Książę bez ziemi ebook

W Kra­inie Lata­ją­cych Scy­zo­ry­ków

– Kielce bar­dzo się zmie­niły od cza­sów mojej wcze­snej mło­do­ści, kiedy przy­jeż­dża­łem tutaj z ojcem na targ. Kupo­wał gołę­bie… – powie­dzia­łem do Renaty, z którą po raz pierw­szy wybra­łem się w rodzinne strony. Naszego synka zosta­wi­li­śmy teściom w Nałę­czo­wie i ruszy­li­śmy w podróż. Czu­łem się jak Ody­se­usz wra­ca­jący po latach do swo­jej Itaki.

Wysie­dli­śmy na dworcu w Kiel­cach i od razu wsko­czy­li­śmy do busa jadą­cego przez Nową Słu­pię. Na zardze­wia­łym boku pojazdu wid­niał napis „Trans­port pour les Alpes”. Tutejsi prze­woź­nicy kupo­wali na Zacho­dzie wysłu­żone lan­dary, tro­chę je remon­to­wali i wypusz­czali na pol­skie drogi.

– Teraz takie stare pudło jeź­dzi po Górach Świę­to­krzy­skich. Cał­ko­wita degra­da­cja… Jak pił­karz po zakoń­cze­niu kariery w dobrym zachod­nim klu­bie, tra­fia­jący na eme­ry­turę do mar­nej dru­żyny na zadu­piu, w jakimś Uzbe­ki­sta­nie czy Turk­me­ni­sta­nie – zaczą­łem komen­to­wać. Fut­bo­lowe meta­fory cią­gle się mnie trzy­mały, tak jak ja kur­czowo trzy­ma­łem się fut­bolu. Wią­zały się z nim naj­lep­sze wspo­mnie­nia z dzie­ciń­stwa i wcze­snej mło­do­ści.

Kie­rowca włą­czył disco polo, które nie­mal wyparło muzykę ludową uwiel­bianą przez mojego ojca. „Przy­po­mnij mi, je, je, jak sma­kuje szczę­ście, je, je” – pły­nęły z radia nacią­gane rymy, a cały bus razem z kie­rowcą podry­gi­wał w rytm tego kawałka.

Myśla­łem o naszej wiel­kiej podroży po Fran­cji. O szczę­ściu, jakie mnie spo­tkało. Nie­któ­rzy wra­cali z takich wojaży zamoż­niejsi, ja wró­ci­łem z notat­kami do powie­ści o emi­gran­tach i żoną w ciąży. Wola­łem to od zwit­ków eura­sów.

Bus był zatło­czony, ludzie roz­ma­wiali. Zawsze byłem wyczu­lony na moje rodzinne strony. Może nawet: uczu­lony.

– Oj, co to było, co to było – bul­wer­so­wała się kobieta roz­ma­wia­jąca przez tele­fon komór­kowy. – Otruli ją trutką na szczury, to wylą­do­wała na inten­syw­nej tera­pii – mówiła, zaja­da­jąc cebu­la­rza z pie­karni Pod Tele­gra­fem.

Zna­łem tę pie­kar­nię. Na początku mieli tylko jeden samo­chód dostaw­czy. Zda­rzało się, że jego kie­rowca zabie­rał mnie na stopa, gdy dojeż­dża­łem do liceum w Opa­to­wie albo wra­ca­łem z tre­nin­gów. Teraz to była ogromna sieć wykra­cza­jąca daleko poza woje­wódz­two świę­to­krzy­skie. Gdy tutaj żyłem, lite­rac­kie pomy­sły przy­cho­dziły same, wystar­czyło nad­sta­wić uszu.

Wysie­dli­śmy w roz­ko­pa­nym cen­trum Nowej Słupi. Za pie­nią­dze z Unii remon­to­wano, co się dało. Wszystko się zmie­niało jak za dotknię­ciem cza­ro­dziej­skiej różdżki i jesz­cze nikt nie myślał o tym, że ta różdżka została poży­czona.

„Może jesz­cze kie­dyś tutaj wrócę? Tylko czy mi wyba­czą, że ich opi­sa­łem?” – myśla­łem, kiedy ruszy­li­śmy pod górę, w kie­runku Świę­tego Krzyża. Ta góra poło­żyła cień na całym moim dzie­ciń­stwie. Dopiero po latach zro­zu­mia­łem, że to był dobry cień – chro­niący przed nad­mier­nym popa­rze­niem przez życie.

– Jak byłem mały, razem z ojcem prze­mie­rza­li­śmy tę drogę wie­lo­krot­nie – kop­ną­łem kamyk; ot, taki nawyk z dzie­ciń­stwa. – Pod­czas tych wędró­wek ojciec pró­bo­wał tłu­ma­czyć mi świat, któ­rego chyba sam za bar­dzo nie rozu­miał.

Zaj­rze­li­śmy do muzeum dyma­rek.

– Zro­bisz mi zdję­cie? – popro­si­łem, sia­da­jąc na ławeczce przed chatą z gliny i drew­nia­nych bali, imi­tu­jącą lepiankę sprzed dwóch tysięcy lat. Byłem cie­kawy, czy ktoś z naszych zna­jo­mych we Fran­cji uwie­rzy, że ta lepianka to mój rodzinny dom. Nie wie­dzieli zbyt wiele o Pol­sce, leżała poza ich krę­giem zain­te­re­so­wań. My, Polacy, także prze­sta­li­śmy się inte­re­so­wać Fran­cją po 1939 roku, kiedy Fran­cuzi po raz kolejny nas zawie­dli.

W dro­dze pod górę minę­li­śmy posąg Eme­ryka. W cza­sie podróży po Fran­cji, gdzie żebra­łem w mni­sim habi­cie, opo­wia­da­łem Reni legendę o figurce wędru­ją­cej na szczyt góry. Kiedy wło­ży­łem habit i wysta­wa­łem w nim pod fran­cu­skimi kate­drami, czu­łem się wła­śnie jak Eme­ryk. Przy­by­łem do Europy Zachod­niej, skąd dotarło do nas chrze­ści­jań­stwo, a tam zasta­łem… nie­wie­rzą­cych. I muzuł­ma­nów. Spo­glą­dali na mój zakonny ubiór ze zdzi­wie­niem albo nie­chę­cią.

– Nosi­li­śmy tędy worki z makiem zakon­ni­kom na Święty Krzyż – mówi­łem, gdy podą­ża­li­śmy przez las ścieżką zadep­taną butami tury­stów. – Wiele się zmie­niło na górze, która od wie­ków była święta. Dla pogan i dla chrze­ści­jan.

Nawet goło­bo­rze się zmniej­szyło. Jakby miało nie­ba­wem zupeł­nie znik­nąć.

– W Górach Świę­to­krzy­skich ist­nieje jesz­cze jedno goło­bo­rze, szczyt­nic­kie, ale mało kto o nim wie – opo­wia­da­łem Reni. – Dopiero kiedy stąd wyje­cha­łem, rodzinne strony wydały mi się inte­re­su­jące. To oczy­wi­ście banalne stwier­dze­nie, ale naprawdę tak było. Wcze­śniej tylko nie­chęć, wręcz pogarda.

Święty Krzyż… Kie­dyś Łysa Góra. Łatwo było sobie tutaj wyobra­zić pogań­ską gon­tynę zamiast kościoła. I moich wiślań­skich przod­ków palą­cych na jej szczy­cie święte ognie.

