Miasta pogromów. Nie tylko Jedwabne ebook

Od autora

W 2000 r. za sprawą książki Jana To­ma­sza Grossa Są­sie­dzi opi­nia pu­bliczna w Pol­sce do­wie­działa się o po­gro­mach Ży­dów do­ko­na­nych przez ich pol­skich są­sia­dów w let­nich mie­sią­cach 1941 r. Za­re­ago­wała na tę wie­dzę szo­kiem. Po­dobną re­ak­cję wy­wo­łała pu­bli­ka­cja Są­sia­dów w śro­do­wi­sku ba­da­czy Za­głady. Książka pro­fe­sora Grossa oka­zała się tak ważna, że od po­czątku na­rzu­ciła per­spek­tywę mó­wie­nia i my­śle­nia o za­gła­dzie ży­dow­skich miesz­kań­ców mia­ste­czek w któ­rych ro­ze­grał się po­gro­mowy dra­mat z lata 1941 r. Z po­wodu tej książki wszystko, co było zwią­zane z po­peł­nio­nymi wtedy zbrod­niami, zo­stało na dłu­gie lata umiej­sco­wione w per­spek­ty­wie „spraw­stwa są­sia­dów”, któ­rych za­częto w pol­skiej nar­ra­cji hi­sto­rycz­nej przed­sta­wiać jako zwy­kłych oby­wa­teli, nie woj­sko­wych, naj­czę­ściej chło­pów oraz lu­dzi wy­wo­dzą­cych się z ni­zin spo­łecz­nych, wy­ko­le­jeń­ców, któ­rych mo­gli­by­śmy spo­tkać w każ­dym spo­łe­czeń­stwie, w każ­dym kraju.

Uprasz­cza­jąc, można po­wie­dzieć, że po 2000 r. przy­jęto nar­ra­cję, w któ­rej na­le­żało spraw­ców tych po­gro­mów por­tre­to­wać bez ja­kich­kol­wiek em­ble­ma­tów par­tyj­nych, po­glą­dów po­li­tycz­nych oprócz an­ty­se­mic­kich oraz bez żad­nej przy­na­leż­no­ści or­ga­ni­za­cyj­nej, a co naj­waż­niej­sze – bez prze­szło­ści. Kul­tura ma­sowa w Pol­sce za­częła na­to­miast przed­sta­wiać tych lu­dzi naj­czę­ściej w po­staci po­gro­mo­wego mo­tło­chu, któ­rego głów­nym mo­ty­wem miała być nie­po­skro­miona chci­wość, rzą­dza mordu oraz chęć do­ko­na­nia gra­bieży i ze­msty za „ży­dow­ską ko­la­bo­ra­cję” z ko­mu­ni­stami w la­tach 1939–1941 i la­tach wcze­śniej­szych.

De­bata, która prze­to­czyła się przez Pol­skę po książce Grossa, za­częła rów­nież umiej­sca­wiać wszyst­kie naj­waż­niej­sze aspekty po­gro­mów z lata 1941 r. wo­kół sa­mego Je­dwab­nego, z któ­rego uczy­niono swo­iste exem­plum i ar­che­ty­piczny wzo­rzec dla wszyst­kich in­nych po­gro­mów, ja­kie ro­ze­grały się w let­nich mie­sią­cach tam­tego roku. Po­zwo­liło to ba­da­czom zaj­mu­ją­cym się pro­ble­ma­tyką Za­głady na uogól­nia­nie hi­po­tez do­ty­czą­cych po­gromu je­dwa­biń­skiego i czy­nie­nie z nich wzorca do wy­ja­śnie­nia opi­nii pu­blicz­nej nie tylko prze­biegu fali po­gro­mo­wej z lata 1941 r., lecz także do przed­sta­wie­nia cha­rak­te­ry­styki bez­po­śred­nich i po­śred­nich spraw­ców wszyst­kich po­gro­mów Ży­dów z tam­tego okresu.

W efek­cie zbu­do­wano nar­ra­cję, w któ­rej roz­sza­la­łym po­gro­mo­wym mo­tło­chem pra­gną­cym „ze­msty” i „gra­bieży” mu­siał ktoś kie­ro­wać, bo prze­cież był on zbyt pry­mi­tywny, zbyt nie­po­skro­miony, by sa­mo­dziel­nie po­gro­mowe zbrod­nie za­pla­no­wać oraz wy­ko­nać. W efek­cie sfor­mu­ło­wano po­gląd o nie­miec­kim, na­zi­stow­skim spraw­stwie kie­row­ni­czym po­gro­mów z lata 1941 r. W myśl tej nar­ra­cji pry­mi­tyw­nym lu­dziom z Je­dwab­nego i z ca­łego Pod­la­sia po pro­stu mu­siał ktoś prze­wo­dzić! A na­wet zmu­szać ich „pod ka­ra­bi­nami” do za­bi­ja­nia ży­dow­skich są­sia­dów. Oczy­wi­ście po to by wy­ko­rzy­stać sprawę pro­pa­gan­dowo. Dzięki temu pol­ska świa­do­mość hi­sto­ryczna przy­naj­mniej w czę­ści mo­gła się wy­bie­lić i uwol­nić prze­szłość wo­jenną mia­ste­czek i wsi Bia­ło­stoc­czy­zny od nie­zno­śnego cię­żaru winy spo­wo­do­wa­nego książką Grossa.

Tym­cza­sem po­grom w Je­dwab­nem nie był ani naj­więk­szym, ani na­wet naj­bar­dziej istot­nym w fali prze­mocy, która prze­to­czyła się przez bia­ło­stoc­kie miej­sco­wo­ści w le­cie 1941 r. Kon­se­kwen­cje opu­bli­ko­wa­nia w 2000 r. Są­sia­dów oka­zały się jed­nak tak wiel­kie, że przez na­stępne dwa­dzie­ścia cztery lata za­żar­cie spie­ra­li­śmy się w pol­skiej de­ba­cie pu­blicz­nej np. o po­cho­dze­nie łu­sek zna­le­zio­nych w miej­scu tam­tego po­gromu, o wiel­kość sto­doły po­trzeb­nej do spa­le­nia ży­dow­skich są­sia­dów z Je­dwab­nego, a na­wet dys­ku­to­wa­li­śmy, czemu wstrzy­mano tam eks­hu­ma­cję w 2001 r. Mimo że wszyst­kie te sprawy były zu­peł­nie dru­go­rzędne i bez więk­szego zna­cze­nia za­równo dla roz­po­zna­nia tego, kim byli sprawcy, jak i dla wy­ja­śnie­nia przy­czyn i prze­biegu po­gro­mo­wych wy­da­rzeń z lata 1941 r. Co­rocz­nie ob­cho­dzona rocz­nica krwa­wych wy­da­rzeń z 10 lipca 1941 r. uro­sła do rangi pol­skiego ry­tu­ału wy­wo­łu­ją­cego na­ro­dową de­batę (czę­ściej awan­turę), z po­wodu któ­rej grzęź­li­śmy w gę­stej mgle nie­roz­strzy­gal­nych py­tań i wąt­pli­wo­ści. Dys­ku­sje to­czące się wo­kół Je­dwab­nego – a nie wo­kół Szczu­czyna, Ja­sio­nówki, Wą­so­sza czy Ra­dzi­łowa – nie po­zwa­lały na sfor­mu­ło­wa­nie żad­nych kon­klu­dyw­nych wnio­sków choćby w kwe­stii od­po­wie­dzial­no­ści za po­peł­nione w trak­cie po­gro­mów zbrod­nie czy roz­po­zna­nia przy­czyn, dla któ­rych po­gromy Ży­dów w ogóle wy­bu­chły. Ja­kie zna­cze­nie mo­gło mieć po­cho­dze­nie łu­sek zna­le­zio­nych w Je­dwab­nem, skoro w nie­da­le­kim Szczu­czy­nie miej­scowi sprawcy uży­wali sie­kier i kło­nic albo gdy w po­bli­skim Ra­dzi­ło­wie użyli broni pal­nej? Gdyby choć raz po­waż­nie od­po­wie­dziano na te py­ta­nia przez ostat­nie dwa­dzie­ścia cztery lata, wszyst­kie ar­gu­menty osób ne­gu­ją­cych pol­ską od­po­wie­dzial­ność i wska­zu­ją­cych na spraw­stwo nie­miec­kie z po­wodu rze­czo­nych łu­sek od­na­le­zio­nych w Je­dwab­nem stra­ci­łyby ra­cję bytu. Tak się jed­nak nie stało. Za­mknię­cie optyki dys­ku­sji do­ty­czą­cej po­gro­mów z lata 1941 r. je­dy­nie wo­kół Je­dwab­nego nie dało szansy na szczę­śliwe za­koń­cze­nie spo­rów i sfor­mu­ło­wa­nie ja­kich­kol­wiek sa­tys­fak­cjo­nu­ją­cych wnio­sków, a w efek­cie na upo­ra­nie się z trau­mami wy­nie­sio­nymi przez po­tom­ków i bli­skich ofiar, a także przez po­tom­ków spraw­ców. Oko­licz­ność ta nie po­zwo­liła też na praw­dziwe po­jed­na­nie ży­dow­sko-pol­skie, bo ta­kie moż­liwe było tylko po ujaw­nie­niu peł­nej prawdy. Za­po­mi­na­jąc, że nie tylko Je­dwabne było areną krwa­wych wy­da­rzeń w le­cie 1941 r., stra­cono oka­zję, by po­gromy rze­czowo wy­ja­śnić. Opła­kać. Umie­ścić w pod­ręcz­ni­kach do hi­sto­rii, zbu­do­wać po­mniki dla ich ofiar. Po­zo­sta­wić prze­szło­ści.

Z prze­ko­na­niem, że trzeba temu sta­nowi rze­czy za­ra­dzić i po­in­for­mo­wać opi­nię pu­bliczną o ca­łej zło­żo­nej rze­czy­wi­sto­ści po­gro­mo­wej w ta­kich miej­sco­wo­ściach, jak Szczu­czyn, Go­niądz, Ja­sio­nówka, Ra­dzi­łów, Wą­sosz, Brańsk itd., oraz wyjść dzięki temu z za­klę­tego kręgu nie­roz­strzy­gal­nych wąt­pli­wo­ści ku­mu­lu­ją­cych się „wo­kół Je­dwab­nego”, na­pi­sa­łem książkę Mia­sta śmierci. Są­siedz­kie po­gromy Ży­dów, którą opu­bli­ko­wa­łem w 2015 r. Cena, jaką za tę de­cy­zję przy­szło mi za­pła­cić, była wy­soka. Okres, w ja­kim książka się uka­zała, po­li­tyka hi­sto­ryczna pań­stwa pol­skiego, która w la­tach 2015–2023 była pro­mo­wana w kraju, de­struk­cyjna dzia­łal­ność in­sty­tu­cji po­wo­ła­nych do jej bu­do­wa­nia, wresz­cie chęć wy­ka­za­nia się przed ów­cze­sną wła­dzą lu­dzi usłuż­nych – wszystko to spra­wiło, że wro­gość, z jaką się ze­tkną­łem, prze­kro­czyła wszel­kie ak­cep­to­walne gra­nice. W jej efek­cie by­łem dwa razy wy­rzu­cany z pracy, ze­tkną­łem się wie­lo­krot­nie z po­mó­wie­niami, alie­na­cją śro­do­wi­skową, ostra­cy­zmem, z czymś, co z braku lep­szych okre­śleń można by na­zwać mową nie­na­wi­ści kie­ro­waną pod moim ad­re­sem. Jed­no­cze­śnie jed­nak de­cy­zja o pu­bli­ka­cji książki w 2015 r. spra­wiła, że spo­tka­łem na mo­jej dro­dze wielu lu­dzi do­brych i przy­zwo­itych i z tego po­wodu ni­gdy jej nie ża­ło­wa­łem Nie pod­da­łem się. W 2020 r. opu­bli­ko­wa­łem oso­bi­sty re­por­taż z mo­jej po­dróży po mia­stach po­gro­mo­wych pod ty­tu­łem Drza­zga. Kłam­stwa sil­niej­sze niż śmierć.

Te­raz od­daję w Pań­stwa ręce dru­gie wy­da­nie książki z 2015 r., pod no­wym ty­tu­łem: Mia­sta po­gro­mów. Nie tylko Je­dwabne. Chcę przy jej po­mocy jesz­cze wy­raź­niej, niż miało to miej­sce w wy­da­niu z 2015 r., po­wie­dzieć, że na­leży ze­rwać z prak­tyką opi­sy­wa­nia po­gro­mów z lata 1941 wy­łącz­nie w per­spek­ty­wie Je­dwab­nego. Przy­go­to­wu­jąc to wy­da­nie, chcia­łem spraw­dzić, czego uda mi się do­wie­dzieć, gdy przyj­rzę się z bli­ska po­gro­mom z tam­tego roku w in­nych mia­stecz­kach i wsiach Bia­ło­stoc­czy­zny. Dla­tego książka, którą od­daję w pań­stwa ręce, nie jest je­dy­nie ko­lej­nym wy­da­niem książki sprzed dzie­wię­ciu lat, lecz w za­sa­dzie nową pracą, w któ­rej sta­wiam nowe tezy, za­daję nowe py­ta­nia i udzie­lam na nie in­nych niż w wy­da­niu z 2015 r. od­po­wie­dzi. W mię­dzy­cza­sie bo­wiem bar­dzo wiele się zmie­niło w ro­zu­mie­niu „lo­giki” wy­da­rzeń po­gro­mo­wych z lata 1941 r. Po­zna­łem wiele nie­zna­nych wcze­śniej fak­tów, po­ja­wiły się ko­lejne od­kry­cia i do­ku­menty w obiegu na­uko­wym i pu­bli­cy­stycz­nym. Zbie­ra­jąc ma­te­riał do Miast po­gro­mów. Nie tylko Je­dwabne, szybko zda­łem so­bie sprawę z tego, że pi­szę zu­peł­nie inną książkę.

Mam na­dzieję, że czy­tel­nicy znajdą w niej kom­plek­sowe wy­ja­śnie­nie przy­czyn po­gro­mów Ży­dów z lata 1941 r. Uka­zuję w niej dzie­się­cio­letni okres na­ra­sta­nia prze­mocy w mia­stecz­kach i wsiach Bia­ło­stoc­czy­zny za­koń­czony jej eks­plo­zją w le­cie 1941 r. Czy­tel­nicy znajdą tu zu­peł­nie nową oś czasu na­szki­co­waną po­mię­dzy wy­da­rze­niami, które krok po kroku, od po­czątku lat trzy­dzie­stych ubie­głego wieku, do­pro­wa­dziły do po­gro­mo­wych zbrodni. Zro­zu­mie­nie tej „zbrod­ni­czej lo­giki” wy­da­rzeń wio­dą­cych od spraw bła­hych, przez zna­czące, do ich krwa­wego fi­nału po­zwo­liło w moim prze­ko­na­niu wła­ści­wie wska­zać spraw­ców i od­po­wie­dzial­nych po­śred­nio za zbrod­nie po­peł­nione w czerwcu i lipcu 1941 r. w oma­wia­nych miej­sco­wo­ściach, tj. w Szczu­czy­nie, Ja­sio­nówce, Wą­so­szu, Ra­dzi­ło­wie oraz Je­dwab­nem. W roz­dziale za­ty­tu­ło­wa­nym Her­man Scha­per zo­stała także szcze­gó­łowo omó­wiona kwe­stia od­po­wie­dzial­no­ści na­zi­stow­skiej, nie­miec­kiej w aspek­cie ich tzw. spraw­stwa kie­row­ni­czego.

