 1786 rokuk24. Na pierw­szy rzut oka już w 1773 roku pro­win­cja jawiła mu się w świe­tle jego wła­snego „józe­fiń­skiego” poczu­cia impe­rial­nej misji, potwier­dzo­nego w zawar­tej w liście pro­fe­tycz­nej wizji: je vois déjà d’avance. Wie­dzy o panu­ją­cych w Gali­cji warun­kach dostar­czało cesa­rzowi uprzy­wi­le­jo­wane habs­bur­skie spoj­rze­nie. „Pró­buję być cał­kiem uprzejmy [assez poli] wobec wszyst­kich”, zapew­nił matkę, potwier­dza­jąc swoją bez­stron­nośćk25.

W tym samym dniu, 1 sierp­nia, Józef napi­sał do swo­jego brata Leopolda we Flo­ren­cji: „Oto zatem jestem mię­dzy Sar­ma­tami [Me voilà donc au milieu des Sar­ma­tes]. Nie­wia­ry­godne, ile trzeba tutaj zro­bić; nie­po­jęty zamęt: kote­rie, intrygi, anar­chia, wresz­cie nawet nie­do­rzecz­ność zasad”k26. Sar­maci byli rze­komo pra­daw­nymi miesz­kań­cami kra­iny, któ­rych nazwę przy­brała w XVI wieku pol­ska szlachta jako męż­nych pro­to­pla­stów: sar­macki styl, sym­bo­li­zo­wany przez kon­tu­sze i sza­ble, ucho­dził za typowo pol­ski. Jed­nak zna­le­zie­nie się Józefa „mię­dzy Sar­ma­tami” przy­pi­sy­wało miesz­kań­com Gali­cji komiczne bar­ba­rzyń­stwo. Cesarz potrak­to­wał ich jak tubyl­ców z jakiejś przy­po­wie­ści Wol­tera, na wzór, dajmy na to, Kan­dyda pośród Buł­ga­rów i Awa­rów. Odkry­cie przez Józefa cha­rak­te­ry­stycz­nego gali­cyj­skiego „zamętu” było cał­ko­wi­cie spójne z wol­te­row­ską oświe­coną wizją Europy Wschod­niej. Wol­ter napi­sał bowiem do Kata­rzyny, rów­nież w 1773 roku, iż ma nadzieję, że dopro­wa­dzi ona do „roz­plą­ta­nia cha­osu, w jakim tonie zie­mia od Gdań­ska do ujścia Dunaju”k27. Tak wyglą­dał rze­komy wschod­nio­eu­ro­pej­ski chaos i gali­cyj­ski zamęt w oczach Józefa, współ­gra­jący z geo­gra­fią, zary­so­waną przez Wol­tera. Józe­fiń­ska misja gali­cyj­ska obej­mo­wała rów­nież zapa­no­wa­nie nad cha­osem i uspo­ko­je­nie zamętu.

Upo­rząd­ko­wa­nie miało przede wszyst­kim pole­gać na ukon­sty­tu­owa­niu nie­dawno anek­to­wa­nych tery­to­riów jako spój­nej jed­nostki admi­ni­stra­cyj­nej: Gali­cji. Jed­nym z pierw­szych kro­ków w tym kie­runku było mia­no­wa­nie guber­na­tora, któ­rym został Per­gen, pro­te­go­wany Kau­nitza. Pod koniec sierp­nia 1772 roku przy­szły guber­na­tor wciąż nie miał pew­no­ści co do nazwy tery­to­rium, w któ­rym przy­szło mu rzą­dzić i zapro­po­no­wał nazwa­nie go… Wiel­kim Księ­stwem Lem­bergak28. Jed­nak w paź­dzier­niku, kiedy Per­gen prze­wod­ni­czył uro­czy­stemu prze­ję­ciu przez Habs­bur­gów wła­dzy nad pro­win­cją, na uli­cach i pla­cach Lwowa wywie­szono impe­rialny patent doty­czący rewin­dy­ka­cji „Kró­le­stwa Gali­cji i Lodo­me­rii” przez koronę węgier­ską. Kau­nitz zapla­no­wał całe wyda­rze­nie w Wied­niu, wyszcze­gól­nia­jąc nawet, że mają być trąbki, wer­ble i salut arty­le­ryj­ski. Jed­nak to Per­gen prze­szedł do kate­dry lwow­skiej na uro­czy­ste Te Deum, roz­lo­ko­waw­szy wcze­śniej w mie­ście woj­ska austriac­kie, aby zapew­nić całemu wyda­rze­niu nie­za­kłó­cony prze­biegk29.

Nomi­na­cja Per­gena była rów­no­ważna stwo­rze­niu nowej admi­ni­stra­cji, zastę­pu­ją­cej resztki rządu pol­skiego i usta­na­wia­ją­cej pro­win­cję, którą można było zhar­mo­ni­zo­wać i zin­te­gro­wać z innymi zie­miami habs­bur­skimi. Tej fan­ta­zji oświe­co­nych rzą­dów — cał­ko­wi­tego zastą­pie­nia sta­rych insty­tu­cji i mecha­ni­zmów nowymi — sprzy­jały ide­olo­giczne kon­se­kwen­cje „rewin­dy­ka­cji” Gali­cji. Kau­nitz utrzy­my­wał, że skoro Habs­bur­go­wie odzy­skują węgier­ską pro­win­cję bez­praw­nie przy­własz­czoną w śre­dnio­wie­czu przez Pol­skę, to wszyst­kie zmiany, które się w tym cza­sie doko­nały, należy uznać za nie­byłek30. Doty­czyło to zwłasz­cza roz­le­głych przy­wi­le­jów i pre­ro­ga­tyw pol­skiej szlachty, które można było po pro­stu anu­lo­wać wraz z pol­skim pra­wem i zwy­cza­jem, two­rząc tabula rasa — Gali­cję — na któ­rej nowi Habs­bur­go­wie mogli wypi­sać wła­sne for­muły. Przy­by­wa­jąc w 1772 roku do Lwowa, Kau­nitz musiał się zmie­rzyć z empi­rycz­nym fak­tem, że Gali­cja nie była ani nie­za­pi­saną kartą, ani nowym świa­tem, lecz cał­kiem gęsto zalud­nio­nym kra­jem z głę­boko zako­rze­nio­nymi uwa­run­ko­wa­niami spo­łecz­nymi, gospo­dar­czymi i poli­tycz­nymi, któ­rych nie dało się po pro­stu uchy­lić.

Obszar Gali­cji, ode­brany w 1772 roku Rze­czy­po­spo­li­tej, zawie­rał znaczną część daw­nego woje­wódz­twa ruskiego ze sto­licą we Lwo­wie, a także kawa­łek Mało­pol­ski, któ­rej naj­więk­sze mia­sto, Kra­ków, pozo­stało w Pol­sce, tuż za gra­nicą z Gali­cją. Pod­czas gdy Mało­pol­ska nale­żała do pań­stwa pol­skiego od początku jego ist­nie­nia pod koniec X wieku, Ruś Halicka pier­wot­nie wcho­dziła w skład śre­dnio­wiecz­nej Rusi Kijow­skiej i dopiero w XIV wieku anek­to­wał ją król Pol­ski Kazi­mierz Wielki. Lud­ność zachod­niej Gali­cji była w więk­szym stop­niu pol­ska, a wschod­niej w więk­szym stop­niu ruska, cho­ciaż zie­miań­stwo bądź szlachta w całej pro­win­cji gene­ral­nie nale­żały do pol­skiego kręgu języ­ko­wego i kul­tu­ro­wego. Przy opi­sie lud­no­ści z 1772 roku, zwłasz­cza chło­pów pańsz­czyź­nia­nych, słów „pol­ski” i „ruski” nie należy rozu­mieć we współ­cze­snych kate­go­riach naro­do­wo­ścio­wych, lecz w kate­go­riach języ­ków czy grup dia­lek­tal­nych, które z grub­sza odpo­wia­dały zasad­ni­czemu podzia­łowi reli­gij­nemu i kul­tu­ro­wemu na kato­li­cyzm i uni­tyzm czy też grekokato­li­cyzm. Lud­ność żydow­ska regionu rów­nież wywo­dziła się z cza­sów pano­wa­nia Kazi­mierza Wiel­kiego i pozo­sta­wała pod wiel­kim wpły­wem ukształ­to­wa­nego w XVII wieku ruchu cha­sydz­kiego, któ­rego zało­ży­ciel Baal Szem Tow żył na zie­miach póź­niej nazwa­nych Gali­cją1.

W maju 1773 roku Per­gen przy­stą­pił do podziału Gali­cji na admi­ni­stra­cyjne „cyr­kuły” [Kre­ise] i dys­trykty, co odpo­wia­dało struk­tu­rze pozo­sta­łych obsza­rów monar­chii habs­bur­skiej. Brał pod uwagę próbę dopa­so­wa­nia nowych jed­no­stek admi­ni­stra­cyj­nych do składu etnicz­nego pro­win­cji — na przy­kład stwo­rze­nie cyr­kułu ruskiego — ale bra­ko­wało szcze­gó­ło­wych map i rze­tel­nych infor­ma­cji. Zma­gał się zatem z pro­po­zy­cjami, które w znacz­nym stop­niu odpo­wia­dały daw­nym pol­skim podzia­łom admi­ni­stra­cyj­nym, co pod­trzy­my­wało cią­głość poli­tyczną, którą wła­dza habs­bur­ska chciała zatrzećk31. W 1773 roku Per­gen nało­żył obcią­że­nia finan­sowe na gali­cyj­skich Żydów, a także dążył do zmniej­sze­nia ich liczby poprzez wpro­wa­dze­nie spe­cjal­nego podatku od żydow­skich mał­żeństw. W kolej­nych latach dekady Habs­bur­go­wie pod­jęli bar­dziej kom­plek­sową próbę ogra­ni­cze­nia auto­no­mii spo­łecz­nej, sądow­ni­czej i poli­tycz­nej, jaką cie­szyli się Żydzi w Rze­czy­po­spo­li­tej. Prze­pro­wa­dzona w 1776 roku reor­ga­ni­za­cja gmin żydow­skich w Gali­cji — All­ge­me­ine Ord­nung für die gesamte Juden­schaft der Königreiche Gali­zien und Lodo­me­rien2 — obej­mo­wała reformę pod­po­rząd­ko­wu­jącą gali­cyj­skich Żydów jed­nemu orga­nowi zwierzch­niemu z jed­nym naczel­nym rabi­nem (Lan­de­sra­bin) pod­le­ga­ją­cym bez­po­śred­nio wła­dzom habs­bur­skim. Cesarz Józef II kon­ty­nu­ował reformę insty­tu­cji gali­cyj­skich Żydów w latach osiem­dzie­sią­tych, wpro­wa­dza­jąc w całej monar­chii sys­tem admi­ni­stra­cyj­nego abso­lu­ty­zmuk32.