– Dia­bły kie­lec­kie to była hołota, tacy drobni psot­nicy – opo­wia­da­łem Reni to, co zapa­mię­ta­łem z dzie­ciń­stwa. – Gdzież im tam było do Wolanda! Te dia­bły teraz poprze­no­siły się do War­szawy albo do Kra­kowa, ewen­tu­al­nie powy­jeż­dżały za gra­nicę. Ale tam na­dal są mar­nymi dia­beł­kami, które robią drobne świń­stewka, bo do czy­nie­nia więk­szych bra­kuje im roz­ma­chu. Pol­ska to nie jest kraj dla Sza­tana… ani dla Jezusa – urwa­łem, bo moja żona spoj­rzała na mnie pyta­jąco.

***

W nocy z poma­za­nego czar­nym sprayem przy­stanku w mojej rodzin­nej wsi ruszy­li­śmy cicha­czem na usy­tu­owany opo­dal szosy cmen­tarz. Odszu­ka­łem grób matki. Leżała obok ojca. Patrzy­łem na jej zdję­cie, które pod­świe­tli­łem latarką komórki. Matka miała na nim z czter­dzie­ści pięć lat. Zmarła kilka lat póź­niej. Była za młoda, by umie­rać. Nie docze­kała się wnuka. Pomo­dli­łem się. Już dawno tego nie robi­łem, pra­wie zapo­mnia­łem, jak się modlić. Chcia­łem poroz­ma­wiać z matką, bra­ko­wało mi jej traf­nych pod­po­wie­dzi. To była mądra kobieta, cho­ciaż nie­wy­kształ­cona. Z ojcem nie chciało mi się roz­ma­wiać. Nie­wiele mógł mi powie­dzieć – nie spraw­dził się ani jako ojciec, ani jako mąż. Radzi­łem sobie w tych rolach lepiej od niego.

Coś zasze­le­ściło.

– Duch matki? – zer­k­ną­łem na Renatę.

***

Gdy moja mama była młodą dziew­czyną, zbie­rała zioła. Było w niej zako­cha­nych wielu chło­pa­ków z całej oko­licy. Miesz­kała sama, bo dzia­dek zgi­nął jako par­ty­zant na woj­nie, a jej matka także wcze­śnie umarła.

Któ­re­goś wie­czora posta­no­wiła się wyspo­wia­dać ze swo­ich grze­chów. Rano szybko się ubrała, zja­dła śnia­da­nie, a potem popę­dziła w stronę kościoła. I pew­nie by do niego doszła, gdyby nie spo­tkała sąsiadki, która zaczęła wypy­ty­wać ją o to i owo – i jak to zwy­kle bywa mię­dzy zna­jo­mymi, czas szybko zle­ciał.

– Jutro na pewno pójdę – szep­nęła więc moja przy­szła matka.

W nocy spa­dło jed­nak tak dużo śniegu, że ugięty pod jego cię­ża­rem dach chaty wpierw zaczął jęczeć i zawo­dzić, a potem z trza­skiem runął, a moją przy­szłą mamę przy­kryła śnieżna koł­dra. Wów­czas jej dusza usły­szała sze­lest. Prze­stra­szyła się bar­dzo i pew­nie czmych­nę­łaby czym prę­dzej, ale była jesz­cze zbyt nie­zdarna. Usia­dła więc na ramie­niu kobiety i tylko cicho jęk­nęła.

– Jak mi pomo­żesz, przy­wrócę ci ciało – powie­dział sze­lest, który był cały kosmaty, na gło­wie miał rogi i stą­pał dość pokracz­nie.

W odpo­wie­dzi dusza jęk­nęła.

– Widzisz, jaki ze mnie mały dia­be­łek? Nie mogę uro­snąć, bo jedy­nie ludzki strach spra­wia, że się powięk­szam. Bez niego jestem tak nie­po­zorny, że ludzie nie potra­fią mnie dostrzec. Jeżeli zło­żysz przy­sięgę, że pomo­żesz mi wzbu­dzić w ludziach strach, wepchnę cię znowu w ciało i będziesz żyć tak długo, aż przyj­dzie sta­rość, nad którą wła­dzy nie posia­dam.

Dusza mojej matki zgo­dziła się, bo bez ciała było jej jakoś nie­swojo. Lubiła deli­katne mro­wie­nie, kiedy posia­da­jąc ciało, doty­kała przed­mio­tów, zwłasz­cza sta­rych drzew. Albo to przy­jemne łasko­ta­nie w nosie, gdy wąchała aro­ma­tyczne potrawy i wywary z ziół. Dobrze znała tajem­nice roślin i czę­sto korzy­stała z ich pomocy, cho­ciaż ludzie tak łatwo potra­fili oskar­żyć o czary, zwłasz­cza kobietę.

Boruta pstryk­nął pal­cami i nagle dach chaty powę­dro­wał w górę, stare belki zaskle­piły się, a śnieg zsu­nął się po dachów­kach na zie­mię. Dziew­czyna otwo­rzyła oczy i począt­kowo bar­dzo się ucie­szyła, potem jed­nak posmut­niała, gdyż nie chciała być na usłu­gach czarta. Długo się tym mar­twiła, aż w końcu zarzu­ciła na głowę chustkę i pobie­gła do kościoła. Tym razem nie zatrzy­mała się przed bramą, lecz szybko weszła do środka, zatrza­sku­jąc drzwi tuż przed nosem roze­źlo­nego dia­bła.

– Niech mi ksiądz pomoże, bom z dia­błem pakt zawarła, a prze­cież nie jestem złą dziew­czyną – popro­siła pro­bosz­cza. – Ot, cza­sami ziółka sobie warzę, ale tylko w dobrej wie­rze i po to, żeby innym poma­gać…

Ksiądz Molga poża­ło­wał dziew­czyny, bo była młoda i jesz­cze dużo dobrego mogła zdzia­łać, a potem kla­snął w dło­nie i wyszep­tał, że z bożą pomocą to i dia­bła można poko­nać.

Wie­czo­rem, kiedy kobieta kła­dła się spać, dia­beł przy­siadł na jej para­pe­cie i zaczął tak gło­śno walić w okno, że musiała je otwo­rzyć.

– Dziew­czyno, coś ty u księ­dza robiła? Widzisz moje ręce? Skur­czyły się tro­chę, a prze­cież mia­łaś mi pomóc uro­snąć. Wrócę tutaj za tydzień. Jeżeli dalej będę mały, wów­czas śmierć ze sobą przy­pro­wa­dzę i kary nie unik­niesz.

– Nic się nie martw. Za tydzień wszystko się zmieni – rze­kła kobieta, zacie­ra­jąc dło­nie, co dia­beł wziął za dobry znak, bo był prze­cież mały i jesz­cze nie­zbyt mądry. – Tym­cza­sem jutro wie­czo­rem przyjdź na cmen­tarz, będzie pogrzeb, a ja ci pomogę żałob­ni­ków wystra­szyć.

Poszedł więc dia­beł następ­nego dnia na cmen­tarz, a przy tym pod­ska­ki­wał z rado­ści tak bar­dzo, że nawet może z tego wszyst­kiego troszkę urósł, bo kot, który zwy­kle się go nie bał, teraz uciekł i jedy­nie wysta­wiał swój łebek zza drzewa. Ujrzał bies księ­dza w oddali i zdu­miał się bar­dzo, gdyż ojczu­lek stał nad pustym gro­bem i coś mru­czał, a zado­wo­lony był przy tym, jakby się ulu­bio­nego gula­szu najadł. Zakradł się więc Boruta bli­żej, oczy nie­pew­nie prze­cie­ra­jąc, gdyż żałob­nicy w wybor­nych humo­rach śmiali się i roz­ma­wiali, jakby nie na pogrze­bie byli, tylko na weso­łej bie­sia­dzie.

Wysko­czył na śro­dek i zro­bił groźną minę. Ludzie jed­nak, zamiast się go prze­stra­szyć, zaczęli się jesz­cze gło­śniej śmiać. Dia­be­łek pod­kur­czył ogon, zma­lał i pie­kiel­nie się obra­ził.