Nowa jest rów­nież w tej książce szata gra­ficzna. Czy­tel­nicy znajdą w niej zdję­cia z po­gromu w Ja­sio­nówce wy­ko­nane przez nie­miec­kiego ko­re­spon­denta wo­jen­nego Ger­harda Gro­ne­felda, które są je­dy­nym jak do­tąd zna­nym ob­ra­zo­wym świa­dec­twem prze­mocy an­ty­ży­dow­skiej, jaka miała miej­sce na Bia­ło­stoc­czyź­nie w le­cie 1941 r. To­wa­rzy­szą one hi­sto­rii sa­mego po­gromu w Ja­sio­nówce – po­gromu, który zo­stał po­wstrzy­many przez przy­pad­ko­wego nie­miec­kiego do­wódcę We­hr­machtu i lo­kal­nego pro­bosz­cza ks. Cy­priana Ło­zow­skiego, przed­wo­jen­nego zwo­len­nika „na­ro­dówki”. Czy­tel­nicy obej­rzą tu­taj rów­nież zdję­cia z od­na­le­zio­nego przeze mnie al­bumu nie­miec­kiej jed­nostki wspar­cia, która do­ko­nała pa­cy­fi­ka­cji bia­ło­stoc­kiego Szczu­czyna w 1939 r., a także zdję­cia ży­dow­skich miesz­kań­ców tego mia­steczka oraz człon­ków lo­kal­nej „na­ro­dówki” z Gra­jewa roz­sie­wa­ją­cych an­ty­ży­dow­ską prze­moc w okre­sie przed­wo­jen­nym. Po­nie­waż hi­sto­rie po­gro­mów w dwóch mia­stach, Szczu­czy­nie i Je­dwab­nem, sta­no­wią swo­iste klamry fak­to­gra­ficzne i cza­sowe dla pro­wa­dzo­nych w tej książce roz­wa­żań na te­mat po­gro­mów z lata 1941 r., a także wpływ tych miast na prze­bieg fali po­gro­mo­wej był naj­więk­szy, zde­cy­do­wa­łem się nadać książce ty­tuł Mia­sta po­gro­mów. Nie tylko Je­dwabne. Ty­tuł ten sta­nowi też na­wią­za­nie do ty­tułu jej pierw­szego wy­da­nia z roku 2015.

Książka opiera się na ana­li­zie ma­te­riału ze­bra­nego przez pro­ku­ra­to­rów pionu śled­czego Od­działu IPN w Bia­łym­stoku, Ra­do­sława Igna­tiewa i Zbi­gniewa Ku­li­kow­skiego, w czę­ści jest też wy­ni­kiem ba­dań, któ­rym pod­da­łem sa­mo­dziel­nie od­na­le­zione w IPN akta. Nie­które z cy­to­wa­nych do­ku­men­tów zna­leźć można w edy­cji ma­te­ria­łów ar­chi­wal­nych Wo­kół Je­dwab­nego (patrz: Bi­blio­gra­fia), choć w mo­jej pracy ba­daw­czej rzadko ko­rzy­sta­łem z po­mocy tego źró­dła, się­ga­jąc na ogół do akt ory­gi­nal­nych. Ko­rzy­sta­łem na­to­miast ob­szer­nie przy pi­sa­niu za­równo pierw­szego wy­da­nia tej książki w 2015 r., jak i obec­nego z dwóch nie­zwy­kle war­to­ścio­wych źró­deł. Pierw­szym były do­ku­menty i re­la­cje świad­ków ze­brane dla Cen­tral­nej Ży­dow­skiej Ko­mi­sji Hi­sto­rycz­nej przez ży­dow­skiego hi­sto­ryka Szy­mona Dat­nera, który jako pierw­szy do­ku­men­to­wał zbrod­nie po­gro­mowe po­peł­nione w 1941 r. Trudne do prze­ce­nie­nia zna­cze­nie tek­stów Dat­nera dla zro­zu­mie­nia przy­czyn i prze­biegu fali po­gro­mo­wej z tam­tego lata było dla mnie ja­sne od sa­mego po­czątku mo­jego zaj­mo­wa­nia się tą te­ma­tyką. To wy­zna­czo­nym przez Dat­nera kie­run­kiem in­ter­pre­ta­cji fak­tów oraz na­kre­śloną przez niego osią wy­da­rzeń po­dą­ża­łem, za­równo pu­bli­ku­jąc książkę w 2015 r., jak i pi­sząc tę od­da­waną w ręce czy­tel­ni­ków obec­nie.

Dru­gim źró­dłem, które od­ci­snęło piętno na mo­jej pracy, był tekst J.J. Mi­lew­skiego Po­lacy – Ży­dzi w Je­dwab­nem i oko­licy przed 22 czerwca 1941 roku, który znaj­duje się w Wo­kół Je­dwab­nego, choć ja swoją wer­sję za­czerp­ną­łem z akt śledz­twa je­dwa­bień­skiego pro­wa­dzo­nego przez Ra­do­sława Igan­tiewa (J.J. Mi­lew­ski, Po­lacy – Ży­dzi w Je­dwab­nem i oko­licy do 22 czerwca 1941 roku, IPN – OBEP Bia­ły­stok, w: Akta śledz­twa S1/00/Zn [Je­dwabne], t. XI, k. 2031–2049). In­spi­ra­cją do po­wsta­nia tej książki były też inne tek­sty i prace, któ­rych wy­kaz znaj­duje się w za­łą­czo­nej Bi­blio­gra­fii.

Ge­ne­ral­nie mogę po­wie­dzieć, że stan akt, z ja­kimi przy­cho­dziło mi pra­co­wać, był zły, zwłasz­cza gdy cho­dziło o akta pa­pie­rowe, po­szyty, ma­te­riały śled­cze i są­dowe. Cza­sem mia­łem trud­no­ści w od­czy­ta­niu za­pisu po­je­dyn­czych słów czy frag­men­tów zdań, co wy­ni­kało nie tylko ze złej ja­ko­ści ory­gi­na­łów akt są­do­wych, lecz także z ta­kich pro­za­icz­nych oko­licz­no­ści, jak cha­rak­ter pi­sma osoby spi­su­ją­cej akta, a także tego, że osoba ta źle usły­szała ze­zna­nia czy je za­no­to­wała. Ewen­tu­alne błędy w mo­jej trans­kryp­cji mogą być za­tem efek­tem ta­kiego stanu rze­czy.

W dru­gim wy­da­niu książki zre­zy­gno­wa­łem z ano­ni­mi­za­cji ofiar ży­dow­skich, wsłu­chu­jąc się w głosy, pły­nące szcze­gól­nie ze strony śro­do­wisk Oca­lo­nych, by przy­wró­cić toż­sa­mość za­mor­do­wa­nym. Przy­znaję jed­no­cze­śnie, że de­cy­zja o  no­ni­mi­zo­wa­niu na­zwisk ofiar, którą pod­ją­łem, przy­go­to­wu­jąc pierw­sze wy­da­nie książki, była błę­dem i że jej ża­łuję. In­for­muję też, iż wszyst­kie na­zwi­ska ży­dow­skie wy­stę­pu­jące w książce pod­da­łem grun­tow­nemu spraw­dze­niu, tak by ustrzec się ewen­tu­al­nych błę­dów oraz znie­kształ­ceń w ich pi­sowni. Nie­mniej czę­sto mu­sia­łem po­le­gać na ich za­pi­sie obec­nym w ak­tach ar­chi­wal­nych, spi­sy­wa­nych na ogół przez pro­to­ko­lan­tów nie­ma­ją­cych wie­dzy o brzmie­niu ży­dow­skich na­zwisk oraz do­ko­ny­wa­nych ze słu­chu. Chcę przez to po­wie­dzieć, że rów­nież ewen­tu­alne błędy w za­pi­sie tych na­zwisk, je­śli ta­kowe po­ja­wiły się w tek­ście, mo­gły po­wstać na eta­pie spi­sy­wa­nia re­la­cji po woj­nie i w ta­kim wy­padku nie po­no­szę za nie od­po­wie­dzial­no­ści.

W obec­nej książce kon­ty­nu­uję na­to­miast stra­te­gię po­le­ga­jącą na ano­ni­mi­zo­wa­niu na­zwisk spraw­ców po­gro­mów, wy­cho­dząc z za­ło­że­nia, że ich po­tom­ko­wie, osoby, które nie mają z po­peł­nio­nymi w 1941 r. zbrod­niami nic wspól­nego, nie po­winny po­no­sić kon­se­kwen­cji spo­łecz­nych ani sty­kać się z ewen­tu­al­nym ostra­cy­zmem z po­wodu zbrodni przod­ków. Zre­zy­gno­wa­łem je­dy­nie z ano­ni­mi­zo­wa­nia nie­licz­nych na­zwisk tych spraw­ców, któ­rych toż­sa­mość zo­stała już ujaw­niona przeze mnie w pu­bli­ka­cji Mia­sta śmierci z 2015 r. lub w in­nych mo­ich pu­bli­ka­cjach, gdyż ano­ni­mi­zo­wa­nie ich nie mia­łoby żad­nego sensu. Nie do­ko­na­łem rów­nież ano­ni­mi­za­cji na­zwisk po­stron­nych świad­ków, któ­rzy po woj­nie da­wali świa­dec­two zbrod­niom po­peł­nia­nym przez są­sia­dów, czę­sto w sta­nie za­gro­że­nia z ich strony. Uwa­żam, że na­leży się tym dziel­nym lu­dziom sza­cu­nek i pa­mięć.

W książce au­tor po­sta­no­wił do­ko­nać peł­nej ano­ni­mi­za­cji na­zwisk spraw­ców pol­skich. Na­zwi­ska nie­pod­le­ga­jące ano­ni­mi­za­cji to na­zwi­ska po­stron­nych świad­ków skła­da­ją­cych ze­zna­nia, ży­dow­skich ofiar, ży­dow­skich świad­ków oraz tych spraw­ców, któ­rych na­zwi­ska ujaw­nił we wła­snych książ­kach.

Szczuczyn

25 czerwca 1941 r.

In­ter­pre­ta­cja wy­da­rzeń przed­sta­wiona w tym roz­dziale po­wstała na pod­sta­wie re­la­cji Basi Kac­per-Ro­zensz­tejn, Chai Sojki-Gol­ding i Dory Gol­ding, Moj­sze Far­be­ro­wi­cza, Fiszla Mi­kal­skiego, Ru­wena Fin­kelsz­tajna, Ic­chaka Wert­mana oraz ze­znań pol­skich i in­nych ży­dow­skich świad­ków, które są do­stępne w ma­te­ria­łach są­do­wych i śled­czych In­sty­tutu Pa­mięci Na­ro­do­wej, m.in. w ak­tach śledz­twa S 8/12/Zn w spra­wie wzię­cia udziału w za­bój­stwie dwu­dzie­stu ko­biet na­ro­do­wo­ści ży­dow­skiej, o nie­usta­lo­nych per­so­na­liach, do­ko­na­nej w bli­żej nie­okre­ślo­nym cza­sie, w sierp­niu 1941 r., w le­sie w oko­licy wsi Bzury i gminy Szczu­czyn, obec­nie w po­wie­cie gra­jew­skim, wo­je­wódz­twie pod­la­skim, przez spraw­ców na­ro­do­wo­ści pol­skiej, pro­wa­dzący pro­ku­ra­tor Ra­do­sław Igna­tiew, oraz w ak­tach śledz­twa S 36/03/Zn w spra­wie zbrodni po­peł­nio­nych przez żan­dar­mów nie­miec­kich w Szczu­czy­nie, pro­wa­dzący pro­ku­ra­tor Je­rzy Ka­miń­ski, oraz in­nych ma­te­ria­łów z epoki.

Polacy, do Was wołamy

Mia­steczko Szczu­czyn po­wstało na te­re­nie daw­nej wsi Szczuki na mocy aktu nada­nia praw miej­skich wy­da­nego 9 li­sto­pada 1692 r. przez króla Jana III So­bie­skiego na prośbę jego pod­kanc­le­rza i re­fe­ren­da­rza ko­ron­nego Sta­ni­sława An­to­niego Szczuki. Ulo­ko­wane zo­stało na pra­wie mag­de­bur­skim, a jego her­bem zo­stała złota gwiazda na bia­łym polu. Fun­da­tor mia­sta od razu roz­po­czął bu­dowę ko­ścioła i ko­le­gium pi­jar­skiego, które miały być wo­tum dzięk­czyn­nym za wik­to­rię wie­deń­ską. Do prac przy tym pro­jek­cie za­trud­nił wło­skiego ar­chi­tekta Jó­zefa Piolę. Ko­le­gium miało stać się cen­trum oświa­to­wym pro­mie­niu­ją­cym na całe Ma­zow­sze (fot. 1.1.). Układ mia­sta za­pla­no­wany był tak, by jego za­bu­do­wa­nia roz­po­ście­rały się mię­dzy umiesz­czo­nymi na wzgó­rzach dwoma cen­tral­nymi bu­dyn­kami – pa­ła­cem Szczu­ków z jed­nej strony i ko­ścio­łem z ko­le­gium pi­jar­skim z dru­giej. Świad­czy o tym choćby ba­ro­kowy układ ulic miej­skich, wy­ty­czo­nych w taki spo­sób, by z każ­dego miej­sca w Szczu­czy­nie było wi­dać oba ośrodki wła­dzy – świecki i re­li­gijny. W cen­trum mia­steczka znaj­do­wał się duży ry­nek (fot. 1.2.), za­jęty przez skle­piki i warsz­taty w więk­szo­ści pro­wa­dzone przez miesz­kań­ców po­cho­dze­nia ży­dow­skiego. Szczu­czyn był mia­stem pry­wat­nym, co stwa­rzało ko­rzystne wa­runki dla osie­dla­nia się tam Ży­dów już od po­czątku XVIII wieku. Szczu­ko­wie bo­wiem chęt­nie zga­dzali się na ich przy­by­wa­nie, wi­dząc w tym na­dzieję na oży­wie­nie han­dlu i wzrost wpły­wów z po­dat­ków do miej­skiej kasy. Ży­dzi naj­pierw za­jęli tzw. Nowe Mia­sto, roz­ra­sta­jące się w kie­runku pół­noc­nym, a na­stęp­nie stop­niowo osie­dlali się w ko­lej­nych czę­ściach mia­steczka. Wia­domo, że w 1890 r. sta­no­wili po­nad 80 pro­cent lud­no­ści. W tym cza­sie zbu­do­wali dwie sy­na­gogi, drew­nianą i mu­ro­waną (do XX wieku prze­trwała tylko ta mu­ro­wana). W XX wieku oprócz sy­na­gogi mu­ro­wa­nej były w mia­steczku jesz­cze dwa domy mo­dli­twy, je­den przy ul. We­so­łej, a drugi na tzw. No­wym Mie­ście[1]. Ży­dzi za­ło­żyli także dwa cmen­ta­rze, z któ­rych więk­szy le­żał na pół­nocy, przy dro­dze do wsi Skaje.

