Królowa rozproszeń ebook

Terry Ma­tlen

Królowa roz­proszeń

Jak porządkować ży­ciowy chaos.Porad­nik dla kobiet z ADHD

tłu­macz: Ka­ro­lina Socha-Duśko

Rozdział 1

Czym w ogóle jest ADHD?

Liz i Alex, na­jlepsze przy­ja­ciółki od przed­szkola, lu­b­iły nazy­wać się si­o­strami, choć nie mo­gły się bardziej różnić. Liz była wysoka, ciemna, szczupła i zamyślona, pod­czas gdy Alex – niska, wys­por­tow­ana, wesoła i ciągle w ruchu.

Teraz są po trzy­dzi­estce. Przez lata Alex żon­glowała wieloma nisko płat­nymi pracami, wys­tępując w week­endy na lokal­nych fest­i­walach teat­ral­nych i muzycz­nych. Ciągle była zwal­ni­ana z po­wodu słabych wyników, niewykony­wania pro­jek­tów na czas, niemal codzi­en­nego spóźni­ania się lub niedogady­wania się ze współ­pra­cownikami. Z dru­giej strony Liz czuła się stale przytłoczona pracą w szkole i dwójką bardzo ak­ty­w­nych dzieci.

Pewnego jesi­en­nego week­endu Liz i Alex po­jechały do dom­ku let­niskowego w Kanadzie, rozkoszując się ucieczką od kło­potów, nawet jeśli mi­ało to być tylko kilka dni. Po przyjeździe Liz z pow­ieś­cią w dłoni położyła się w ha­maku w pob­liżu plaży i na­tych­mi­ast za­s­nęła. Kiedy się obudz­iła, Alex nig­dzie nie było. W głowie Liz po­jaw­iły się na­jgor­sze scen­ari­usze: „Może por­wała ją fala. Czy są tu niedźwiedzie? Może się zgu­biła!”. Próbowała dodz­wonić się do Alex, ale ta nie odbi­er­ała.

Kilka godzin później, w ciągu których Liz odchodz­iła od zmysłów, Alex wpadła przez parawanowe drzwi, uśmiechając się od ucha do ucha, i za­częła opowiadać o tym, jak widzi­ała lisa, żółwie, jaszczurki i wiele więcej pod­czas swo­jej wyprawy na łono natury. Kiedy Liz spiorun­owała ją wzrokiem i pow­iedzi­ała, jak bardzo jest chora ze strachu, Alex zdę­bi­ała. Po raz kole­jny za­wiodła przy­ja­ciółkę swoim im­pulsy­wnym zachow­aniem. Usi­adły, porozmawiały szczerze i zostaw­iły to za sobą. Cóż, przyna­jm­niej Alex po­zostaw­iła. Liz spędz­iła następną godz­inę, rozmyśla­jąc nad po­zornym brakiem up­rze­j­mości swo­jej przy­ja­ciółki i martwiąc się, jak po­toczy się ich wspólny week­end.

Czy zachow­anie które­jkolwiek z tych kobiet brzmi zna­jomo? Alex prowadzi życie pełne za­bawy i przy­gód, jest nieus­tan­nie w ruchu, pędząc przed siebie jak hur­agan i po­zostawiając na swo­jej drodze pog­niecione papi­ery i nieudane związki. Liz odczuwa wszys­tko in­tensy­wnie i martwi się o szczegóły; potrafi ni­eraz za­gu­bić się w swoim bogatym, mar­zy­ciel­skim świecie wewnętrznym, często ucieka­jąc do niego, pod­czas gdy życie pędzi obok niej. Łatwo się roz­prasza, po­zostawiając za sobą ślady niedokończo­nych pro­jek­tów, które oddają jej na­jnowsze zain­t­eresow­ania i ak­ty­wności. Być może podob­nie jak Alex i Liz ci­er­p­isz na ADHD. W tym rozdziale doko­namy przeglądu naszego obecnego ro­zu­mi­enia ADHD, róż­nych pod­typów i rozmai­tych ter­minów, które były uży­wane w przeszłości.

Pod­stawy ADHD

Zespół nad­pobudli­wości psy­choruchowej z de­fi­cytem uwagi (ADHD – At­ten­tion De­fi­cit Hy­per­activ­ity Dis­order) jest za­burzeniem neuro­bi­o­lo­gicznym – innymi słowy, za­burzeniem bio­lo­gii układu ner­wowego – charak­teryzującym się up­ośledzeniem funk­cji wykon­aw­czych i sam­ore­gu­lacji. Skutkuje to nieuwagą, nad­pobudli­woś­cią/im­pulsy­wnoś­cią lub kom­bin­acją tych dwóch cech. Aby można było postawić dia­gnozę ADHD, za­burzenie musi roz­począć się w dzieciństwie i po­wodować up­ośledzenie jed­nostki w jednym lub kilku śro­dow­iskach (takich jak praca, dom itp.). Przyjrzyjmy się bliżej skutkom up­ośledzenia funk­c­jonow­ania wykon­aw­czego.

Kto z nas nie miał prob­lemów z nap­is­aniem pier­wszego zdania do pracy za­danej w szkole lub ważnego listu? Nie jest to łat­we, ale wielu z nas w końcu udaje się pokonać im­pas umysłowy i przy­wołać do porządku złożone umiejęt­ności pla­now­ania i or­gan­iz­a­cji niezbędne do pis­ania prac semestral­nych, prowadzenia pro­jek­tów w pracy, pla­now­ania re­montu kuchni lub oddzielania pra­nia w ciem­nych ko­lor­ach od jas­nego. Funk­cja wykon­aw­cza (EF – ex­ec­ut­ive func­tion) to szumna nazwa grupy pod­sta­wow­ych za­dań umysłow­ych, które po­magają nam os­iągnąć te cele. Są to:

Funk­c­jonow­anie wykon­aw­cze, panel kon­trolny mózgu, to umiejęt­ność za­s­ad­niczo polega­jąca na ustaleniu, jak prze­jść od kroku A, przez krok B, do kroku C. Jest jak tor, który utrzymuje po­ciąg na kur­sie, gdy ten zatrzymuje się, rusza i skręca, doprowadza­jąc cię do celu.

Oprócz słabego funk­c­jonow­ania wykon­aw­czego, ADHD wiąże się również ze sł­abą sam­ore­gu­lacją. Według uzn­anego na całym świecie ek­sperta w dziedzinie ADHD, dr. Rus­sella Barkleya (2013), dorośli z ADHD za­zwyczaj:

Ob­jawy te pokazują, jak bardzo ADHD może być szkod­liwe dla kobi­ety, ponieważ obe­jmuje prawie wszys­tkie as­pekty jej ży­cia. Cho­ciaż „funk­c­jonow­anie wykon­aw­cze” i „sam­ore­gu­lacja” brzmią jak ter­min­o­lo­gia wyjęta prosto z podręcznika aka­demickiego, wys­tar­czy pow­iedzieć, że te po­zornie „roztargnione” zachow­ania mają źródło w mózgu i ist­nieje całkow­icie rac­jon­alne wyjaśni­enie, dlaczego „tak robisz”.

Przed­stawiamy trio pod­typów ADHD

ADHD (powszech­nie nazy­wane ADD – At­ten­tion De­fi­cit Dis­or­der – lub za­burzeniem de­fi­cytu uwagi) jest ter­minem zbior­czym, który obe­jmuje trzy pod­typy. Cho­ciaż zdecy­dow­ana więk­szość przypadków ADHD ma podłoże genetyczne, cza­sem można nabyć ADHD w wyniku urazu mózgu, choroby lub pren­at­al­nej ek­spozycji na sub­stancje tok­sy­czne. Ważne jest, aby pam­iętać, że ADHDnie jest spo­wodow­ane złym odży­wianiem, nad­mi­arem telew­izji lub di­etą.

Cho­ciaż ani Alex, ani Liz nie otrzymały ofic­jalnej dia­gnozy ADHD, to wykazują klasy­czne ob­jawy. Przyjrzymy się tej kwestii nieco dokład­niej pon­iżej, po omówieniu trzech pod­typów ADHD:

Na­jczęst­szy jest pod­typ miesz­any, który – jak sug­er­uje nazwa – łączy w sobie za­równo ob­jawy nad­pobudli­wości/im­pulsy­wności, jak i nieuwagi. Przean­al­izujmy każdy pod­typ i przyjrzyjmy się niek­tórym charak­terystycznym ob­ja­wom ob­ser­wow­anym w każdym z nich.

Pod­typ nad­pobudliwy/im­pulsy­wny

Pod­typ nad­pobudliwy/im­pulsy­wny charak­teryzuje się wzmożoną ak­ty­wnoś­cią umysłową, werbalną lub fizyczną, która często jest wykony­wana bez uwzględ­ni­enia kon­sek­wencji. Za­zwyczaj zachow­ania te są mniej jawne u dorosłych niż u dzieci. Odpow­iedz na pon­iższe py­tania i sprawdź, czy prze­jawiasz któreś z opis­a­nych w nich zachowań lub tend­encji:

Cho­ciaż wszy­scy dorośli mają niek­tóre z tych prob­lemów, dorosły z ADHD będzie miał je częś­ciej i uzna je za kło­pot­liwe. Jeśli masz wiele z tych prob­lemów i przeszkadzają ci one w ży­ciu, być może nad­szedł czas, aby pod­dać się ocenie pod kątem ADHD.

Pod­typ nieuważny

Kobi­eta z nieuważnym pod­typem ADHD często prowadzi spokoj­niejsze, bardziej wewnętrzne życie niż jej nad­pobudliwa/im­pul­sy­wna odpow­ied­niczka. Ma skłon­ność do snu­cia mar­zeń na jawie, doświad­cza chron­icznego poczu­cia przytłoczenia, martwi się i an­al­izuje. Nieuważne kobi­ety mogą być fizycz­nie ślamaz­arne lub pre­ferować spoko­jne za­ję­cia, ale wiele z nich ma nad­pobudliwe mózgi, które również pragną stymu­lacji. Ważne jest, aby zro­zu­mieć, że oba pod­typy mają wspólne ob­jawy. Sprawdź, czy odpow­iesz twi­er­dząco na więk­szość pon­iższych py­tań, które opisują ty­powe ob­jawy ob­ser­wow­ane u dorosłych z nieuważnym pod­typem ADHD:

Wszy­scy cza­sem gubimy klucze lub tracimy uwagę pod­czas nud­nej roz­mowy. Jeśli jed­nak masz wiele z pow­yższych ob­jawów i w pewnym stopniu up­ośledzają one twoje życie, nad­szedł czas, aby zostać ocen­ioną pod kątem możli­wego ADHD.

Pod­typ miesz­any

Kobi­eta z miesz­anym pod­typem ADHD ma ob­jawy za­równo nieuwagi, jak i nad­pobudli­wości/im­pulsy­wności, ale nie wykazuje wys­tar­cza­ją­cych ob­jawów, aby uza­s­ad­nić dia­gnozę któregokolwiek z tych pod­typów. Może być stale w biegu, ale także mieć mar­zy­ciel­ską osobowość, gu­bić się w swoich myślach i przegapiać drob­niejsze szczegóły w swo­jej pracy i ży­ciu w ogóle.

Należy za­uważyć, że ist­nieje niew­iele badań próbują­cych opisać pod­typy ADHD u dorosłych, a ob­jawy wszys­tkich trzech typów mogą się na­kładać. Na­to­mi­ast wiedza o tym, jaki masz pod­typ, może pomóc to­bie i two­jemu zespołowi tera­peutycznemu. Na przykład kobi­ety z nieuważnym ADHD mogą być bardziej pod­atne na de­presję niż ich nad­pobudliwe/im­pulsy­wne odpow­ied­niczki, więc lekarze mogą być szczegól­nie os­trożni w poszukiwaniu ob­jawów de­presji, którymi również należy się za­jąć.

Patrząc na his­torię Liz i Alex, widz­imy, że Liz ma nieuważne ADHD – jest mar­zy­ciel­ska, rozko­jar­zona i in­trow­er­tyczna, cza­sami żyje we własnym świecie – pod­czas gdy Alex reprezen­tuje pod­typ miesz­any, ponieważ ma ob­jawy nad­pobudli­wości/im­pulsy­wności (biegnąc do jezi­ora), ale również cechy nieuważne (nie zwraca­jąc uwagi na uczu­cia i po­trzeby Liz). Jeśli jesteś nieco zdezori­entow­ana tą ter­min­o­lo­gią, nie martw się – nie jesteś sama. Nawet ek­s­perci nie mogą zgodzić się we wszys­tkim!

Czy ADHD to choroba, stan czy nowy kanał TV?

ADHD przeszło przez tak wiele róż­nych defin­icji, że po usłyszeniu ich wszys­tkich możesz zapy­tać: „Czy można w ogóle ut­worzyć prawdziwą defin­icję?”. Defin­icje te wa­hały się od „min­im­al­nego uszkodzenia mózgu” do „reak­cji hiperkin­etycznej w dzieciństwie lub okresie dojrze­wania”. Na przełomie XX wieku lekarze tacy jak brytyjski pe­di­atra Sir George Fre­d­er­ick Still (1902) opisywali dzieci z ob­jawami podobnymi do ADHD jako po­si­ada­jące „de­fekt mor­alny”. Później uważano, że dzieci te dozn­ały uszkodzenia mózgu. W latach sześćdziesią­tych XX wieku za­częto myśleć o tym za­burzeniu jako o zespole be­hawior­alnym o podłożu bio­lo­gicznym. Pod koniec lat siedem­dziesią­tych klini­cyści zaczęli kon­centrować się na możli­wości, że nie tylko dzieci, ale także dorośli mogą mieć ADHD, a w latach osiem­dziesią­tych nacisk ten prze­sunął się z nad­pobudli­wości na de­fi­cyty uwagi (Lange i in., 2010). Za­burzenie to jest obec­nie często określane jako zespół nad­pobudli­wości psy­choruchowej z de­fi­cytem uwagi (ADHD), choć wiele osób up­raszcza ter­min­o­lo­gię, nazy­wa­jąc je za­burzeniem de­fi­cytu uwagi (ADD). Każde z tych określeń jest dopuszcza­lne.

Tak jak ek­s­perci zmagali się z ter­min­o­lo­gią, tak też próbowali rozróżnić, czy ADHD jest neuro­bi­o­lo­gicznym za­burzeniem pracy mózgu, chorobą czy przypadłoś­cią. W badaniu op­ub­likow­anym w „Journal of Neuro­psy­chi­atry and Clin­ical Neur­os­ciences” (Cour­voisie i in., 2004) stwi­er­dza się, że ist­nieją rzeczy­wiste różnice chem­iczne między móz­giem z ADHD a móz­giem bez ADHD. Tak więc to, czy jest to za­burzenie, choroba czy przypadłość, jest kwestią no­men­k­latury, ale ważne jest, aby wiedzieć, że każda osoba z ADHD jest in­dy­widu­al­noś­cią z mocnymi stro­nami i trud­noś­ciami. Żadne dwie os­oby z ADHD nie mają dokład­nie takich sa­mych ob­jawów.

Niek­tórzy, próbując „zaprzy­jaźnić się” z ADHD, opisują je jako „dar”, ale nie ma żad­nych solid­nych badań, które by potwi­er­dz­iły prawdzi­wość takiego postrzegania, a opinie spec­jalistów są miesz­ane. Dr Rus­sell Barkley (2010) odrzuca pogląd, że ADHD jest darem lub że „predys­ponuje do czegokolwiek pozyty­wnego w ży­ciu człow­ieka”. Ek­spert w dziedzinie ADHD dr Ed­ward (Ned) Hal­low­ell sug­er­uje w swoim bio­gramie na stronie in­ter­netowej, że ADHD jest raczej „darem, który trudno rozpakować” i skłania się ku postrzeganiu ADHD jako stanu, który można okiełznać, aby prawdziwe zdol­ności, kreaty­wność i tal­enty mo­gły za­błys­nąć.

Jedną z umiejęt­ności lub darów, które często się ujawniają, jest myśle­nie niesz­ablonowe. Wielu z nas, prac­ują­cych w ob­sz­arze ADHD, za­uważa, że duża liczba naszych kli­entów robi to nat­ur­al­nie. Nie ozn­acza to jed­nak, że zdol­ność do niesz­ablonowego myślenia lub ADHD jest za­wsze zaletą. Często przeszkadza w wyrażaniu kreaty­wności. W przypadku Alex ADHD przeszkodz­iło jej w os­iąg­nię­ciu suk­cesu w kari­erze muzycznej. Jej mar­zenie o za­łożeniu włas­nego zespołu i pisaniu ory­gin­al­nych pi­osenek zniknęło. Po prostu nie mo­gła dogadać się z innymi ani nie mo­gła dokończyć tego, co za­częła, gdy próbowała nap­isać nową melodię.

W mi­arę jak naukowcy próbują dow­iedzieć się, czym dokład­nie jest ADHD, staje się jasne, że „de­fi­cyt uwagi/za­burzenie nad­pobudli­wości psy­choruchowej” jest w rzeczy­wis­tości błędną nazwą, ponieważ nie wys­tępuje de­fi­cyt uwagi, ale raczej niez­dol­ność do jej kon­tro­low­ania. Możesz nie mieć ci­er­pli­wości do wypełni­ania dok­u­mentów przez więcej niż dziesięć minut, ale możesz przeglądać in­ter­net – czytaj skupiać się na nim – przez dwie godz­iny, ponieważ wzbudza on twoje zain­t­eresow­anie. Niek­tórzy żar­tob­li­wie nazy­wają to nawet za­burzeniem nad­wyżki uwagi ze względu na to, jak szybko możesz przen­osić swoją uwagę z jed­nej rzeczy na drugą w za­leżności od tego, co cię in­teresuje lub roz­prasza. Uwaga może być rozbita, roz­proszona lub sku­pi­ona, ale rz­a­dko zna­j­duje się w stanie „pom­iędzy”.

Moje os­obiste i za­wodowe poglądy na temat tego, czym jest ADHD, mieszczą się gdzieś pom­iędzy defin­ic­jami dr. Barkleya i dr. Hal­low­ella.

ADHD może być za­burzeniem up­ośledza­jącym, ale przy odpow­ied­nim leczeniu wiele osób może odkryć swoje mocne strony i rozwinąć skrzy­dła. Kluczem jest uzyskanie odpow­ied­niej pomocy.

Jeśli nie zostałaś jeszcze zdia­gno­zow­ana, być może temat zain­t­eresuje cię wys­tar­cza­jąco, aby wziąć udział w prze­prowadzeniu pro­fes­jon­al­nej oceny. W takim przypadku możesz za­stanawiać się, co zrobić w pier­wszej kole­jności. Moja rada jest taka, aby za­cząć od wizyty u lekarza pier­wszego kon­taktu lub in­nego pra­cownika służby zdrowia, tak aby mógł on prze­prowadzić pełne badanie fizykalne. Up­ewnij się również, że za twoje ob­jawy nie są odpow­iedzi­alne przyczyny fizyczne, takie jak niedoczyn­ność lub nad­czyn­ność tar­czycy, aler­gie lub za­burzenia snu. Jeśli otrzymasz zgodę lekarską, nad­szedł czas na prze­prowadzenie oceny pod kątem ADHD. Ponieważ ADHD u dorosłych ni­estety nadal nie jest dobrze ro­zu­mi­ane przez wielu klini­cystów, korzystne jest znalez­i­enie ko­goś (psy­chi­atry, psy­cho­loga, neuro­loga lub in­nego spec­jalisty zdrowia psych­icznego) ma­jącego wiedzę na temat ADHD u dorosłych i doświad­czenie w jego dia­gno­zowaniu. Zbyt wielu dorosłych, zwłaszcza kobiet, jest błęd­nie dia­gno­zow­a­nych jako ci­er­piące na de­presję, ponieważ wiele z jej ob­jawów pokrywa się z ADHD – przy czym możesz mieć de­presję jako dod­atek do ADHD, ponieważ twoja codzi­en­ność była wypełniona chaosem, słabymi wynikami i niską sam­oo­ceną z po­wodu powtar­za­ją­cych się niepo­wodzeń w niek­tórych ob­sz­arach two­jego ży­cia. Ponieważ ADHD rz­a­dko wys­tępuje sam­od­ziel­nie, ist­nieje duże praw­do­podobieństwo, że możesz mieć współist­niejące schorzenie, takie jak de­presja, za­burzenia lękowe lub zachow­ania nało­gowe, którymi również należy się za­jąć. Dlat­ego warto znaleźć pro­fes­jon­al­istę mo­gącego up­orządkować te kwestie.

Leczenie ADHD u dorosłych za­zwyczaj obe­jmuje leki (jeśli są za­le­cane), doradztwo, edukację, ws­parcie (na przykład za­leca się uczest­niczenie w grupach ws­par­cia) i coach­ing ADHD. Coach­ing ADHD obe­jmuje pracę nad prag­matycznymi umiejęt­noś­ciami ży­ciow­ymi, które są up­ośled­zone przez ADHD. Trener ADHD prac­uje z tobą nad za­r­ządz­aniem cza­sem, or­ganizow­aniem i prokrastyn­acją oraz po­maga ci pozbyć się starych naw­yków i nauczyć now­ych, zdrowszych i skuteczniejszych strategii w tych ob­sz­arach. In­form­acje i za­soby dotyczące wszys­tkich tych op­cji pow­in­naś uzyskać od swo­jego lekarza.