– Patrz­cie, jakie małe, bez­bronne dia­blątko! – krzyk­nęła dziew­czyna. – Schwy­tajmy go, póki ma krót­kie nóżki i nie potrafi szybko bie­gać.

Rzu­cili się więc żałob­nicy na dia­bła, poj­mali go i zwią­zali, potem wrzu­cili do trumny, a wieko zabili gwoź­dziami.

– Oto dzi­siaj przy­szło mi odpra­wić mszę za dia­bła – powie­dział pro­boszcz i kazał spu­ścić trumnę na dno grobu.

Matce udało się wtedy prze­chy­trzyć śmierć. Drugi raz jej się nie powio­dło – prze­grała z cho­robą.

***

Ruszy­li­śmy ścieżką ku roz­pa­da­ją­cej się bra­mie cmen­ta­rza. Przy wyj­ściu znaj­do­wał się grób księ­dza Jana Molgi. W powie­ści Ludzka rzecz Paweł Poto­ro­czyn zro­bił z niego księ­dza Morgę, żeby brzmiało bar­dziej chłop­sko. Ksiądz Jan Molga uczył mnie reli­gii w zerówce, nie­długo potem zmarł.

Czy Pol­ska była kra­jem, w któ­rym mógł się poja­wić Sza­tan albo Bóg? Zdaje się, że inte­re­so­wać się nią mogły tylko małe dia­bełki. Nie mogli­śmy liczyć na rodzi­mych boż­ków, któ­rzy wygi­nęli tak sku­tecz­nie, że dziś nawet nie pamię­tamy dobrze ich imion.

Prze­mknę­li­śmy przez wio­skę słabo oświe­tloną drogą i dotar­li­śmy do mojej ojco­wi­zny. Wielu chciało mi obić gębę za debiu­tancką książkę, wola­łem więc nie rzu­cać się w oczy. Mimo ciem­no­ści dało się zauwa­żyć, że dom się zesta­rzał, zarósł blusz­czem, a zabu­do­wa­nia gospo­dar­cze nisz­czały: zapadł się dach w opu­sto­sza­łej obo­rze, sto­doła wyma­gała remontu, ktoś ukradł drzwi od dre­wutni. Wszę­dzie rosły pokrzywy i czarny bez. Bra­ko­wało w tym obej­ściu gospo­da­rza. Jak to wszystko odbu­do­wać? Czy uda się kie­dyś zaro­bić na to pie­nią­dze? Na lite­ra­tu­rze? Na fil­mach?

We fra­mu­dze drzwi cze­kało na mnie wezwa­nie od komor­nika. W końcu będzie trzeba zapła­cić zale­głą grzywnę za han­del pod­ra­bia­nymi kar­tami tele­fo­nicz­nymi. Gro­zili, że jak nie zapłacę, to mnie wsa­dzą. Kie­dyś zakła­da­łem, że będę albo aż tak biedny, że tych dłu­gów nikt ode mnie nie wyeg­ze­kwuje, albo zostanę milio­ne­rem i spłacę wszystko od razu. Nie stało się ani tak, ani tak, więc musia­łem te zobo­wią­za­nia uisz­czać w ratach.

Ruszy­łem do swo­jego pokoju, by pooglą­dać stare dyplomy, puchary, medale. Nie­które z nich zamie­rza­łem zabrać ze sobą, żeby wspo­mi­nać czasy, kiedy byłem potężny – przy­naj­mniej w szkole i na boisku. Może moc znów do mnie wróci?

Wsze­dłem po schod­kach na górę, gdzie znaj­do­wała się sypial­nia rodzi­ców. Od śmierci matki niczego tutaj nie zmie­nia­łem. Na stole leżał modli­tew­nik o znisz­czo­nej okładce, na opar­ciu krze­sła wisiały jakieś stare sukienki, chustki na głowę. Ściany były ozdo­bione wybla­kłymi matami z mądro­ściami ludo­wymi. „Zgoda buduje, nie­zgoda ruj­nuje” – to było ulu­bione przy­sło­wie mojej matki. Zgoda pomię­dzy nią a ojcem rzadko się jed­nak zda­rzała. Ojciec potra­fił zepsuć wszystko, o co matka tak się sta­rała. Dopro­wa­dził naszą rodzinę do klę­ski, marząc o zbu­do­wa­niu Księ­stwa. Teraz, spo­śród wszyst­kich człon­ków naszego rodu, tylko ja mogłem je zbu­do­wać. I czyż nie budo­wa­łem jego pod­wa­lin, pra­cu­jąc nad książ­kami i sce­na­riu­szami?

Na końcu kory­ta­rza znaj­do­wały się prze­szklone drzwi. Pchną­łem je i zna­la­złem się w prze­stron­nej kuchni. Cera­miczny zlew, olbrzy­mia lodówka, którą matka kupiła na raty nie­długo przed swoją śmier­cią, kuchenka gazowa i spory stół nakryty dziu­rawą ceratą, na któ­rej wid­niały obrazki z sawanny. Słoń nie miał głowy, bo przy­pa­li­łem mu ją kie­dyś ron­del­kiem z jajecz­nicą. Na bla­cie szafki stał chle­bak. Chleba nie kupo­wa­li­śmy, pie­kła go matka. Dla­tego koja­rzył mi się z nią. Gdy stąd wyjeż­dża­łem, scho­wa­łem do chle­baka notatki do książki o moim dzie­ciń­stwie. Oba­wia­łem się, że zostały zje­dzone przez myszy, ale nie – były tam. To głów­nie po nie się tutaj zja­wi­łem. Zapa­ko­wa­łem pokre­ślone kartki do podróż­nej torby i wró­ci­łem do Renaty, która cze­kała na mnie w pokoju.

Utrzy­ma­nie rodziny to nie prze­lewki. W przy­padku pisa­rza – bez­par­do­nowa walka o każde zle­ce­nie, spo­tka­nie autor­skie. Na boisku nie uni­ka­łem ostrych starć, teraz też nie zamie­rza­łem odpusz­czać. Od początku była we mnie nie­zgoda na klę­skę. Nie chcia­łem, jak miesz­kańcy rodzin­nej wsi, mieć porażki wypi­sa­nej na twa­rzy. Zresztą nie tylko tak jak oni. Jak miesz­kańcy Świę­to­krzy­skiego. Jak Polacy. Jak Sło­wia­nie. Ale – czy ja na pewno byłem Sło­wia­ni­nem?

Zna­la­złem czy­stą pościel. Spraw­dziw­szy, czy nie zalę­gły się w niej mole, umo­ści­li­śmy sobie lego­wi­sko. Przed snem oglą­da­li­śmy zdję­cia rodzi­ców w sta­rym albu­mie.

– To ona wybrała mi cie­bie na żonę – przy­po­mnia­łem Rena­cie, patrząc na zdję­cie matki, na któ­rym była młodą dziew­czyną. Może nieco zbyt pyzatą jak na mój gust, zbyt pulchną, ale ładną. Mogła mieć, kogo chciała, tak się nie­kiedy prze­chwa­lała. Mimo to wybrała mojego ojca. Robi­łem wszystko, żeby moja młoda żona nie żało­wała, że została ze mną. Gdy ją pozna­łem, matka mi się przy­śniła i powie­działa, że mam się zaopie­ko­wać Renatą. Od zawsze chciała „zatwier­dzić” moją żonę, więc nawet po śmierci jej się to udało. To była świetna rada. Nie­długo potem odro­bi­łem straty w rodzi­nie – uro­dził się nasz synek.