W XX wieku liczba za­miesz­ku­ją­cych Szczu­czyn Ży­dów nieco spa­dła, ale za­wsze utrzy­my­wała się po­wy­żej 50 pro­cent ogól­nej liczby miesz­kań­ców[2]. Trud­nili się oni przede wszyst­kim han­dlem i usłu­gami, a także wy­twór­stwem – w ich rę­kach po­zo­sta­wała więk­szość miej­skich warsz­ta­tów, mły­nów i gar­barni. We­dług da­nych z 1921 r. Ży­dów było w Szczu­czy­nie 2506, co sta­no­wiło 56 pro­cent lud­no­ści mia­steczka. Wo­bec braku twar­dych da­nych sta­ty­stycz­nych do­ty­czą­cych lud­no­ści ży­dow­skiej po tym okre­sie można tylko sza­co­wać, że ich liczba wzro­sła, po­nie­waż po za­koń­cze­niu I wojny świa­to­wej Szczu­czyn był du­żym – jak na re­gion – mia­stecz­kiem oraz dy­na­micz­nie roz­wi­ja­ją­cym się ośrod­kiem han­dlu przy­gra­nicz­nego. Pod­kre­ślić jed­nak na­leży, że ży­cie w mie­ście od sa­mego po­czątku jego ist­nie­nia nie na­le­żało do spo­koj­nych, a od końca XIX wieku na­ra­stał kon­flikt go­spo­dar­czy i re­li­gijny mię­dzy wspól­notą ży­dow­ską i chrze­ści­jań­ską, pol­ską. Świad­czyć może o tym m.in. tekst, który uka­zał się w ty­go­dniku „Rola”z 1886 r.[3]:

Szczu­czyn (gub. Łomż.). W Szczu­czy­nie mamy już trzy sklepy pol­skie, prze­waż­nie spo­żyw­cze, które na brak po­wo­dze­nia skar­żyć się nie mogą. Pu­blicz­ność na­sza, a na­wet sami ży­dzi wi­dząc su­mien­ność ku­piecką, za­opa­trują się chęt­nie w skle­pach tych w ar­ty­kuły co­dzien­nych swych po­trzeb, i je­dy­nie nie­wiel­kie sto­sun­kowo za­soby fi­nan­sowe wła­ści­cieli skle­pów, ta­mują szer­szy ich roz­wój. Bądź co bądź, jest to rze­czą wi­doczną, że dziś przed­się­bior­stwa chrze­ści­jań­skie ist­nieć mogą i że, by­leby tylko rze­tel­nie a z roz­gar­nię­ciem pro­wa­dzone, kon­ku­ren­cya ży­dow­ska nic im nie zrobi. Czasy mo­no­polu mi­nęły chyba bez­pow­rot­nie, od chwili jak po­czy­namy poj­mo­wać, że ku­pu­jąc w skle­pach ży­dow­skich, po­pie­ramy wła­snym gro­szem naj­więk­szego wroga. Bra­kuje nam tu jed­nak jesz­cze sklepu z to­wa­rami łok­cio­wemi, i gdyby się zna­lazł przed­się­biorca-po­lak, któ­ryby i tę lukę wy­peł­nił, mógłby do­prawdy, być rów­nież pew­nym po­wo­dze­nia. Wy­zysk bo ży­dow­ski dał się nam już tak do­brze we znaki, że pu­blicz­ność, uj­rzaw­szy w Szczu­czy­nie pol­ski skład to­wa­rów bła­wat­nych nie chcia­łaby z pew­no­ścią na­wet spoj­rzeć na sza­chraj­skie, a brudne przy­tem i wstrętne kramy – sta­ro­za­konne. Rze­mio­sła są także pra­wie wy­łącz­nie w ręku dzieci Moj­że­sza, a że nędzne to par­tac­two ni­kogo za­do­wo­lić nie może, tego chyba do­da­wać nie trzeba [pi­sow­nia jak w ory­gi­nale – przyp. M.T.].

Fot. 1.1. Wschodnia elewacja pijarskiego zespołu klasztornego w Szczuczynie. Część środkowa jest wzorowana na kościele Kapucynów w Warszawie. Pocztówka, nakł. B. Zemel w Szczuczynie Białostockim, 1937 r. Zbiory autora.

Fot. 1.2. Rynek w Szczuczynie, 1917 r. Zbiory autora.

W 1931 r. Szczu­czyn li­czył 5200 miesz­kań­ców obu na­ro­do­wo­ści. W mo­men­cie wy­bu­chu II wojny świa­to­wej li­czeb­ność spo­łecz­no­ści ży­dow­skiej wzro­sła do około 3000[4], co po­twier­dziła w zło­żo­nej po woj­nie re­la­cji Ba­sia[5] Kac­per-Ro­zensz­tejn. Ich ży­cie po­li­tyczne sku­pione było wo­kół or­ga­ni­za­cji oraz par­tii sy­jo­ni­stycz­nych. Pręż­nie dzia­łał w Szczu­czy­nie Bnej Sy­jon, który pro­wa­dził ak­tywną dzia­łal­ność kul­tu­ralną, a w jej ra­mach ży­dow­ską bi­blio­tekę, czy­tel­nie, kursy he­braj­skiego dla mło­dzieży i kursy li­te­ra­tury ży­dow­skiej, pa­le­sty­no­gra­fii oraz an­giel­skiego. Or­ga­ni­za­cją kie­ro­wał Ba­ruch Fi­szel Ze­mel. W mia­steczku dzia­łały także sy­jo­ni­styczne or­ga­ni­za­cje mło­dzie­żowe Her­ce­lija, He-Cha­luc, Ha-Szo­mer ha-Cair i He-Cha­luc Mi­zra­chi[6]. Dzia­łal­ność ży­dow­skich or­ga­ni­za­cji po­li­tycz­nych nie wpły­wała na po­prawę sy­tu­acji w mia­steczku i nie zmniej­szała na­pięć po­mię­dzy lud­no­ścią ży­dow­ską i pol­ską. Obie na­cje dzia­łały na sie­bie w spo­sób kon­flik­towy, pod­sy­ca­jąc wza­jem­nie na­pię­cia i ani­mo­zje. Głosy osób o umiar­ko­wa­nych po­glą­dach miały co­raz mniej­szy wpływ na na­stroje spo­łeczne w Szczu­czy­nie, a stan taki po­głę­biał się wraz z nad­cho­dze­niem wo­jen­nej za­wie­ru­chy.

Co istot­niej­sze, do­mi­na­cja de­mo­gra­ficzna Ży­dów w Szczu­czy­nie sprzy­jała ich znacz­nej ak­tyw­no­ści po­li­tycz­nej, z de­cy­du­jącą po­zy­cją ogól­nych sy­jo­ni­stów i sy­jo­ni­stów re­wi­zjo­ni­stów. […] W mię­dzy­wo­jen­nej Pol­sce sy­jo­nizm ozna­czał nie tyle chęć emi­gra­cji do Pa­le­styny (która po­zo­sta­wała ra­czej od­le­głą per­spek­tywą), ile ra­czej wy­raźne za­zna­cze­nie woli Ży­dów, aby po­zo­stać od­ręb­nym na­ro­dem; wy­ra­żał też od­mowę po­par­cia lub uczest­nic­twa w pro­jek­cie bu­dowy sil­nego na­rodu pol­skiego. Sy­jo­ni­ści byli „Ży­dami no­wego typu” – dum­nymi przed­sta­wi­cie­lami wła­snego pro­jektu na­ro­do­wo­twór­czego, sto­ją­cego w opo­zy­cji do in­nych przed­się­wzięć tego ro­dzaju. Chcieli oni par­ty­cy­po­wać we wła­dzy w Pol­sce, ale jako Ży­dzi. Więk­szość Po­la­ków od­rzu­cała taką wi­zję po­li­tyki ży­dow­skiej i uwa­żała sy­jo­ni­stów za ele­ment nie­lo­jalny. Na­wet ską­d­inąd to­le­ran­cyjny Pił­sud­ski uwa­żał ide­olo­gię sy­jo­ni­styczną za skraj­nie roz­ła­mową. […] Ostat­nie wolne i uczciwe wy­bory w przed­wo­jen­nej Pol­sce od­były się w 1928 r. (nie były już zu­peł­nie wolne, ale prze­waż­nie uczciwe). W tych wy­bo­rach, zgod­nie z na­szymi ob­li­cze­niami, sy­jo­ni­ści uzy­skali w Szczu­czy­nie około 85% gło­sów ży­dow­skich (pod­czas gdy w 1922 r. sy­jo­ni­stów po­parło około 88%). Dla po­rów­na­nia ko­mu­ni­ści uzy­skali w 1928 r. za­le­d­wie 2% gło­sów pol­skich i ży­dow­skich ra­zem wzię­tych[7].

Z ży­dow­skich or­ga­ni­za­cji le­wi­co­wych dzia­łały w Szczu­czy­nie so­cja­li­styczny Bund, Po­alej Sy­jon-Le­wica, jed­nak nie miały wiel­kiego wpływu, a ruch ko­mu­ni­styczny był zu­peł­nie zni­komy i w do­datku pro­wa­dzony nie­le­gal­nie[8].

Rów­no­le­gle do ży­cia szte­tlu w Szczu­czy­nie roz­wi­jało się ży­cie chrze­ści­jań­skie[9] pol­skie, czer­piące za­soby z pracy w rol­nic­twie i ho­dowli oraz sprze­daży zwie­rząt go­spo­dar­skich, głów­nie z po­ło­żo­nych wo­kół Szczu­czyna pol­skich za­ścian­ków szla­chec­kich oraz wsi chłop­skich. Po­lacy prze­gry­wali jed­nak kon­ku­ren­cję z han­dla­rzami i przed­się­bior­cami ży­dow­skimi w sa­mym Szczu­czy­nie na nie­mal każ­dym polu, co oczy­wi­ście ro­dziło za­zdrość oraz fru­stra­cję.

Ży­dzi od wie­ków po­sia­da­jący do­świad­cze­nie i kon­takty w han­dlu i wy­twór­stwie, do tego dys­po­nu­jący za­so­bami fi­nan­so­wymi, któ­rych bra­ko­wało lud­no­ści pol­skiej, zwal­czali kon­ku­ren­cję z jej strony bez zbęd­nych sen­ty­men­tów, co było zro­zu­miałe z per­spek­tywy ren­tow­no­ści pro­wa­dzo­nych przez nich przed­się­biorstw i walki o do­bro­byt ich wła­snych ro­dzin, ale psuło re­la­cje mię­dzy obiema spo­łecz­no­ściami w mia­steczku. Szcze­gól­nie mło­dzież pol­ska, licz­nie mi­gru­jąca ze wsi do mia­steczka w wy­niku kry­zysu po I woj­nie świa­to­wej i po­czątku lat dwu­dzie­stych ubie­głego wieku, na­po­ty­kała w nim ba­riery eko­no­miczne, na­ro­dowe i re­li­gijne, któ­rych nie była w sta­nie po­ko­nać. Na wy­raź­nie do­mi­nu­jącą po­zy­cję eko­no­miczną spo­łecz­no­ści ży­dow­skiej w Szczu­czy­nie wska­zuje Księga Ad­re­sowa Pol­ski (wraz z w. m. Gdań­skiem) dla han­dlu, prze­my­słu, rze­miosł i rol­nic­twa; An­nu­aire da la Po­lo­gne (y Com­pris la V.L. de Dant­zig)[10] za rok 1930. Wy­nika z niej, że wspól­nota pol­ska miała w Szczu­czy­nie wła­dzę po­li­tyczną, ale nie­mal po­zba­wiona była wła­dzy eko­no­micz­nej. Po­la­kami byli bur­mistrz mia­steczka Ste­fan Ma­jew­ski i ko­men­dant Ochot­ni­czej Straży Ognio­wej, a także ad­wo­kat, no­ta­riusz i ap­te­ka­rze, ale już den­ty­ści, aku­szerki, bed­na­rze, bla­cha­rze, czap­nicy, wy­twórcy da­chó­wek i skór, wła­ści­ciele tar­taku, gar­barni, wy­twórni farb, przed­się­biorstw prze­wo­zo­wych oraz re­stau­ra­cji byli na­ro­do­wo­ści ży­dow­skiej. Po­dob­nie wła­ści­ciele skle­pów bła­wat­nych, z ma­te­ria­łami bu­dow­la­nymi, z wy­ro­bami ce­men­to­wymi, ga­lan­te­ryj­nymi, ar­ty­ku­łami rol­ni­czymi, ubra­niami go­to­wymi, ar­ty­ku­łami skó­rza­nymi, ry­bami, spi­ry­tu­aliami, ar­ty­ku­łami spo­żyw­czymi. Ży­dami byli rów­nież wła­ści­ciele her­ba­ciarni, in­tro­li­ga­torni, ka­wiarni, owo­carni, pie­karni, dwóch bro­wa­rów, skle­pów z ar­ty­ku­łami ko­lo­nial­nymi i że­la­znymi oraz z kon­fek­cją i z ar­ty­ku­łami ko­sme­tycz­nymi. Do tego wy­znawcy re­li­gii moj­że­szo­wej byli kraw­cami, ko­wa­lami, księ­ga­rzami, me­bla­rzami, mły­na­rzami, mu­ra­rzami, wy­twór­cami my­dła, obu­wia, oleju, a także po­wroź­ni­kami, ry­ma­rzami, rzeź­ni­kami, sto­la­rzami, szew­cami, ślu­sa­rzami i ze­gar­mi­strzami. Ży­dow­ski był także pierw­szy bank w Szczu­czy­nie[11]. Ży­dow­skie były też dwa za­jazdy w mia­steczku, a po­nadto Ży­dzi cał­ko­wi­cie zdo­mi­no­wali lo­kalny ry­nek ob­rotu zbo­żem i zie­mio­pło­dami, co ma się ro­zu­mieć wzbu­dzało gniew pol­skich chło­pów, oskar­ża­ją­cych Ży­dów o za­ni­ża­nie cen skupu zbóż oraz zmowy ce­nowe.

Pol­ski w Szczu­czy­nie był tylko je­den le­karz cho­rób we­wnętrz­nych – Bo­le­sław To­ma­szew­ski, pro­wa­dzący ga­bi­net przy ul. Łom­żyń­skiej. Po­la­kami byli cie­śla i je­den wła­ści­ciel sklepu z de­wo­cjo­na­liami, dwaj fry­zje­rzy, je­den wła­ści­ciel sklepu z ga­lan­te­rią, dwaj wła­ści­ciele gar­barni, je­den garn­carz, dwaj her­ba­cia­rze, je­den wła­ści­ciel biura in­for­ma­cyjno-han­dlo­wego. Po­lak o na­zwi­sku Czar­necki miał ki­ne­ma­to­graf przy ul. Se­na­tor­skiej, ale pro­wa­dził go do spółki z Ży­dem B. Pen­żo­hem. Pol­skie były też cztery sklepy ko­lo­nialne, je­den z kon­fek­cją, je­den był pol­ski ko­ło­dziej, dwóch ko­wali, dwóch kraw­ców, ma­larz oraz rzeź­nik, je­den wła­ści­ciel sklepu z ma­szy­nami rol­ni­czymi i je­den sklepu spo­żyw­czego, do tego pol­skie były dwie pie­kar­nie, dwie pi­wo­war­nie i jedna hur­tow­nia tego trunku oraz trzy karczmy. Było też w Szczu­czy­nie czte­rech szew­ców Po­la­ków, je­den ślu­sarz, zdun i wła­ści­ciel sklepu z ma­te­ria­łami że­la­znymi. W su­mie pol­ski biz­nes sta­no­wił około 20 pro­cent ca­łej dzia­łal­no­ści go­spo­dar­czej pro­wa­dzo­nej w Szczu­czy­nie w roku 1930. Co cie­kawe, w 1938 r. było w Szczu­czy­nie już dwa­dzie­ścia apa­ra­tów te­le­fo­nicz­nych, z czego dzie­więć na­le­żało do kup­ców ży­dow­skich, a je­de­na­ście do Po­la­ków – w tym do bur­mi­strza, ko­men­danta po­li­cji, „Star­szej Sio­stry Mi­ło­sier­dzia Pa­weł­kie­wicz” [pi­sow­nia jak w ory­gi­nale – przyp. M.T.] i szczu­czyń­skiego pro­bosz­cza.