Mapa zachod­nich Kre­ise Kró­le­stwa Gali­cji i Lodo­me­rii. Mapę tę spo­rzą­dzono po 1772 roku w ramach kom­plek­so­wego pro­jektu kar­to­gra­ficz­nego obej­mu­ją­cego Gali­cję jako nowy byt geo­po­li­tyczny. Kre­ise, czyli „cyr­kuły”, były nowymi habs­bur­skimi jed­nost­kami admi­ni­stra­cyj­nymi. Na połu­dnie od Gali­cji leżą habs­bur­skie Węgry, na pół­noc Pol­ska, a Kra­ków wciąż jest poka­zany na tere­nie Pol­ski, tuż za gra­nicą gali­cyj­ską.

Józef II już w 1773 roku, kiedy przy­je­chał do Gali­cji, prze­ja­wiał oznaki nie­za­do­wo­le­nia z Per­gena z powodu jego nie­wy­star­cza­ją­cego zaan­ga­żo­wa­nia w rady­kalną trans­for­ma­cję gali­cyj­skiego spo­łe­czeń­stwa i admi­ni­stra­cji. Cesarz przy­go­to­wał dla niego kwe­stio­na­riusz zawie­ra­jący 154 pyta­nia, na któ­rego pod­sta­wie guber­na­tor szybko spo­rzą­dził raport o całej pro­win­cji — Beschre­ibung der Königreiche Gali­zien und Lodo­me­rien3 — dostępny w momen­cie jej „rewin­dy­ka­cji” przez Habs­bur­gówk33. Z raportu bar­dzo jasno wyni­kało, że Gali­cja nie jest próż­nią, w któ­rej Habs­bur­go­wie mogą podej­mo­wać dzia­ła­nia z cał­ko­wi­tym lek­ce­wa­że­niem rze­czy­wi­stych oko­licz­no­ści. Jed­nak mimo że Józef II oso­bi­ście zamó­wił ten obszerny raport, już na pierw­szy rzut cesar­skiego oka doszedł do wnio­sku, iż Gali­cja jest w naj­lep­szym razie kra­iną zamętu. Od samego początku tego wła­śnie się spo­dzie­wał, od momentu wyru­sze­nia w podróż wie­dział, że to wła­śnie zoba­czy: altri guai!.

Listy Krat­tera: „nowe i dziwne”

W 1780 roku cesarz ponow­nie odwie­dził Gali­cję i spę­dził tam trzy tygo­dnie po dro­dze na spo­tka­nie w Rosji z carycą Kata­rzyną. Zawarty w jego dzien­niku opis Lwowa był sto­sun­kowo nie­winny, doty­czył udziału w mszach w kilku kościo­łach oraz spa­ce­rów w kilku ogro­dach, które Józef uznał za „bar­dzo ładne”. Typowy wpis z 16 maja brzmiał po pro­stu: „Rano pra­co­wa­łem do jede­na­stej, potem wysłu­cha­łem mszy w daw­nym kościele jezu­ic­kim, udzie­li­łem sze­regu audien­cji, jadłem, dyk­to­wa­łem, a następ­nie posze­dłem na prze­chadzkę ze szlach­ci­cami”. Wobec rze­czo­nych szlach­ci­ców cesarz wyka­zy­wał zapewne „uprzej­mość”, tak samo jak w 1773 roku, ale w dato­wa­nym na 19 maja liście ze Lwowa do matki napi­sał, że „do tej pory było zbyt wiele pobłaż­li­wo­ści [com­pla­isance] wobec tych wiel­kich panów” — czyli wobec pol­skiej szlachtyk34. Śmierć Marii Teresy w listo­pa­dzie 1780 roku i począ­tek samo­dziel­nych rzą­dów Józefa wyzna­czały kres cesar­skiej pobłaż­li­wo­ści, a może nawet uprzej­mo­ści w Gali­cji.

Cesa­rzowa zmarła 29 listo­pada 1780 roku, sześć mie­sięcy po wizy­cie Józefa w Gali­cji. Maria Teresa rzą­dziła przez czter­dzie­ści lat i kiedy w wie­deń­skiej Kapu­zi­ner­gruft skła­dano ją do grobu obok jej habs­bur­skich przod­ków, rów­nież w kate­drze lwow­skiej roz­brzmie­wały śpiewy i mowy pogrze­bowe. W jed­nej z nich — wygło­szo­nej po pol­sku, ale opu­bli­ko­wa­nej rów­nież w Wied­niu po nie­miecku — Pola­ków nazwano naj­młod­szymi dziećmi habs­bur­skiej monar­chini, ponie­waż sta­no­wili naj­now­szy naby­tek cesar­stwa: „Jeste­śmy pod­da­nymi cesar­skimi, naj­mniej­szymi w Oświe­ce­niu i wie­dzy pośród tych wszyst­kich, któ­rymi rzą­dzi i któ­rych pro­wa­dzi naj­ła­skaw­szy z wład­ców. Jeste­śmy dziećmi, które ledwo co ukoń­czyły ósmy rok życia”k35. A zatem nowość wyna­le­zio­nej w 1772 roku Gali­cji w 1780 wyra­żono za pomocą meta­fory dzie­ciń­stwa. Józef II, który po 1780 roku rzą­dził samo­dziel­nie, miał się zmie­rzyć z napię­ciami wieku dora­sta­nia.

Lata osiem­dzie­siąte XVIII wieku były w monar­chii habs­bur­skiej dekadą potęż­nych tur­bu­len­cji zwią­za­nych z pro­wa­dzoną przez Józefa II rewo­lu­cyjną kam­pa­nią abso­lu­ty­zmu oświe­co­nego, nazwa­nego póź­niej józe­fi­ni­zmem. Jej pro­gram zawie­rał: pły­nący z Wied­nia impuls cywi­li­za­cyjny, obję­cie życia reli­gij­nego kon­trolą pań­stwa, wpro­wa­dze­nie tole­ran­cji reli­gij­nej, zła­go­dze­nie cen­zury i atak na przy­wi­leje szlachty. Wszę­dzie w monar­chii reformy miały rewo­lu­cyjny cha­rak­ter, ale ponie­waż Gali­cja została prze­jęta nie­dawno i fakt ten przed­sta­wiano jako „rewin­dy­ka­cję”, histo­ryczne pre­ro­ga­tywy miały tu mniej­sze zna­cze­nie niż gdzie indziej. Reformy józe­fiń­skie narzu­cano tutaj zatem bar­dziej bez­ce­re­mo­nial­nie, nie zwa­ża­jąc na dotych­cza­sowe zaszło­ści. Gali­cję jako twór wymy­ślony można było uznać za pozba­wioną histo­rii, a zatem dostar­czała dosko­na­łego mate­riału na sys­te­ma­tyczną oświe­coną trans­for­ma­cję. Jed­no­cze­śnie w deka­dzie józe­fiń­skiej wła­dze habs­bur­skie na­dal gro­ma­dziły kom­plek­sowe infor­ma­cje na temat Gali­cji, wie­dzę urzę­dową, która uła­twiała rzą­dze­nie. Prze­kazy te dotarły rów­nież do oświe­co­nych czy­tel­ni­ków nie­miec­ko­ję­zycz­nych spoza Gali­cji, a nie tylko zamiesz­ku­ją­cych monar­chię habs­bur­ską. W 1786 i 1787 roku w Lip­sku i w Wied­niu uka­zały się pro­wo­ka­cyjne rela­cje z podróży. To nie­miec­kie spoj­rze­nie na Gali­cję przy­pi­sy­wało pro­win­cji okre­śloną toż­sa­mość i spo­istość w kon­tek­ście ogól­nych wyobra­żeń oświe­ce­nio­wych odno­śnie do Europy Wschod­niej.

Franz Krat­ter, mło­dzie­niec ze Szwa­bii — kra­iny w Świę­tym Cesar­stwie Rzym­skim Narodu Nie­miec­kiego, ale poza wła­da­niem Habs­bur­gów — w latach osiem­dzie­sią­tych miesz­kał w Wied­niu, publi­ko­wał pam­flety w duchu reformy józe­fiń­skiej i wdał się w spory frak­cyjne w gro­nie wie­deń­skich wol­no­mu­la­rzy. W 1784 roku spę­dził sześć mie­sięcy w Gali­cji w odwie­dzi­nach u swo­ich braci, któ­rzy pro­wa­dzili we Lwo­wie skład wina. Jego Briefe über den itzi­gen Zustand von Gali­zien. Ein Beitrag zur Sta­ati­stik und Men­schen­ken­nt­nis4 (Lipsk 1786) uka­zały się ano­ni­mowo w dwóch tomach, dzięki czemu Gali­cja po raz pierw­szy stała się przed­mio­tem dys­ku­sji w sfe­rze publicz­nej, poza krę­gami i kana­łami zastrze­żo­nymi dla wła­dzy habs­bur­skiej. Zwra­ca­jąc się w poprze­dza­ją­cym pierw­szy tom wstę­pie do czy­tel­nika, Krat­ter stwier­dził, że rela­cje z podróży „zawsze były ulu­bioną lek­turą nie­miec­kiej publiki”, ponie­waż odwo­łują się do „jej gustu, jej skłon­no­ści do tego, co nowe i dziwne”k36. W latach osiem­dzie­sią­tych Gali­cja bez wąt­pie­nia była dla czy­tel­ni­ków czymś zupeł­nie nowym, ale Krat­ter zapro­po­no­wał jesz­cze wię­cej: coś nie tylko nowego, ale rów­nież dziw­nego. Rela­cje z podróży, które fascy­no­wały w XVIII wieku, bywały nie­zwy­kle egzo­tyczne, jak cho­ciażby opisy wysp pacy­ficz­nych — takich jak Tahiti i Hawaje — odwie­dzo­nych w latach 1768–1779 przez kapi­tana Cooka. Gali­cja, cho­ciaż dla nie­miec­kich czy­tel­ni­ków nie­po­rów­na­nie mniej odle­gła, była podob­nie nie­zna­joma i Krat­ter sta­rał się pod­kre­ślić, czy wręcz czę­ściowo wykre­ować, jej tak pożą­daną dziw­ność.