Zasnę­li­śmy. I wtedy ponow­nie zja­wiła się matka.

– Wymie­nili zamki, czy co? Nie chcą, żebym do nich przy­cho­dziła? Sporo się tutaj zmie­niło… Zajęta byłam, to nie przy­cho­dziłam, musia­łam zała­twić kilka spraw… Teraz wresz­cie mam dużo czasu, choć tych spraw i tak się nie udało zała­twić. Kie­dyś wszystko było łatwiej­sze, co to się z czło­wie­kiem teraz poro­biło – mówiła do sie­bie, prze­glą­da­jąc swoją szafę w poszu­ki­wa­niu ulu­bio­nej chustki.

– Robi­łam je kie­dyś dla całej wsi – powie­działa, roz­kła­da­jąc ser­wetkę, którą wyha­fto­wała.

Mar­twiła się, że dom się sta­rzeje. Dawno nie był remon­to­wany. Prze­czy­tała z nie­za­do­wo­le­niem wezwa­nie do zapłaty grzywny.

– No i jak oni żyją? Czy jakoś sobie chło­pak radzi? Wszystko poświę­ci­łam, żeby mu się udało. I co? Po co mu ta lite­ra­tura była? To tro­chę moja wina, bo jak się zaczęły u niego te cią­goty, to mu jesz­cze maszynę do pisa­nia przy­dźwi­ga­łam na ple­cach z Ostrowca. Było go bar­dziej do roboty w polu gonić, może by mu prze­szło. Prawo by skoń­czył, grosz godziwy by zara­biał. A tak to co? Żonę ma, synka ma, musi o nich myśleć. Pamię­tam, jak on był mały. Kie­dyś źle mu pie­lu­chę zało­ży­łam, to kupa do łóżeczka wypa­dła, całą poszewkę trzeba było prać, tylko sobie pracy naro­bi­łam przez tę nie­zręcz­ność. Teraz są pam­persy. Tetrowe były utra­pie­niem. Ile to się trzeba było tego naprać! Matko Boska kochana! Cały sad był nimi zabie­lony jesie­nią, ktoś mógłby pomy­śleć, że jabło­nie zakwi­tły, zamiast owo­co­wać. I tych sztucz­nych zupek nie było, tylko kaszki się goto­wało. O, gar­nek. Zupy bym mu ugo­to­wała. Pomi­do­rową lubił. Dla­czego nie mogę mu nic ugo­to­wać? Czy ta jego żonka dobrze gotuje? Młodą dziew­czynę sobie wziął, to kiedy ona się miała nauczyć goto­wać? Teraz mło­dych to obcho­dzą tylko zakupy, wycieczki, kino, a nie garnki. Żyją jak koczow­nicy. Boże, na co mu to przy­szło, mojemu dziecku. Mówi­łam, żeby się nie zaj­mo­wał tą lite­ra­turą. Wynaj­mują miesz­ka­nie i jak stu­denci żyją. Cią­gle na waliz­kach. Te walizki w kącie stoją nie­roz­pa­ko­wane, bo i po co roz­pa­ko­wy­wać, jak nie wia­domo, ile pomiesz­kają? I co oni mają w tych waliz­kach? Ubra­nia, jakieś nagrody, dyplomy, tale­rze. Wszystko wymie­szane. Bała­gan. Powoli tracę cier­pli­wość. Ale matka powinna wie­rzyć w swoje dziecko. Wie­rzy­łam wcze­śniej, to i teraz muszę wie­rzyć. Zawsze mu poma­ga­łam.

I mama się roz­pła­kała.

– Jed­nego razu poje­cha­łam do wydaw­nic­twa do War­szawy i pytam się, czemu książki nie chcą mu wydać. Mój Boże, dwa­dzie­ścia razy powieść prze­pi­sy­wał i nic. Popa­trzyli na mnie jak na wariatkę. Niby obie­cali, że na pewno się ode­zwą, ale wró­cili do swo­ich zajęć i tyle. Ni­gdy się nie dowie­dział, że byłam u tych wydaw­ców, boby się na mnie obra­ził. Wtedy się zde­ner­wo­wa­łam. Mówię do niego: jak ci nie chcą wydać, to sam to zrób. Masz tutaj złoty pier­ścio­nek po ciotce z Nowej Huty, bar­dzo drogi. Idź do lom­bardu i sprze­daj. I wydaj za to książkę. Tak zro­bił. Dał mi pierw­szy egzem­plarz. A jaki był zado­wo­lony! Co z tego, jak nie­długo zaczęły się kło­poty. W tej książce całą naszą wieś opi­sał. Ale się wszy­scy wście­kli! Pobić go chcieli! Wójt to nawet na niego poli­cję nasy­łał! Nie miał odtąd życia w naszej wio­sce, wra­cać do domu mógł tylko nocą. Baby w skle­pie to mnie potem pytały: a jak się pani do tego swo­jego piso­rza w domu zwraco? Na pan? A ja na to: też mi pan, w dupę bym chęt­nie dała, jak coś źle robi, ale na to się już nie odważę, bo za duży.

Matka spoj­rzała z uśmie­chem w naszym kie­runku.

– Czy to tele­fon tak dzwoni? Nie będę odbie­rać, bo to prze­cież nie do mnie. Kie­dyś, jak był na stu­diach, to lecia­łam do słu­chawki w pod­sko­kach, tak lubi­łam z nim roz­ma­wiać. O wszyst­kim mógł mi opo­wie­dzieć, o wszystko popro­sić. Pamię­tam, jak mu głu­pio było, kiedy musiał powta­rzać rok na stu­diach praw­ni­czych. Długo się nie przy­zna­wał. Byłam zdzi­wiona, bo w liceum piąt­ko­wym uczniem był. A tutaj takie nie­po­wo­dze­nie. Do komi­syj­nego doszło. Sprze­da­łam więc krowę i poszedł zda­wać. Nie zdał. Za rok znowu nie. Co się stało? Prze­ro­sło go to? Chyba nie. Po pro­stu zajął się pisa­niem. Oszu­ki­wał mnie, że się uczy. Brał pie­nią­dze, moją krwa­wicę, i pisał. Ale jak zoba­czy­łam jego pierw­szą książkę, to mi prze­szło. Tylko dla­czego on ze mnie zro­bił taką pro­stą kobitę w tej swo­jej powie­ści? Szkół nie skoń­czy­łam, ale mądrzej­sza byłam od tych, co pokoń­czyły. Bry­ga­dzistką w zakła­dach kra­wiec­kich mogłam zostać, jak­bym maturę zro­biła. Nie zosta­łam, bo trzeba było w polu robić. Chłop mi nie pozwo­lił.

Pode­szła do stołu, na któ­rym leżał mój port­fel.