Na tra­dy­cyjny dla pol­skiej rze­czy­wi­sto­ści pro­win­cjo­nal­nej roz­dź­więk eko­no­miczny i kul­tu­rowy mię­dzy mia­stem a wsią na­ło­żył się w la­tach trzy­dzie­stych XX wieku kon­flikt na­ro­do­wo­ściowy i re­li­gijny mię­dzy głów­nie ży­dow­skim mia­stecz­kiem a ota­cza­ją­cymi je pol­skimi wsiami i za­ścian­kami szla­chec­kimi. Sy­tu­ację po­gar­szał jesz­cze brak kom­plek­so­wej re­formy rol­nej, któ­rej II Rzecz­po­spo­lita nie była w sta­nie prze­pro­wa­dzić z po­wodu sta­now­czego oporu pol­skiego zie­miań­stwa oraz Ko­ścioła ka­to­lic­kiego. By od­da­lić widmo re­formy i par­ce­la­cji du­żych ma­jąt­ków ziem­skich, par­tie pra­wi­cowe, ta­kie jak Obóz Wiel­kiej Pol­ski (OWP) czy Stron­nic­two Na­ro­dowe (SN), wspie­rane przez zie­miań­stwo i Ko­ściół ka­to­licki, bez­ce­re­mo­nial­nie stra­szyły oby­wa­teli Pol­ski bol­sze­wi­zmem, szcze­gól­nie po wy­bu­chu wojny do­mo­wej w Hisz­pa­nii, i za­po­wia­dały ry­chły po­nowny kon­flikt Pol­ski z ZSRR, wska­zu­jąc przy tym na Ży­dów jako do­mnie­ma­nych „orę­dow­ni­ków ko­muny”, „szpicli ko­mu­ni­stycz­nych” oraz „czer­wo­nych agi­ta­to­rów”. Umac­niało to szko­dliwą an­ty­se­micką nar­ra­cję w pol­skiej spo­łecz­no­ści Szczu­czyna, Ja­sio­nówki, Wą­so­sza, Ra­dzi­łowa, Je­dwab­nego i in­nych miej­sco­wo­ści w ca­łej Pol­sce[12].

W okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym w oko­licy Szczu­czyna znaj­do­wało się aż dzie­więć wiel­kich ma­jąt­ków ziem­skich: w Nie­ćko­wie Jan Gro­madzki miał ma­ją­tek obej­mu­jący 370 ha; w Ma­ze­wie Sta­ni­sław Sam­pu­łow­ski miał 308 ha; wo­kół wsi Bzury Hen­ryk Ko­złow­ski – 280 ha; w Bęć­ko­wie Raj­mund Skar­żyń­ski – 250 ha; w Choj­no­wie Wik­to­ria Ob­rycka – 213 ha; w Do­łę­gach Jan Lesz­czyń­ski – 108 ha; w Zo­fiówce Ame­lia Li­ne­burg – 100 ha, w Kow­na­ci­nie Bro­ni­sław Mę­ci­kow­ski – rów­nież 100 ha, a w Mię­tu­se­wie Piotr Ko­nopko miał 85 ha. Bio­rąc pod uwagę, że śred­nie go­spo­dar­stwo rolne w Pol­sce w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym miało po­wierzch­nię nieco po­nad 13 ha[13], to na­wet naj­mniej­szy z tych ma­jąt­ków znacz­nie prze­kra­czał areał, któ­rym dys­po­no­wali oko­liczni pol­scy go­spo­da­rze. W la­tach dwu­dzie­stych i trzy­dzie­stych pol­skiej mło­dzieży ze szczu­czyń­skich, gra­jew­skich, je­dwa­bień­skich i łom­żyń­skich wsi i za­ścian­ków w wy­niku du­żego przy­ro­stu na­tu­ral­nego i zwią­za­nych z nim po­stę­pu­ją­cej pau­pe­ry­za­cji i po­gor­sze­nia wa­run­ków ży­cia za­częło bra­ko­wać ziemi, na któ­rej mo­głaby pra­co­wać i która by wy­kar­miła za­kła­dane przez nią ro­dziny. Bra­ko­wało też prze­my­słu, który mógłby tę mło­dzież za­trud­nić i dać za­ple­cze ma­te­rialne dla przy­szłego, god­nego ży­cia, a za­kła­da­nie ko­lej­nych bieda-go­spo­darstw nie miało eko­no­micz­nego sensu. Ziemi nie star­czało dla wszyst­kich, a małe go­spo­dar­stwa nie przy­no­siły do­chodu. Je­dy­nym wyj­ściem była wę­drówka do mia­ste­czek ta­kich jak Szczu­czyn i za­kła­da­nie tam stra­ganu albo warsz­tatu, które w miarę szybko da­wały mi­zerne, ale jed­nak ja­kieś zy­ski. Oczy­wi­ście mi­gru­jąca do mia­steczka pol­ska mło­dzież spo­ty­kała się z ży­ją­cymi tam już od wielu po­ko­leń Ży­dami i od razu wpa­dała w spi­ralę kon­ku­ren­cji i kon­fliktu z nimi.

Po­dej­mu­jąc gwał­towną próbę sta­nia się lud­no­ścią miej­ską, pol­ska mło­dzież ze wsi i za­ścian­ków szla­chec­kich ota­cza­ją­cych Szczu­czyn usi­ło­wała do­ko­nać aktu, który An­drzej Le­der słusz­nie na­zwałby „zro­zu­mia­łym”, ale też „nie­roz­wią­zy­wal­nym i amo­ral­nym”:

[…] bez­względny, a jed­no­cze­śnie hi­ste­ryczny an­ty­se­mi­tyzm en­de­cji był lo­gicz­nie zro­zu­miały – wy­ni­kał z bo­ry­ka­nia się z pro­ble­mem w tam­tej per­spek­ty­wie nie­roz­wią­zy­wal­nym: pro­ble­mem usta­no­wie­nia ko­niecz­nej, po­li­tycz­nej he­ge­mo­nii pol­skiego miesz­czań­stwa, któ­rego nie było, bo jego miej­sce zaj­mo­wało miesz­czań­stwo, uj­mu­jąc to w ka­te­go­riach po­li­tycz­nych Carla Schmitta „obce” i „wro­gie”. Efek­tem było usta­no­wie­nie Ży­dów jako pol­skiego nie-ja. Można tę lo­gikę ro­zu­mieć, nie po­dzie­la­jąc w naj­mniej­szym stop­niu jej prze­sła­nek i wi­dząc jej głę­boko amo­ralny cha­rak­ter. Nic dziw­nego, że „skle­pi­karz Po­lak uważa i świę­cie wie­rzy, że obo­wiąz­kiem pa­trio­tycz­nym każ­dego Po­laka jest po­zwo­lić mu skórę zdzie­rać z sie­bie, ale ni­gdy ży­dow­skiemu skle­pi­ka­rzowi, cho­ciaż u niego by­łoby na­wet tro­chę ta­niej”[14].

Dość szcze­rze wy­ja­wił przy­czyny an­ty­ży­dow­skiej prze­mocy Ka­zi­mierz L., miesz­ka­niec Je­dwab­nego i uczest­nik po­gromu w tym od­le­głym o 37 km od Szczu­czyna mia­steczku, gdzie 10 lipca 1941 r. spa­lono więk­szość ży­dow­skich są­sia­dów: „Ży­dzi byli fi­nan­so­wani, do­to­wani, przez mię­dzy­na­ro­dówkę tak zwaną i my by­śmy nie wy­trzy­mali [kon­ku­ren­cji – przyp. M.T.], ale, pro­szę pani, my­śmy chcieli żyć. My­śmy tego nie ro­bili na­umyśl­nie Ży­dom, tylko, pro­szę pani, my­śmy chcieli żyć. Pani pa­trzy nas trzech [braci L. – przyp. M.T.], my­śmy chcieli żyć, lu­dzie, któ­rzy wcho­dzili w ży­cie”[15]. Po­dob­nie wspo­mnie­nia dziadka zre­la­cjo­no­wała w 2018 r. miesz­kanka wsi Dzię­giele, le­żą­cej 20 km od Szczu­czyna:

Ogól­nie ni­gdy do­brze nie mó­wili. – Pani Ewa kręci głową. – Dzia­dek mi mó­wił tak: „Żyd bo­dajby igieł­kami han­dlo­wał, ale się do ro­boty nie wziął. Aby han­del był!”. Dzia­dek nasz mó­wił, że do­brze, że ich wy­tłu­kli, bo oni by wszystko tu za­jęli! Po­lak to u Żyda był pod pan­to­flem… jak śmieć! Tro­chę do­brze, jak tych Ży­dów po­wy­tłu­ki­wali… Dla Żyda lep­szy mały han­de­lek jak duży szpa­de­lek. Żyd tylko łeb prze­krę­cił i… aby do sie­bie, do sie­bie! Tylko szwin­de­lek i szwin­de­lek! To mój dzia­dek mó­wił… – Uśmie­cha się nie­pew­nie[16].

Przed­wo­jenna prasa ży­dow­ska do­sko­nale zda­wała so­bie sprawę z na­brzmie­wa­ją­cych kon­flik­tów go­spo­dar­czych i kla­so­wych w II Rze­czy­po­spo­li­tej oraz z de­struk­cyj­nej dla Ży­dów ży­ją­cych w Pol­sce roli pol­skiego zie­miań­stwa, kon­ser­wa­tyw­nego i nie­chęt­nego wszel­kim pró­bom mo­der­ni­za­cji oraz re­for­mie rol­nej, co­raz bar­dziej chy­lą­cego się ku an­ty­se­mi­ty­zmowi i fa­szy­zmowi. Umiała ubrać te ob­ser­wa­cje w tak cha­rak­te­ry­styczny dla niej czarny hu­mor (fot. 1.3. i 1.4.).

Fot. 1.3. (po lewej) Mendel Reif, bez tytułu, „Der Mechabel”, 1936. Fot. 1.4. (po prawej) Szaja Fajgenbojm, Kompromis w endeckich szeregach, „Hajnt”, 1937. Oba rysunki były prezentowane na wystawie Der Frajer Fojgl – karykatura z prasy żydowskiej w niepodległej Polsce, 16.11.2018–24.03.2019, ŻIH[17]. Zbiory autora.

O rela­cjach mię­dzy wspól­no­tami pol­ską a ży­dow­ską w Szczu­czy­nie mó­wią także wspo­mnie­nia Ic­chaka Wer­t­mana, ży­dow­skiego miesz­kańca mia­steczka. We­dle jego re­la­cji sto­sunki te oparte były na za­sa­dzie roz­dzie­le­nia obu wspól­not. Za­sada uwi­dacz­niała się np. w tym, że Ży­dzi i Po­lacy wła­ści­wie nie utrzy­my­wali bli­skich kon­tak­tów to­wa­rzy­skich, a od­wie­dzali się je­dy­nie w ce­lach biz­ne­so­wych. Także mło­dzież nie za­wie­rała mię­dzy sobą przy­jaźni, a mię­dzy uczniami pol­skiej szkoły po­wszech­nej nr 1 i wzno­szą­cej się nie­opo­dal tzw. sza­ba­sówki, czyli ży­dow­skiej szkoły wy­zna­nio­wej nr 2[18], pa­no­wała w okre­sie przed­wo­jen­nym wro­gość i ob­cość. Wbrew na­dzie­jom na nor­ma­li­za­cję, jaką miało przy­nieść utwo­rze­nie w Szczu­czy­nie szkół mie­sza­nych na­ro­do­wo­ściowo, nie uzdro­wiło to sy­tu­acji, a tylko po­głę­biło ist­nie­jące po­działy et­niczne i re­li­gijne w mia­steczku. Wi­dać to szcze­gól­nie na za­cho­wa­nych zdję­ciach z okresu przed­wo­jen­nego – nie­mal nie ma ta­kich, na któ­rych sfo­to­gra­fo­wani są wspól­nie mło­dzi Po­lacy i Ży­dzi (fot. 1.10., 1.11., 1.13., 1.18.). Jedna tylko fo­to­gra­fia (1.19.), zro­biona w 1937 r., uka­zuje grupę dziew­cząt ży­dow­skich w pol­skich stro­jach lu­do­wych, co może świad­czyć o pod­ję­ciu próby asy­mi­la­cji mło­dych Ży­dó­wek. Na­leży jed­nak pa­mię­tać, że zdję­cie to zo­stało zro­bione pod­czas jed­nego ze świąt szkol­nych w szkole nr 2.