Krat­ter obie­cy­wał przed­sta­wić nie tylko pozy­tywne, ale rów­nież „złe, brzyd­kie, obrzy­dliwe” [das Schlechte, Hässliche, Abscheu­li­che] aspekty Gali­cji. Dziw­ność nie­ko­niecz­nie miała przy­brać atrak­cyjną postać tahi­tań­skiego egzo­ty­zmu, ale raczej gali­cyj­skiej obrzy­dli­wo­ści. Krat­ter prze­wi­dy­wał nawet, że złe, brzyd­kie i obrzy­dliwe może przy­tło­czyć jego oświe­co­nych czy­tel­ni­ków, toteż z góry pro­sił o wyro­zu­mia­łość:

Przy­ja­ciele ludz­ko­ści, szla­chetne, łagodne, życz­liwe dusze, muszę pro­sić was o wyba­cze­nie, jeśli urażę kiedy waszą deli­katną wraż­li­wość i przy­pra­wię was o krwa­wie­nie serca kosz­mar­nymi obra­zami nie­ludz­kiej tyra­nii, smut­nymi opi­sami uci­ska­nej ludz­kiej nędzy. Zazna­jo­mi­cie się tutaj z zupeł­nie obcymi kate­go­riami ludzik37.

Krat­ter wyko­pał zatem rów, który oddzie­lał peł­nych ogłady nie­miec­kich czy­tel­ni­ków od obcej gali­cyj­skiej kra­iny. Cho­ciaż pisał po nie­miecku i przy jej oce­nie cza­sem powo­ły­wał się na nie­miec­kie normy cywi­li­za­cyjne, jego spoj­rze­nie z lat osiem­dzie­sią­tych nie było naro­dowo nie­miec­kie we współ­cze­snym sen­sie tego słowa, lecz zawie­rało takie ele­menty, jak nie­miec­kie wykształ­ce­nie, oświe­ce­nio­wość józe­fiń­ska, habs­bur­ska cesar­skość i euro­pej­skie ucy­wi­li­zo­wa­nie. Jego nie­mieccy czy­tel­nicy byli zara­zem „przy­ja­ciółmi ludz­ko­ści”. Nie­długo po publi­ka­cji swo­jej książki Krat­ter osiadł w Gali­cji i odgry­wał czo­łową rolę w życiu teatral­nym Lwowa, a jego dra­maty, napi­sane po nie­miecku w Gali­cji, wysta­wiano w całej nie­miec­ko­ję­zycz­nej Euro­pie Środ­ko­wej. Pod koniec życia — zmarł w 1830 roku we Lwo­wie — przy­pusz­czal­nie uwa­żał się za Gali­cja­nina, lecz w latach osiem­dzie­sią­tych poprzed­niego stu­le­cia Gali­cja wciąż wyda­wała mu się kra­iną zupeł­nie obcą.

Szcze­gól­nie nie­chęt­nym okiem Krat­ter patrzył na gali­cyj­ską szlachtę, a ponie­waż adre­so­wał swoją rela­cję do miesz­czań­skiej publicz­no­ści, mógł od niej ocze­ki­wać akcep­ta­cji dla józe­fiń­skiego ataku na szla­chec­kie przy­wi­leje: „Szlach­cie gali­cyj­skiej pod wła­dzą Habs­bur­gów trzeba było oczy­wi­ście narzu­cić ustrój zupeł­nie odmienny od daw­nej kon­sty­tu­cji […], aby wziąć jej nie­rząd­nego anar­chi­stycz­nego ducha w karby monar­chii”. Samo poję­cie „gali­cyj­skiej szlachty” było czymś nowym, wytwo­rem rzą­dów austriac­kich. Habs­bur­go­wie anek­to­wali bowiem wło­ści pol­skiej szlachty, która w momen­cie utraty pol­skiego sta­tusu poli­tycz­nego stała się gali­cyj­ska. W swoim poprzed­nim wcie­le­niu ten nie­rzą­dem sto­jący stan „okra­dał resztę narodu, czy­nił z ludzi nie­wol­ni­ków, rzą­dził swo­imi pod­da­nymi z cał­ko­wi­tym bez­pra­wiem despo­ty­zmu, dopusz­czał się wszel­kiego rodzaju zbrodni i okru­cieństw [Grau­sam­ke­iten]”k38. Oświe­ce­nie dostrze­gało w Euro­pie Wschod­niej — w co naj­mniej takim samym stop­niu w Rosji, jak w Pol­sce — sche­mat sto­sun­ków spo­łecz­nych, w któ­rym chłopi pańsz­czyź­niani byli w prak­tyce nie­wol­ni­kamik39. W 1788 roku bra­ta­nek Józefa II Fran­ci­szek, przy­szły cesarz, jako dwu­dzie­sto­la­tek wybrał się w podróż do Gali­cji i pod­su­mo­wał swoje obser­wa­cje w bar­dzo podob­nym duchu do Krat­tera: „Miesz­kańcy, a zwłasz­cza chłopi, wła­śnie zaczęli dostrze­gać, jak wiel­kiej zaznają życz­li­wo­ści pod naszymi rzą­dami, jako że wcze­śniej byli nie­wol­ni­kami, a teraz są ludźmi wol­nymi”k40. Nie­wol­nic­two w józe­fiń­skiej Gali­cji było postrze­gane jako jedno z „okru­cieństw”, które uza­sad­niały narzu­ce­nie tam­tej­szej szlach­cie habs­bur­skiej wła­dzy.

Nowo­żytną ideę Europy Wschod­niej sfor­mu­ło­wano w epoce Oświe­ce­nia, kiedy wschod­nie zie­mie kon­ty­nentu zaczęto postrze­gać jako kra­inę zaco­fa­nia, która czeka na bło­go­sła­wień­stwa cywi­li­za­cji. Rzą­dze­nie Gali­cją trak­to­wano zatem jako pro­jekt cywi­li­za­cyjny i w tym kon­tek­ście Krat­ter mówił o „bar­ba­rzyń­skiej dzi­ko­ści pol­skiej szlachty”. Przed nasta­niem wła­dzy Habs­bur­gów pol­ski szlach­cic był „naj­bar­dziej nie­ludz­kim, budzą­cym naj­wyż­szy wstręt dzi­ku­sem [Wil­dling]”, tudzież czło­wie­kiem „odda­lo­nym od oby­czaj­nego towa­rzy­stwa, od mło­do­ści prze­zna­czo­nym do nie­ogra­ni­czo­nego roz­ka­zy­wa­nia, zahar­to­wa­nym gru­biań­skimi, dzi­kimi, okrut­nymi uczyn­kami aż do tygry­siej znie­czu­licy”. Obu­rzone spo­łe­czeń­stwo cywi­li­zo­wa­nego świata — nie­miec­kie kręgi czy­tel­ni­cze — prze­ciw­sta­wiono dzi­kiemu, nie­okrze­sa­nemu, a nawet zwie­rzę­cemu światu dra­pież­nego jak tygrys pol­skiego szlach­cica w Gali­cji. Kiedy Krat­ter pisał swoje słowa, te dzi­kie stwo­rze­nia były pod­da­wane refor­mie, ucy­wi­li­zo­wa­niu, były „prze­ta­piane” [umge­sch­mol­zen] na gali­cyj­skich pod­da­nych Habs­bur­gówk41.

W oce­nie Krat­tera pol­ska szlachta jawiła się jako szcze­gól­nie bar­ba­rzyń­ska w swoim postę­po­wa­niu wobec chło­pów pańsz­czyź­nia­nych. Poja­wia się w niej na przy­kład nie­jaki hra­bia M. — zwany „dzi­kim” albo „strasz­nym” — który chło­stał swo­ich chło­pów na śmierć za drob­nostki. Z kolei książę L. nastę­pu­jąco roz­strzy­gnął spór mię­dzy pew­nym Żydem a szlach­ci­cem:

KSIĄŻĘ: He, kapi­ta­nie. [Wcho­dzi]. Powieś Żyda w sąsied­nim pokoju. KAPI­TAN: Już się robi. [Chwyta Żyda i wywleka do sąsied­niego pokoju]. KSIĄŻĘ: Hej, sługa! Przy­nieś mi mojego naj­lep­szego tokaju! Sia­daj, szlach­cicu, napij się ze mną! [Piją. Tro­chę póź­niej]. KAPI­TAN: Żyd już wisi! KSIĄŻĘ: Brawo!k42

Krat­ter, który na póź­niej­szym eta­pie życia miał two­rzyć dra­maty lite­rac­kie, prze­kształ­cił ten przy­kład bar­ba­rzyń­stwa w scenkę teatralną, ćwi­cząc wyobraź­nię dra­ma­tur­giczną.

Kolejne bru­talne scenki doty­czyły rodu P. (przy­pusz­czal­nie Potoc­kich), któ­rego człon­ko­wie „mor­do­wali dla zabi­cia czasu”. Krat­ter dono­sił, że jeden z przed­sta­wi­cieli rodu kazał chłopu wspiąć się na drzewo i usu­nąć sowie gniazdo, a następ­nie zestrze­lił go z gałęzi i śmiał się do roz­puku. Poja­wia się też rela­cja o byłym bisku­pie lwow­skim, który rze­komo kazał tor­tu­ro­wać i palić swo­ich chło­pów. „Gdyby scenę mógł wyko­rzy­stać dobry malarz — oce­nił Krat­ter — stwo­rzyłby arcy­dzieło przed­sta­wia­jące śmie­ją­cego się dia­bła”. Krat­ter pusz­czał wodze wyobraźni arty­stycz­nej, budu­jąc demo­niczną postać biskupa w celu udra­ma­ty­zo­wa­nia daw­nych „okru­cieństw” Gali­cji. „Tacy despoci rzą­dzili Gali­cją, zanim prze­szła pod wła­da­nie Austrii”, stwier­dziłk43. W 1786 roku uka­zało się w Prze­my­ślu ano­ni­mowe pol­skie dzieło Geo­gra­fia, które zawie­rało „dokładny opis Kró­le­stwa Gali­cji i Lodo­me­rii”, lecz w imie­niu pol­skiej szlachty odma­wiało temu bytowi geo­po­li­tycz­nemu pra­wo­moc­no­ścik44. Potę­pia­jące pol­ską szlachtę dzieło Krat­tera słu­żyło poli­tycz­nemu celowi habs­bur­skiej rewin­dy­ka­cji. Maria Teresa rościła sobie prawo do pano­wa­nia nad tymi tery­to­riami na mocy węgier­skiego tytułu do śre­dnio­wiecz­nej Rusi Halic­kiej i Wło­dzi­mier­skiej. W epoce Józefa II, w latach osiem­dzie­sią­tych XVIII wieku, można było sfor­mu­ło­wać wobec opi­nii publicz­nej bar­dziej współ­cze­sny argu­ment, pod­kre­śla­jąc koniecz­ność zastą­pie­nia bar­ba­rzyń­skiego okru­cień­stwa oświe­co­nymi rzą­dami.