– Zdję­cie wnuka… – uśmiech­nęła się. – Tak na niego cze­ka­łam. Zawsze lubi­łam małe dzieci. Wszyst­kim sąsiad­kom dzie­ciaki wyniań­czy­łam, a swoim wnucz­kiem zająć się nie mogę. Wyma­rzy­łam sobie, że mój syn będzie blon­dy­nem i że będzie miał czarne rzęsy i brwi. I taki wła­śnie się uro­dził. Baby ze wsi mówiły, że musia­łam się na kogoś zapa­trzyć, to dla­tego tak wyszło. Kiedy miał cztery lata, babka jedna mnie zapy­tała, ile moja córka ma lat. A ja mówię, że to syn. Ta na to, że za ładny na chłop­czyka. Dla niej pew­nie powi­nien być tylko tro­chę ład­niej­szy od małpy, nie ubli­ża­jąc mał­pom, to byłoby wtedy dobrze. Dzie­ciaki przy­cho­dziły do niego w szkole i pro­siły o roz­są­dze­nie ich spo­rów. I on to robił. Mądry dzie­ciak był. Ludzie z całej oko­licy się zasta­na­wiali, co z niego wyro­śnie. Nauko­wiec albo ksiądz. Krowę za krową z obory wypro­wa­dza­łam, żeby mógł się uczyć. A on co? Pisarz. Mój Boże! Od Świę­tego Krzyża wicher wieje, hej! Tak śpie­wali kie­dyś ludzie u nas na wsi. Kiedy to było? Moje zdję­cie w ramce… Ze dwa­dzie­ścia cztery lata wtedy mia­łam. Pół Opa­towa, gdzie jeź­dzi­łam do pracy, się we mnie kochało… A ta jego żonka dużo szczu­plej­sza ode mnie. Co ona je, że taka szczu­pła? Może mało gotują? Czy ty aby synku nie gło­du­jesz? Zawsze mu mówi­łam: no i co tak sie­dzisz w domu? Idź mię­dzy ludzi, rób coś. Ni­gdy nie wra­cał z pustymi rękami. Naj­waż­niej­sze to mieć w sobie cie­ka­wość świata i pra­co­wać nad sobą. Nie ma nic gor­szego jak nuda. To po mnie on jest taki. Bogu dzięki, że do ojca się nie wro­dził. No, w jed­nym są tacy sami. W opo­wia­da­niu histo­ry­jek. Od Świę­tego Krzyża wicher wieje, hej! A co to tak dzwoni?

***

Obu­dził mnie dzwo­nek do drzwi. Wyj­rza­łem przez juda­sza. Z tru­dem go roz­po­zna­łem, ale bez wąt­pie­nia był to Dra­bik, zna­jomy ze stu­diów praw­ni­czych. Co mogło go tu spro­wa­dzić? No tak, pra­co­wał jako komor­nik. Do tego mu się jego wie­dza praw­ni­cza przy­dała, jak wielu innym win­dy­ka­to­rom. Za nie­za­pła­coną grzywnę mnie ści­gał!

– Trzeba jed­nak mieć coś nie tak z głową, żeby wybrać ten zawód – rzu­ci­łem do niego, wycho­dząc przed dom.

– Wie­dzia­łem, że w końcu cię namie­rzę, choć tu nie przy­jeż­dżasz. Nie ma się zresztą co dzi­wić. Wszy­scy cię nie­na­wi­dzą…

– Praw­nik, naj­gor­szy zawód – splu­ną­łem mu pod nogi, nie­mal oplu­wa­jąc te ide­al­nie wypa­sto­wane lakierki. – Zawsze oszu­ku­jesz. Albo uda­jesz, że wie­rzysz w czy­jąś nie­win­ność, cho­ciaż to mor­derca czy pedo­fil, albo ści­gasz nie­win­nych ludzi, gno­isz ich, bo chcesz się wyka­zać. Jesteś pro­ku­ra­to­rem albo komor­ni­kiem…

– Nie filo­zo­fuj. Trzeba zapła­cić grzywnę, bo pój­dziesz sie­dzieć. Mogłeś odpra­co­wać, ale nie, ty sobie robotą rąk nie będziesz bru­dził… To teraz płać!

– Nie mam kasy.

– Ponoć z ksią­żek żyjesz. W tele­wi­zji cię widzia­łem.

Wzru­szy­łem ramio­nami. Co mu mia­łem tłu­ma­czyć? Moje wydaw­nic­two nazy­wało się „Nie­do­cho­do­wicz i S-ka”. Nie wró­żyło to za dobrze moim inte­re­som.

– Pew­nie słabo zara­biasz, bo jesteś kiep­skim pisa­rzem.

– Dora­biasz jako kry­tyk? – tym razem udało mi się tra­fić śliną w jego lewy but. Kiedy był na stu­diach, sie­dział w kiblu i przed lustrem uczył się na pamięć praw­ni­czych defi­ni­cji. Dla żar­tów wszy­scy kopa­li­śmy go wtedy w dupę.

– Będę musiał zabez­pie­czyć te meble – teraz to on trium­fo­wał, kopał mnie w tyłek. – Zachciało się wiel­kiego świata? Ha? Opi­sa­łeś nas? – śmiał się, mija­jąc mnie w drzwiach. – No widzisz. Głu­pie książki piszesz – mówił, roz­glą­da­jąc się po kory­ta­rzu. Poszedł do kuchni.

Nie mia­łem żad­nych argu­men­tów na swoją obronę. Zaczą­łem się z nim sza­mo­tać o stary fotel, ulu­biony mebel mojej matki. Pchną­łem go na pod­łogę, a wtedy zdję­cie matki spa­dło z biurka na jego głowę. Szkło się roz­biło i roz­cięło wyły­siałą pałę Dra­bika.

– Podam cię za to do sądu! – wściekł się.

– Moją matkę podaj! – zadrwi­łem. – Mogę poka­zać, w któ­rym gro­bie leży… – zamie­rzy­łem się.

Wie­dział, że mogę mu dać w ryja, pamię­tał ze stu­diów, jak za aka­de­mi­kiem dostał ode mnie lanie po meczu. Nie tylko dla­tego mnie nie­na­wi­dził. Poza skoń­cze­niem wydziału prawa nic wię­cej mu w życiu nie wyszło.

– Jesz­cze tutaj wrócę! Z poli­cją! Znisz­czę cię! – odgra­żał się, kiedy zamy­ka­łem za nim drzwi.

Nagle obok mnie sta­nęła Renata, a w jej wzroku zauwa­ży­łem ten sam zawód, który widzia­łem w oczach matki, gdy ojciec znów coś zawa­lił.

Ziemi przy­pi­sany

Podą­ża­łem drogą, któ­rej nie­zmien­ność została zagwa­ran­to­wana zdu­mie­wa­jącą trwa­ło­ścią słowa pisa­nego. Droga wio­dła przez wieś, która utkwiła w lite­ra­tu­rze, a tym samym stała się nie­śmier­telna. Było stąd zale­d­wie dwa­dzie­ścia minut mar­szu do Orka­nówki.

Nie mniej od tego, co widzia­łem, obcho­dziło mnie to, co zapa­mię­ta­łem z książki Orkana. Z tych wie­czor­nych lek­tur przy dar­ciu pie­rza. W końcu postą­pi­łem pra­wie tak samo jak Orkan – w swym debiu­cie powie­ścio­wym Niech żyje wol­ność opi­sa­łem swoją rodzinną wieś. Miej­sce, które zna­łem naj­le­piej. Szu­ka­łem spo­sobu, by oddać język i wyda­rze­nia, a inspi­ra­cję zna­la­złem w Komor­ni­kach.

Wszedł Orkan na lite­racki ban­kiet bez tremy. W odróż­nie­niu od innych synów chłop­skich nie obra­cał czapki w rękach, nie spusz­czał wzroku, by pod­dań­czo mil­czeć. Źró­deł jego odpor­no­ści na kom­pleksy należy szu­kać wła­śnie w nie­zwy­kle sil­nym zako­rze­nie­niu w chłop­skiej kul­tu­rze oraz w wie­rze w jej bogac­two i posłan­nic­two. I to mi się wła­śnie naj­bar­dziej u Orkana podo­bało.

Jed­nak to nie do Orka­nówki, a do poma­lo­wa­nej na zie­lono obskur­nej budy skie­ro­wa­łem naj­pierw swoje kroki – znaj­do­wała się tutaj baza Gmin­nej Spół­dzielni „Samo­po­moc Chłop­ska” w Konin­kach. Wsze­dłem do środka. Wnę­trze wyglą­dało, jakby czas zatrzy­mał się tutaj trzy­dzie­ści lat temu.