Wzrost na­pię­cia mię­dzy mło­dzieżą pol­ską i ży­dow­ską w Szczu­czy­nie przy­spie­szyła wdra­żana od końca lat dwu­dzie­stych trans­for­ma­cja szkoły ży­dow­skiej nr 2 w szkołę po­wszechną, w efek­cie czego zna­leźli się w niej na­uczy­ciele i ucznio­wie pol­scy i ży­dow­scy. Szybko do­pro­wa­dziło to do wy­bu­chu fali an­ty­se­mic­kich pro­te­stów w mia­steczku, szcze­gól­nie wśród ro­dzi­ców uczniów szkoły nr 1, w któ­rej na pe­wien czas rów­nież po­ja­wiła się kil­ku­oso­bowa grupka na­uczy­cieli ży­dow­skich prze­nie­sio­nych ze szkoły nr 2. Ich obec­ność wy­wo­łała strajk wy­mie­rzony prze­ciwko za­trud­nia­niu na­uczy­cieli Ży­dów, oskar­ża­nych po­wszech­nie o de­pra­wa­cję pol­skiej mło­dzieży chrze­ści­jań­skiej. Do ta­kich pro­te­stów na­wo­ły­wała w la­tach trzy­dzie­stych prasa ka­to­licka i en­decka:

Fakt, że w wielu szko­łach uczęsz­cza­nych przez dzieci ka­to­lic­kie Mi­ni­ster­stwo Oświe­ce­nia Pu­blicz­nego ob­sa­dza nie­które po­sady na­uczy­ciel­skie przez Ży­dów, za­wsze wy­wo­łuje zgodny pro­test spo­łe­czeń­stwa pol­skiego. Lecz wielu z nas wy­ka­zuje obu­rze­nie z po­bu­dek czy­sto ra­so­wych, nie zda­jąc so­bie sprawy do­kład­nie, jak ta kwe­stia przed­sta­wia się pod ką­tem wi­dze­nia re­li­gij­nym. […] Żyd na­uczy­ciel, a tem­bar­dziej wy­cho­wawca mło­dzieży chrze­ści­jań­skiej, je­śli na­wet bę­dzie na po­zór sza­no­wał re­li­gię uczniów nie po­wstrzyma się jed­nak od po­śred­niego pod­ko­py­wa­nia w nich wiary w au­to­ry­tety, od wy­ol­brzy­mia­nia po­trzeb i in­stynk­tów ciała, oraz po­bła­ża­nia za­chcian­kom. Duch po­świę­ce­nia, re­zy­gna­cji, bo­ha­ter­stwa chrze­ści­jań­skiego, jest dlań znie­na­wi­dzo­nym bo nie­zro­zu­mia­łym; w jego oczach jest to „fa­na­tyzm”, „ciem­nota śre­dnio­wieczna” itp. Wy­star­czy zo­ba­czyć, z jaką na­miętną chci­wo­ścią rzu­cają się pi­sa­rze ży­dow­scy w ro­dzaju U. We­inin­gera i Freuda na kwe­stię płciową, z jaką cy­niczną wprawą i skwa­pli­wo­ścią ją prze­żu­wają, jak mało po­sia­dają de­li­kat­no­ści w sto­sunku do tak in­tym­nych szcze­gó­łów na­tury ludz­kiej, by zro­zu­mieć, że roz­kaz ich jest po­ni­że­nie tej na­tury, ze­pchnię­cie jej po­ni­żej zwie­rzę­co­ści. I nie na­leży dzi­wić się hi­tle­row­com w ich obu­rze­niu prze­ciw na­gro­ma­dzo­nej przez 2 wieki por­no­gra­fii niby to na­uko­wej i zu­peł­nie nie­po­trzeb­nej. Prze­cho­dząc do kwe­stii wy­zna­nia ka­to­lic­kiego mu­simy stwier­dzić, że prze­ciwko niemu przede wszyst­kim wy­ce­lo­wane są ciosy wszyst­kich wro­gów chry­stia­ni­zmu. Ka­to­li­cyzm jest zna­kiem jed­no­ści i sztan­da­rem ca­łego świata chrze­ści­jań­skiego, a upa­dek jego byłby upad­kiem Krzyża na ziemi. Chcą przeto wro­go­wie pod­wa­żyć przede wszyst­kim jego na­kazy i wy­chwa­lać wszystko, co­kol­wiek z jego za­sa­dami się nie zga­dza […] jak ko­edu­ka­cja, wspólne plaże lub ćwi­cze­nia spor­towe po­łą­czone z prze­sadną na­go­ścią, znaj­dują pło­mien­nych obroń­ców przede wszyst­kim w gro­nie „po­stę­po­wych” Ży­dów. […] żyd nie może wy­cho­wy­wać mło­dzieży chrze­ści­jań­skiej![19] [pi­sow­nia i pod­kre­śle­nie jak w ory­gi­nale – przyp. M.T.].

Od­po­wie­dzią na tego ro­dzaju ar­ty­kuły była zde­cy­do­wana re­ak­cja miesz­kań­ców Bia­ło­stoc­czy­zny, o czym z sa­tys­fak­cją do­no­siły ów­cze­sne pra­wi­cowe cza­so­pi­sma:

Bia­ły­stok żąda usu­nię­cia na­uczy­cieli ży­dów [pi­sow­nia i pod­kre­śle­nie jak w ory­gi­nale – przyp. M.T.]. Zo­stała wy­słana prośba z kil­ku­set pod­pi­sami ro­dzi­ców ka­to­li­ków m. Bia­łe­go­stoku do p. Ku­ra­tora w Brze­ściu n. Bu­giem i do In­spek­tora Szkol­nego w Bia­łym­stoku o od­wo­ła­nie na­uczy­cieli Ży­dów ze szkół prze­zna­czo­nych dla dzia­twy ka­to­lic­kiej oraz o roz­dzie­le­nie dzieci ka­to­lic­kich i dzieci ży­dow­skich. Rów­no­cze­śnie ro­dzice zwró­cili się do ks. Ar­cy­bi­skupa Jał­brzy­kow­skiego o po­par­cie u od­no­śnych władz szkol­nych słusz­nych żą­dań ro­dzi­ciel­skich. Po­dobne prośby wy­sy­łają ro­dzice m. Kry­nek i So­kółki[20].

W Szczu­czy­nie w tym cza­sie do­cho­dziło czę­ściej do bó­jek niż do zgod­nej za­bawy dzieci ze szkół po­wszech­nych nr 1 (pol­skiej) i nr 2 (ży­dow­skiej). Nie po­ma­gały roz­pacz­liwe in­ter­wen­cje Wik­tora Le­śnie­wi­cza, in­spek­tora szkol­nego w Szczu­czy­nie Bia­ło­stoc­kim, przy­sła­nego do mia­steczka w grud­niu 1930 r., żeby za­pa­no­wać nad sy­tu­acją i uspo­koić na­stroje. „Gość Nie­dzielny” w ru­bryce „Co sły­chać w świe­cie ka­to­lic­kim?” w ar­ty­kule pt. Za­ży­dza­nie szkół pol­skich po­stę­puje tak pi­sał o tych wy­pad­kach:

Wy­mie­ni­li­śmy mię­dzy in­nemi Ostrów, w po­wie­cie Wło­daw­skim, gdzie wsku­tek nie­ustę­pli­wo­ści po­wstał strajk dzieci, da­lej Kolno, Wy­so­kie Ma­zo­wiec­kie, a ostat­nio szkołę w Szczu­czy­nie. Jak nam obec­nie do­no­szą, wpro­wa­dzono do szkoły pol­skiej w Wy­so­kiem Ma­zo­wiec­kiem, w wo­je­wódz­twie Bia­ło­stoc­kiem, z no­wym ro­kiem szkol­nym znowu kil­ka­dzie­siąt dzieci ży­dow­skich tak, że liczba dzieci ży­dow­skich w szkole pol­skiej wzro­sła do bli­sko 200. W wyż­szych od­dzia­łach sy­mul­tan­nych liczba dzieci ży­dow­skich równa się licz­bie dzieci pol­skich. Na kil­ka­krotne pro­te­sty ro­dzi­ców do władz szkol­nych wy­słane, aby nie łą­czono ich dzieci ra­zem z dziećmi ży­dow­skiemi i nie za­mie­niano szkoły pol­skiej ka­to­lic­kiej na sy­mul­tanną, ro­dzi­cie otrzy­mali od­po­wie­dzi od­mowne[21].

Cztery lata póź­niej, we wrze­śniu 1934 r.[22], wsz­częto po­now­nie strajki szkolne, tym ra­zem w Łomży, Au­gu­sto­wie, Su­wał­kach i na te­re­nie po­wiatu szczu­czyń­skiego. Pra­wi­cowy pe­rio­dyk „Ży­cie i Praca” pi­sał o tych wy­da­rze­niach w tek­ście pt. Nie mo­żemy ustą­pić, twier­dząc, że na­uczy­ciele ży­dow­scy wy­cho­wują mło­dzież „bez cha­rak­teru, lu­dzi ni­ja­kich, któ­rym obcy bę­dzie wy­raz »Oj­czy­zna« i któ­rzy pójdą za tym kto im le­piej za­płaci”[23]. Ga­zeta pod­kre­ślała przy tym, że ta­kie wy­cho­wa­nie jest na rękę Ży­dom. W od­da­lo­nym od Szczu­czyna o około 16 km Gra­je­wie strajk szkolny trwał od po­czątku roku szkol­nego do 14 li­sto­pada 1934 r. Za­koń­czyła go do­piero obiet­nica zło­żona pol­skim ro­dzi­com przez in­spek­tora szkol­nego, że dzieci ży­dow­skie będą się uczyć w tym mia­steczku w osob­nych kla­sach[24]. Echa po­dob­nych pro­te­stów wy­mie­rzo­nych w ży­dow­skich na­uczy­cieli uczą­cych w pol­skich szko­łach po­wszech­nych mo­żemy od­na­leźć rów­nież w wy­po­wie­dziach miesz­kań­ców nie­od­le­głego Je­dwab­nego: „Nie chcieli żeby Ży­dówka uczyła, niech uczy pol­ska ko­bieta. I ucie­kali że­śmy. To oni Ży­dzi wie­dzieli, że to jest tego sta­rego L. ro­bota. Że­śmy tak przed dwa lata ucie­kali, z tej lek­cji jak ona przy­cho­dziła i na końcu ją zwol­nili. To była ich mści­wość za to, że to on, fak­tycz­nie to on, na­ma­wiał »ucie­kamy, dzieci«”(Ja­nina Bie­drzycka, miesz­kanka Je­dwab­nego)[25].

Pewne uspo­ko­je­nie na­stro­jów w sa­mym Szczu­czy­nie na­stą­piło do­piero w dru­giej po­ło­wie lat trzy­dzie­stych, po wdro­że­niu i za­koń­cze­niu tzw. re­formy szkol­nic­twa Ję­drze­je­wi­cza i po tym, jak rząd sa­na­cyjny za­czął bar­dziej zde­cy­do­wa­nie zwal­czać de­struk­cyjne wpływy „na­ro­dówki” w re­jo­nie bia­ło­stoc­kim i łom­żyń­skim. Szcze­gól­nie na­uczy­ciele i ucznio­wie ży­dow­scy sta­rali się ma­ni­fe­sto­wać w tym okre­sie swoje pro­pol­skie na­sta­wie­nie, co to­no­wało do pew­nego stop­nia na­stroje w mia­steczku. Sy­tu­ację nie­stety stale pod­grze­wały par­tie pra­wi­cowe oraz Ko­ściół ka­to­licki. W 1936 r. za­pa­dła uchwała pierw­szego Ple­nar­nego Sy­nodu Bi­sku­pów Pol­skich żą­da­jąca od­dzie­le­nia mło­dzieży ka­to­lic­kiej od ży­dow­skiej w szko­łach. Po­ja­wiła się ona w kon­tek­ście trwa­ją­cego od 1931 r. w ca­łej Pol­sce buntu pra­wi­co­wej mło­dzieży stu­denc­kiej spod znaku Mło­dzieży Wszech­pol­skiej i Obozu Wiel­kiej Pol­ski prze­ciwko wspól­nemu stu­dio­wa­niu na uni­wer­sy­te­tach z mło­dzieżą ży­dow­ską. Za­mieszki an­ty­ży­dow­skie i strajki wy­mie­rzone w Ży­dów ob­jęły główne uczel­nie wyż­sze – w War­sza­wie, Kra­ko­wie, Lu­bli­nie, Wil­nie i we Lwo­wie, gdzie po­wszech­nie żą­dano re­le­go­wa­nia ży­dow­skich stu­den­tów, wpro­wa­dze­nia za­sady nu­me­rus clau­sus i nu­me­rus nul­lus i ogra­ni­cze­nia lub unie­moż­li­wie­nia Ży­dom po­dej­mo­wa­nia na­uki na uczel­niach wyż­szych. Do­ma­gano się rów­nież „getta ław­ko­wego”, czyli wy­dzie­le­nia osob­nych miejsc w sa­lach wy­kła­do­wych prze­zna­czo­nych dla Ży­dów. Wrze­nie an­ty­ży­dow­skie utrzy­my­wało się na uni­wer­sy­te­tach w Pol­sce w za­sa­dzie do końca czerwca 1939 r. i nie prze­ry­wał go na­wet ocze­ki­wany wy­buch wojny. Tak o tym pi­sał pra­wi­cowy „Mały Dzien­nik”w ar­ty­kule pod wy­mow­nym ty­tu­łem Kult bomby i ka­stetu w lu­tym 1939 r.:

W obro­nie mło­dzieży piękne prze­mó­wie­nie wy­gło­sił sen. Rem­bliń­ski, wska­zu­jąc, że nie­po­koje mają głę­bo­kie pod­łoże. Eks­ce­sów nie ma w Po­zna­niu, naj­więk­sze są we Lwo­wie, bo na lwow­skim uni­wer­sy­te­cie są ży­dzi, a na po­znań­skim ich nie ma. Całe ży­cie go­spo­dar­cze we Lwo­wie opa­no­wane jest przez ży­dów, a dla zre­for­mo­wa­nia tego stanu rze­czy zbyt mało się robi, więc mło­dzież roz­wią­zuje ten pro­blem sama na swym te­re­nie, osią­ga­jąc zresztą re­alne wy­niki [pi­sow­nia jak w ory­gi­nale – przyp. M.T.][26].

W Szczu­czy­nie w tym sa­mym cza­sie sta­rano się jed­nak wy­pra­co­wać stra­te­gię współ­ży­cia obu wspól­not po­zwa­la­jącą ogra­ni­czać wy­bu­chy ak­tów agre­sji i de­wa­sta­cji mie­nia itp. Ic­chak Wer­t­man wspo­mi­nał, że ce­re­mo­nie re­li­gijne od­by­wano osobno, nie wcho­dząc so­bie w pa­radę. W nie­dzielę, kiedy Po­lacy uda­wali się na mszę do ko­ścioła, Ży­dzi po­zo­sta­wali w do­mach, tak by swoją obec­no­ścią nie pro­wo­ko­wać chrze­ści­jań­skich są­sia­dów. Po­dobna za­sada była prze­strze­gana na głów­nych uli­cach Szczu­czyna w cza­sie pro­ce­sji Bo­żego Ciała.Mimo to prze­paść mię­dzy Ży­dami a Po­la­kami po­głę­biała się wraz ze zbli­ża­niem się do tych te­re­nów za­wie­ru­chy po­li­tycz­nej po­prze­dza­ją­cej wy­buch II wojny świa­to­wej. Na­pię­cia na­ra­stały. Z ze­znań zło­żo­nych po woj­nie przez Ic­chaka Wer­t­mana, ale także z ze­znań pol­skich miesz­kań­ców mia­sta wia­domo, że wpływ człon­ków Związku Lu­dowo-Na­ro­do­wego, Obozu Wiel­kiej Pol­ski[27], a na­stęp­nie Stron­nic­twa Na­ro­do­wego na ży­cie w przed­wo­jen­nym Szczu­czy­nie oraz po­bli­skim Gra­je­wie i po­gor­sze­nie re­la­cji mię­dzy Po­la­kami i Ży­dami był bar­dzo duży. Do­no­siły o tym także ra­porty Wo­je­wody Bia­ło­stoc­kiego i lo­kalna prasa.

Już w 1927 r. „Spory suk­ces ZLN od­niósł w Szczu­czy­nie, gdzie 19 wrze­śnia jego czło­nek Ma­rian Dy­gna­ro­wicz, z za­wodu ap­te­karz, zo­stał za­stępcą bur­mi­strza”[28]. Gdy w 1928 r. po­wstało SN, świe­tlica tej par­tii zna­la­zła się na rynku, w sa­mym cen­trum Szczu­czyna – przy­po­mniał so­bie o tym Fran­ci­szek K., je­den z oskar­żo­nych po woj­nie o udział w po­gro­mie z 1941 r. Przed wojną na­le­żeli do tej par­tii także inni, póź­niejsi uczest­nicy po­gromu: Wła­dy­sław Ł., Jan P., An­toni G. i Jan W. Ten ostatni po woj­nie zmie­nił barwy po­li­tyczne i zo­stał ak­tyw­nym dzia­ła­czem PZPR w re­gio­nie.