„Zgroza i obrzy­dze­nie”

Dążąc do ogra­ni­cze­nia pre­ro­ga­tyw szla­chec­kich w całej monar­chii, Józef II usi­ło­wał jed­no­cze­śnie ogra­ni­czyć przy­wi­leje Kościoła, przede wszyst­kim pod­po­rząd­ko­wu­jąc go pań­stwu. Wro­gość Krat­tera do budzą­cych naj­wyż­szy wstręt bisku­pów gali­cyj­skich w takim samym stop­niu wpi­sy­wała się zatem w ducha józe­fi­ni­zmu jak jego nie­na­wiść do tam­tej­szej szlachty. Cesa­rzowi szcze­gól­nie zale­żało na likwi­da­cji zako­nów, a Krat­ter kipiał z obu­rze­nia na gali­cyj­skich mni­chów. Mieli oni swój udział w grze­chach szlachty, ponie­waż zakon­nik mógł roz­grze­szyć szlach­cica z jego „sprzecz­nych z naturą, zło­dziej­skich i mor­der­czych czy­nów”. Roz­grze­szony zło­czyńca mógł potem wyna­gro­dzić Kościół sowi­tym dat­kiem:

To dla­tego jest w Gali­cji tyle kościo­łów, klasz­to­rów i fun­da­cji o naj­bar­dziej nie­do­rzecz­nych celach i — nie mówię tego bez­pod­staw­nie — takie są korze­nie więk­szo­ści klasz­to­rów w z gruntu dia­bel­skim i bluź­nier­czym kup­cze­niu grze­chami. To dla­tego kościoły i klasz­tory zamie­nia się w domy roz­pu­sty dla magna­tów! Oto przy­czyna, dla­czego świeccy i księża mil­czą, kiedy lubieżny, roz­wią­zły potwór każe zabrać spod ołta­rza modlącą się nie­winną pokut­nicę i w trak­cie naj­więk­szego miste­rium nabo­żeń­stwa, w oto­cze­niu swo­jej świty, gwał­cił ją na oczach ludzi! Moje serce się obu­rza! Krew we mnie wrze, moją duszę wypeł­nia zgroza i obrzy­dze­nie, a moje poję­cie o ludz­ko­ści i Kościele w tej chwili gor­sze niż o naj­więk­szej brzy­do­ciek45.

Tego typu pisar­stwo w nie­zbyt zawo­alo­wany spo­sób słu­żyło poli­tycz­nemu celowi uza­sad­nie­nia dzia­łań Józefa prze­ciwko ducho­wień­stwu, lecz swo­bodne potrak­to­wa­nie tematu przez Krat­tera wycho­dziło poza kon­wen­cje pole­miczne dla osią­gnię­cia bluź­nier­czo por­no­gra­ficz­nego obrazu, który budzi sko­ja­rze­nia z pisar­stwem mar­kiza de Sade. Chwy­ta­jąc za pióro, Krat­ter wpę­dzał się we fre­ne­tyczny trans i opi­sy­wał z kli­niczną pre­cy­zją swoje wzbu­rze­nie, praw­do­po­dob­nie w nadziei, że udzieli się ono co podat­niej­szym czy­tel­ni­kom. Moralny wstręt mie­szał się z por­no­gra­ficz­nym pobu­dze­niem, nie tylko w celu zaszcze­pie­nia czy­tel­ni­kom oświe­co­nego anty­kle­ry­ka­li­zmu, ale rów­nież w celu wywo­ła­nia głę­boko emo­cjo­nal­nej, a nawet fizjo­lo­gicz­nej reak­cji na Gali­cję.

Z nie mniej­szą gwał­tow­no­ścią Krat­ter oma­wiał kwe­stie higieny ducho­wień­stwa i czy­sto­ści w klasz­to­rach: „W klasz­to­rach nie­miec­kich chlewy są zazwy­czaj czy­ściej­sze niż tutaj kuch­nie i refek­ta­rze”k46. „Pro­ces cywi­li­za­cyjny”, jak Nor­bert Elias okre­ślił histo­rię oby­cza­jów we wcze­sno­no­wo­żyt­nej Euro­pie, dostar­czył pro­bie­rza do mie­rze­nia odle­gło­ści mię­dzy cywi­li­zo­waną wła­dzą a bar­ba­rzyń­skim nie­okrze­sa­niem. Elias cytuje szes­na­sto­wieczne poucze­nia Era­zma z Rot­ter­damu, że ludzie kul­tu­ralni wycie­rają nos chu­s­teczką, a także przy­ta­cza osiem­na­sto­wieczne Zasady dobrego wycho­wa­nia Jana Chrzci­ciela de la Salle: „Bar­dzo się to sprze­ci­wia zasa­dom ogłady, gdy się wytrze nos w dwa palce, potem zrzuca paskudz­two na zie­mię, a następ­nie wyciera palce o odzież”k47. W takim oto kon­tek­ście coraz bar­dziej świa­do­mego prze­strze­ga­nia reguł sto­sow­no­ści Krat­ter roz­my­ślał o gali­cyj­skich księ­żach:

Pod­czas mszy nie­któ­rzy wycie­rają nosy w szaty litur­giczne, a nie­któ­rzy w dło­nie i odrzu­cają smarki o kilka kro­ków. Sto­jąc bli­sko ołta­rza, trzeba uwa­żać, jeśli ktoś nie chce, aby tro­chę księ­żego paskudz­twa tra­fiło na jego odzież lub twarz. Na wła­sne oczy widzia­łem, jak ksiądz pod­czas komu­nii wyciera nos dło­nią, a potem tymi samymi świe­cą­cymi, zapa­sku­dzo­nymi pal­cami, któ­rymi wyrzu­cił smarki, łamie hostię i ze zdro­wym ape­ty­tem wsa­dza sobie do ustk48.

Ten wyra­zi­sty opis, mający na celu wywo­ła­nie u cywi­li­zo­wa­nego czy­tel­nika odru­cho­wego obrzy­dze­nia i wstrzą­śnię­cie jego deli­katną wraż­li­wo­ścią, ujaw­nił pewien szcze­gólny aspekt gali­cyj­skiego anty­kle­ry­ka­li­zmu Krat­tera. Można powie­dzieć, że autor poło­żył palec na cywi­li­zu­ją­cym pul­sie oświe­co­nej nie­miec­kiej opi­nii publicz­nej, powo­łu­jąc się na higie­niczne obu­rze­nie jako prze­słankę impe­rial­nej obec­no­ści Habs­bur­gów. Kwe­stia cywi­li­za­cji była fun­da­men­talna dla oświe­co­nych spoj­rzeń na Europę Wschod­nią, toteż z pozoru kurio­zalne pod­kre­śla­nie pro­blemu smar­ka­nia w gali­cyj­skich kościo­łach sta­no­wiło tylko dra­styczny wyraz new­ral­gicz­nego powią­za­nia mię­dzy oby­cza­jami a cywi­li­za­cją.

Wpro­wa­dze­nie przez Józefa II kon­troli pań­stwo­wej nad reli­gią było szcze­gól­nie dotkli­wym cio­sem dla gali­cyj­skiego Kościoła rzym­sko­ka­to­lic­kiego, lecz Kościół unicki czy grec­ko­ka­to­licki, jak z cza­sem zaczęli go nazy­wać Habs­bur­go­wie, pod pew­nymi waż­nymi wzglę­dami sko­rzy­stał na rzą­dach Habs­bur­gów. Oparty na unii brze­skiej z 1596 roku, która zacho­wy­wała pra­wo­sławny obrzą­dek i sło­wiań­ską litur­gię przy jed­no­cze­snym uzna­niu hie­rar­chicz­nej wła­dzy papieża, Kościół obej­mu­jący lud­ność ruską Rze­czy­po­spo­li­tej zawsze cier­piał z powodu uprzy­wi­le­jo­wa­nej pozy­cji rzym­skiego kato­li­cy­zmu. Maria Teresa i Józef II sta­rali się trak­to­wać oba wyzna­nia rów­no­praw­nie, lecz na przy­kład utwo­rze­nie semi­na­riów pań­stwo­wych Kościół unicki odczuł jako bar­dzo korzystne dla sie­bie.

Rów­nież Krat­ter był bez­stronny w swoim anty­kle­ry­kal­nym spoj­rze­niu na oba wyzna­nia, cho­ciaż unic­kie ducho­wień­stwo para­fialne zasłu­żyło sobie nie tylko na jego ryczał­tową pogardę, ale rów­nież na współ­czu­cie. Gre­ko­ka­to­liccy księża para­fialni czę­sto musieli w pocie czoła upra­wiać zie­mię, jak chłopi:

Nie jest w tym kraju niczym nie­zwy­kłym zoba­czyć księ­dza w obszar­pa­nym płasz­czu, z kolo­ratką wokół szyi, z fajką w ustach, batem w dłoni, czła­pią­cego obok swo­ich koni albo wołów. Więk­szość z nich pije alko­hol jak wodę, są pijani pra­wie codzien­nie, a potem dopusz­czają się bezec­nych łaj­dactw typo­wych dla pija­ków. Bar­dzo chcia­łem oso­bi­ście poznać takie zwie­rzę w księ­żych sza­tachk49.

Krat­ter patrzył na gali­cyj­skie życie kościelne z nie­sma­kiem, pro­tek­cjo­na­li­zmem i być może poczu­ciem komi­zmu, dekla­ru­jąc repor­ter­ski zamiar zapo­zna­nia się z jakimś typo­wym oka­zem. Kiedy udało mu się zor­ga­ni­zo­wać wywiad, dono­sił póź­niej, że ksiądz, z któ­rym roz­ma­wiał, mieszka w nędz­nej izbie, cho­dzi w brud­nym ubra­niu i jest roz­pacz­li­wym igno­ran­tem: „Usi­ło­wa­łem skie­ro­wać roz­mowę na różne tematy, reli­gię, moral­ność, opiekę dusz­pa­ster­ską, kate­chezę, oświatę, nowe prze­pisy. Ani razu mnie nie zro­zu­miał”k50. Zgod­nie z zało­żoną z góry asy­me­trią cywi­li­za­cyjną Krat­ter twier­dził, że rozu­mie Gali­cję i potrafi ją wyja­śnić, lecz Gali­cja nie umie zrozu­mieć jego.

Józef II przy­stą­pił do edu­ko­wa­nia unic­kiego ducho­wień­stwa, otwie­ra­jąc w latach osiem­dzie­sią­tych Semi­na­rium Ogólne oraz Insty­tut Ruski we Lwo­wie. Krat­ter uwa­żał takie insty­tu­cje za fun­da­men­talne dla ucy­wi­li­zo­wa­nia Gali­cji:

Czy filo­zof, przy­ja­ciel ludz­ko­ści, kie­dy­kol­wiek będzie w sta­nie wyba­czyć prawu to, że porzu­ciło ten biedny lud na czter­na­ście dłu­gich, wynisz­cza­ją­cych lat na żer dra­pież­nym lisom, niedź­wie­dzom i wil­kom, ani razu poważ­nie nie roz­wa­ża­jąc sku­tecz­nych środ­ków zba­wien­nej reformy? W końcu mądry Józef stwo­rzył w kraju lep­sze per­spek­tywy dla roz­woju ducho­wień­stwa dzięki dwóm insty­tu­cjom edu­ka­cyj­nym we Lwo­wie kształ­cą­cym przy­szłych nauczy­cieli luduk51.

Kra­jo­braz lite­racki Europy Wschod­niej z lat osiem­dzie­sią­tych XVIII wieku, odma­lo­wany na przy­kład w popu­lar­nych powie­ściach o baro­nie Münchhausenie, czę­sto odda­wał dzi­kość tych obsza­rów za pomocą obra­zów zwie­rząt takich jak wilki i niedź­wie­dzie. Krat­te­rowi jako dra­pież­niki jawili się ludzcy miesz­kańcy Gali­cji, a kon­kret­nie przed­sta­wi­ciele ducho­wień­stwa, któ­rzy wyma­gali oswo­je­nia przez habs­bur­skiego cesa­rza. Okres czter­na­stu lat, jakie upły­nęły od powsta­nia Gali­cji w 1772 roku po publi­ka­cję listów Krat­tera, autor postrze­gał jako epokę wycze­ki­wa­nia, uwień­czoną nie tylko cesar­skimi refor­mami, ale rów­nież czyn­nym zaan­ga­żo­wa­niem nie­miec­kiej opi­nii publicz­nej, czyli jego filo­zo­ficz­nie uspo­so­bio­nych czy­tel­ni­ków.

Cho­ciaż Krat­ter z jed­na­kową wro­go­ścią trak­to­wał rzym­ski kato­li­cyzm, Kościół unicki, który zacho­wał pra­wo­sławny obrzą­dek, wyda­wał mu się jesz­cze bar­dziej obcy. Autor listów prze­żył wstrząs, ujrzaw­szy pro­stra­cję unic­kiego księ­dza przed ikoną św. Miko­łaja: „Rzu­cił się na pod­łogę jak nie­wol­nik przed despotą, a potem spoj­rzał na mnie bar­dzo zna­cząco, ponie­waż nie chcia­łem rzu­cić się razem z nim na pod­łogę przed wiel­kim Miko­ła­jem”k52. Krat­ter reago­wał z iro­niczną pogardą na roz­bu­do­wany i według niego prze­sadny cere­mo­niał rytu unic­kiego, a działo się to w okre­sie, kiedy reforma józe­fiń­ska dążyła do uprosz­cze­nia i okro­je­nia cere­mo­nial­nych zawi­ło­ści rzym­skiego kato­li­cy­zmu. W tym sen­sie można powie­dzieć, że kry­tyczne spoj­rze­nie Krat­tera na obrzą­dek unicki było uwa­run­ko­wane przez kli­mat reli­gijny epoki józe­fiń­skiej. Krat­ter posu­nął się nawet do tego, że nazwał ten obrzą­dek „lichą komiczną bur­le­ską” [nie­drig­ko­mi­sche Pur­le­ske­rei], cho­ciaż jed­nym ze źró­deł tego komi­zmu był użyty przez autora ton opisu. Pew­nego razu Krat­ter poszedł we Lwo­wie na nie­szpory i zoba­czył unic­kiego biskupa, który prze­wod­ni­czył rytu­ałowi cało­wa­nia świę­tych reli­kwii i ikon:

Usta­wili się z całym kra­mem, a reszta ducho­wień­stwa szła pro­ce­syj­nie i cało­wała to, co nale­żało uca­ło­wać. Potem tłum­nie ścią­gnęli ludzie, aby cało­wać to, co nale­żało uca­ło­wać. W całym kościele byłem jedy­nym wyrzut­kiem [Ver­wor­fene], który, z powodu nie wie­dzieć jakiego nie­wy­ba­czal­nego osty­gnię­cia zapału, nie chciał cało­waćk53.

Dekla­ra­cja chłod­nego dystansu czło­wieka, który stoi poza komicz­nym krę­giem rytu­al­nego cało­wa­nia, czy­tel­nie zde­fi­nio­wała spoj­rze­nie Krat­tera na dziw­ność Gali­cji.

„Zie­mia obie­cana”

Jesz­cze dzi­wacz­niejsi wyda­wali się gali­cyj­scy Żydzi. Krat­ter miał świa­do­mość ich zna­czą­cego udziału w skła­dzie lud­no­ścio­wym pro­win­cji, wyno­szą­cego około dzie­się­ciu pro­cent. Nie­zbyt się jed­nak zain­te­re­so­wał ich obrzę­dami, sku­pia­jąc uwagę na sytu­acji admi­ni­stra­cyj­nej i eko­no­micz­nej. W jego ambi­wa­lent­nym sto­sunku do Żydów zawie­rała się doza nie­skry­wa­nej wro­go­ści ze względu na ich rela­cje gospo­dar­cze ze szlachtą, od któ­rej Żydzi dzier­ża­wili pewne przy­wi­leje eko­no­miczne. „Dzier­żawy obej­mują wszystko, co da się wydzier­ża­wić, chrze­ści­ja­nom czy niechrze­ści­ja­nom, Żydom czy nie-Żydom, świę­tym czy nieświę­tym”, odno­to­wałk54. Szcze­gól­nie ostro potę­piał roz­po­wszech­nione zja­wi­sko dzier­ża­wie­nia przez Żydów prawa do warze­nia i wyszynku alko­holi w mająt­kach lub mia­stach szla­chec­kich. Przy­wi­lej ten — zwany pro­pi­na­cją — według Krat­tera sta­wiał gali­cyj­skich Żydów w pozy­cji ludzi nio­są­cych zgubę chłop­stwu. Opi­sał dzień tar­gowy, w któ­rym pijani chłopi prze­wra­cali się na uli­cach. Opi­sał też ślub, na któ­rym wszy­scy, nie wyłą­cza­jąc mło­dej pary, byli pijani w kościele: „Z tru­dem przy­cho­dzi mi wymy­ślić scenę, w któ­rej god­ność czło­wie­czeń­stwa byłaby bar­dziej upodlona”. Chłop­skie picie odby­wało się jed­nak w żydow­skiej gospo­dzie. Krat­ter rela­cjo­no­wał, jak żydow­scy szyn­ka­rze wabią, poją i oszu­kują klien­tów, posu­wa­jąc się nawet do poda­wa­nia alko­holu dzie­ciom, aby zaszcze­pić im nawyk picia. Odno­to­wał rów­nież rolę żydow­skich alfon­sów w Lem­bergu i szcze­gó­łowo przed­sta­wił ich róż­no­rodną ofertę han­dlową, odzwier­cie­dla­jącą zróż­ni­co­wa­nie samej Gali­cji: chrze­ści­janki i żydówki, Polki i Rusinkik55.

W 1785 roku Józef II pod­jął próbę zmiany poło­że­nia eko­no­micz­nego Żydów poprzez ogra­ni­cze­nie moż­li­wo­ści uzy­ski­wa­nia przez nich dzier­żaw przy­wi­le­jów od szlachty — na przy­kład prawa do zarzą­dza­nia mły­nami czy gospo­damik56. Daw­niej szlachta żądała za te przy­wi­leje astro­no­micz­nych sta­wek, które Żydzi musieli sobie potem odbić na miej­sco­wej lud­no­ści. Poło­że­nie Żydów w tym sys­te­mie zawsze było nie­pewne, a czę­sto roz­pacz­liwe. Wystę­pu­jący w scence teatral­nej Żyd, któ­rego powie­szono z roz­kazu księ­cia w sąsied­niej izbie, nale­żał do jego dzier­żaw­ców. Krat­ter ze współ­czu­ciem odno­to­wał nędzę i mize­rię więk­szo­ści gali­cyj­skich Żydówk57.

Dla Krat­tera moment józe­fiń­ski ozna­czał zgoła mesja­ni­styczne wyba­wie­nie Żydów od nie­szczęść, które zawsze ich tra­piły.

Cała Gali­cja życzy sobie mieć teraz inne sto­sunki z Żydami nio­są­cymi całemu kra­jowi zepsu­cie. Te powszechne pra­gnie­nia dotarły aż do uszu rządu, który gotów jest teraz prze­to­pić [umzu­sch­mel­zen] cały żydow­ski sys­tem, bo nie ma prze­cież Moj­że­sza, który by się uli­to­wał nad swo­imi hebraj­skimi braćmi, wyswo­bo­dził ich spod jarzma despo­ty­zmu i zapro­wa­dził do ziemi obie­ca­nejk58.

Krat­ter impli­cite prze­ma­wiał w imie­niu kształ­tu­ją­cej się gali­cyj­skiej opi­nii publicz­nej: „Cała Gali­cja życzy sobie…” [Ganz Gali­zien wünscht]. Wła­dze habs­bur­skie zare­ago­wały na to rze­kome życze­nie gali­cyj­skiej opi­nii publicz­nej i zapro­po­no­wały „prze­to­pie­nie” [Umsch­mel­zung] sto­sun­ków mię­dzy chrze­ści­ja­nami a Żydami, tak samo jak mię­dzy szlachtą a chłop­stwem. Meta­fora meta­lur­giczna suge­ro­wała, że wykuwa się ni mniej, ni wię­cej tylko sama Gali­cja. Józef miał wyzwo­lić Żydów spod egip­skiego despo­ty­zmu pol­skiej szlachty i zapro­po­no­wać im zie­mię obie­caną na tych samych tere­nach, gdzie od stu­leci miesz­kali, a teraz prze­obra­żo­nych spo­łecz­nie i poli­tycz­nie: w habs­bur­skiej Gali­cji.

Jed­nym z fila­rów prze­to­pie­nia było ogra­ni­cze­nie w 1785 roku moż­li­wo­ści dzier­ża­wie­nia przez Żydów przy­wi­le­jów od szlachty, jed­nak Krat­ter zda­wał sobie sprawę, że nowy prze­pis będzie dla nich nie­zwy­kle dotkliwy eko­no­micz­nie. Autor sza­co­wał, że tysiące rodzin nie będą miały z czego żyć.

To jest dekret, który powi­nien dać przed­smak cał­ko­wi­tego prze­kształ­ce­nia stanu żydow­skiego, na który wszy­scy cze­kają z prze­raź­liwą tęsk­notą, ale jed­no­cze­śnie każdy, Żyd i nie-Żyd, zaczyna się bać, ponie­waż jest to coś zupeł­nie innego, niż można by się spo­dzie­wać! Nie­szczę­śni Żydzi – Bóg wie! – zma­gają się od wie­ków z jakimś prze­kleń­stwem natury i nieba w rela­cjach z resztą ludz­ko­ści, tak że każdy oby­wa­tel, każde spo­łe­czeń­stwo, każda klasa, każdy naród, nawet samo pań­stwo dopusz­cza nie­ludz­kie trak­to­wa­nie Żydów bez wyrzu­tów sumie­nia. W ten spo­sób ludzie sprze­nie­wie­rzają się bra­ter­stwu rasy ludz­kiej [ein gan­zes, mitver-brüdertes Men­schen­ge­schlecht]k59.

Józe­fiń­skie spoj­rze­nie Krat­tera istot­nie miało w sobie pewien wizjo­ner­ski kolo­ryt. Na całym świe­cie Żydzi od wie­ków byli prze­śla­do­wani, ale Gali­cja miała się stać eks­pe­ry­men­tal­nym tere­nem cał­ko­wi­tego prze­isto­cze­nia sto­sun­ków mię­dzy chrze­ści­ja­nami a Żydami. W całej monar­chii habs­bur­skiej nie było pro­win­cji, która lepiej by się nada­wała do reali­za­cji takiego pro­gramu, ponie­waż ni­gdzie indziej nie miesz­kało tylu Żydów. „Cóż za bar­ba­rzyń­skie trak­to­wa­nie! — zakrzyk­nął Krat­ter w odnie­sie­niu do prze­śla­do­wań Żydów. — Czy pań­stwo Żydowi jest winne mniej niż chrze­ści­ja­ni­nowi? Nad jed­nym i dru­gim wstaje słońce”. Wyru­go­wa­nie bar­ba­rzyń­stwa anty­se­mi­ty­zmu stało się zatem ele­men­tem cywi­li­zu­ją­cego spoj­rze­nia Krat­tera na Gali­cję. Jego oświe­cone odru­chy miały zna­leźć speł­nie­nie w paten­tach tole­ran­cyj­nych Józefa II. Od 1781 roku obo­wią­zy­wał patent tole­ran­cyjny doty­czący wyznań chrze­ści­jań­skich, zno­szący rów­nież pewne ogra­ni­cze­nia nało­żone na Żydów, a kolejny z 1789 roku przy­zna­wał Żydom gali­cyj­skim pełną wol­ność wyzna­nia i zawie­rał obiet­nicę rów­no­ści wobec prawa, „zgod­nie z którą Żydom zagwa­ran­to­wane zostaną przy­wi­leje i prawa innych pod­da­nych”k60.

W teo­rii zatem cesarz opo­wia­dał się za czymś, co można by nazwać eman­cy­pa­cją Żydów w monar­chii habs­bur­skiej, ale czę­ściowo prze­czy temu nało­że­nie na nich spe­cjal­nych obcią­żeń finan­so­wych, przede wszyst­kim wpro­wa­dzo­nego w 1784 roku w Gali­cji podatku od sprze­daży koszer­nego mięsa. Zresztą sam Krat­ter przez jakiś czas zaj­mo­wał się jego pobo­rem. Z kolei wspo­mniane ogra­ni­cze­nie moż­li­wo­ści dzier­żawy przy­wi­le­jów od szlachty, cho­ciaż jego zade­kla­ro­wa­nym celem było uwol­nie­nie Żydów od nie­zręcz­nej roli pośred­ni­ków w feu­dal­nej gospo­darce, począt­kowo poskut­ko­wało eko­no­micz­nym prze­miesz­cze­niem i zubo­że­niem Żydów. W 1787 roku wła­dze sfi­nan­so­wały oświe­cony sys­tem nie­miec­kich szkół dla gali­cyj­skich Żydów, zor­ga­ni­zo­wany przez Herza Homerga, żydow­skiego refor­ma­tora z Czech, ale jego pro­po­zy­cje spo­tkały się z nie­ma­łym opo­rem ze strony gali­cyj­skich władz rabi­nicz­nych. Ponadto w 1787 roku Józef zażą­dał od gali­cyj­skich Żydów zastą­pie­nia tra­dy­cyj­nych patro­ni­mi­ków nazwi­skami rodo­wymi, zazwy­czaj nie­miec­kimik61.

Naj­bar­dziej kon­tro­wer­syjne było wpro­wa­dze­nie w 1788 roku poboru do woj­ska dla pod­da­nych żydow­skich, wbrew per­swa­zjom rady wojen­nej cesa­rza. Posu­nię­cie to wzbu­dziło wielką kon­ster­na­cję wśród tra­dy­cyj­nych gali­cyj­skich Żydów. Histo­ryk Michael Sil­ber odno­to­wuje, że Józef II, lek­ce­wa­żąc pro­blemy prak­tyczne z prze­strze­ga­niem sza­batu i ogra­ni­cze­niami żywie­nio­wymi, zajął pryn­cy­pialne sta­no­wi­sko: „Żyd jako czło­wiek i jako współ­o­by­wa­tel [Mitbürger] będzie peł­nił tę samą służbę, do któ­rej zobli­go­wani są wszy­scy inni. […] Będzie mógł jeść, co zechce, a pod­czas sza­batu będzie się od niego wyma­gało tylko nie­zbęd­nej pracy, takiej samej, jaką chrze­ści­ja­nie zobli­go­wani są wyko­ny­wać w nie­dziele”. Potwier­dzona w 1789 roku wol­ność wyzna­nia pocią­gnęła zatem za sobą znaczne koszty spo­łeczne dla tra­dy­cyj­nych gali­cyj­skich Żydów. Pod koniec pano­wa­nia cesa­rza byli oni głę­boko spo­la­ry­zo­wani: z jed­nej strony były oświe­cone zasady gło­szone przez wła­dze habs­bur­skie i żydow­skich refor­ma­to­rów, z dru­giej — tra­dy­cyjne żydow­skie zwy­czaje reli­gijne i spo­łeczne, zwłasz­cza te pod­trzy­my­wane przez coraz bar­dziej wpły­wowy gali­cyj­ski cha­sy­dyzm. Histo­ryk Raphael Mah­ler odno­to­wał, że więk­szość gali­cyj­skich Żydów — podob­nie jak wielu gali­cyj­skich chrze­ści­jan — doświad­czała cesar­skich reform jako prze­śla­do­wańk62.

Jed­nak Krat­ter w myśl józe­fiń­skich zasad miał wizję pro­cesu nad­cho­dzą­cej asy­mi­la­cji spo­łecz­nej: „Za kilka lat Żyd nie będzie już Żydem, czło­wie­kiem, któ­rym musiałby być zgod­nie z prze­pi­sami swo­jej reli­gii; będzie rol­ni­kiem, oby­wa­te­lem pań­stwa, szczę­śli­wym, spo­łecz­nym i nie­odzow­nym dla ludz­ko­ści”. Bal­tha­sar (Bel­sa­zar) Hacquet, uczony z Bre­ta­nii, który w latach osiem­dzie­sią­tych został pro­fe­so­rem we Lwo­wie, uwa­żał, że gali­cyj­scy Żydzi będą musieli zre­zy­gno­wać ze swo­jego cha­rak­te­ry­stycz­nego ubioru, bród, języka hebraj­skiego, sza­batu — „aby ludzie nie widzieli żad­nej róż­nicy mię­dzy Żydem a chrze­ści­ja­ni­nem”. W reto­ryce józe­fi­ni­zmu w Gali­cji miały w przy­szło­ści zostać zatarte róż­nice reli­gijne, a nawet etniczne; Polacy mieli prze­stać być Pola­kami, a Żydzi Żydami.

Krat­ter zapo­wia­dał, że Żydzi zostaną kie­dyś wyzwo­leni ze swo­jego poło­że­nia „naj­niesz­czę­śliw­szej, naj­po­dlej­szej, naj­bez­sil­niej­szej klasy ludzi”, prze­ista­cza­jąc się w „braci swo­ich bliź­nich” i „patrio­tów w łonie ojczy­zny”k63. Tak przed­sta­wiała się praw­dzi­wie rewo­lu­cyjna józe­fiń­ska fan­ta­zja o trans­for­ma­cji spo­łecz­nej w Gali­cji.

Krat­ter twier­dził, że pod wła­dzą Habs­bur­gów Lwów staje się „jed­nym z naj­pięk­niej­szych i naj­zna­ko­mit­szych miast cesar­sko–kró­lew­skich ziem koron­nych”k64. Przed nadej­ściem rzą­dów austriac­kich, utrzy­my­wał, we Lwo­wie nie było publicz­nych urzą­dzeń sani­tar­nych: „na ulicę wyle­wano wsze­la­kie nie­czy­sto­ści [Unrath]. Przy desz­czo­wej pogo­dzie trzę­sa­wi­sko było tak głę­bo­kie, że można się było zapaść po pas. […] Kiedy cesarz po raz pierw­szy przy­je­chał do Lem­berga, utknął w środku mia­sta z sze­ścioma końmi”k65. Obraz Naj­ja­śniej­szego Cesa­rza, który ugrzązł w odcho­dach, mógł być prze­sa­dzony czy nawet zali­czać się do kate­go­rii wspo­mnień apo­kry­ficz­nych, miej­skich legend. Jed­no­cze­śnie opo­wieść ta dostar­cza dra­stycz­nego kon­tek­stu dla uwagi rzu­co­nej od nie­chce­nia przez Józefa II w liście z Lem­berga: „Oto jestem mię­dzy Sar­ma­tami, nie do uwie­rze­nia, ile tutaj trzeba zro­bić”. Her­ku­le­so­wym zada­niem habs­bur­skim było ni mniej, ni wię­cej oczysz­cze­nie gali­cyj­skiej stajni Augia­sza.

Przed­sta­wia­jąc stan gali­cyj­skiego szkol­nic­twa, Krat­ter wezwał do two­rze­nia szkół, w któ­rych ucznio­wie „na zawsze oduczy­liby się hanieb­nych przy­war narodu pol­skiego, które pod­ci­nają korze­nie moral­no­ści, zdro­wia i bogac­twa”. Wyra­ził nadzieję, że jeśli naucza­nie będzie przy­naj­mniej czę­ściowo pro­wa­dzone w języku nie­miec­kim, miesz­kańcy „lepiej poznają nasz spo­sób życia i zwy­czaje”, dzięki czemu następne poko­le­nie będzie „mniej pry­mi­tywne i mniej skłonne do pijań­stwa i leni­stwa”. Krat­ter pod­su­mo­wał ten pro­jekt jako „powszechną refor­ma­cję tego ludu”, w wyniku któ­rej ze spo­tka­nia pol­skich przy­war i nie­miec­kich zwy­cza­jów wyłoni się nowy gali­cyj­ski cha­rak­terk66. Cho­ciaż ze swoją nędzą i bra­kiem kana­li­za­cji Lwów pre­zen­to­wał się przy­gnę­bia­jąco, Krat­ter stwier­dził, że kiedy się wej­dzie na Górę Zam­kową i spoj­rzy w dal, Gali­cja wygląda jak ogród Edenu: „Wszel­kie pięk­no­ści, które może mieć dolina, Eden, poja­wiają się tutaj w całej swo­jej kra­sie, w całej natu­rze i w całej ozdo­bie: siel­skie pola zboża, soczy­ste i barwne łąki, stawy, lasy, dale­kie pust­ko­wia, złudne per­spek­tywy, nie­zmie­rzone dale!”. Wpę­dziw­szy się w lite­racką eks­tazę, Krat­ter prze­żył następ­nie dru­zgo­cące roz­cza­ro­wa­nie na myśl o tym, „jak nie­szczę­sny, zde­pra­wo­wany, dziki lud zamiesz­kuje tę kra­inę natury i piękna”k67. Złudne per­spek­tywy i nie­zmie­rzone dale posłu­żyły za dosko­nałe meta­fory pro­jektu habs­bur­skiego w Gali­cji, szy­ku­ją­cej się do powszech­nej refor­ma­cji. Lud musiał zostać prze­obra­żony, aby paso­wał do kra­jo­brazu.

To prze­obra­że­nie doko­ny­wało się przez napływ imi­gran­tów nie­miec­kich, w 1774 roku zachę­co­nych przez wła­dze zwol­nie­niem od podat­ków i służby woj­sko­wej. W 1781 roku, kiedy Józef II rzą­dził już samo­dziel­nie, obie­cał rów­nież tole­ran­cję reli­gijną dla pro­te­stan­tów. W 1786 roku, kiedy Franz Krat­ter opu­bli­ko­wał swoją książkę, w Gali­cji miesz­kało około trzech tysięcy nie­miec­kich rodzin osad­ni­czychk68. Młody Nie­miec miał spore roze­zna­nie w tema­cie, ponie­waż zali­czała się do nich rów­nież jego rodzina — to jest jego dwaj bra­cia, któ­rzy z powo­dze­niem han­dlo­wali we Lwo­wie winem. Ignaz Krat­ter przy­był do Gali­cji nie­długo po austriac­kiej anek­sji, otwo­rzył karczmę i spro­wa­dzał węgier­skie i austriac­kie wina, a póź­niej dołą­czył do niego we Lwo­wie jego brat Johann. Franz Krat­ter posta­no­wił wyra­zić entu­zja­styczny sto­su­nek Niem­ców do Gali­cji ustami swo­jego brata Johanna. „Bóg poka­zał Moj­że­szowi zie­mię obie­caną tylko z oddali — oświad­czył rze­komo Johann — ale mnie zapro­wa­dził na samo miej­sce”. A zatem habs­bur­ska Gali­cja nabrała cha­rak­teru ziemi obie­ca­nej nie tylko dla tam­tej­szych Żydów, ale rów­nież dla osad­ni­ków nie­miec­kich spoza pro­win­cji. Krat­ter opi­sał, jak jego brat Johann unosi kie­li­szek wina i pije za zdro­wie monar­chy, któ­rego kocha „aż do sza­leń­stwa” [bis zur Schwärmerei] — monar­chy, który uczy­nił z Gali­cji habs­bur­ską zie­mię obie­caną: „Vivat! Niech żyje cesarz”k69. Józef odwie­dził zresztą Gali­cję ponow­nie w 1786 roku, tym samym, w któ­rym Krat­ter opu­bli­ko­wał swoją rela­cję, można było zatem oso­bi­ście oddać mu honory.

Według „Wie­ner Zeitung” pod­czas pobytu we Lwo­wie Józef odwie­dzał szpi­tale, klasz­tory oraz kato­lic­kie i unic­kie semi­na­ria duchowne, a także wziął udział w balu na swoją część. Pokło­nić się Józe­fowi przy­była pol­ska magna­te­ria — Czar­to­ry­scy, Potoccy, Lubo­mir­scy — i zapewne rów­nież speł­niła za niego toast, cho­ciaż szlachta i ary­sto­kraci zasad­ni­czo mieli mniej powo­dów niż Krat­ter, aby życzyć cesa­rzowi dłu­giego życiak70. De facto tego życia już nie­wiele mu zostało — zale­d­wie cztery lata — ale sama Gali­cja, którą rewin­dy­ko­wał, wyna­lazł i „prze­to­pił”, miała prze­trwać do XX wieku.

Po kry­tycz­nej ana­li­zie swo­ich listów na temat Gali­cji Krat­ter przy­znał, że nie­które z zawar­tych tam prze­my­śleń mogą się wyda­wać „nie­win­nymi fan­ta­zjami czło­wieka pogrą­żo­nego w bło­gich marze­niach”, jed­nak marze­nia i fan­ta­zje poja­wiały się we wszel­kich roz­wa­ża­niach o Gali­cji. Pro­win­cję trzeba było wycza­ro­wać w wyobraźni; jej two­rze­nie było pracą w toku. „Całość jest bli­ska prze­to­pie­nia”, zdra­dził apo­ka­lip­tycz­nie: Das Ganze is seiner Umsch­mel­zung nahe. Jed­nak choć prze­to­pie­nie wyda­wało się bar­dzo bli­skie, zawsze pozo­sta­wało tuż poza zasię­giem, nie­zisz­czalne, umy­kało naj­lep­szym sta­ra­niom habs­bur­skich refor­ma­to­rów. Krat­ter wyznał, że nie jest do końca zado­wo­lony ze swo­jej rela­cji na temat Gali­cji, ponie­waż nie zawsze udało mu się przed­sta­wić wszyst­kie jej aspekty „w nale­ży­tym upo­rząd­ko­wa­niu” [in gehöriger Ord­nung]k71. Porażka ta była mu z góry prze­zna­czona, ponie­waż w przed­sta­wio­nym przez niego obra­zie nie­po­rzą­dek nale­żał do samej istoty Gali­cji. Roz­wi­chrzona fan­ta­zja lite­racka Krat­tera, podą­ża­jąc za emo­cjo­nalną logiką „burzy i naporu”, ni­gdy nie pod­dała się dys­cy­pli­nie nale­ży­tego upo­rząd­ko­wa­nia. Ide­olo­giczna rewin­dy­ka­cja Gali­cji przez oświe­cone rządy Habs­bur­gów pole­gała wła­śnie na lite­rac­kim zobra­zo­wa­niu nie­upo­rząd­ko­wa­nego zamętu. Krat­ter zwró­cił się do nie­miec­kich czy­tel­ni­ków i wycza­ro­wał obraz Gali­cji, który miał za zada­nie nakło­nić ich do tego, aby razem z auto­rem snuli marze­nia o habs­bur­skiej powszech­nej refor­ma­cji.

Robin­son Cru­soe w Gali­cji

Na swoją publi­ka­cję z 1786 roku Krat­ter rok póź­niej otrzy­mał odpo­wiedź, wpi­su­jącą dys­ku­sję na temat Gali­cji w ducha pole­miki i debaty, który gene­ral­nie cecho­wał kształ­tu­jącą się osiem­na­sto­wieczną sferę publiczną. Według Jürgena Haber­masa wizy­tówką sfery publicz­nej jest kry­tyka, toteż nie należy się dzi­wić, że w następ­nej publi­ka­cji doty­czą­cej Gali­cji Krat­ter został skry­ty­ko­wany, poczy­na­jąc od tytułu: Dre­is­sig Briefe über Gali­zien: oder Beobach­tun­gen eines unpar­they­ischen Man­nes, der sich mehr als nur ein paar Monate in die­sem Königreiche umge­se­hen hat5. Dzieło uka­zało się ano­ni­mowo w 1787 roku w Wied­niu i Lip­sku, a jego auto­rem był uro­dzony w habs­bur­skiej Bruk­seli Alphons Hein­rich Traun­paur Che­va­lier d’Opha­niek72. Jako ofi­cer armii Habs­bur­gów miesz­kał w Gali­cji całe osiem lat, dzięki czemu, jak prze­ko­ny­wał, był bar­dziej wia­ry­godny od Krat­tera, któ­rego wizyta trwała zale­d­wie kilka mie­sięcy.