– Dzień dobry, przy­je­cha­łem napi­sać repor­taż… – powie­dzia­łem na widok ład­nej bru­netki sie­dzą­cej za biur­kiem.

– Pan pre­zes czeka na pana.

Dziew­czyna się uśmiech­nęła. Była młodą góralką, choć mówiła bez gwa­ro­wych nale­cia­ło­ści. Piersi miała wiel­kie jak bochenki chleba opa­lone na brą­zowo w sola­rium.

Szu­ka­łem spo­sobu na utrzy­ma­nie i zna­la­złem pracę jako repor­ter w piśmie bran­żo­wym. Jako dzien­ni­karz „Ruchu Spół­dziel­czego” czu­łem się coraz pew­niej – opi­sa­łem kilka spół­dzielni rol­ni­czych na Lubelsz­czyź­nie, a teraz zaczą­łem jeź­dzić w teren. Ku mojemu zasko­cze­niu GS-y miały się cał­kiem dobrze, a nie­które – wręcz zna­ko­mi­cie. Część z nich jed­nak dogo­ry­wała, jak ten w Konin­kach. Wszystko zale­żało od tego, kto był pre­ze­sem insty­tu­cji. Nie­kiedy był to dzie­więć­dzie­się­cio­sze­ścio­letni dzia­dek (jak w Zamo­ściu), cza­sem jakiś kom­bi­na­tor, który kil­ka­dzie­siąt lat temu zaczy­nał robotę w spół­dzielni jako maga­zy­nier, a po latach został pre­ze­sem.

– Witam ser­decz­nie pana redak­tora! – tutej­szy pre­zes miał około sześć­dzie­siątki. Wystroił się w gar­ni­tur, bo wie­dział, że przy­jadę. – Pan siada – wska­zał mi miej­sce. – Marzenka, kawka dla pana! A może coś moc­niej­szego? – mru­gnął do mnie poro­zu­mie­waw­czo.

W redak­cji widziano we mnie nadzieję na dobry kon­takt z wsią. W końcu byłem chło­pa­kiem spod Świę­tego Krzyża, który prze­cho­dził wszyst­kie szcze­ble awansu spo­łecz­nego. Taki tro­chę Tań­czący jastrząb. Tam­ten jed­nak osta­tecz­nie prze­grał. Wie­rzy­łem, że jestem od niego sil­niej­szy i spryt­niej­szy.

– Może pan coś o sobie opo­wie? – wycią­gną­łem notes i cze­ka­łem.

– Naj­bar­dziej dener­wuje mnie, że na spół­dziel­czość się patrzy przez pry­zmat komu­ni­zmu – pre­zes się napu­szył. – Prze­szłem przez wszyst­kie szcze­ble kariery – mówił, tłu­stymi łap­kami ści­ska­jąc nagrody. – Panie, kim ja tu nie byłem? Kie­rowcą, maga­zy­nie­rem, pie­ka­rzem. Wszystko robi­łem…

– Można powie­dzieć, że zro­bił pan karierę w ame­ry­kań­skim stylu: od chło­paka na posyłki do szefa firmy.

Uśmiech­nął się. Widać zaim­po­no­wało mu to porów­na­nie.

– Od pew­nego czasu zmie­nia się pro­fil naszej spół­dzielni – cią­gnął pre­zes. – Z rol­ni­czego w han­dlowy. Naszą domeną jest sprze­daż deta­liczna w trzech skle­pach ogól­no­spo­żyw­czych, które posia­damy. Trzeba wie­dzieć, że dwa z nich są wiel­ko­po­wierzch­niowe, samo­ob­słu­gowe. Kupuje w nich oko­liczna lud­ność, ale także tury­ści przy­jeż­dża­jący w Gorce.

Prze­sta­łem go słu­chać, myśla­łem o Orka­nie. Naj­więk­szym atu­tem powie­ści była jej aktu­al­ność. Komor­ni­ków należy uznać za doku­ment z bar­dzo waż­nego dla wsi okresu. Orkan przed­sta­wia bowiem wiej­ską degren­go­ladę prze­łomu XVIII i XIX wieku. Obec­nie rzadko wspo­mina się o prze­ra­ża­ją­cej nędzy panu­ją­cej wtedy na pol­skiej wsi – bez względu na to, pod jakim była zabo­rem. Nie mówi się o czę­stych przy­pad­kach śmierci gło­do­wej. Dawna wspól­nota nie wytrzy­my­wała próby czasu, uwi­docz­niło się wiej­skie roz­war­stwie­nie roz­luź­nia­jące dotych­cza­sowe więzi. Zaborcy wbi­jali w gro­madę eko­no­miczny klin. Dopro­wa­dza­jąc do skru­sze­nia wło­ściań­skiej soli­dar­no­ści, pro­wo­ko­wali wza­jemną nie­uf­ność i zawiść. Jakież to było aktu­alne! Komor­nicy to książka o chłop­skiej bie­dzie. Józek i podobni do niego wyru­szali do Pesztu, tak jak obec­nie ludzie ode mnie ze wsi jeź­dzili do Nie­miec i na Wyspy, żeby popra­wić swój byt.

– Spół­dziel­nia posiada także wła­sną pie­kar­nię, która cie­szy się uzna­niem w całym regio­nie. Naszym naj­bar­dziej zna­nym pro­duk­tem jest chleb orka­now­ski. Marzenka, wejdź!

Weszła sekre­tarka, nio­sąc rekla­mówkę pełną spo­rych boch­nów.

– To dla pana, na próbę… – koły­sała swymi spie­czo­nymi cycami.

Chleb miał okrą­gły kształt, a skórka była brą­zowa.

– W dotyku sprę­ży­sty, nato­miast po prze­kro­je­niu jego mię­kisz jest wil­gotny z dość dużymi porami – zachwa­lał pre­zes. – Ma wyra­zi­sty, lekko kwa­śny smak. Zapach jest ostrzej­szy, z wyczu­walną nutą zakwasu chle­bo­wego.

Przy­po­mniały mi się czasy, kiedy pol­skie wio­ski były „samo­wy­star­czalne”. Wią­zało się to z pro­wa­dze­niem przy­do­mo­wych gospo­darstw. Kobiety same wypie­kały chleb w pie­cach z palo­nej cegły. Myśla­łem o mojej matce. Jej chleb był naj­lep­szy.

Zwie­dza­jąc zabu­do­wa­nia spół­dzielni, przy­po­mnia­łem sobie swoje dzie­ciń­stwo: sta­nie w kolej­kach po zakupy. To zała­twia­nie cze­goś, cią­głe braki. Zmar­twioną wiecz­nie matkę. Taka była moja prze­szłość. A musiał ją osło­dzić miś z obe­rwa­nym uszkiem, z któ­rego wypa­dały pakuły.

– Dla pana kieł­basa i podroby – powie­dział pre­zes – z naszej masarni.

Pre­zes obie­cał odwieźć mnie za godzinę do Mszany Dol­nej, skąd mia­łem busa do Kra­kowa, a stam­tąd do Nałę­czowa.

Obju­czony chle­bem i wędli­nami, ruszy­łem w kie­runku Orka­nówki. Poszcze­ki­wał na mnie lichy kun­de­lek, może zwę­szył kieł­basę? Wiele takich lichych, kry­tycz­no­li­te­rac­kich kun­del­ków obszcze­ki­wało Orkana. A prze­cież to był samo­rodny pisar­ski talent, o któ­rym świad­czyły dar obser­wa­cji oraz zna­ko­mite por­trety psy­cho­lo­giczne – jego proza to tar­go­wi­sko cha­rak­te­rów, jar­mark ludz­kich natur, odpust szla­chet­no­ści i pod­ło­ści, mądro­ści i głu­poty. A wszyst­kie te atry­buty wystę­po­wały obok sie­bie na rów­nych pra­wach. Każdy boha­ter był oce­niany przez wiej­ską spo­łecz­ność, która na podo­bień­stwo grec­kiego chóru sta­no­wiła nie­zbędny ele­ment real­nego spek­ta­klu. Bez niej każdy z boha­terów byłby jedy­nie sta­ty­stą. Wiej­ska spo­łecz­ność potę­piała, współ­czuła, roz­grze­szała i osą­dzała.