Z ini­cja­tywy po­sła W. Sta­nisz­kisa po utwo­rze­niu struk­tur w paź­dzier­niku 1928 r. SN od razu roz­po­częło dzia­łal­ność na te­re­nie po­wiatu szczu­czyń­skiego. Koła tej par­tii utwo­rzono w Gra­je­wie, Szczu­czy­nie, Raj­gro­dzie, Wą­so­szu i Ra­dzi­ło­wie. Po­cząt­kowo sku­piały one około 200 człon­ków. W Szczu­czy­nie i po­bli­skim Gra­je­wie koło SN re­kru­to­wało się spo­śród człon­ków cha­dec­kiego Pol­skiego Stron­nic­twa Chrze­ści­jań­sko-De­mo­kra­tycz­nego[29]. Tak sy­tu­ację po­li­tyczną na tym te­re­nie opi­sy­wała „Ga­zeta War­szaw­ska” z 1930 r.:

W Gra­je­wie od­było się wiel­kie ze­bra­nie Stron­nic­twa Na­ro­do­wego. Prze­wod­ni­czył ks. Pra­łat Bu­ta­no­wicz. Prze­ma­wiał p. Si­ciń­ski z War­szawy. […] Ze­bra­nie za­koń­czono okrzy­kami na cześć Pol­ski na­ro­do­wej. W Szczu­czy­nie od­był się wiec przed­wy­bor­czy, zor­ga­ni­zo­wany przez Stron­nic­two Na­ro­dowe. Sala była wy­peł­niona po brzegi. Prze­ma­wiali ks. ka­no­nik Kry­siak, pp.: Si­ciń­ski i Przy­by­szew­ski. Uchwa­lono gło­so­wać na li­stę na­ro­dową[30].

23 stycz­nia 1933 r. w Gra­je­wie pięć­dzie­się­cio­oso­bowa grupa człon­ków OWP i SN za­ata­ko­wała wiec PPS, w cza­sie któ­rego prze­ma­wiał de­le­gat par­tii z War­szawy nie­jaki Zwo­liń­ski. W cza­sie ataku dały się sły­szeć okrzyki na cześć gen. Hal­lera i Ro­mana Dmow­skiego. Pię­ciu człon­ków OWP po­biło Żyda Iza­aka Kołka, dwóch z na­past­ni­ków za­trzy­mano. W tym sa­mym cza­sie w Go­nią­dzu (35 km od Szczu­czyna) kol­por­to­wano an­ty­se­mic­kie bro­szury „Tę­pić chwa­sty”[31], a na te­re­nie ca­łego po­wiatu sprze­da­wano „Szczerbca”. Wi­ka­riusz ks. Bia­ło­ko­zie­wicz, czło­nek OWP, w cza­sie ko­lędy na­ma­wiał wier­nych do wstę­po­wa­nia do tej par­tii. W marcu 1933 r. na mu­rze ko­ściel­nym w Gra­je­wie na­pi­sano wiel­kimi li­te­rami „Żyd to wróg Pol­ski”, a dzia­ła­nia po­li­cyjne ujaw­niły ist­nie­nie za­kon­spi­ro­wa­nej bo­jówki OWP, kie­ro­wa­nej przez cze­lad­nika szew­skiego An­to­niego Wy­pry­skę. 19 marca bo­jów­ka­rze OWP za­ata­ko­wali prze­marsz ży­dow­skiej or­ga­ni­za­cji Brith Trum­pel­dor w tym mia­steczku, zor­ga­ni­zo­wany na cześć Jó­zefa Pił­sud­skiego oraz w celu za­ma­ni­fe­sto­wa­nia pro­pol­skiego na­sta­wie­nia Ży­dów. Znisz­czono ży­dow­ski sztan­dar i roz­pę­dzono uczest­ni­ków prze­mar­szu[32]. Po­li­cja aresz­to­wała co prawda kil­ku­na­stu dzia­ła­czy OWP, a sąd ska­zał ich na krót­kie wy­roki aresztu i kary pie­niężne[33], ale nie za­trzy­mało to an­ty­ży­dow­skiej prze­mocy w mie­ście i oko­licy. Już dzień póź­niej, 20 marca, w cza­sie jar­marku w Gra­je­wie bo­jów­ka­rze z OWP pod­bu­rzyli pol­skich miesz­kań­ców, by za­ata­ko­wali ży­dow­skie domy. Wy­bito kil­ka­dzie­siąt szyb oraz znisz­czono miej­scową sy­na­gogę. Po­li­cja pró­bo­wała za­trzy­mać naj­ak­tyw­niej­szego dzia­ła­cza OWP, Fran­ciszka Wój­to­wi­cza, ale lud­ność Gra­jewa od­biła go z rąk funk­cjo­na­riu­szy. Tego sa­mego dnia wy­bito rów­nież szyby w sy­na­go­dze i w domu mo­dli­twy w Szczu­czy­nie, a w Raj­gro­dzie (40 km od Szczu­czyna) znisz­czono sie­dem lo­kali ży­dow­skich. Dwa dni póź­niej, 22 marca, w Raj­gro­dzie grupa 70 bo­jów­ka­rzy „na­ro­dówki” za­ata­ko­wała tam­tej­szych Ży­dów, zo­stała jed­nak roz­pę­dzona przez po­łą­czone siły po­li­cji i straży gra­nicz­nej[34].

Gdy 28 marca 1933 r. sa­na­cyjny mi­ni­ster spraw we­wnętrz­nych Bro­ni­sław Pie­racki po se­rii na­pa­dów na Ży­dów, które zo­stały zor­ga­ni­zo­wane przez OWP na te­re­nie wo­je­wódz­twa lwow­skiego, bia­ło­stoc­kiego i kra­kow­skiego roz­wią­zał tę fa­szy­zu­jącą or­ga­ni­za­cję, część pla­có­wek OWP na te­re­nie po­wiatu szczu­czyń­skiego na­tych­miast prze­kształ­ciła się w koła Ru­chu Mło­dych Stron­nic­twa Na­ro­do­wego, a inne bez­po­śred­nio w koła SN. Dzia­ła­cze OWP ze Szczu­czyna otrzy­mali le­gi­ty­ma­cje SN już 8 lu­tego 1933 r.[35], a dzia­ła­cze OWP z Gra­jewa i Ra­dzi­łowa prze­szli do Stron­nic­twa for­mal­nie 28 maja 1933 r.[36]. W Raj­gro­dzie do SN wstą­piło 150 osób[37]. W paź­dzier­niku tego sa­mego roku za­stępca se­kre­ta­rza po­wia­to­wego SN w Gra­je­wie nie­jaki Hie­ro­nim Do­brze­niew­ski usi­ło­wał za­ku­pić kilka sztuk broni pal­nej ze skła­dek człon­kow­skich. Re­wol­wery miały być prze­my­cone z Nie­miec, ale na szczę­ście po­li­cja uda­rem­niła te za­kupy[38]. 11 li­sto­pada za to wy­wie­szono na słu­pach te­le­fo­nicz­nych w mia­steczku ha­sła „Precz z Ży­dami i ich pa­rob­kami”[39]. W 1933 r. wpływy SN umoc­niły się jesz­cze w po­wie­cie, o czym do­no­siła ów­cze­sna prasa[40]. Nie bez zna­cze­nia dla prze­biegu wy­da­rzeń w Szczu­czy­nie była sy­tu­acja po­li­tyczna w od­le­głej o 50 km Łomży, na­zy­wa­nej przez ów­cze­sną pra­wi­cową prasę „mia­stem nie­usta­ją­cych pro­ce­sów na­ro­dow­ców”[41], po­nie­waż tak wiele ich wy­ta­czano człon­kom naj­pierw OWP, a póź­niej SN i ONR za ich na­pady na ży­dow­skich miesz­kań­ców, po­bi­cia, za­bój­stwa, znisz­cze­nia mie­nia itd. En­dec­kie na­główki pra­sowe krzy­czały już od 1931 r. „Łom­ży­niacy prze­ciwko Ży­dom!”[42]. Na te­re­nie ca­łego po­wiatu szczu­czyń­skiego jak grzyby po desz­czu wy­ra­stały też nowe koła „na­ro­dówki”, na przy­kład w Bia­ło­grą­dach w 1934 r. do Stron­nic­twa za­pi­sało się 30 osób, w Osowcu – 52, w Nie­ćko­wie – 16, w Ob­ryt­kach – 37, w Niedź­wiad­nej – 27[43], a w sa­mym Szczu­czy­nie SN li­czyło około 150 człon­ków[44]. 13 sierp­nia 1934 r. od­było się w tym mia­steczku spo­tka­nie po­sła en­dec­kiego Wi­tolda Sta­nisz­kisa z Za­rzą­dem Po­wia­to­wym Stron­nic­twa Na­ro­do­wego, w trak­cie któ­rego uchwa­lono cał­ko­wity boj­kot han­dlu i przed­się­bior­czo­ści ży­dow­skiej. Kil­ka­na­ście dni póź­niej ten sam po­seł w obec­no­ści 50 na­ro­dow­ców wzy­wał do po­świę­ce­nia wol­no­ści i zdro­wia w walce z Ży­dami oraz z obo­zem rzą­do­wym oraz ape­lo­wał, by nie bać się uwię­zie­nia w Be­re­zie Kar­tu­skiej[45]. 9 wrze­śnia 1934 r. w Raj­gro­dzie na bra­mie ko­ściel­nej oraz w po­bliżu ko­ściel­nego par­kanu roz­pla­ka­to­wano ode­zwy o tre­ści: „Go­spo­da­rzu opa­mię­taj się, wy­do­stań się na­resz­cie na wierzch. Precz z ży­dami”, „Po­lacy, do was wo­łamy, nie gub­cie wła­snych braci, nie ku­puj­cie u ży­dów”, „Po­lacy zro­zum­cie wresz­cie swój obo­wią­zek i nie ku­puj­cie u Ży­dów”[46] [pi­sow­nia jak w ory­gi­nale – przyp. M.T.]. Sześć dni póź­niej po­seł Sta­nisz­kis wy­gło­sił w Szczu­czy­nie od­czyt za­ty­tu­ło­wany „Hi­sto­ria ru­chu na­ro­do­wego w Pol­sce”, a po od­czy­cie in­ter­we­nio­wał u miej­sco­wego przo­dow­nika po­li­cji Li­szew­skiego w spra­wie prze­śla­do­wa­nia przez po­li­cję szczu­czyń­skich na­ro­dow­ców. Li­szew­ski uprzej­mie od­parł po­słowi en­dec­kiemu, że koło SN w Szczu­czy­nie składa się z awan­tur­ni­ków i pi­ja­ków, któ­rzy swoje wy­stępki na­tury ban­dyc­kiej ubie­rają w szaty prze­śla­do­wań po­li­tycz­nych[47], nie wpły­nęło to jed­nak na sto­no­wa­nie na­stro­jów po­li­tycz­nych w mia­steczku.

W 1934 r. li­czeb­ność sze­re­gów SN w po­wie­cie na­dal ro­sła – po­wstało wów­czas 15 no­wych kół li­czą­cych w su­mie 509 no­wych człon­ków. Dużą ak­tyw­ność, co­raz bar­dziej ra­dy­kalną, prze­ja­wiała także sek­cja mło­dych tej par­tii[48]. 2 maja 1936 r. w Gra­je­wie przed lo­ka­lem SN wy­wie­szono por­trety gen. Śmi­głego-Ry­dza, Ro­mana Dmow­skiego i króla Bo­le­sława Chro­brego. Por­tret Dmow­skiego opa­trzono pod­pi­sem „Wódz na­rodu”. Dzień póź­niej 200 na­ro­dow­ców z Gra­jewa prze­ma­sze­ro­wało uli­cami mia­sta. Po­zdra­wiali hi­tle­row­skim po­zdro­wie­niem, tzw. sa­lu­tem rzym­skim, ma­sze­ru­jące także tego dnia uli­cami Gra­jewa od­działy 9 Pułku Strzel­ców Kon­nych[49]. 15 sierp­nia z oka­zji ob­cho­dów „Cudu nad Wi­słą” ks. Kry­siak we­zwał w Gra­je­wie do walki z ży­do­ko­muną[50]. W ca­łym roku 1936 w wo­je­wódz­twie bia­ło­stoc­kim do­szło łącz­nie do aż 348 zor­ga­ni­zo­wa­nych ata­ków na Ży­dów. Zgło­szono 99 przy­pad­ków po­bi­cia, z czego w sied­miu przy­pad­kach były to po­bi­cia cięż­kie, za­no­to­wano także trzy ofiary śmier­telne[51].

O na­pię­tych re­la­cjach pol­sko-ży­dow­skich w po­wie­cie szczu­czyń­skim wy­wo­ła­nych dzia­łal­no­ścią SN mó­wiły ra­porty wo­je­wody bia­ło­stoc­kiego z lat 1933–1939, alar­mo­wała na ten te­mat rów­nież ów­cze­sna lo­kalna, pol­ska prasa. Jak wy­nika z ra­por­tów wo­je­wody bia­ło­stoc­kiego z 1936 r., w tym okre­sie także Ko­ściół ka­to­licki włą­czył się do bar­dziej bez­po­śred­niej walki z Ży­dami. W lu­tym 1936 r. urzęd­nik za­no­to­wał m.in.: „Po­wia­towe wła­dze ad­mi­ni­stra­cji ogól­nej in­for­mują, że kler ka­to­licki jest czyn­ni­kiem kie­ru­ją­cym dzia­łal­no­ścią Stron­nic­twa Na­ro­do­wego, a lo­kale do­mów pa­ra­fial­nych uży­wane są z re­guły jako miej­sca ze­brań człon­ków tego stron­nic­twa. Ak­cja boj­ko­towa Ży­dów jest wy­dat­nie wspie­rana przez du­cho­wień­stwo”[52]. W sierp­niu 1936 r. sy­tu­acja była już na tyle po­ważna, że wo­je­woda bia­ło­stocki alar­mo­wał War­szawę, opi­su­jąc wręcz „psy­chozę za­gra­ża­jącą bar­dzo po­waż­nie po­rząd­kowi i bez­pie­czeń­stwu pu­blicz­nemu”[53], a wznie­coną szcze­gól­nie wśród mło­dzieży „ogar­nię­tej ha­słem »bij Żyda« pro­pa­go­wa­nym na­mięt­nie wszę­dzie i na każ­dym kroku przez Stron­nic­two Na­ro­dowe, a także i z am­bony. Zja­wi­sko jest tym po­waż­niej­sze, że ak­cja an­ty­ży­dow­ska przy­biera co­raz czę­ściej cha­rak­ter wy­stą­pień spon­ta­nicz­nych i sa­mo­rzut­nych, gdzie trudno o za­sto­so­wa­nie od­po­wied­niej pre­wen­cji”[54]. W dal­szej czę­ści ra­portu wo­je­woda wy­mie­niał kil­ka­na­ście miej­sco­wo­ści, w któ­rych do ta­kich wy­stą­pień już do­szło, a także za­wia­da­miał o od­pra­wie kie­row­ni­ków lo­kal­nych pla­có­wek „na­ro­dówki”, w cza­sie któ­rej nie­jaki Przy­godzki, de­le­gat Za­rządu Głów­nego SN, po­le­cił na te­re­nie wo­je­wódz­twa bia­ło­stoc­kiego „utwo­rzyć z ele­mentu pew­nego i zde­cy­do­wa­nego na wszystko spe­cjalne bo­jówki, które po od­po­wied­nim prze­szko­le­niu użyte zo­staną wy­łącz­nie do walki z Ży­dami. Za­zna­czył przy tym bez ogró­dek, że walkę z Ży­dami na­leży pro­wa­dzić wszel­kimi moż­li­wymi środ­kami, nie wy­łą­cza­jąc ter­roru”[55]. Mie­siąc póź­niej było jesz­cze go­rzej, a wo­je­woda w swoim ko­lej­nym ra­por­cie z prze­ra­że­niem do­no­sił, że mło­dzież z SN ma­sowo ata­kuje Ży­dów, bi­jąc ich i nisz­cząc ich mie­nie, bo „łu­dzi się per­spek­tywą za­ję­cia ży­dow­skich pla­có­wek han­dlo­wych”[56] po wy­pę­dze­niu Ży­dów z Pol­ski i stara się ten mo­ment przy­spie­szyć „drogą awan­tur, burd, ter­roru”[57]. Na prze­ło­mie wrze­śnia i paź­dzier­nika du­żych za­mie­szek po­gro­mo­wych po­łą­czo­nych z nisz­cze­niem skle­pów i bi­ciem kup­ców ży­dow­skich było aż 14, a mniej­szych znacz­nie wię­cej. Au­tor ra­portu alar­mo­wał, że co­raz częst­sze ataki bo­jó­wek en­dec­kich na Ży­dów wspie­rają „cał­kiem wy­raź­nie ten­den­cję re­wo­lu­cjo­ni­zo­wa­nia mas, ma­jącą na celu przede wszyst­kim przy­spie­sze­nie chwili ob­ję­cia wła­dzy w pań­stwie”[58] przez zwo­len­ni­ków SN. Dla­tego bo­jów­ka­rze tej par­tii za­częli także ata­ko­wać po­li­cję pań­stwową. Sy­tu­acja była tak zła, że pod ko­niec li­sto­pada 1936 r. na spe­cjalną in­spek­cję za­chod­nich po­wia­tów wo­je­wódz­twa przy­był z War­szawy oso­bi­ście pre­mier Fe­li­cjan Sła­woj Skład­kow­ski.