Przy­pi­su­jąc sobie więk­szy auto­ry­tet wyni­ka­jący z dłuż­szej i lep­szej zna­jo­mo­ści Gali­cji, Traun­paur oskar­żył Krat­tera o nie­rze­tel­ność: „Puste przy­pusz­cze­nia, płyt­kie uwagi, wymy­ślone histo­ryjki, uszczy­pliwe aneg­dotki, nie­uza­sad­nione pro­po­zy­cje…”. Wyra­ził rów­nież pogląd, że za wąt­pli­wej jako­ści spo­strze­że­niami Krat­tera kryje się zamiar zohy­dze­nia Gali­cji. „Nie­do­rzecz­no­ścią jest odma­wiać wszel­kiej war­to­ści całej ogrom­nej kra­inie, zdol­nej do wszel­kich prze­ja­wów kul­tury, tylko dla­tego, że nie zaszła tak daleko, jak jej sąsie­dzi”, sko­men­to­wał Traun­paurk73. W pełni więc zaak­cep­to­wał józe­fiń­ską logikę, zgod­nie z którą zaco­faną Gali­cję nale­żało ucy­wi­li­zo­wać.

Dekla­ra­cja bez­stron­no­ści w tytule książki miała suge­ro­wać, że Krat­te­rem kie­ro­wały oso­bi­ste uprze­dze­nia, a w szcze­gól­no­ści że prze­ja­wiał naro­do­wo­ściową stron­ni­czość wyni­ka­jącą z wro­go­ści do Pola­ków. Traun­paur oświad­czył czy­tel­ni­kom, że sam uznaje „tylko dwie nacje — ludzi dobrych i złych”k74. Przed­sta­wił „histo­rię kraju”, potwier­dza­jąc „dawne rosz­cze­nia” Habs­bur­gów do Gali­cji: „Zie­mie pozy­skane przez Austrię w wyniku roz­bio­rów to zie­mie, które dzi­siaj sta­no­wią odrębne kró­le­stwo pod nazwą Gali­cji i Lodo­me­rii”. Traun­paur miał świa­do­mość, że w austriac­kich rosz­cze­niach do tej pro­win­cji tkwi pewien nie do końca czy­sty zabieg — „pod nazwą Gali­cji” nie brzmi prze­ko­nu­jąco. Wyraź­nie dostrze­gał impe­rialną dyna­mikę wła­dzy, ponie­waż zasu­ge­ro­wał inną nazwę: „Nowe Peru”. Tak bowiem jawiła się ta kra­ina poszu­ku­ją­cym skar­bów osad­ni­kom, któ­rzy przy­byli do Gali­cji po 1772 roku „z każ­dego zakątka cesar­skich ziem”k75. Cho­ciaż stwa­rzano pozory, że Gali­cja powraca do macie­rzy, w isto­cie wyglą­dała jak jakiś kolo­nialny nowy świat, zie­mia obie­cana, która daje moż­li­wość łatwego wzbo­ga­ce­nia się.

Cho­ciaż Traun­paur utrzy­my­wał, że maluje życz­liw­szy por­tret Gali­cji niż Krat­ter, obie rela­cje prze­nika duch józe­fi­ni­zmu. Traun­paur miał kry­tyczny sto­su­nek do ducho­wień­stwa klasz­tor­nego, twier­dząc, że mnisi upra­wiają pogań­ski kult Wenus i Bachusa. Pomimo iż przy­zna­wał, że war­stwy wyż­sze są „ogła­dzone, hojne i uczynne”, nie potra­fił się oprzeć przy­to­cze­niu sen­sa­cyj­nych przy­kła­dów ary­sto­kra­tycz­nych beze­ceństw i gwał­tów: kazi­rodz­twa, deflo­ra­cji chłop­skich dzie­wic na pod­sta­wie ius pri­mae noc­tis i histo­rii pew­nego szlach­cica, który kazał Żydowi wspiąć się na drzewo i kukać, a potem go zastrze­lił, wszystko dla zabawyk76. Traun­paur, jak widać, nauczył się od Krat­tera, jakie dyk­te­ryjki o gali­cyj­skim bar­ba­rzyń­stwie mogą przy­kuć uwagę nie­miec­kiej publiki.

Traun­paur włą­czył do swo­jej książki dzien­nik podróży po Gali­cji rze­komo napi­sany przez innego ofi­cera armii habs­bur­skiej, z pocho­dze­nia Wło­cha. Ten nie­wy­mie­niony z nazwi­ska przy­bysz z Ita­lii podró­żo­wał po całej pro­win­cji i zre­la­cjo­no­wał sze­reg gali­cyj­skich spo­tkań o spo­rym ładunku ale­go­rycz­nym. Pew­nego dnia wyru­szył na prze­chadzkę bez mun­duru, aby brano go za „tego, kim naprawdę jestem — za czło­wieka”, a nie habs­bur­skiego ofi­cera. Tro­chę pre­ten­sjo­nal­nie uznał się za „dru­giego Robin­sona” — to jest odar­tego z wszel­kich nale­cia­ło­ści kul­tury Robin­sona Cru­soe wyrzu­co­nego na nie­znaną wyspę z dala od cywi­li­za­cji. Ten Robin­son nie był jed­nak na swo­jej gali­cyj­skiej wyspie sam. „Rap­tem sobie uświa­do­mi­łem, że trzy­dzie­ści kro­ków przede mną z ziemi ster­czy coś czar­nego. Pod­sze­dłem bli­żej i oka­zało się, że to Żyd, który zapadł w głę­boki sen, a obok niego leżała otwarta książka”. Kiedy Żyd się obu­dził, habs­bur­ski Robin­son zagaił roz­mowę i wyszło na jaw, że jego roz­mówca to miej­scowy rabin. Szybko prze­szli na tematy poli­tyczne:

JA: Co pan powie o cesa­rzu Józe­fie II? RABIN: A! Pro­szę pana, czy pan go kocha? JA: Nie­skoń­cze­nie! RABIN: Jak go uwiel­biam nie mniej niż pan. Opatrz­ność go wybrała i uży­czyła światu. JA: Jak się panu podoba naród, mię­dzy któ­rym pan mieszka? RABIN: Uznaję na świe­cie tylko dwie nacje: ludzi dobrych i złych. JA: Szcze­rze pan wie­rzy w przyj­ście Mesja­sza? RABIN: Moje obo­wiązki mnie obli­gują, abym wie­rzyłk77.

Roz­mowa ta nadała ton całemu dzien­ni­kowi podróży po Gali­cji, doty­ka­jąc kwe­stii ści­śle zwią­za­nych z ówcze­snymi wyobra­że­niami o tej pro­win­cji: głę­boka wiara w prze­ista­cza­jące moce habs­bur­skiego cesa­rza, oświe­cone zain­te­re­so­wa­nie filo­zo­ficzne znie­sie­niem roz­róż­nień mię­dzy naro­dami oraz mesja­ni­styczne prze­po­wied­nie nasta­nia nowej epoki. Następ­nie Robin­son i rabin roz­ma­wiali o Moj­że­szu Men­dels­soh­nie, oświe­ce­nio­wym filo­zo­fie żydow­skim, który zmarł poprzed­niego roku (1786) w Ber­li­nie oraz nie­miec­kim dra­ma­turgu Got­thol­dzie Eph­ra­imie Les­singu, który na osiem­na­sto­wiecz­nej sce­nie teatral­nej sła­wił Men­dels­sohna w dra­ma­cie Natan mędrzec. Wcie­la­jąc się w habs­bur­skiego Robin­sona, Traun­paur rów­nież zresztą przed­sta­wił gali­cyj­skiego rabina jako podobną postać dra­ma­tur­giczną, gali­cyj­skie uoso­bie­nie Natana mędrca.

„Jak trak­to­wano Żydów przed roz­bio­rem Pol­ski?” — spy­tał Robin­son. „Wiecz­nie zno­si­li­śmy ciosy” — odparł rabin i opi­sał sce­na­riu­sze, w któ­rych Żydów chło­stano i bito, aby wymu­sić od nich pie­nią­dze.

JA: Te bestial­stwa prze­mi­nęły. RABIN: Nasi potom­ko­wie pobło­go­sła­wią tym, dzięki któ­rym prze­mi­nęłyk78.

Dia­log ten wyty­czył wyraźną gra­nicę mię­dzy dawną Pol­ską a nową Gali­cją, daw­nymi bestial­stwami a nową wspa­nia­ło­myśl­no­ścią. Przy­szłe poko­le­nia gali­cyj­skich Żydów, prze­ko­ny­wał rabin, wyka­zu­jąc się nie­ma­łym zmy­słem pro­ro­czym, miały bło­go­sła­wić Habs­bur­gom.

Wło­ski ofi­cer liczył na trwałą i budu­jącą przy­jaźń z rabi­nem, toteż odwie­dził go następ­nego dnia w jego domu. Jed­nak rabin nagle zmarł i Traun­paur mógł tylko współ­czuć wdo­wie: „Nie mogłem się powstrzy­mać przed zmie­sza­niem moich łez z jej łzami, odda­jąc w ten spo­sób cześć pamięci tego racjo­nal­nego i pra­wego Izra­elity”k79. Rabin wysła­wiał wcze­śniej Józefa II jako mesja­ni­stycz­nego zba­wi­ciela Gali­cji, a teraz sam jawił się jako zbaw­cza postać, któ­rej oświe­cona mądrość zwia­stuje tej pro­win­cji nadzieję na przy­szłość. Dzien­nik podróży prze­isto­czył się w ale­go­rię, ponie­waż Gali­cja była czymś wię­cej niż tylko bytem topo­gra­ficz­nym, a mia­no­wi­cie filo­zo­ficzną domeną oświe­co­nej fan­ta­zji.

Gali­zi­scher Jude, Żyd gali­cyj­ski, ilu­stra­cja z: Julius Jan­dau­rek, Das Königreich Gali­zien und Lodo­me­rien und das Herzog­thum Buko­wina, Wien 1884. Ze zbio­rów Pod­kar­pac­kiej Biblio­teki Cyfro­wej.

„Bar­ba­rzyń­skiej dzi­ko­ści pol­skiej szlachty” u Krat­tera Traun­paur prze­ciw­sta­wił cno­tli­wego szlach­cica. Ten wzor­cowy okaz, który nazy­wał się Wiko­fski i miesz­kał z oko­licy Rze­szowa, rów­nież odkrył wło­ski ofi­cer.