Roz­my­śla­łem o Chy­bo­wym tra­czu. Toż ja także mia­łem takie „tra­czowe” opo­wia­da­nie w tomie Niech żyje wol­ność. Zaty­tu­ło­wa­łem je Niebo, krew i wino. Tyle że u mnie to bar­dziej struk­tura zamknięta – opo­wia­da­nie, które jest auto­no­miczne wzglę­dem reszty roz­dzia­łów-opo­wia­dań. Kiedy je pisa­łem, w gło­wie mia­łem tra­czową histo­rię Orkana. U mnie Chybą Zła­dysz­kiem był lokalny biz­nes­men o ksy­wie Jezu­sek, dwu­li­cowy baca, który z cza­sem został wój­tem.

U Orkana inte­re­su­jący wyda­wali mi się też boha­te­ro­wie dal­szego planu. Na przy­kład Bła­żek.

„Pru­sak się zbroi – cią­gnął Bła­żek – Fran­cuz gotowy, ino czeka. Ital­ja­nin też pudzie, bo jakże? Skoro zaczną, to wszy­scy razem”1 – takie prze­my­śle­nia snuje on w tar­taku. Czyż nie pobrzmiewa w tym póź­niej­sze zda­nie z Wesela – „Chiń­cyki trzy­mają się mocno”2?

Chłopi mówili z chłop­ska, z góral­ska. I w tym tkwiła nie­zmienna moc tej prozy – w dia­logu, w samej opo­wie­ści. Orkan odwa­żył się pisać gwarą jako jeden z pierw­szych. Góral­ska sce­no­gra­fia jest jak adres na wido­kówce. Uka­za­nie ory­gi­nal­no­ści regionu nie sta­nowi tu jed­nak celu samego w sobie. Orkan nie poka­zuje etno­gra­ficz­nej odręb­no­ści w spo­sób zapla­no­wany. Jest to tło konieczne do przed­sta­wie­nia zda­rzeń i war­to­ści, które pozo­sta­łyby nimi w każ­dej innej sce­ne­rii.

Wyty­kano Orka­nowi, że odma­lo­wał wieś zbyt czar­nymi bar­wami. Ale tak myśleć mogli chyba tylko ci, któ­rzy wsi zupeł­nie nie znali. To nie była mło­do­pol­ska chło­po­ma­nia, a życie w całej jego nędzy. Powie­ścio­pi­sarz taki jak Orkan był nie tylko repor­te­rem opi­su­ją­cym bie­żącą chwilę – potra­fił spo­mię­dzy zda­rzeń wybrać naj­bar­dziej cha­rak­te­ry­styczne fakty i uwy­dat­nić nie­zmienne cechy odtwa­rza­nych zja­wisk. Minęło sto lat i kiedy ja opi­sa­łem swą rodzinną wieś, rów­nież pod­nio­sły się głosy, że prze­sa­dzi­łem, prze­ry­so­wu­jąc postaci i kon­flikty. Moja książka nie spodo­bała się zwłasz­cza lokal­nym poli­ty­kom. Zapra­sza­łem ich, żeby przy­je­chali na chwilę pod jedyny sklep mono­po­lowy we wsi i zoba­czyli tę całą nędzę, ale nie chcieli. War­szaw­scy kry­tycy też mi nie dowie­rzali i woleli w swych gabi­ne­tach kle­cić recen­zyjki o moim czar­no­widz­twie.

Sze­dłem przez Koninki, a myśla­łem o swo­jej rodzin­nej wsi. Co zro­bić z zie­mią? Byłem jak Odys, który prze­mie­rza świat, ale wie­dzia­łem, że gdzieś tam jest moja Itaka, rodzinna zie­mia świę­to­krzy­ska. Gdy­bym sprze­dał dom i zie­mię, może wresz­cie prze­stał­bym spo­glą­dać wstecz, odrzu­cił­bym nie­po­trzebną cumę? A może wła­śnie z tego powodu zupeł­nie bym się roz­sy­pał, stra­cił naj­waż­niej­szy punkt odnie­sie­nia? Nie mogłem patrzeć, jak zie­mia, którą uczono mnie kochać, leży odło­giem.

Przy­sta­ną­łem przy kapliczce, która ponoć zatrzy­mała kie­dyś epi­de­mię cho­lery. Minęła mnie grupka kola­rzy. Koninki to dziś jeden z naj­bar­dziej zna­nych ośrod­ków kolar­stwa gór­skiego, gdzie tre­nuje się głów­nie zjazdy.

Wiatr obry­wał resztki liści z drzew. Poru­dział Tur­bacz wbi­ja­jący się kli­nem w rzeczną dolinkę. Czy pisarz wcho­dził na jego szczyt, by spo­glą­dać na Koninki? Czy to tam zasta­na­wiał się nad swoją powie­ścią? Bo nie jest to prze­cież książka wymy­ślona za biur­kiem. Ta powieść sama się Orka­nowi napi­sała. Podob­nie było z Listami ze wsi, z Drogą Czwar­ta­ków. Nie chciały się Orka­nowi pisać dra­maty. Nie napi­sała się Czan­to­ria, powieść kon­kur­sowa. Od razu można było odróż­nić, co pisarz widział na wła­sne oczy, a co pró­bo­wał zmy­ślić. Mam podobną wadę. Inte­re­suje mnie tylko praw­dziwe życie w róż­nych jego odsło­nach. Kon­fa­bu­lo­wa­nie jakoś ni­gdy mi nie wycho­dziło, liczyły się tylko kon­krety.

Myśla­łem też o swo­jej matce niby o Mar­go­śce, któ­rej Józek wyru­szył w świat za pracą. Tamta sprze­dała ostat­nie kozy, a moja matka wyprze­da­wała krowę po kro­wie, żeby star­czyło na moje stu­dia – naj­pierw praw­ni­cze, a potem polo­ni­styczne. Nie skoń­czy­łem ani jed­nych, ani dru­gich, dyplom ode­bra­łem dopiero w szkole sce­na­riu­szo­wej. Kiedy wyru­sza­łem z domu za lep­szym bytem, matka żegnała mnie tak jak Mar­gośka – z lękiem, ale i nadzieją. Jej los był podobny. Nie docze­kała ani mojego suk­cesu, ani wnuka.

W końcu przy­je­chał po mnie pre­zes GS-u.

– Orkan? – pre­zes uśmiech­nął się kpiąco. – A, to ten! Nie chciało mu się w polu robić, to książki pisoł.

Pomy­śla­łem o mojej matce, która zmarła na raka w nędzy, drę­czona przez… komor­ni­ków. Tych z prak­tyką praw­ni­czą.

Ska­zany na książki

Na sta­dio­nie Cra­co­vii krę­cono dziś film o tym, jak zamiast pił­ka­rzem zosta­łem pisa­rzem. Opo­wia­da­łem o swo­jej dro­dze z boiska do lite­ra­tury. Mimo wielu prób zdo­by­cia kon­kret­nego zawodu na koniec pozo­stało mi tylko pisa­nie – jedy­nie jako pisarz nie wysze­dłem na kom­plet­nego nie­udacz­nika. Uspra­wie­dli­wia­łem się, że te wszyst­kie chy­bione ini­cja­tywy – piłka nożna, stu­dia praw­ni­cze i polo­ni­styczne, lewe biz­nesy, wyprawa emi­gra­cyjna – to było tylko zbie­ra­nie doświad­czeń do przy­szłych ksią­żek. Moja lite­ra­tura kar­miła się moimi poraż­kami. Byłem ska­zany na książki.