Ten pe­łen prze­mocy an­ty­ży­dow­skiej okres opi­sał rów­nież ży­dow­ski hi­sto­ryk Szy­mon Dat­ner w swo­jej nie­pu­bli­ko­wa­nej do­tąd pracy Rok 1937[59]:

Jak wspo­mnie­li­śmy po­czą­tek 1937 r. nie sta­nowi żad­nej gra­nicy. Wy­padki wtar­gnęły w ten rok z im­pe­tem ciągu dal­szego roku 1936. Wy­padki – to zna­czy kon­cep­cja i dzia­ła­nia władz sa­na­cyj­nych sta­cza­ją­cych się co­raz bar­dziej i co­raz szyb­ciej w ra­miona en­de­cji, kon­cep­cje i zwłasz­cza dzia­ła­nia tej ostat­niej i jej przy­bu­dó­wek wzy­wa­ją­cej zu­peł­nie jaw­nie i co­raz moc­niej do walki z nie­bez­pie­czeń­stwem ży­dow­skim z za­le­wem ży­dow­skim, dzia­ła­nia wresz­cie to od­zew zor­ga­ni­zo­wa­nych bo­jó­wek en­dec­kich na te­re­nie ca­łego pań­stwa i akty gwałtu i bez­pra­wia pod­bu­rzo­nych mniej­szych i więk­szych grup, szcze­gól­nie ma­ło­mia­stecz­ko­wych, zwłasz­cza na ob­sza­rach bę­dą­cych do­meną dzia­ła­nia en­de­cji et con­sor­tes. Osob­nym wy­dzie­lo­nym ob­sza­rem dzia­ła­nia były uczel­nie wyż­sze. Tym oto dzia­ła­niom w te­re­nie – na­sze roz­wa­ża­nia i… wspo­mnie­nia. Szcze­gól­nie wy­róż­nia­ją­cym się ob­sza­rem była Bia­ło­stoc­czy­zna, ści­ślej jej za­chod­nia i pół­nocna część.

Ak­cja SN wy­wo­łała wśród miej­sco­wych Ży­dów po­wszechną pa­nikę, ucieczkę ze wsi do miast, za­kła­da­nie w mia­stecz­kach spe­cjal­nych fun­du­szy na opła­ce­nie świe­cą­cych pust­kami skle­pów oraz wzrost sym­pa­tii do le­wicy, szcze­gól­nie tej spod znaku PPS i KPP ze względu na to, że zwal­czała ona an­ty­se­mi­tyzm, co od­no­to­wał rów­nież wo­je­woda[60]. Gdy na po­czątku 1937 r. agre­sja an­ty­se­micka nieco przy­ci­chła z po­wodu ostrych re­pre­sji po­li­cji wo­bec „na­ro­dow­ców” i licz­nych aresz­to­wań na te­re­nie wo­je­wódz­twa wśród mło­dych przy­wód­ców Stron­nic­twa, wo­je­woda w ra­por­cie z lu­tego prze­strze­gał przed zbyt ła­twym ogła­sza­niem przez War­szawę zwy­cię­stwa:

Te, o ile ich tak na­zwiemy suk­cesy Rządu i za­ła­ma­nie się roz­ma­chu dzia­łal­no­ści Stron­nic­twa Na­ro­do­wego w po­wia­tach za­chod­nich wo­je­wódz­twa bia­ło­stoc­kiego – przyj­mo­wać trzeba z dużą dozą kry­ty­cy­zmu i wielką ostroż­no­ścią. Styl dzi­siej­szego ży­cia pu­blicz­nego, cięż­kie po­ło­że­nie eko­no­miczne, a po­nadto spe­cjalna wraż­li­wość dzi­siej­szej mło­dzieży na sprawy pu­bliczne – po­wo­dują w su­mie, że stan pod­nie­ce­nia na­stro­jów trwa w per­ma­nen­cji. […] Ha­sła ra­dy­kal­nie na­ro­dowe wnik­nęły już zbyt głę­boko i sze­roko w rze­sze tej mło­dej ge­ne­ra­cji. W szcze­gól­no­ści za­gad­nie­nie ży­dow­skie musi zo­stać skon­kre­ty­zo­wane i ujęte w pro­gram ofi­cjalny. Do­póki bo­wiem sprawa ta nie zo­sta­nie wła­ści­wie po­sta­wiona to kwe­stia ży­dow­ska bę­dzie trwałą od­skocz­nią i na­tchnie­niem do two­rze­nia pro­gra­mów o cha­rak­te­rze od­środ­ko­wym i szko­dli­wym z punktu wi­dze­nia in­te­re­sów pań­stwa[61].

Jed­no­cze­śnie wo­je­woda do­no­sił o po­ja­wie­niu się no­wych form dzia­ła­nia bo­jów­ka­rzy na­ro­dówki, po­le­ga­ją­cych na or­ga­ni­zo­wa­niu w mia­stecz­kach „straży po­rząd­ko­wych”[62], które pró­bo­wały wy­pie­rać i za­stę­po­wać le­galną po­li­cję pań­stwową. En­decy przy­go­to­wy­wali się w ten spo­sób „na dany znak do ob­sa­dze­nia urzę­dów i in­sty­tu­cji pań­stwo­wych i sa­mo­rzą­do­wych i prze­ję­cia wła­dzy w swe ręce”[63].

Od 1936 roku za­ob­ser­wo­wano z jed­nej strony na­pływ do Stron­nic­twa Na­ro­do­wego no­wych człon­ków, re­kru­tu­ją­cych się głów­nie z mło­dzieży, z dru­giej zaś co­raz więk­szą ra­dy­ka­li­za­cję za­cho­wań, w po­staci nisz­cze­nia skle­pów ży­dow­skich, na­pa­dów i ra­bun­ków, ak­tów agre­sji wy­mie­rzo­nych w spo­łecz­ność ży­dow­ską […]. Za­cho­wa­nia te ści­śle wią­zano z po­wo­łaną Strażą Po­rząd­kową, we­dług po­li­cji wy­ko­rzy­sty­waną głów­nie do sze­roko ro­zu­mia­nej walki i dzia­łań wy­mie­rzo­nych w śro­do­wi­ska ży­dow­skie. […] Ra­port Po­li­cji Pań­stwo­wej zo­stał spo­rzą­dzony na pod­sta­wie prze­ję­tej w wy­niku re­wi­zji do­ku­men­ta­cji we­wnętrz­nej par­tii, do­ty­czą­cej po­wiatu wy­so­ko­ma­zo­wiec­kiego. Wy­niki re­wi­zji i prze­słu­chań człon­ków par­tii dały wy­nik w po­staci jed­no­znacz­nego wnio­sku po­li­cji, mó­wią­cego o dzia­ła­niach Straży Po­rząd­ko­wej wska­zu­ją­cych na jej ak­tyw­ność bo­jowo – ter­ro­ry­styczną. Uznano także, że dzia­ła­nia te or­ga­ni­zo­wane były z in­spi­ra­cji i pod ści­słym kie­row­nic­twem osób kie­ru­ją­cych po­wia­to­wymi struk­tu­rami Stron­nic­twa Na­ro­do­wego[64].

Po­ja­wie­nie się pięć lat póź­niej, po 22 czerwca 1941 r., tuż po przej­ściu frontu, w mia­stecz­kach Bia­ło­stoc­czy­zny zor­ga­ni­zo­wa­nych straży i sa­mo­obron, które pod­jęły do­raźną współ­pracę z We­hr­mach­tem, a na­stęp­nie roz­po­częły roz­prawę z ży­dow­skimi są­sia­dami w mia­stecz­kach Szczu­czyn, Ja­sio­nówka, Wą­sosz, Ra­dzi­łów, Je­dwabne i in­nych, z du­żym praw­do­po­do­bień­stwem można łą­czyć z po­wsta­niem en­dec­kich struk­tur straży po­rząd­ko­wych w roku 1936. Sta­no­wiły one zręby struk­tur or­ga­ni­za­cyj­nych, które na po­czątku 1940 r. naj­pierw pod­jęły walkę zbrojną z oku­pan­tami so­wiec­kimi, a na­stęp­nie, w po­cząt­ko­wym okre­sie ofen­sywy Nie­miec na ZSRR w czerwcu 1941 r., wy­ko­rzy­stały po­wstałą po ucieczce So­wie­tów „próż­nię wła­dzy” i prze­jęły za­rzą­dza­nie mia­stecz­kami na Bia­ło­stoc­czyź­nie.

Fot. 1.5. Wiec Stronnictwa Narodowego w Grajewie, pow. szczuczyński, 1937 r. Zbiory autora.

Tym­cza­sem 28 sierp­nia 1936 r. w Ja­błonce Ko­ściel­nej, 85 km od Szczu­czyna, na­ro­dowcy za­ata­ko­wali dziel­nicę ży­dow­ską. Po tych wy­da­rze­niach ko­re­spon­dent „Na­szego Prze­glądu” do­no­sił na ła­mach ga­zety: „Ak­ce­so­ria za­wsze te same, setka chłopa, sama młódź, stan­da­ry­zo­wany strój sztur­mowy, jed­no­lite ko­szulki, jed­na­kowo gra­na­towe be­rety, iden­tyczne pasy z rze­my­kami, a po­nadto na­prędce kre­owany przy­wódca, czyli je­den z dzie­dzi­co­wych syn­ków, któ­remu hu­lają po wy­obraźni my­śle­nic­kie aso­cja­cje”[65].

Przy­wo­ły­wany już hi­sto­ryk ży­dow­ski Szy­mon Dat­ner wtó­ro­wał:

W m. Je­dwabne, pow. Łomża – za­pa­mię­tajmy tę na­zwę – w okre­sie świąt Bo­żego Na­ro­dze­nia 1936 r. pi­kie­to­wano sklepy ży­dow­skie, w kil­ku­na­stu wy­pad­kach ob­lano naftą to­wary na­le­żące do stra­ga­nia­rzy ży­dow­skich. Do War­szawy wy­je­chała de­le­ga­cja ży­dow­ska z prośbą o in­ter­wen­cję /N.P. 3.I./ Han­dlarz A. Ch. Hart­man ze Szczu­czyna wra­ca­jąc z targu zo­stał na szo­sie Kolno-Szczu­czyn po­bity wraz z han­dla­rzami ży­dow­skimi, w wy­niku po­bi­cia zmarł i zo­stał po­cho­wany w Łomży. Szyby wy­bito w miesz­ka­niach i skle­pach ży­dow­skich w m. Su­raż /pow. Bia­ły­stok/ i Nur /k. Czy­żewa/ /N.P. 28.I./ oraz dwu­krot­nie w Bia­łym­stoku w ki­bucu Tel Chaj /U. Lebn I9.I./[66].

Po­dob­nie opi­sy­wał na­stroje pa­nu­jące rok póź­niej w Szczu­czy­nie oj­ciec Elie­zera Ze­ewa Kaj­mana w li­ście do krew­nych miesz­ka­ją­cych w USA:

Moje dro­gie dzieci na ob­czyź­nie […] Po­bli­skiego sa­dow­nika spot­kał straszny los. Kiedy je­chał na ryby wo­zem wzdłuż rzeki, chrze­ści­ja­nie, któ­rych znał od uro­dze­nia, zła­pali jego syna, zwią­zali go jak pa­tyk i w obec­no­ści ojca wrzu­cili go do wody. Ale nic się nie martw. Ceny cią­gle ro­sną z po­wodu sła­bych opa­dów”[67].

Rok póź­niej, w kwiet­niu 1937 r., sta­ro­sta Biel­ska Pod­la­skiego (150 km od Szczu­czyna) na­pi­sał z ko­lei:

Sym­pa­tie lud­no­ści pol­skiej na wsiach do SN są duże. In­struk­to­rzy stron­nic­twa są ho­no­ro­wani i od­wo­żeni fur­man­kami od wio­ski do wio­ski bez ja­kie­go­kol­wiek przy­musu. […] An­ty­se­mi­tyzm na te­re­nach ob­ję­tych ak­cją SN jest bar­dzo silny. Chłopi mó­wią, że boj­kot go­spo­dar­czy nie zła­mie ży­dów [pi­sow­nia jak w ory­gi­nale – przyp. M.T.], że trzeba ich po­zba­wić praw; je­śli rząd tego nie zrobi, to chłopi sami wy­pę­dzą ich z Pol­ski[68].

Po­now­nie Szy­mon Dat­ner:

W lu­tym 1937 miały miej­sca roz­ru­chy w m. Cie­cha­no­wiec oraz na­pady ban­dyc­kie na Ży­dów w sze­regu miej­sco­wo­ści po­wiatu szczu­czyń­skiego /oba wo­jew. Bia­ło­stoc­kie/ w wy­niku czego za­bito 2 Ży­dów[69].

Ob­chody rocz­nicy uchwa­le­nia Kon­sty­tu­cji 3 maja w 1937 r. zgro­ma­dziły w Gra­je­wie około 300 dzia­ła­czy SN. W sierp­niu, w rocz­nicę „Cudu nad Wi­słą”, która stała się dla na­ro­dow­ców oka­zją do co­rocz­nego ma­ni­fe­sto­wa­nia an­ty­se­mic­kich i an­ty­ko­mu­ni­stycz­nych po­glą­dów oraz do wsz­czy­na­nia burd z Ży­dami, de­fi­lada „na­ro­dówki” w tym mie­ście zgro­ma­dziła już 4000 zwo­len­ni­ków tej par­tii, w tym około 600 umun­du­ro­wa­nych człon­ków SN z oko­licz­nych miej­sco­wo­ści[70]. Po­dobne wiece były or­ga­ni­zo­wane na te­re­nie po­wiatu szczu­czyń­skiego aż do 1939 r. i kres po­ło­żył im do­piero wy­buch II wojny świa­to­wej. W wy­bo­rach do rady gminy Bo­gu­sze pow. szczu­czyń­skiego, które od­były się 27 marca 1939 r., kan­dy­daci SN zdo­byli 22 man­daty, a star­tu­jący z li­sty Obozu Zjed­no­cze­nia Na­ro­do­wego (OZN) o po­nad po­łowę mniej, bo za­le­d­wie 10[71].