Dz­ięki dia­gnozie, leczeniu i czytaniu książek takich jak ta za­czniesz ro­zu­mieć, dlaczego zma­gasz się z wieloma ob­sz­arami swo­jego ży­cia. Na przykład jedną z na­jczęst­szych skarg, jakie słyszę od kobiet z ADHD, jest ich walka z bałaganem. Nie jest to jed­nak wada charak­teru, za­burzenie osobowości czy sł­abość. To po prostu wynik tego, w jaki sposób skon­struow­any jest twój mózg. Prze­jdźmy więc od razu do rzeczy i dow­iedzmy się, jak okiełznać „bestię bałaganu”.

Terry Ma­tlen, MsW, jest psy­chotera­peutką, kon­sult­antką, autor­ką i coa­chem. Wśród jej pub­likacji zna­j­duje się książka Sur­vival Tips for Wo­men with AD/HD. Za­r­ządza witryną in­ter­netową z in­form­ac­jami przy­dat­nymi dla osób z ADHD: ADDcon­sults.com. Ma­tlen udzielała wy­wiadów dla Nar­o­dowego Ra­dia Pub­licznego, „Wall Street Journal”, „Time Magazine”, „New York Times”, „US News and World Re­port”, „News­day”, „Today”,„CBS This Morn­ing”, „The Jane Pauley Show”, „Ladies’ Home Journal”, „Glam­our” i in­nych mediów.

Autorka przed­mowy, Sari Solden, Ms, LMFT, jest psy­chotera­peutką i kon­sult­antką dla Ann Ar­bor w stanie Michigan, gdzie doradza osobom dorosłym z ADHD od ponad dwudzi­estu pię­ciu lat. Jest autorką nowat­or­skich książek: Wo­men with At­ten­tion De­fi­cit Dis­order oraz Jour­neys Through ADDult­hood, a także wys­tępuje na kra­jow­ych i międzyn­ar­o­dow­ych kon­fer­enc­jach poświę­co­n­ych ADHD. Jest członkinią pro­fes­jon­al­nej rady dorad­czej Nar­o­dowego Sto­war­zyszenia Osób Dorosłych z Niedo­borem Uwagi (ADDA) i laur­eatką przyzn­awanej przez nie na­grody za wybitne za­sługi dla współ­prac­ują­cych pro­fes­jona­listów. Solden spec­jalizuje się w kwest­i­ach kobiet nieuważnego typu ADHD oraz jego emoc­jon­al­nych kon­sek­wenc­jach, a także pro­cesie tera­peutycznym osób dorosłych niez­dia­gno­zow­a­nych wcześniej jako os­oby z ADHD.

Spis treści

Przed­mowa

Podz­iękow­ania

Rozdział 1. Czym w ogóle jest ADHD?

Rozdział 2. Moje życie jest po­grze­bane pod jednym z tych stosów

Rozdział 3. Wiado­mość z os­tat­niej chwili! Kobi­eta wybuchła w dziale z fa­jer­werkami!

Rozdział 4. Odliczanie do kata­strofy!

Rozdział 5. Ciuchow­stręt

Rozdział 6. Kiedy mama ma ADHD

Rozdział 7. Dla miłości

Rozdział 8. Jestem taka wrażliwa. I co mi zrobisz?

Rozdział 9. Hor­mon­alne górki, dołki i fale

Rozdział 10. Ciężka praca nad pracą

Rozdział 11. Jak ułożyć tę układankę

Lit­er­atura

Ori­gin­ally pub­lished un­der the title:

The Queen of Dis­trac­tion: How Wo­men with ADHD Can Con­quer Chaos, Find Fo­cus, and Get More Done.

Copy­right © 2014 by Terry Ma­tlen and New Har­binger Pub­lic­a­tions, 5720 Shat­tuck Av­enue, Oak­land, CA 94609.

All rights re­served

Copy­right for this edi­tion © Wydawn­ictwo WAM, 2024

Opieka redak­cyjna: Ag­nieszka Mazur

Redak­cja: Klaudia Bień

Korekta: Monika Ło­jew­ska-Ciępka, Mag­dalena Koch

Pro­jekt okładki: Mar­cin Jak­u­bionek

Skład i łamanie: Ka­ro­lina Kor­but

Pam­iętaj! Książka to bardzo ważne ws­parcie, ale nie za­stąpi ter­apii czy pomocy spec­jalisty.

ePub e-ISBN: 978-83-277-3767-0

Mobi e-ISBN: 978-83-277-3768-7

MANDO

ul. Ko­per­nika 26 • 31-501 Kraków

tel. 12 62 93 200

www.mando.pl

DZIAŁHAND­LOWY

tel. 12 62 93 254-255

e-mail: han­del@wydawn­ict­wo­mando.pl