Nie zro­bi­łem kariery w Kra­ko­wie jako pił­karz, ale wró­ci­łem tu po latach jako pisarz. Trzy­mie­sięczne sty­pen­dium lite­rac­kie w Willi Decju­sza rato­wało mnie z finan­so­wej opre­sji. Teraz, już bez lewej forsy, pła­ci­łem za prze­wi­nie­nia popeł­nione w cza­sach, gdy kasy było mnó­stwo. W dodatku mia­łem rodzinę na utrzy­ma­niu. Nikt tego nie rozu­miał – ani wydawcy, ani pro­du­cenci fil­mowi. Mogłem liczyć tylko na kilka osób, od któ­rych cią­gle bra­łem pie­nią­dze i któ­rym bez prze­rwy coś wisia­łem. Wielu z nich w końcu prze­stało mi poży­czać.

Pasa­żer na sąsied­nim sie­dze­niu auto­busu czy­tał „Prze­gląd Spor­towy”. Na pierw­szej stro­nie wid­niał arty­kuł o wie­czor­nym finale Ligi Mistrzów – AC Milan kon­tra FC Liver­pool. To miał być rewanż za finał w Stam­bule z 2005 roku. Zamiast tego sty­pen­dium w Kra­ko­wie wolał­bym choćby ławkę rezer­wo­wych w Liver­poolu. Byłem w naj­lep­szym dla pił­ka­rza wieku, a już w ogóle nie gra­łem.

Przy­ty­łem pra­wie dwa­dzie­ścia kilo­gra­mów – moja waga dobiła do dzie­więć­dzie­siątki! A moja żona nawet będąc w ciąży, przy­tyła tylko sześć i pół kilo­grama, z czego sam syn ważył trzy i pół. Tydzień po poro­dzie Reni nie został żaden ślad po ciąży, oczy­wi­ście nie licząc Wik­torka. Ja nato­miast… Może dla­tego, że tuż po powro­cie z Fran­cji zamiesz­ka­li­śmy u rodzi­ców Reni. Teściowa nas dokar­miała, a że Renata nie chciała przy­tyć, jej matka cią­gle pod­su­wała mi żar­cie. Mie­siąc temu ocho­czo zabra­łem się do tre­nin­gów – codzien­nie bie­ga­łem po Panień­skich Ska­łach. Rezul­taty szybko się poja­wiły. Gom­bro­wicz koło trzy­dziestki wyglą­dał jak dwu­dzie­sto­pa­ro­la­tek. Podob­nie było ze mną. Prze­su­nię­cie w cza­sie o dzie­sięć lat. I tego wła­śnie było mi trzeba – koło czter­dziestki zamie­rza­łem kupić dom, zło­tego mer­ce­desa i zostać milio­ne­rem. I wyglą­dać wtedy na trzy­dzie­sto­latka. Czy można mieć inne plany, jeśli się pocho­dzi z bied­nej rodziny?

Wysie­dli­śmy z auto­busu 152, który był moim ulu­bio­nym środ­kiem komu­ni­ka­cji – prze­mie­rzał całe mia­sto, łącząc Nową Hutę z Wolą Justow­ską. Nie zdo­by­łem Kra­kowa jako pił­karz ani jako bie­gacz – w cza­sie stu­diów w Lubli­nie przy­je­cha­łem tu na zawody w bie­gach ulicz­nych. Szta­feta liczyła pięć osób, a tre­ner wyzna­czył mnie na pierw­szą zmianę. Zaczy­na­łem na Plan­tach, a koń­czy­łem na Rynku. Ostatni zawod­nik fini­szo­wał na kopcu Kościuszki. Udział w wyścigu brały trzy­dzie­ści trzy szta­fety i choć przy­bie­głem jako jede­na­sty, tre­ner zarzu­cał mi, że po dro­dze wybra­łem się na piwo do któ­rejś z przy­ryn­ko­wych knaj­pek. Na dobrym pozio­mie bie­ga­łem jesz­cze przez rok, zdo­by­wa­jąc dru­ży­nowo brą­zowy medal Aka­de­mic­kich Mistrzostw Pol­ski w Bie­gach Prze­ła­jo­wych nad Zale­wem Zembo­rzyc­kim w Lubli­nie. Następ­nie uczest­ni­czy­łem z powo­dze­niem jedy­nie w szta­fe­cie „Bieg o beczkę piwa” pod­czas juwe­na­liów w Lubli­nie, a moim ostat­nim suk­ce­sem w karie­rze było trze­cie miej­sce w… Biegu Abs­ty­nenta w Kra­śniku.

– Wybra­łem sobie drogę do celu naj­trud­niej­szą z moż­li­wych: zosta­łem pisa­rzem – powie­dzia­łem ni to do sie­bie, ni to do Renaty. – A życie zawsze mia­łem utrud­nione. Naj­pierw uro­dzi­łem się na wsi, a potem, z wyboru, zają­łem się lite­ra­turą – urwa­łem, myśląc o tym, że nasza pamięć maga­zy­nuje frag­menty: aneg­doty, sekwen­cje, twa­rze. W taki spo­sób zamie­rza­łem pisać: żeby ludz­kie życie przed­sta­wiać jako zło­żone z frag­men­tów, które nie zawsze ukła­dają się w ide­alną struk­turę i rzadko mają puentę. Cza­sem prze­cież spo­ty­kało się kogoś w pociągu… i ni­gdy wię­cej już się tej osoby nie widziało. W kla­sycz­nej powie­ści albo w fil­mie z takiego spo­tka­nia musia­łoby coś wynik­nąć – romans, kra­dzież, mor­der­stwo. W nor­mal­nym życiu wła­ści­wie ni­gdy nie ma kon­ty­nu­acji. I to wydaje mi się znacz­nie cie­kaw­sze niż sztucz­nie budo­wane wątki. Boha­ter z początku książki nie zawsze musi prze­cież wró­cić w jej finale.

Wózek ze śpią­cym Wik­to­rem pod­ska­ki­wał na bruku, a ja spo­glą­da­łem na wie­lo­ję­zyczny tłum prze­wa­la­jący się przez cen­trum mia­sta. Może pod­biję Kra­ków jako pisarz? I pomy­śleć: kie­dyś wszy­scy sądzili, że nadaję się tylko do kopa­nia piłki. A tu – cóż za meta­mor­foza! Jako pisarz pełną gębą udzie­lam wywia­dów nawet Kazi Szczuce! Nie­ufna wobec wszyst­kiego i wszyst­kich zapro­siła mnie do swo­jego pro­gramu o książ­kach Wyda­nie dru­gie popra­wione. Paso­wa­łem tam dla­tego, że sam byłem takim wyda­niem dru­gim popra­wio­nym – to pierw­sze, pił­kar­skie, nie do końca się udało.

Z nie­chę­cią patrzy­łem na hała­śli­wych Angoli, któ­rzy dzięki tanim liniom lot­ni­czym spę­dzali week­end w Kra­ko­wie. Dawali mia­stu funty zaro­bione w fabry­kach Liver­po­olu albo Man­che­steru – i nic wię­cej. Kiedy na nich patrzy­łem, obie­ca­łem sobie, że już ni­gdy nie ruszę za gra­nicę, by szu­kać pracy jako tania siła robo­cza. Mogłem pole­cieć do Paryża, ale na bagietki.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki