Kaszëbë ebook

Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując ją, rób to jedynie na użytek osobisty.

Projekt okładki Agnieszka Pasierska

Projekt typograficzny i redakcja techniczna Robert Oleś / d2d.pl

Fotografia na okładce © by Eugeniusz Hannemann / PAP

Copyright © by Tomasz Słomczyński, 2021

Opieka redakcyjna Przemysław Pełka

Redakcja Wojciech Adamski

Konsultacja kaszubska Dariusz Majkowski

Korekta Anna Smutkiewicz, Anna Zygmanowska

Skład Alicja Listwan / d2d.pl

Skład wersji elektronicznej d2d.pl

ISBN 978-83-8191-306-5

Mojej Rodzinie

Kaszubów nie można przenieść nigdzie, oni zawsze muszą być tutaj i nadstawiać głowy, żeby inni mogli uderzyć, bo my za mało polscy jesteśmy i za mało niemieccy, bo jak ktoś jest Kaszubą, nie wystarcza to ani Niemcom, ani Polakom.

Günter Grass, Blaszany bębenek, tłum. Sławomir Błaut, Kraków 2004

Część 1Cassubia

Marszałek

W nocy nieznani sprawcy rozbili tablicę ze szkła.

W Expressie Kaszubskim pojawiły się wpisy czytelników:

„Jakiś pijak w Sobótki rozbił taflę ze szkła a wy tutaj szukacie drugiego dna? POważnie?”

„Całe lato chleją w centrum Kartuz a ci tu o sanacji, hihi”.

„Dresy się napiły, skopały tablicę i się zbiła. A ci tu o jakiś wyższych sprzeciwach wobec sanacji piszą”.

Były również i takie teksty:

„Sam miałbym ochotę rozprawić się z tym wciskaniem piłsudczykowskiej ciemnoty”[1].

Kamień z Litwy spoczął w kartuskim parku. Nie byle jaki kamień. Kamień węgielny, do tego pochodzący z Zułowa, z rodzinnego domu Marszałka. Wraz z nim umieszczono tam akt erekcyjny.

„Józef Piłsudski był obrońcą wiary chrześcijańskiej, za co należy mu się wdzięczność nie tylko narodu polskiego, ale całej chrześcijańskiej Europy i świata”, jak powiedział prezes zarządu krajowego Związku Piłsudczyków RP, generał związku Stanisław Śliwa. Posłanka PiS Dorota Arciszewska-Mielewczyk dodała, że czeka „na dzień, w którym marszałek Józef Piłsudski na stałe zagości w przestrzeni publicznej tej kaszubskiej perełki, jaką niewątpliwie są Kartuzy”. Wyraziła nadzieję, że Marszałek będzie „swym żołnierskim okiem doglądał, jak polskość kwitnie w sercach kolejnych pokoleń”.

Kamień i akt erekcyjny zostały przykryte tablicą z grubego szkła. Nie dość jednak grubego, by zapobiec zniszczeniu przez nieznanych sprawców.

„W pamięci tego społeczeństwa są wciąż wielkie krzywdy dokonywane na Kaszubach w czasach sanacji”, stwierdził doktor Eugeniusz Pryczkowski, działacz kaszubski, dziennikarz, publicysta, wiceprzewodniczący rady powiatu.

I tak oto, w przededniu kampanii do wyborów samorządowych, pojawił się w Kartuzach temat: pomnik Piłsudskiego. Stawiać czy nie stawiać? Powiedzieć, że w miasteczku zawrzało, to powiedzieć zbyt dużo. Wielu emocjonowało się tym, że Gienek Pryczkowski miał odwagę wyrazić głośno to, o czym wielu myśli, a co jest niepoprawne politycznie, szczególnie gdy cała Polska obchodzi stulecie odzyskania niepodległości. Byli jednak również tacy, którzy uważali, że to kolejna burza w szklance wody.

„Smerfy” – tak niekiedy mówi się o piłsudczykach w Kartuzach. Choć mogłoby się wydawać, że to określenie pogardliwe, to przecież ludzie ci zdążyli już stać się częścią lokalnego kolorytu i nikogo nie dziwi ich obecność na kolejnych oficjalnych imprezach. Ich niebieskoszare mundury ze związkowymi dystynkcjami, chętnie wkładane na różne patriotyczne uroczystości, przywodzą na myśl sympatyczne postacie z bajek. Pojawili się w Kartuzach za sprawą Tomasza Kocenta. Z wykształcenia politolog, menedżer w jednym z towarzystw funduszy inwestycyjnych, nie jest Kaszubą – zamieszkał wraz z rodziną w Kiełpinie koło Kartuz w 2015 roku, a pochodzi z województwa zachodniopomorskiego. Jak sam mówi, od dziecka interesował się historią Polski, a jego dziadek walczył na Nowogródczyźnie w szeregach Armii Krajowej, potem zaś w antykomunistycznym podziemiu jako tak zwany żołnierz niezłomny. Wychowany w kulcie bohaterskiego przodka Tomasz Kocent po przyjeździe na Kaszuby stał się inicjatorem powstania i prezesem Okręgu Kaszubsko-Pomorskiego Związku Piłsudczyków RP.

Tomasz Kocent napisał do Expressu list, w którym zaprotestował przeciwko utożsamianiu postaci samego Marszałka z nieuczciwością urzędników przybywających na Kaszuby w czasach II Rzeczpospolitej. Przekonywał, jak drogie Marszałkowi było Pomorze i same Kaszuby. Pisał do Pryczkowskiego: „Ważne jest też pytanie, w czyim imieniu zabierał Pan głos. Odniósł się Pan do Kaszubów, ale których?”.

Również i pod tekstem piłsudczyka sporo komentarzy. Są takie, które gloryfikują Marszałka. Ale nie wszystkie. Więcej jest tych, które są wobec Piłsudskiego krytyczne. Niektóre są skierowane wprost do Tomasza Kocenta:

„Jako mieszkaniec Kiełpina – Kaszuba z dziada pradziada – na wiejskim zebraniu osobiście Pana poinformuję, że g… Pan wiesz o Kaszubach lat dwudziestych i trzydziestych. Wspomnienia mojej rodziny i innych znajomych pokrywały się ze słowami Pana Pryczkowskiego. Idź Pan mącić i kit wciskać skąd przyszedłeś!”.

W 1918 roku Kaszubi w mundurach armii pruskiej walczą na frontach I wojny światowej. Klną na czym świat stoi – na cesarza, na Prusy, na Miemieckô. Tymczasem na mapie Europy nagle pojawia się Polska. Okaleczeni i pełni goryczy, wracają z okopów do swoich domów.

Rok 1919, powstanie w sąsiedniej Wielkopolsce trwa już od kilku miesięcy. Wszystko dzieje się tak blisko, już gdzieś w okolicach Bydgoszczy i Inowrocławia. Dlaczego nie w Bytowie, Kościerzynie, Kartuzach i na wybrzeżu?

Gdyby głównodowodzący wojskami powstańczymi generał Józef Dowbor-Muśnicki chciał dowiedzieć się, jak wygląda sytuacja na Pomorzu, wezwałby do siebie na rozmowę Władysława Andersa, młodego, dwudziestosześcioletniego majora, szefa sztabu wojsk powstańczych w Wielkopolsce. Wcześniej major otrzymał polecenie przygotowania planu powstania na Pomorzu. Można sobie wyobrazić, jak oficerowie rozmawiają, zasiadłszy w fotelach. Anders referuje sytuację generałowi[2]:

– Kaszubi, Kociewiacy gromadzą broń już od jesieni 1918 roku. Magazyny broni powstają w prywatnych domach, w gospodarstwach. Broń pochodzi głównie od żołnierzy dezerterujących z armii pruskiej. Jest od nich kupowana, choć zdarzają się także przypadki rozbrajania Prusaków. Nie są to jednak, z oczywistych względów, znaczne ilości. Na strychach i w piwnicach może znajdować się po kilka, kilkanaście karabinów z amunicją. Wzmaga się także aktywność polskich organizacji paramilitarnych na Pomorzu, ośrodków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Towarzystwa Wojackiego „Jedność”, towarzystw skautowych. Dzieje się tak w samym Gdańsku, lecz również w Kartuzach, Żukowie i w wielu innych miejscowościach. Działają legalnie, ale nielegalnie organizują szkolenia wojskowe oraz gromadzą broń.

Major głośno rozważa: uda się czy nie uda?

Zazwyczaj na początku do walki staje garstka, która zgodnie z założeniami, powinna w szybkim czasie zostać zasilona przez ludność miejscową, urosnąć do miana powstańczej armii.

– Sądzę, że powstanie spotka się z pozytywnym przyjęciem ze strony ludności – stwierdza Anders. – Konspiracyjne i półlegalne struktury funkcjonują sprawnie i są powszechne.

– Ale czy powstańczy rekrut będzie w stanie stawić czoła regularnej armii pruskiej? – pyta Dowbor-Muśnicki.

– To nie jest tak, że młodzi Pomorzanie stawaliby do walki jako niewyszkoleni rekruci. Nic bardziej mylnego. Oni przecież „wąchali proch” w mundurach armii pruskiej. Przeszli szlak bojowy. Okop to dla nich nie pierwszyzna. Zdolności bojowe powstańców nie odbiegałyby od wartości bojowych jednostek pruskich. O zwycięstwie w tej sytuacji zadecydowałyby uzbrojenie, morale i determinacja.

– Dobrze, majorze, ale konkretnie: na ilu żołnierzy możemy liczyć w momencie wybuchu powstania? – interesuje się dowódca.

– Myślę, że to około sześciu tysięcy uzbrojonych i dość dobrze wyszkolonych rekrutów – odpowiada major Anders. – Będą walczyć o swoją ziemię, w odróżnieniu od żołnierza pruskiego, zdemoralizowanego kapitulacją Niemiec, marzącego o tym, żeby w końcu trafić do domu. Do tego dochodzą wpływy rewolucji bolszewickiej, w armii pruskiej powstają już tworzone na wzór radziecki Rady Żołnierzy i Robotników. Dezercje Prusaków są coraz powszechniejsze. Tym bardziej że w armii zaborczej służą również Pomorzanie. Wielu z nich, jak można sądzić, w momencie wybuchu powstania natychmiast przejdzie na naszą stronę.

– Może tak się stanie, a może nie… Nie mamy pewności. A sześć tysięcy żołnierzy to niewiele. Potrzebna jest pomoc z zewnątrz – stwierdza Dowbor-Muśnicki.

– Obydwaj wiemy, generale, że pomoc może nadejść z Gdańska.

Oficerowie śledzą doniesienia z Francji: do Polski przez Gdańsk mają wrócić do kraju wojska generała Józefa Hallera, tak zwana Błękitna Armia – kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy, świetnie wyposażonych przez Francuzów, doświadczonych w walkach na frontach wielkiej wojny. To najsilniejsza polska formacja wojskowa. O powstaniu można było myśleć dopiero w momencie, gdy hallerczycy wylądują w Gdańsku.

Jednak marzenia o inwazji wojsk polskich od strony morza wkrótce miały się rozwiać. Ostatecznie hallerczycy do Polski trafili, ale nieco później i nie drogą morską przez Gdańsk, tylko pociągami. W końcu w styczniu i lutym 1920 roku dotarli na Pomorze, ale nie po to, by o nie walczyć, tylko by je zająć bez jednego wystrzału.

Powstanie, które dziś nazywalibyśmy „pomorskim” albo „kaszubsko-kociewskim”, nie wybuchło. Dlaczego? Odpowiedź jest prosta: nie musiało.

Na mocy postanowień traktatu wersalskiego większa część Kaszub przypadła Polsce, na co wpływ miała zmitologizowana dzisiaj nieco podróż do Wersalu czteroosobowej kaszubskiej delegacji z Antonim Abrahamem.

Józef Haller wkracza na Pomorze 17 stycznia 1920 roku. 8 lutego do Kartuz wjeżdżają Ułani Krechowieccy. Jak napisano w „Gazecie Gdańskiej”: „wieczorem uczczono wkraczające wojska iluminacją i przedstawieniem w Karthauzer Hof”1. Dwa dni później odbywa się w Pucku symboliczny akt zaślubin Polski z morzem, w którym uczestniczy jako ważny i szanowany przedstawiciel delegacji kaszubskiej wspomniany Antoni Abraham – wkrótce zostanie okrzyknięty „królem Kaszubów”, a w jego propolskim entuzjazmie gorycz będzie coraz mocniej wyczuwalna. Tymczasem polscy żołnierze wszędzie witani są entuzjastycznie. Mieszkańcy wręczają im kwiaty, wiwatują, urządzają przyjęcia. Trwa święto. Kaszuby wracają do Polski. Jednak nie wszyscy podzielali ten entuzjazm. Jan Karnowski, polityk i pisarz, działacz i jedna z pierwszoplanowych postaci w agitującym propolsko ruchu młodokaszubskim, opisał 1920 rok w ten sposób: „bezmyślne wyzbywanie się kaszubskości i polaszenie […]. Najwięcej sadzili się na to ci Kaszubi, którzy przedtem lgnęli do niemczyzny, a kultury polskiej mało albo raczej nic sobie nie przyswoili. Ten owczy pęd i to prześciganie się wzajemne w okazaniu polskości za pomocą mnóstwa barw i kolorów, wstęg i chorągiewek, chustek krakowskich i ucałowania rączek było wstrętne i haniebne”2.

Radość, płynąca z serca czy będąca wyrazem koniunkturalizmu, trwała jednak krótko.

„Dopiero zetknięcie się ludności ze strzelcami granicznymi, szarpanina z przemytem, korupcja strzelców granicznych i wszelkie niedomagania, jakie sprawił stan oblężenia i rządy wojskowe – przyniosło otrzeźwienie, ale niestety też zwątpienie u dużo ludzi”3, stwierdzał Karnowski.

Janusz Kutta w książce Druga Rzeczpospolita i Kaszubi 1920–1939 ma chłodniejszy, naukowy stosunek do sytuacji z 1920 roku:

„Wojska Frontu Pomorskiego, które rewindykowały Pomorze i Kaszuby dla Rzeczpospolitej, rekrutowały się w przeważającej części, poza Dywizją Pomorską, z Polaków pochodzących z b. Królestwa Polskiego, b. Galicji i Kresów Wschodnich. […] Dla żołnierzy i oficerów służących w tych jednostkach Pomorze, zwłaszcza zaś Kaszuby, były ziemią nieznaną. Nie znali oni skomplikowanych dziejów Pomorza, często nie rozumieli naszpikowanego germanizmami języka miejscowej ludności, zwłaszcza zaś języka, którym posługiwała się ludność kaszubska. […] Oficerowie, w lwiej części »inni Polacy«, także najczęściej nie rozumieli mentalności ludności miejscowej, a na pracę uświadamiającą wśród żołnierzy nie było czasu, a niekiedy i chęci. Samowoli wojska na Pomorzu i Kaszubach, jak się okazało, nie zdołali opanować dowódcy Frontu Pomorskiego”4.

O tym, co działo się wiosną 1920 roku na Pomorzu, wiemy ze wspomnień mieszkańców, ale także z jednego, frapującego dość dokumentu. Nosi on nazwę Sprawozdanie Komisji Pomorskiej i został sporządzony po tym, jak na Pomorze przyjechało dziesięciu posłów z różnych partii politycznych i regionów kraju. W lipcu, więc po niemalże pół roku od wkroczenia wojska, odbyli oni szereg spotkań z mieszkańcami.

Sprawozdanie zostało po raz pierwszy opublikowane dopiero w 1985 roku5. We wstępie Józef Borzyszkowski i Przemysław Hauser informują, że zachowany maszynopis ma czterdzieści jeden stron i jest opatrzony napisem: „Poufne”.

Na pierwszych jego stronach czytamy: „Po lewej stronie Wisły, zwłaszcza w północnych powiatach [obecnie: pucki, wejherowski – T.S.] rozgoryczenie, niechęć i wprost wrogie stanowisko do Państwa dosięga punktu kulminacyjnego”6.

Na kolejnych stronach Sprawozdania zapisano: „Słabo tu kiełkujące poczucie polskości zostało przez nieudolność władz, przez niedostateczną aprowizację niemal zupełnie zniweczone. Powiaty pucki i wejherowski robią nad wyraz smutne, wprost przygniatające wrażenie. Nie odczuwa się tutaj powiewu ducha polskiego, raczej wszystko tchnie złowrogą nienawiścią ku polskim władzom, a głębokie rozczarowanie rozsiadło się szeroko w duszach rybaków kaszubskich”7.

I dalej: „Poruszając stosunek wojska do ludności pomorskiej, dotykamy najboleśniejszej sprawy na Pomorzu. To wojsko, witane z nieopisanym uwielbieniem jako oswobodziciele z jarzma pruskiego, zaczęło tę skromną, cichą, pracowitą ludność traktować jak naród podbity, zachowywało się jak w okupowanym kraju”8.

Autorzy Sprawozdania ubolewają nad faktem, że dowództwo usuwało oficerów wywodzących się z Pomorza, „którzy znali stosunki i umieli uszanować ludność”, sprowadzając na ich miejsce „oficerów wątpliwej moralnej wartości i nawet Żydów, którzy umieli pohulać z głupim Kaszubem”.

W Sprawozdaniu znajduje się ustęp stanowiący coś w rodzaju analizy przyczyn niechęci Kaszubów do wojska: „Pomorzanin, a szczególnie Kaszuba przyzwyczajony w stuletniej niewoli do posłuchu zachował jednakże niesłychaną wrażliwość na bezprawie, bo żyjąc w wrogim, lecz praworządnym państwie, musiał o każde prawo walczyć i koniec końcem zawsze mu to prawo, choć tylko co do litery, przyznano. Ten stan psychiczny wywołał, wskutek nadużyć i samowoli wojskowej, niepożądaną reakcję, napełnił ich serca głęboką nieufnością, ciężką urazą, która w końcu zamieniła się w nienawiść do wojska i do wszystkiego co polskie”9.

Lista skandali wywoływanych przez wojskowych z orzełkiem na mundurze jest długa. Chodzi na przykład o postawę oficerów względem mieszkających na tym terenie Niemców. Posłowie w Sprawozdaniu zwracają uwagę, że w niemieckich domach wciąż jest ukrytych dwieście tysięcy karabinów, a pięciuset Niemców znajduje się na czarnej liście, tymczasem polscy żołnierze „przestawają z Niemcami hakatystami na przyjaznej stopie”, „prowadzą romanse z Niemkami, całują je publicznie po rękach, urządzają z nimi przechadzki, wycieczki i przesiadują godzinami w pierwszorzędnych restauracjach i kawiarniach”10.

To wszystko dzieje się przy jednoczesnym masowym rabowaniu miejscowej ludności kaszubskiej.

Oficerowie służbowymi automobilami wywożą deficytowe towary w głąb Polski. Wykupują je po niskich cenach, przyczyniając się do drożyzny i kłopotów z aprowizacją na Pomorzu. Sprzedają je później drożej w byłej Kongresówce. Nierzadko czynią to, dysponując ministerialnymi pozwoleniami. Pułkownik Jagoda, kiedy wywiózł już wszystko z Kościerzyny, pojechał do Chojnic, tam jednak spotkał się z protestem ze strony starosty. Oburzony tym faktem mówił, że „on by ze swoim starostą inaczej wyjechał”11.

Na porządku dziennym są „nieprawne rekwizycje”, za które Kaszubi nie otrzymują żadnych pokwitowań ani tym bardziej pieniędzy.

„W powiecie kartuskim żołnierze […] udali się z bronią w ręku w nocy o dwunastej do gospodarzy i gwałtem zabierali im siano, słomę, owies, jęczmień, żyto bez zapłaty. […] Gospodarze błagali, klękali przed najeźdźcami, prosząc, że potrzebują zboże do siewu, lecz to nic nie pomogło”12.

Inną okazją do rabunku są rewizje. Zazwyczaj żołnierze zachowują się „brutalnie i bezczelnie”: „Zdarzało się, że młodzicy [młodzi żołnierze – T.S.] poturbowali spokojnych obywateli. Bili ich nawet po twarzy. Przy rewizjach dokonywano najrozmaitszych kradzieży. Urządzano rewizje często z zemsty osobistej”13.

Kaszubi, cierpiący coraz większy niedostatek, próbowali zaopatrywać się nielegalnie, wbrew zakazom nowych polskich władz. Pewien oficer straży granicznej zwykł karać przemytników – jak czytamy w Sprawozdaniu – chłostą. Za przeniesienie przez granicę jednego mendla (piętnastu) jaj wymierzał dwadzieścia pięć batów, a jeśli żołnierz akurat był w złym humorze, przenoszący jedzenie Kaszuba otrzymywał batów pięćdziesiąt. „Gdy starosta Mellin z Kościerzyny występował ostro za pomocą żandarmerii przeciw przekupnej straży granicznej, komendant z Lipusza, porucznik Majewski z 4 Pułku Strzelców, groził, że każe starostę porwać i wymierzyć mu pięćdziesiąt batów”14.

Jednak przemoc stosowana wobec miejscowej ludności to nie wszystko.

„Rekwirowano rzekomo nawet kwatery dla personelu biurowego żeńskiego. Skonstatowano, że były to często kobiety z półświatka. Do kwater prywatnych sprowadzali oficerowie prostytutki z Warszawy pod mianem sióstr, kuzynek”15.

W innym fragmencie Sprawozdania jego autorzy piszą wprost i obrazowo: „W hotelach i kwaterach urządzają oficerzy orgie pijackie z podejrzanymi kobietami, które rozbierają się do naga, tańczą, śpiewają”16.

Posłowie starają się wykazać odrobinę tolerancji dla obyczajności żołnierskiej („wprawdzie: gdzie żołnierz, tam i żołnierka”), ale: „proste poczucie przyzwoitości wymaga przynajmniej, by w takich przypadkach zaciągano firanki, zasłony, by uniknąć zgorszenia dla mieszkańców z domów naprzeciw”, piszą parlamentarzyści z Komisji Pomorskiej17.

Wyjątkowego pecha do wojskowych mieli mieszkańcy Pucka. Pierwszy komendant urządzał orgie pijackie. Zastąpił go kapitan Szmyt. Ten zaś „szkaluje Kaszubów, dopuszcza się samowoli, aresztuje ze zemsty. […] Urządza z Niemcami wspólne polowania, nawet w niedzielę, co pobożny lud kaszubski uważa za świętokradztwo”. Najwidoczniej podwładni kapitana Szmyta czuli się bezkarni, skoro: „Rzeźnikowi Belau w Pucku wykradł pewien sierżant córkę. Kapelan wojskowy udzielił w kościele ślubu bez poprzedniego obowiązkowego ślubu cywilnego. Żołnierze wartowali przed bramą kościelną, by nie dopuścić ojca do kościoła”18.

Tyle, jeśli chodzi o samo Sprawozdanie. Można jeszcze dodać, że wielkiej burzy w stolicy ono nie wywołało. W sierpniu 1920 roku u bram Warszawy stanęła Armia Czerwona, więc co innego zaprzątało stołecznych polityków.

Echa tamtych wydarzeń znajdują się również w innych źródłach. Dwa lata później, w 1922 roku, podczas zebrania organizacji Bractwo Pomorskie Jan Karnowski publicznie wypowiedział te słowa:

„Wiemy, że rządy wojskowe były haniebne, równające się rządom soldateski w podbitym kraju. Wiemy, że nie tylko żołnierze, ale także oficerowie o instynktach zupełnie prymitywnych upatrzyli rozwój kultury polskiej na Pomorzu w szerzeniu publicznego nierządu […]. Nic dziwnego, że obudziło się w Pomorzaninie ponownie – dotąd przytłumione – uczucie odrębnej szczepowości […]. Powiedział mi pewien obywatel północnych Kaszub, że czego nie dokonały stupięćdziesięcioletnie rządy pruskie, tego dokonało wojsko polskie, gdyż obudziło w ludzie kaszubskim świadomość odrębności szczepowej i etycznej w stosunku do przybyszów”19.

W tym samym przemówieniu Jan Karnowski stwierdził także: „Powyższy osąd jednakowoż nie uprawnia do wniosku, że przeciętny Pomorzanin, powiatów granicznych lub kaszubskich, zarzucił ideę polskości. O tym nie ma mowy. […] Została jednakowoż nieufność do rządu”20.

– To realia gospodarcze w głównej mierze powodowały niechęć Pomorzan do polskich władz. Wielu zobaczyło, ile muszą za tę nową Polskę zapłacić – tłumaczy mi profesor Józef Borzyszkowski, historyk, jeden z najwybitniejszych badaczy historii Pomorza. – Mieszkańcom regionu marzył się kraj bez nierówności społecznych, ponadto taki, w którym będzie lepiej niż w Niemczech. A okazało się, że o ile Pomorze w Rzeszy było regionem zacofanym, o tyle w nowej Polsce był to region, obok Wielkopolski i Śląska, stojący na wyższym poziomie cywilizacyjnym niż inne dzielnice. Odradzająca się Polska musiała poradzić sobie z problemem różnic pomiędzy poszczególnymi jej częściami, dotychczas znajdującymi się pod trzema zaborami. Więc żeby wyrównać, ktoś musiał stracić. Tracili Pomorzanie.

Zrównano walutę polską z niemiecką, za jedną markę polską można było otrzymać pięć lub sześć marek niemieckich. Mieszkańcy Pomorza trzymali oszczędności w markach niemieckich. Region odcięto od rynków zbytu. Kaszubi handlowali z miastami niemieckimi, które teraz znalazły się poza granicami Polski. Tego handlu zakazano, przy czym nie zorganizowano rynku zbytu w Polsce (stąd w Sprawozdaniu doniesienia o próbach przemytu towarów). Rybacy nie mieli więc komu sprzedawać ryb, rolnicy zaś płodów rolnych. Bieda zaglądała w oczy. Kolejne problemy dotyczyły aprowizacji. Brakowało części do maszyn rolniczych, narzędzi połowowych dla rybaków, paliwa, materiałów budowlanych. Nawet chleba dla rodzin rybackich, które same nie uprawiały ziemi.

Kolejna sprawa: napływ tak zwanych Galicjan, rodaków z Małopolski i Kongresówki, obsadzanie nimi stanowisk w administracji. Często mówi się, że urzędnicy byli „w teczkach” przywożeni z Warszawy. Zdaniem profesora Borzyszkowskiego jest w owych twierdzeniach nieco przesady, ten napływ nie był aż tak wielki. W zasadzie lokalną administrację zbudowano, opierając się głównie na lokalnych kadrach. Ale ci, którzy przybyli na Pomorze – jak zaznacza historyk – często zachowywali się w sposób, który był nie do przyjęcia dla miejscowych. Przekupstwo, życie w nieformalnych związkach… Na przykład obyczajowość wojskowych – była nie do przyjęcia dla Kaszubów, przy czym to nie jest tak, że na Pomorzu nie działały domy schadzek. Oczywiście, że działały.

– Ale o tym się nie mówiło, tym się nikt nie chwalił. A oficerowie polscy się z tym obnosili. Nastąpiło zderzenie świata wartości – stwierdza badacz historii Pomorza.

W tym miejscu nie sposób pominąć działań propagandowych strony niemieckiej. „Chcieliście Polski? To ją teraz macie. I co, zadowoleni?”, zdawali się mówić mieszkający tu Niemcy, wspierani zza zachodniej granicy machiną propagandową. Nie wpływało to propolsko na postawy ludności w warunkach, jakie zgotowały im nowe władze.

Znane są nieliczne przypadki, w których Kaszubi, już po wprowadzeniu polskiego wojska i administracji, zwracali się do instytucji międzynarodowych z prośbą o włączenie ich małej ojczyzny do granic Wolnego Miasta Gdańska.

Profesor Józef Borzyszkowski potwierdza, że miały miejsce takie „incydentalne” wystąpienia, ale – jak wskazuje – trzeba na to spojrzeć z właściwej perspektywy. Trwała wojna polsko-bolszewicka. Młodzi Polacy byli mobilizowani do wojska. Niektórzy Kaszubi deklarowali „optację”, czyli swoją przynależność do narodu niemieckiego, ale czynili to tylko z tego powodu, że nie chcieli iść na front. Mężczyźni na Kaszubach znali wojnę, do 1918 roku służyli w armii pruskiej, i zwyczajnie mieli wojny dość.

Dodać jednak trzeba, że nie dotyczy to wszystkich. Wielu Kaszubów ofiarnie walczyło na froncie wschodnim za swoją nową ojczyznę. Do dziś żywa jest pamięć o 66 Kaszubskim Pułku Piechoty (nazwanym później imieniem Józefa Piłsudskiego), którego żołnierze stawali w polu przeciwko bolszewikom, odznaczając się męstwem i ponosząc duże straty. Nie zmienia to jednak faktu, że przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego mówiło się o tak zwanej kwestii kaszubskiej, a słowo „separatyzm” przy tej okazji odmieniano przez wszystkie przypadki. Jak twierdzi profesor Borzyszkowski, oskarżenia te były niesprawiedliwe.

– Nikt w dwudziestoleciu nawet o tym nie myślał, żeby się od Polski oderwać. Trzeba się zastanowić, co w istocie oznaczało pojęcie „separatyzmu”. Chodziło raczej o zwiększenie autonomii Pomorza, o sprzeciw wobec władzy sanacji. Na Pomorzu dominował ruch Narodowej Demokracji. Na Kaszubach wielkiej sympatii dla marszałka Piłsudskiego raczej nie było.

Od niefortunnego początku wspólnej państwowości Kaszub i Polski minęło sześć lat. Jest rok 1926 i echa przewrotu, który dokonał się w Warszawie, oczywiście docierają na Kaszuby. Powstają Komitety Obrony Narodowej. 26 maja 1926 roku delegacja „wszystkich warstw i stanów” Kaszub składa na ręce wojewody rezolucję, w której żąda się, żeby „nie poczyniono jakichkolwiek zmian personalnych w administracji i wojsku”. Kolejny postulat dotyczy „autonomii administracyjno-gospodarczej dla ziem zachodnich Polski”21.

W „Słowie Pomorskim” z 1926 roku czytamy: „My, Pomorzanie jesteśmy gospodarzami tej ziemi; my ją uratowaliśmy przed zniemczeniem i nadal jej bronić chcemy razem z tymi współobywatelami, którzy przybyli do nas z innych dzielnic i przywarli do niej prawdziwie. Lecz w sprawach pomorskich do nas, Pomorzan należy pierwszy głos”22.

W ten sposób, gdy w Polsce dochodzi do władzy sanacja, na Pomorzu zostaje wyartykułowany program autonomii. Z miejsca jest traktowany przez nowe władze w Warszawie jako przejaw kaszubskiego separatyzmu, inspirowanego przez wrogą politycznie endecję z Romanem Dmowskim na czele, albo, co gorsza, przez niemieckich dywersantów.

Profesor Stanisław Srokowski, były wojewoda wołyński, jako „ekspert” do spraw Pomorza pisze w 1926 roku do świeżo powołanego sanacyjnego ministra spraw wewnętrznych: „Cała Kaszubia jest na wskroś antypolsko nastrojona i gdyby dziś przyszło tam do plebiscytu w guście górnośląskim, większość, jakieś 60 do 70 proc. bezwzględnie oświadczyłoby się za Niemcami”. Zaleca, by twardą ręką zrobić porządek w tym „bagnie zachodnio-polskim”23.

Nie wszyscy jednak podzielają ten pogląd. Ustępujący w październiku 1926 roku minister spraw wewnętrznych, generał Kazimierz Młodzianowski (po przewrocie majowym piastował to stanowisko przez cztery miesiące) jest zgoła innego zdania, stwierdza, że o separatyzmie nie ma na Pomorzu mowy, a społeczeństwo jest tu „na ogół” wrogie Niemcom i patriotyczne24.

Wróćmy do Marszałka. Jak do „kwestii kaszubskiej” odnosił się sam Piłsudski?

Trudno powiedzieć. Sprawy Kaszubów, i szerzej – Pomorza, specjalnie go nie zajmowały. Sami Kaszubi zaś w większości okazywali mu dystans lub – szczególnie po zamachu majowym – wręcz niechęć. Chociaż, o czym przypomina profesor Józef Borzyszkowski, jeden raz Piłsudski ciepło wypowiedział się o Kaszubach, gdy żołnierze 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty zwrócili się do niego o honorowy patronat nad jednostką. A poza tym?

– Poza tym nie przypominam sobie, żeby kiedykolwiek w jakikolwiek sposób wypowiedział się o Kaszubach – stwierdził autor tomu poświęconego czasom II Rzeczpospolitej w monumentalnym dziele Historia Kaszubów w dziejach Pomorza.

Józef Kisielewski, dziennikarz – powiedzielibyśmy dziś: reporter – jedzie na wybrzeże w przededniu II wojny światowej. Pisze relację – powstaje w ten sposób niepozbawione tonów propagandowych, ale na ogół rzetelne dzieło Ziemia gromadzi prochy25. Jeden z reportaży jest poświęcony separatyzmowi kaszubskiemu. Reporter dociera do dwudziestopięcioletniego działacza „ruchu separatystycznego”, który mieszka w Kartuzach, w bardzo skromnych warunkach. Czytelnicy w 1938 roku nie znają jego imienia, nazwiska, adresu, autor nie chciał go podać.

Dziś wiadomo, że rozmówcą dziennikarza był Feliks Marszałkowski, aktywny działacz środowiska Kaszubów, skupionego wokół pisma „Zrzesz Kaszëbskô” – wydawanej od 1933 roku w Kartuzach gazety, która publikowała teksty najbardziej radykalne w żądaniu upodmiotowienia i autonomii Kaszub. „Zrzeszińcy”, jak nazywa się ówczesnych kaszubskich radykałów, najczęściej i najgłośniej oskarżani byli o separatyzm. Faktem jest, że organizacja doświadczała rzeczywistych represji ze strony władz sanacyjnych. Jeden z redaktorów naczelnych gazety, Aleksander Labuda, był skazywany na grzywnę, na trzydziestodniowy areszt, w samych Kartuzach zaś konfiskowano maszyny drukarskie, a redaktorzy cały czas musieli się zmagać z sanacyjną cenzurą.

W 1938 roku, gdy do Kartuz przybywa Józef Kisielewski, Feliks Marszałkowski jest kolejnym po Labudzie redaktorem naczelnym „Zrzeszy”. Dwaj dziennikarze rozmawiają, bacznie się obserwując, w atmosferze wzajemnej nieufności. Kisielewski próbuje wykazać niespójność w myśleniu „separatysty”. Trudno pozbyć się wrażenia, że pomimo całej sympatii traktuje go nieco z góry, jak… starszy brat młodszego.

Wówczas na Pomorzu zwiastuny zbliżającego się kataklizmu są już dobrze widoczne.

„Znowu mierzymy się wzrokiem. Jego oczy pytają mnie o czystość intencji.

– Postawmy tę sprawę inaczej – mówię mu. – Gdy wybuchnie wojna. Pan ma lat dwadzieścia pięć czy dwadzieścia sześć. Pan wtenczas musi chwycić za karabin. Gdyby pan wówczas miał wolny wybór. Po której stronie pan stanie?

Podnosi głowę.

– Po stronie Polski.

– Za Polskę?

– Za Kaszuby!

– Za naród kaszubski?

– Nie, za naród polski, a za kaszubski szczep…”26.

Po spotkaniu Kisielewski siedzi w pociągu do Gdyni i rozmyśla. Nie wierzy w separatyzm, w rzeczywistą chęć wyłączania kogokolwiek ze wspólnoty polskiego narodu. Wręcz przeciwnie, po rozmowie z „separatystą” jest przekonany o głębokim związku nawet tych najradykalniejszych Kaszubów z Polską. Błędów upatruje po stronie polskiego państwa, które okazywało chłód, niezrozumienie i podejrzliwość:

„Separatyzm kaszubski, krótko mówiąc, jest niczym więcej, jak sprawą odrobiny ciepła i sprawą prawdziwego uczucia”27.

Wróćmy jednak do wieku XXI. Szesnaście miesięcy po dyskusji o tym, czy Piłsudski jest dla Kaszubów ważną postacią, czy nie, marszałek pojawił się koniec końców w Kartuzach. Stanął w miejscu, które dziś może wydawać się reprezentacyjne – to wzniesienie parkowe koło głównej poczty, ale mieszkańcy Kartuz dobrze pamiętają, że przez wiele lat było ono oblegane przez pijaków. Do czasu. W 2014 roku lokalny przedsiębiorca sfinansował i zrealizował odnowienie parku Finkego. Nazwa ta przetrwała jeszcze z czasów pruskich, kiedy (do 1920 roku) górka była miejscem upamiętnienia doktora Finkego – Niemca, prezesa sądu, założyciela Towarzystwa Upiększania Miasta Kartuz. Zajął więc Marszałek miejsce zasłużonego Niemca. Stanął tam, gdzie później przez lata w ukryciu, nielegalnie spożywano alkohol, a w krzakach załatwiano potrzeby fizjologiczne.

Stanął jakoś tak niepewnie, wspierając się na szabli, drugą ręką biorąc się pod bok. Trochę jakby bolała go noga albo chwyciła rwa kulszowa, jakby chciał gdzieś usiąść. Chociaż… Może stoi niezbyt pewnie, ale spojrzenie nie zostawia złudzeń co do siły jego charakteru. Patrzy surowo w stronę Matki Boskiej Królowej Polski, która zajęła górkę sąsiednią. Zdaje się mówić tonem nieznoszącym sprzeciwu: „Oto jestem, tu, na kaszubskiej ziemi”.

Postument upamiętnia nie tylko Marszałka. Napis na bocznej ściance wskazuje na darczyńców, dzięki którym udało się Marszałka w Kartuzach uhonorować: pierwsze trzy miejsca na liście zajmują spółki Skarbu Państwa: Energa, Orlen i Lotos. Na dole mniejszymi literami zapisane zostały nazwiska pomorsko-kaszubskich piłsudczyków z Tomaszem Kocentem na czele.

Jest więc 5 października 2019 roku. W ramach symbolicznego odsłonięcia monumentu wstęgi ciągną piłsudczycy w niebieskoszarych mundurach, ksiądz proboszcz, politycy.

Został tydzień do wyborów parlamentarnych. W pierwszym rzędzie stoją kandydaci na posłów: Magdalena Sroka, Janusz Śniadek, Marcin Horała, Piotr Karczewski. Stoi również europosłanka Anna Fotyga. Wszyscy reprezentują Zjednoczoną Prawicę. Polityków opozycji formatu ogólnokrajowego nie widać.

– Zostali zaproszeni, ale się nie pojawili – usłyszę od Tomasza Kocenta. – Zawsze wysyłamy zaproszenia do wszystkich polityków, ze wszystkich stron sceny politycznej. Najczęściej jednak przybywają ci z prawej. Dlaczego inni nie przyjeżdżają? Może pan mi odpowie na to pytanie, bo ja nie wiem…

List do zgromadzonych napisał prezydent Andrzej Duda, który objął honorowy patronat nad całym przedsięwzięciem, a odczytał go prezydencki doradca:

– Jestem przekonany, że godne uczczenie marszałka będzie przyczyniać się do budowania jedności.

Jedność. To słowo w odniesieniu do Kaszubów pojawia się co jakiś czas. I często jest przez nich traktowane z podejrzliwością. Na przykład o jedności mówił wojewoda pomorski Dariusz Drelich. W oficjalnym przemówieniu z 2017 roku wygłoszonym przy okazji Święta Niepodległości przypominał „każdemu z obywateli Pomorza, również temu, który nazywa siebie przedstawicielem mniejszości etnicznej i regionalistą”, że Pomorze niejednokrotnie było przedmiotem „knowań skierowanych przeciwko jedności państwa polskiego”. Przypominał o obowiązku utrzymywania tutaj „stałej pewności własnej przynależności narodowej”. Samorząd jest rzeczą „słuszną”, stwierdzał, ale „jako część administracji państwowej, a nie jako zaczyn separatyzmu”28.

Dzisiaj powiedzieć Kaszubie, że jest separatystą, to tak jakby napluć mu w twarz. Słowa wojewody skomentował profesor Cezary Obracht-Prondzyński, Kaszuba, socjolog i historyk, prezes Instytutu Kaszubskiego w Gdańsku. Gdy wtedy, w 2017 roku przeprowadzałem z nim na ten temat wywiad, zauważyłem autentyczne emocje: gniew i oburzenie.

– W ten sposób jesteśmy wykluczani ze wspólnoty Polaków. To jest absolutnie niedopuszczalne, nie do zaakceptowania i przy każdej okazji będę żądał od pana wojewody, żeby te słowa odwołał i przeprosił. Bo to przemówienie jest zdumiewające, oburzające, brak słów na to, żeby wyrazić, co o tym myślę.

Wojewoda Dariusz Drelich nigdy za wypowiedziane słowa nie przeprosił ani się z nich nie wycofał.

Tomasz Kocent uważa, że negatywna ocena Marszałka na Kaszubach jest niesprawiedliwa.

– Nie ma idealnych postaci historycznych. Oprócz zalet każda posiada wady. Piłsudski również je miał. Chodzi jednak o proporcje. Nie idealizuję go, ale uważam, że pozytywnych stron Marszałka jest znacznie więcej niż negatywnych.

Szef pomorskich piłsudczyków zwraca uwagę, że generał Józef Haller jest na Kaszubach symbolem polskości i niepodległości, a Piłsudskiego uważa się często za „samo zło”. To, jego zdaniem, krzywdzące dla Marszałka uproszczenie, oparte na „obrazku”, jakim są zaślubiny Polski z morzem z Hallerem w roli głównej.

– Żołnierze, którzy zajmowali Kaszuby w 1920 roku, to nie była prywatna armia Hallera. To było polskie wojsko, którego wodzem naczelnym był Józef Piłsudski, i to na rozkaz tego ostatniego ono tu wkroczyło. Piłsudski rozważał na przykład, czy Pomorza nie powinny zajmować wojska generała Dowbor-Muśnickiego, który odzyskał dla Polski Wielkopolskę i był tam przywódcą powstania, ale ostatecznie padło na Hallera. Poza tym Piłsudski jeszcze przed wejściem na Pomorze zlecił budowanie siatki wywiadowczej opartej na lokalnych patriotach, Kaszubach. Powiedział kiedyś, że granice zachodnie Polski wyznaczą traktaty, a granice wschodnie musimy „wyrąbać sobie szablą”. Dlatego tyle energii i zaangażowania poświęcał wschodniej granicy Polski, co wiązało się również z jego planami geopolitycznymi budowy federacji państw na wschodzie z przewodnią rolą Polski, jako przeciwwagi dla Rosji. Ale nie można powiedzieć, że nie dbał o Pomorze, że go nie obchodziło. To nieprawda.

Kocent wymienia szereg Kaszubów, weteranów wojny polsko-bolszewickiej, oddanych Marszałkowi całym sercem, przede wszystkim żołnierzy i oficerów 66 Kaszubskiego Pułku. Do sympatyków Piłsudskiego zalicza również najznamienitszego kaszubskiego pisarza, Aleksandra Majkowskiego, który między innymi zorganizował wystawę artystów pomorskich w 1921 roku otwartą przez Józefa Piłsudskiego (kolejny dowód na to, jak bliskie Marszałkowi było Pomorze).

Zwraca uwagę, że w Żukowie stoi pomnik sowieckiego żołnierza i nikt w tym nie widzi problemu, a kontrowersje wzbudza pomnik Piłsudskiego w Kartuzach. Uważa, że to pokłosie komuny. Tyle lat szkalowano Piłsudskiego, sanację przedstawiano jako system wręcz faszystowski, zostało to w ludziach, ta niechęć do Marszałka…

– Po tym, jak w niektórych środowiskach traktuje się tu postać Piłsudskiego, można pomyśleć, że on tu przyjeżdżał i urządzał krwawe jatki Kaszubom. To jest wobec Marszałka niesprawiedliwe. Był zwolennikiem Polski wielonarodowej i wieloetnicznej na wzór I Rzeczpospolitej i nie można mu zarzucić, że był nacjonalistą. Przede wszystkim był Litwinem, polskim Litwinem, oczywiście w innym wymiarze, niż to się współcześnie rozumie. Brzydził się wszystkimi nacjonalistycznymi zachowaniami – przekonuje Tomasz Kocent.

Piłsudczyk uważa się za osobę zasymilowaną z lokalnym środowiskiem. Podkreśla, że szanuje lokalną tradycję i kulturę, a jego dzieci uczą się kaszubskiego w szkole. Nigdy nikt nie zarzucił mu wprost, że nie jest Kaszubą, że stanowi tu element obcy. Zaznacza, że wśród sześćdziesięciu pomorskich członków Związku Piłsudczyków RP większość stanowią rodowici Kaszubi.

5 października 2019 roku, podczas uroczystości odsłonięcia pomnika obwiązano szyję Marszałka dwoma wstęgami: jedną biało-czerwoną i drugą kaszubską – czarno-złotą. Tę drugą przez pomyłkę zawieszono odwrotnie, złotym kolorem do góry. Zauważył to Tomasz Kocent, próbował w ostatnim momencie ten błąd naprawić. Incydent nie uszedł uwadze działaczy kaszubskich.

Nie-Polak (1)

– Ile miałeś lat, kiedy doszedłeś do wniosku, że nie jesteś Polakiem?

– To było w gimnazjum, miałem piętnaście lat.

Adóm Hébel dziś ma dwadzieścia osiem lat, jest popularnym i rozpoznawalnym na Kaszubach poetą, satyrykiem i dziennikarzem. Pracuje w Radiu Gdańsk jako reporter i zajmuje się tematyką regionalną, szczególnie kaszubską. Spotykamy się na rynku w Kartuzach. Jest wtorek, słoneczny majowy poranek. Senne miasteczko zdaje się dopiero nabierać codziennego rytmu.

Hébel jest wysokim szczupłym brunetem o ciemnej karnacji. Teraz, gdy siedzi przy kawiarnianym stoliku, wygląda dość niepozornie, zwyczajnie. Tyle że mówi donośnym głosem, tylko to go wyróżnia. Jakże inny wydaje się od siebie samego na scenie. Bo Adóm występuje często jako stand-uper – i nie zawsze są to prezentacje kabaretowe. Ma szczególny dar. Pamiętam kilka jego wystąpień. Błyskotliwy, dowcipny, doskonale władający głosem. Kiedy trzeba, zrobi pauzę, kiedy trzeba, ściszy głos, we właściwym momencie zainscenizuje wybuch emocjonalny. Po takim przemówieniu ręce same składają się do braw.

Ale to na scenie. Teraz jest poza nią. Opanowany, uprzejmy, nieco zdystansowany, ale przyjazny wobec rozmówcy. Zdaje się, między wierszami, wysyłać przekaz: wiem, że może dla ciebie to, co mówię, bywa szokujące, ale nie zamierzam się tego wypierać. Jest także czujny. Odnoszę wrażenie, że zastanawia się, jak wykorzystam jego, kontrowersyjne dla wielu, wypowiedzi.

Słowa Adama przykuwają uwagę mężczyzny w roboczym ubraniu naprawiającego na wysokiej drabinie uliczną lampę obok naszego kawiarnianego stolika.

– Wychowałeś się w domu polskim czy kaszubskim?

– Kaszubskim. Ale kwestie tożsamościowe nie były w domu roztrząsane, traktowano polskość jako coś naturalnego. Nie rozróżniało się w domu narodowości i obywatelstwa. Skoro mówią w telewizji, że jesteśmy Polakami, to pewnie tak; jeśli mamy w dowodzie narodowość polską, to znaczy, że jesteśmy Polakami. Tak to się traktowało. Później przyszedł czas moich indywidualnych poszukiwań. Jednak moje wychowanie miało wpływ na te poszukiwania. Kwestia odrębności kaszubskiej była u nas w domu obecna. Moja mama interesowała się literaturą kaszubską, już jako dziecko coś tam słyszałem o jakimś Remusie, to sprawiło, że wiedziałem, że jesteśmy inni niż reszta społeczeństwa. No i od zawsze uczulano mnie na to, że babcia i dziadek posługują się językiem kaszubskim, nie jakąś tam gwarą, ale właśnie językiem.

Do naszej rozmowy wtrąca się pan naprawiający lampę:

– Ja sam musiałem nauczyć się polskiego, jak miałem siedem lat, jak szedłem do szkoły. Wcześniej mówiło się u nas tylko po kaszubsku.

Do mnie zwraca się po polsku, ale Adóm odpowiada mu w swoim narodowym języku, co wywołuje stosowną reakcję, i już w przestrzeni kartuskiego rynku dźwięcznie rozbrzmiewa kaszubska gôdka[3].

Czekam cierpliwie, aż panowie skończą pogawędkę. Staram się zrozumieć, co do siebie mówią, rozpoznaję pojedyncze słowa.

Tymczasem dochodzi jedenasta, miasteczko żyje po swojemu. Kartuzy jakby jeszcze przeciągały się w pościeli, nie mogąc wstać. Z Adamem i robotnikiem naprawiającym lampę jesteśmy jedynymi korzystającymi z wiosennego słońca, nie licząc pary bezdomnych. Inni, którzy są już na nogach, zdają się go nie dostrzegać, po prostu robią zwykłe sprawunki, jak to w środku tygodnia.

W piętnastotysięcznych Kartuzach są trzy szkoły średnie i tyle samo podstawówek. Młodzieży też nie brakuje, powiat kartuski od lat cieszy się jednym z najwyższych wskaźników przyrostu naturalnego w Polsce. Zwykle o tej porze kręcą się po Rynku i w okolicach dworca autobusowego. Uczniowie przyjeżdżają do szkół ze swoich wiosek.

Jedni na przykład z okolic Sianowa, inni z Banina.

W Sianowie i okolicach (sześćdziesiąt kilometrów od Gdańska) zachwycające krajobrazy – wzgórza, jeziora, mozaika pól i lasów. Na pastwiskach stoją krowy i pachnie tak, jak na wsi pachnieć powinno, czyli gnojówką. Co prawda nie brakuje tu wiejskich willi mieszczuchów, ale wydają się być w mniejszości. Sianowo to wieś słynąca z sanktuarium. Gdy w tutejszym kościele trwa msza, słychać ją w stadninie w Dolnym Młynie, po drugiej stronie jeziora. Ksiądz zamontował megafony na ścianach świątyni. Dobra Nowina, niesiona wiatrem, dociera do szczytu wzgórza, gdzie w 1695 roku spalono na stosie Katarzynę Mrówczynę, pasterkę z pobliskiego Staniszewa. Została oskarżona o konszachty z ciemnymi mocami. Ustalono, że jednego diabła, imieniem Michał, schowała pod pachą, drugiego – Marcina, w grzebieniu. Podczas tortur, jak zapisano w aktach sprawy, złe duchy z niej uleciały29.

W Baninie (dziesięć kilometrów od Gdańska) można odnieść wrażenie, że jedynymi zwierzątkami, jakie da się tu dostrzec, są Żabka i Biedronka. Chociaż gdzieniegdzie stoją jeszcze pojedyncze obejścia, wskazujące na rustykalną przeszłość wsi, to generalnie ulice przecinają się pod kątem prostym, a domy wyglądają, jakby powstały w fabryce, na taśmie produkcyjnej. Obejścia różnią się liczbą tui zasadzonych wzdłuż segmentowych płotów z marketu budowlanego. Odgłosu pracy siekierą nie uświadczysz – drewno do kominków kupuje się już rozłupane, za to raz po raz nad głowami z rykiem przelatuje samolot. To także powiat kartuski, to także Kaszuby. W Baninie bardzo prężnie działa środowisko kaszubskich działaczy i regionalistów.

Kartuzy rozsiadły się wygodnie między aglomeracją a wsią. Między liberalnym Trójmiastem a konserwatywnym kaszubskim „interiorem”. Tutejsze dzieciaki mają dwa w jednym. Mogą wybierać, łączyć idee i światopoglądy. Tak jak Adóm, który co prawda z Kartuz nie pochodzi, ale zdaje się być właśnie taki wiejsko-miejski: przy swoim konserwatyzmie i przywiązaniu do katolicyzmu ma jednocześnie poglądy „wolnościowe”, „wielkomiejskie”, które wielu uznałoby za ultranowoczesne, rewolucyjne czy wręcz wywrotowe.

W Kartuzach nie zawsze jest aż tak cicho jak teraz, gdy siedzimy przy jednym z kawiarnianych stolików stojących na Rynku. Rytm zwykle nadawali miastu wracający ze szkół uczniowie. Tak było jeszcze we wrześniu. Jakby nie mogli się nagadać po wakacjach, nim rozjadą się do swoich różnych światów. Starsi palili e-pety w parku i po kątach, młodsi biegali po fontannie, między kolorowymi strumieniami wody wytryskującymi z ziemi. Potem autobusy – krwiobieg komunikacyjny – pochłaniały młodych ludzi i rozprowadzały ich po całym powiecie, w codziennym rytmie, niczym krwinki hemoglobinę. W miasteczku robiło się cicho dopiero po siedemnastej.

To wszystko działo się jeszcze niedawno. A teraz przyszła pandemia i rozsiała ciszę.

Panowie nagadali się już po kaszubsku, mężczyzna w roboczym drelichu wszedł na wysoką drabinę i majstruje coś przy kloszu.

– Miałem piętnaście lat i przygotowywałem się do konkursu wiedzy o Kaszubach w gimnazjum – Adóm kontynuuje swoją opowieść. – Wtedy zrozumiałem, z czym się kaszubskość wiąże. Wcześniej wiedziałem, że mamy swój język, że jesteśmy w jakiś sposób osobnym ludem, ale nie roztrząsałem tego. Aż tu nagle się okazało, że mieliśmy książąt, a skoro oni mieli swoje państwo, to znaczy, że my mieliśmy swoje państwo. Okazało się, że mamy bardzo bogatą literaturę w języku kaszubskim, która nie ogranicza się do wspomnień starszych osób, tylko jest to literatura piękna, że mamy działaczy, którzy potrafili dużo poświęcić dla sprawy, bo bycie Kaszubą nie było łatwe w czasach PRL-u, a wcześniej zaborów i dwudziestolecia międzywojennego, nie wspominając o II wojnie światowej. To wszystko sprowokowało myślenie, że skoro ci ludzie tak bardzo się temu poświęcali, to chyba nasza kaszubskość jest czymś więcej niż ciekawostką dla turystów. I doszedłem do tego, że musi to być odrębność narodowa. Wtedy też postanowiłem, że będę się uczył języka kaszubskiego. Znałem go biernie, potrafiłem coś powiedzieć nawet, ale postanowiłem wtedy, że będę go używał na co dzień. To był też moment, w którym zauważyłem, że system edukacji niespecjalnie odpowiada temu, kim jestem. Mówią nam z okazji 3 Maja czy 11 Listopada, że walczono o mowę naszych ojców, i że dzięki determinacji naszych przodków możemy dziś używać mowy naszych ojców. Ja sobie pomyślałem: zaraz, zaraz, coś tu nie gra, przecież mowa moich ojców to język kaszubski, a ja nawet w tym języku nie mówię. Więc byłbym hipokrytą, gdybym się pod takimi „szkolnymi” deklaracjami podpisywał. Muszę się zatem tej mowy moich ojców nauczyć… I takim sposobem doszedłem do tego, że nie jestem Polakiem, tylko Kaszubą.

– Jak twoi rodzice to przyjęli? Powiedziałeś przy kolacji: słuchajcie, ja już nie jestem Polakiem?

– Takiego coming outu raczej nie było… Po prostu w pewnym momencie zacząłem tak uważać. Rodzice z początku myśleli, że mi przejdzie, jak inne rzeczy…

– Na przykład słuchanie Slayera…

– Ja akurat słuchałem Boba Marleya i jak chciałem mieć dredy, to moja mama była przerażona. Więc potem, jak się dowiedziała, że będę miał narodowość kaszubską, to stwierdziła, że będzie jak z tymi dredami, że po prostu mi przejdzie. No, ale nie przeszło. Powoli okazywało się, że moja mama ma podobne zapatrywania w tej kwestii, choć tak jednoznacznie tego nie określa.

„Narodowość (przynależność narodowa lub etniczna) jest deklaratywną (opartą na subiektywnym odczuciu) cechą indywidualną każdego człowieka, wyrażającą jego związek emocjonalny (uczuciowy), kulturowy lub genealogiczny (ze względu na pochodzenie rodziców) z określonym narodem”30. W spisie ludności w 2011 roku po raz pierwszy umożliwiono wyrażanie złożonych tożsamości narodowo-etnicznych: Identyfikacja narodowo-etniczna kaszubska (obok polskiej): 232 547 osób. Identyfikacja narodowo-etniczna tylko kaszubska (bez polskiej): 16 377 osób. Siedem procent Kaszubów – to tak zwani „narodowcy”.

*

– Jaką narodowość podała twoja mama podczas spisu powszechnego?

– Zadeklarowała podwójną narodowość, ale jako pierwszą kaszubską. To był jej świadomy wybór, że kaszubska jest ważniejsza. Potem podczas rozmów okazywało się, że świadomość odrębności w rodzinie istnieje od dawna, ale o tym się nie mówiło, podobnie jak nie mówiło się o czasach II wojny światowej, bo w kaszubskich rodzinach także do tego tematu często się nie wraca, ale to wszystko jest, gdzieś pod skórą…

– Potem odkryłeś, że takich jak ty jest więcej.

Adóm jest wiceprezesem zarządu organizacji Kaszëbskô Jednota, która powstała w 2011 roku i liczy około stu członków. Jest to stowarzyszenie osób narodowości kaszubskiej. Jednota postuluje uznanie Kaszubów za mniejszość etniczną – w myśl postanowień ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych, którą, zdaniem kaszubskich działaczy narodowych, należy znowelizować. Mniejszość etniczna w tym ujęciu to „naród bez państwa”. W Polsce mamy cztery mniejszości etniczne: Karaimi, Łemkowie, Romowie i Tatarzy. W tym gronie mieliby się znaleźć Kaszubi.

– Miałem więc świadomość, że jesteśmy zdecydowaną mniejszością wśród Kaszubów, ale z drugiej strony, że nawiązujemy do początków ruchu kaszubskiego, do Floriana Ceynowy. Z jednej strony musieliśmy się pogodzić z tym, że my będziemy mniejszością, z drugiej czuliśmy dumę, że jesteśmy awangardą. Ja to lubię porównywać, pół żartem, pół serio, do ortodoksyjnych Żydów w Izraelu. To znaczy w Izraelu większość to są ateiści, choć Żydzi. Ale jest, dajmy na to, dziesięć procent ortodoksyjnych Żydów stanowiących duchową elitę narodu, która ich spaja. Kiedy po wiekach Żydzi wrócili na Ziemię Obiecaną, oni, ci ortodoksyjni Żydzi, są tymi, bez których lud Izraela nie miałby duszy, mimo że stanowią mniejszość. I trochę podobną rolę pełnią „narodowcy” wśród Kaszubów.

Szczep

Na dworze Henryka III w Merseburgu trwa uczta. Przybyli ważni goście, obsypali cesarza hojnymi podarkami, czym wzbudzili podziw i szacunek dworzan i samego władcy. To trzej skłóceni książęta słowiańscy. Pierwszy, książę Polan Kazimierz, zostanie przez potomnych nazwany Odnowicielem. Drugim jest książę czeski Brzetysław, trzeci zaś, Siemomysł, przybył z kraju leżącego na północy, nad morzem, między brzegiem Bałtyku na północy a Notecią na południu.

Lato 1046 roku jest upalne. Czerwcowe słońce grzeje mocno – kamienne wnętrze romańskiego zamku daje odrobinę wytchnienia od kanikuły. Władcy jedzą, piją, komplementują się nawzajem według dworskiej etykiety. Uprawiają politykę. Każdy z nich ma swoje własne interesy, są wobec siebie równi, a cesarz musi się z nimi liczyć, bo każdy dysponuje armią.

Dziś powiedzielibyśmy, że przy stole siedzieli: Niemiec, Polak, Czech i… Ten ostatni, Siemomysł, oficjalnie zostanie nazwany „Kaszubą” dopiero za lat dwieście, w 1238 roku.

W jakim języku rozmawiają ze sobą średniowieczni możnowładcy? Być może znają niemiecki, być może potrzebują tłumacza. Niewykluczone, że władcy porozumiewają się po łacinie, za pośrednictwem uczonych mnichów.

Siemomysł do swojej służby zwraca się zwyczajnie, po swojemu.

– Pòdôj mie czelich z winã.

Po kaszubsku[4].

Dzisiejsi Kaszubi wywodzą się ze Słowian, którzy przybyli tu mniej więcej w VI–VII wieku naszej ery. Z czasem, w ciągu następnych kilkuset lat, powołali do życia Księstwo Pomorskie.

– Było ono zamieszkałe głównie przez ludność kaszubską i stworzone zostało w dużej mierze przez społeczności: po prawej stronie Odry kaszubską, po lewej zaś wielecko-obodrycką – tłumaczy profesor Cezary Obracht-Prondzyński. – Tu nie ma żadnych kontrowersji. Nazwa Cassubia, która pojawia się po raz pierwszy w bulli papieskiej Grzegorza IX z 1238 roku, dotyczy terenów znajdujących się na wschód od Odry, a pradawna Cassubia na najstarszych mapach to Karlino, Białogard, czyli Pomorze Środkowe. W XVI wieku jest odnotowywana na Pomorzu Gdańskim. Podsumowując: nie ma wątpliwości, że Pomorze jest ojczyzną Kaszubów.

Od zjazdu w Merseburgu minęło dokładnie dwieście dwadzieścia lat. Władcą Pomorza Wschodniego jest Świętopełk II.

– Pan nasz właśnie zległ na łożu, niebawem przyjdzie mu zakołatać do Piotrowej Bramy – powiada starzec posłom przybyłym na gdański dwór z Krakowa.

W świetle świec, w ciszy, w oczekiwaniu na śmierć swojego władcy uczeni skrybowie czują potrzebę zanotowania wydarzeń z jego żywota. Trudzą się niezmiernie, próbując się w tym wszystkim połapać.

Świętopełk zaczął swoje panowanie jako namiestnik Pomorza, którą to prerogatywę otrzymał (1219/1220) od polskiego władcy Leszka Białego. Walczył w krucjatach przeciwko pogańskim Prusom (1223). Z Odonicem występował zbrojnie przeciwko Władysławowi Laskonogiemu (1223). Przepędził z Pomorza Środkowego Duńczyków (około 1225). Kiedy Leszek Biały zginął zamordowany, Świętopełk nie był już niczyim namiestnikiem – tytułował się księciem (1227), na co wkrótce zdobył stosowny glejt od samego papieża (1231). Ruszył po raz kolejny na pogańskich Prusów (1234), tym razem u boku między innymi Krzyżaków. Potem walczył już chyba ze wszystkimi: ze swoimi braćmi, z wojskami meklemburskimi, z książętami piastowskimi, z Krzyżakami (1237–1259). Zapisał się na kartach historii jako ten, który pierwszy dostrzegł zagrożenie ze strony rosnącego w siłę zakonu rycerzy z czarnymi krzyżami na białych płaszczach. Podzielił właśnie swoje ziemie między dwóch synów: Mściwój otrzymał Świecie, a Warcisław Gdańsk, Słupsk i Sławno.

A teraz, gdy mrok rozświetlają nieco świece, a w ciszy krużganków gdańskiego zamku słychać tylko nabożny śpiew mnichów, jasne jest, że Świętopełk umiera. Posłowie z Krakowa nie zdołali dostać się przed oblicze gdańskiego księcia. Jedyne, co mogli zrobić w tej sytuacji, to wziąć udział w ceremonii pogrzebowej. Najznamienitszy z książąt gdańskich zostaje pochowany w leżącej tuż obok Gdańska Oliwie, w świątyni cystersów[5].

Reszta tekstu dostępna w regularnej sprzedaży.

Przypisy końcowe

Część 1. Cassubia

Przypisy

Polecamy także:

Beata Szady

Wieczny początek

Warmia i Mazury

Ziemie te, przez lata niemieckie, weszły w skład państwa polskiego po II wojnie światowej. W jednej chwili zmieniło się wszystko. Mieszkańcy, którzy pozostali, musieli na nowo odnaleźć się w niełatwej rzeczywistości.

Beata Szady przemierza Warmię i Mazury, szukając odpowiedzi na pytanie o tożsamość. Poznaje ludzi z całych sił pragnących uciec z kraju, z którym nie czuli się związani, spotyka katolickich księży, którzy na Mazurach przejmowali ewangelickie kościoły, rozmawia z ludźmi, którzy bez skrupułów pozyskują budulec z zabytkowych poniemieckich domów, i z tymi, którzy tworzą własną definicję tożsamości regionalnej. Łączy ich jedno – wciąż muszą zaczynać od nowa.

Piotr Oleksy

Wyspy odzyskane

Wolin i nieznany archipelag

Ta historia rozpoczyna się u kresu wojny, kiedy wyspy zostały odebrane wycofującym się Niemcom i włączone do terytorium Polski. Jedni stąd odjeżdżali – wypędzeni, drudzy zajmowali ich miejsca – wygnani. Wygnani przywieźli pamięć Kresów, wypędzeni zabrali pamięć krajobrazów dzieciństwa i setki lat historii.

Piotr Oleksy sięga do własnych przeżyć oraz w głąb pamięci swoich dawnych i obecnych sąsiadów, mieszkańców wysp Wolin, Uznam i całego archipelagu u ujścia Odry. Nadając tym wspomnieniom szerszy kontekst, tworzy wciągającą, wielowątkową opowieść o tym, jak historia i geografia stały się siłami kształtującymi dynamiczną społeczność kilku pokoleń wyspiarzy.

Karolina Kuszyk

Poniemieckie

Poniemieckie to błyskotliwa opowieść o losach domów, cmentarzy i rzeczy, od szaf po oleodruki. Karolina Kuszyk – sama „wychowana na poniemieckim” – tropi ślady, wczytuje się we wspomnienia osadników i przesiedleńców, a przede wszystkim rozmawia – z przedstawicielami trzech pokoleń ludzi mieszkających w poniemieckich domach i korzystających z poniemieckich przedmiotów, ze zbieraczami i kolekcjonerami, z poszukiwaczami niemieckich skarbów, z regionalistami z ziem zachodnich i północnych odkrywającymi przedwojenną historię swoich małych ojczyzn.

WYDAWNICTWO CZARNE sp. z o.o.

czarne.com.pl

Wydawnictwo Czarne

@wydawnictwoczarne

Sekretariat i dział sprzedaży:

ul. Węgierska 25A, 38-300 Gorlice

tel. +48 18 353 58 93

Redakcja: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa

Dział promocji:

ul. Marszałkowska 43/1, 00-648 Warszawa

tel. +48 22 621 10 48

Skład: d2d.pl

ul. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków

tel. +48 12 432 08 52, e-mail: [email protected]

Wołowiec 2021

Wydanie I