Fot. 1.6. Wiec partii Stronnictwa Narodowego w Grajewie, pow. szczuczyński, 1937 r. Zbiory autora.

Tuż przed wy­bu­chem wojny liczbę zor­ga­ni­zo­wa­nych człon­ków SN na te­re­nie re­gionu sza­co­wano na około 15 000[72], w tym w sa­mym po­wie­cie szczu­czyń­skim na 2500, a w łom­żyń­skim na 4000. Stron­nic­two Na­ro­dowe po­zo­sta­wało naj­sil­niej­szym ugru­po­wa­niem po­li­tycz­nym[73]. Lejb Roz­en­thal ze Szczu­czyna w kwiet­niu 1938 r. pi­sał do sio­stry Ze­ldy:„u nas nic no­wego. Sprawy to­czą się co­raz go­rzej i pra­wie nie­moż­liwe jest za­ro­bie­nie ja­kich­kol­wiek pie­nię­dzy. An­ty­se­mi­tyzm jest co­raz do­tkliw­szy. Do­cho­dzimy do sy­tu­acji, w któ­rej za każdą cenę nie można ku­pić mięsa ko­szer­nego.W ostat­nią so­botę par­la­ment uchwa­lił prawo za­ka­zu­jące uboju ry­tu­al­nego. Inne an­ty­ży­dow­skie ustawy rów­nież są uchwa­lane, jak cho­ciażby ode­bra­nie oby­wa­tel­stwa oso­bom prze­by­wa­ją­cym za gra­nicą dłu­żej niż pięć lat”[74].

Bar­dzo cha­rak­te­ry­styczne pod tym wzglę­dem jest ze­zna­nie świadka Eu­ge­niu­sza Bo­row­skiego[75] z 4 kwiet­nia 1971 r., w któ­rym jed­nym tchem był on w sta­nie wy­mie­nić na­zwi­ska trzy­dzie­stu ro­dzin pol­skich za­mor­do­wa­nych przez Niem­ców w Szczu­czy­nie w cza­sie II wojny świa­to­wej, ale już spo­śród ży­dow­skich ro­dzin, któ­rych człon­ko­wie przed wojną sta­no­wili więk­szość miesz­kań­ców mia­sta, znał na­zwi­sko jed­nej. To po­ka­zuje, jak da­leko od sie­bie to­czyło się ży­cie obu spo­łecz­no­ści. Pra­wi­cowi bo­jów­ka­rze przed II wojną świa­tową urzą­dzali w Szczu­czy­nie, po­dob­nie jak w in­nych mia­stecz­kach re­jonu, boj­koty skle­pów ży­dow­skich, wy­bi­jali w nich szyby, bili Ży­dów i Po­la­ków, któ­rzy ko­rzy­stali z ży­dow­skich skle­pów i warsz­ta­tów, ob­le­wali naftą ku­pione od Ży­dów pro­dukty[76]. Za­równo Mie­czy­sław K., jak i An­toni G., główni ini­cja­to­rzy mor­dów w Szczu­czy­nie w pierw­szych ty­go­dniach wojny nie­miecko-ra­dziec­kiej z roku 1941, rów­nież byli po­wią­zani z pra­wi­co­wymi śro­do­wi­skami po­li­tycz­nymi.

Pierwszy Niemiec i Sowiet

W sy­tu­acji ogrom­nego na­pię­cia mię­dzy wspól­notą pol­ską i ży­dow­ską do Szczu­czyna i Gra­jewa z te­renu Prus wkro­czyły w pierw­szych dniach wrze­śnia 1939 r. od­działy nie­miec­kiego We­hr­machtu. Wśród szczu­czyń­skiej lud­no­ści ży­dow­skiej wy­bu­chła pa­nika, po­nie­waż zda­wano so­bie sprawę, jaką nową falę an­ty­se­mi­ty­zmu wy­woła przy­by­cie nie­miec­kiej ar­mii. Część Ży­dów za­częła ucie­kać w stronę Łomży, część w stronę Bia­łe­go­stoku, ale wi­dząc wszę­dzie od­działy nie­miec­kie, na ogół za­wra­cali do mia­sta. W nie­dzielę 3 wrze­śnia 1939 r. około czwar­tej po po­łu­dniu do Szczu­czyna we­szły na krótko na po­wrót pol­skie od­działy, ale w środę 6 wrze­śnia o pół­nocy Niemcy prze­pro­wa­dzili silny kontr­atak i ar­mia pol­ska mu­siała opu­ścić Szczu­czyn, wy­co­fu­jąc się w kie­runku twier­dzy Oso­wiec. W czwar­tek 7 wrze­śnia 1939 r. Niemcy po­now­nie opa­no­wali mia­sto. Tego dnia wy­buchł pierw­szy w cza­sie tej wojny po­ważny kon­flikt po­mię­dzy pol­ską i ży­dow­ską spo­łecz­no­ścią Szczu­czyna. Przy­czyną było za­mknię­cie przez ży­dow­skich skle­pi­ka­rzy – w ob­li­czu nie­uchron­no­ści upadku pań­stwa pol­skiego i de­wa­lu­acji jego wa­luty – swo­ich skle­pów i od­mowa sprze­daży to­wa­rów za pol­skie złote do czasu usta­no­wie­nia no­wej, oku­pa­cyj­nej wa­luty. Po­su­nię­cie było ra­cjo­nalne w ka­te­go­riach eko­no­micz­nych, ale po­sta­wiło w trud­nej sy­tu­acji lud­ność pol­ską, która na­gle zo­stała po­zba­wiona moż­li­wo­ści na­by­wa­nia nie­zbęd­nych jej to­wa­rów. Wy­wo­łało to obu­rze­nie i wście­kłość. Po­lacy udali się do żoł­nie­rzy nie­miec­kich ze skargą na ży­dow­skich han­dla­rzy i z żą­da­niem ich uka­ra­nia. Niemcy, za­jęci wal­kami fron­to­wymi z pol­skim woj­skiem, po­ra­dzili im wziąć sprawy w swoje ręce i roz­pra­wić się z Ży­dami wła­snymi si­łami.

W mia­steczku po­ja­wiły się po raz pierw­szy na­stroje po­gro­mowe. Moj­sze Far­be­ro­wicz w swo­ich po­wo­jen­nych ze­zna­niach oraz w na­pi­sa­nej po woj­nie księ­dze pa­mięci Szczu­czyna[77] opo­wie­dział, że od­była się wów­czas za­mknięta na­rada przed­sta­wi­cieli pol­skiej spo­łecz­no­ści z miej­sco­wym pro­bosz­czem, w trak­cie któ­rej usta­lono, że ze względu na trudne po­ło­że­nie lud­no­ści pol­skiej po­zba­wio­nej do­stępu do po­trzeb­nych to­wa­rów trzeba siłą za­jąć sklepy ży­dow­skie. Po­nie­waż Ży­dzi miesz­kali mię­dzy Po­la­kami, ura­dzono, że aby unik­nąć po­myłki w cza­sie gra­bieży, miesz­ka­nia i sklepy „chrze­ści­jań­skie” zo­staną ozna­czone krzy­żami usta­wio­nymi w oknach, tak by na­past­nicy wie­dzieli, które na­leży omi­jać. Po­grom i ra­bu­nek miał się od­być wie­czo­rem w czwar­tek 7 wrze­śnia 1939 r., ale wsku­tek in­ter­wen­cji nie­miec­kiej jed­nostki ty­ło­wej, w któ­rej znaj­do­wała się m.in. kuch­nia po­lowa i któ­rej ofi­ce­rów, w od­po­wie­dzi na za­gro­że­nie ze strony Po­la­ków, Ży­dzi w porę prze­ku­pili, noc z czwartku na pią­tek mi­nęła spo­koj­nie. W pią­tek 8 wrze­śnia o go­dzi­nie ósmej rano po­ja­wiło się za to na szczu­czyń­skich uli­cach za­rzą­dze­nie wzy­wa­jące wszyst­kich Ży­dów do przy­mu­so­wej pracy na rzecz oku­pa­cyj­nych wojsk nie­miec­kich. Ży­dzi zo­stali za­pę­dzeni do li­kwi­da­cji uszko­dzeń bu­dyn­ków i ulic mia­sta oraz po­bli­skiego mo­stu wy­sa­dzo­nego przez co­fa­jące się od­działy pol­skie. Kto się nie sta­wił do pracy, miał zo­stać roz­strze­lany. W po­lo­wa­niu na Ży­dów i za­ga­nia­niu ich na ro­boty ocho­czo uczest­ni­czyła pol­ska mło­dzież ze Szczu­czyna. Na jed­nej z ulic nie­miecki żoł­nierz za­strze­lił dwu­na­sto­let­niego ży­dow­skiego chłopca, są­dząc, że ten wy­mi­guje się od pracy. To po­zwo­liło „roz­ła­do­wać na­pię­cie” w mie­ście – pol­scy miesz­kańcy po­czuli się uspo­ko­jeni tym, że Ży­dzi zo­stali uka­rani przez Niem­ców. W ko­lej­nych dniach ar­mia nie­miecka po­wo­łała też lo­kalne wła­dze, szczu­czyń­ski ko­mi­tet miej­ski, w któ­rego skład we­szło dwóch Po­la­ków – ogrod­nik Gri­cza i nie­jaki Bo­row­ski – jak twier­dzi Moj­sze Far­be­ro­wicz, obaj znani w Szczu­czy­nie przed­wo­jenni an­ty­se­mici. W ko­mi­te­cie zna­lazł się także przed­sta­wi­ciel spo­łecz­no­ści ży­dow­skiej – Abra­ham Chone Fin­kelsz­tejn[78], bo znał ję­zyk nie­miecki i umiał po­ro­zu­mieć się z wła­dzami oku­pa­cyj­nymi, a w cza­sie I wojny świa­to­wej, gdy w mie­ście sta­cjo­no­wały woj­ska nie­miec­kie, peł­nił obo­wiązki bur­mi­strza Szczu­czyna.

W so­botę 9 wrze­śnia 1939 r. naj­praw­do­po­dob­niej któ­ryś z trzech ofi­ce­rów We­hr­machtu: oblt. Fil­ter, obe­rzahlm. Fi­scher lub oblt. Be­nade, sta­no­wią­cych ka­drę do­wód­czą nie­miec­kiej jed­nostki wspar­cia frontu, która sta­cjo­no­wała od kilku dni w re­jo­nie Szczu­czyna, wy­dał roz­kaz, by wszy­scy Ży­dzi do czter­dzie­stego pią­tego roku ży­cia sta­wili się przed go­dziną je­de­na­stą rano na szczu­czyń­skim rynku. Gdy po­le­ce­nie zo­stało wy­peł­nione, nie­mieccy żoł­nie­rze, wie­dząc, że na mocy paktu Rib­ben­trop-Mo­ło­tow wkrótce będą mu­sieli opu­ścić te te­reny, wy­brali około trzy­stu z nich i umie­ścili w szczu­czyń­skiej sy­na­go­dze.

Za­mknięto tam m.in. Lej­zera Bu­raka, jak rów­nież brata Chai Sojki-Gol­ding o imie­niu Isaak, jej ku­zyna Lipa Cha­ima, syna ra­bina Jo­sele, Za­lmana Roz­en­thala, jej ku­zyna Ga­lanta i wielu in­nych[79]. Na­stęp­nie wy­wie­ziono ich w stronę te­re­nów pol­skich, które na mocy paktu przy­paść miały III Rze­szy. Można so­bie wy­obra­zić, jaki ta ak­cja miała wpływ na ży­dow­skie ro­dziny w Szczu­czy­nie. Na­gle cała spo­łecz­ność zo­stała po­zba­wiona ochrony naj­młod­szych i naj­sil­niej­szych męż­czyzn. Ży­dow­ska spo­łecz­ność ze­brała pie­nią­dze na wy­ku­pie­nie za­bra­nych sy­nów, braci i mę­żów, szu­kano wpły­wo­wych lu­dzi i kon­tak­tów u władz nie­miec­kich, pi­sano li­sty z ape­lami o uwol­nie­nie uwię­zio­nych. Bez skutku. Pew­nego dnia do Szczu­czyna do­tarły dwie kartki od aresz­to­wa­nych i to były je­dyne wia­do­mo­ści od nich.

Fot. 1.7. Wojska niemieckie w Szczuczynie, wrzesień 1939 r.[80]. Zbiory Michała Pandery.

Fot. 1.8. Transport, najprawdopodobniej mężczyzn narodowości żydowskiej uprowadzonych przez Niemców ze Szczuczyna, w trakcie postoju na drodze ze Szczuczyna do Łomży, wrzesień 1939 r. Zbiory autora.

Fot. 1.9. Od lewej oblt. Filter, oberzahlm. Fischer, oblt. Benade – kadra dowódcza niemieckiej jednostki wsparcia tyłów, która najprawdopodobniej uprowadziła żydowskich mężczyzn ze Szczuczyna we wrześniu 1939 r. Zbiory autora.

Zima 1940 r. była wy­jąt­kowo ciężka, tem­pe­ra­tura się­gała mi­nus 40ºC. Mó­wiło się, że „bol­sze­wicy przy­wieźli mróz z Sy­be­rii”[81]. Tam­tej zimy z trzy­stu wy­wie­zio­nych przez Niem­ców ży­dow­skich męż­czyzn wró­ciło do Szczu­czyna trzy­dzie­stu. Po­zo­stali w cza­sie trans­portu zmarli z zimna bądź zgi­nęli, kiedy na ja­kiejś nie­zi­den­ty­fi­ko­wa­nej sta­cji ko­le­jo­wej Niemcy ostrze­lali z broni ma­szy­no­wej wa­gony, w któ­rych trans­por­to­wani byli Ży­dzi, a po­tem je po­rzu­cili. Ci, któ­rzy prze­żyli eg­ze­ku­cję, wy­ru­szyli w drogę po­wrotną do Szczu­czyna. Kil­ku­na­stu przedarło się w kie­runku Brze­ścia i jesz­cze da­lej w głąb Ro­sji. Do Szczu­czyna wró­cili: Kauf­man, zięć Se­ga­ło­wi­cza, Kal­man Szy­frak, szewc Be­nia­min So­so­now­ski. Drogę po­wrotną z Nie­miec na stronę so­wiecką prze­żyli tylko naj­sil­niejsi. Chaim Lipe, ucie­ka­jąc z nie­miec­kiej nie­woli, za­marzł w dro­dze. Po­dobno przed śmier­cią po­pro­sił, by po­zdro­wić Dorę w jego imie­niu[82]. Jego krewni z pol­skimi prze­myt­ni­kami szu­kali póź­niej ciała, ale na próżno. W cza­sie po­wrotu zgi­nęli także wszy­scy wy­wie­zieni męż­czyźni z ro­dziny Sku­biel­skich. Ar­mia nie­miecka za­częła wy­co­fy­wać się 21 wrze­śnia 1939 r. Na od­chodne Niemcy pod­pa­lili szczu­czyń­ską sy­na­gogę[83], która zo­stała jed­nak uga­szona przez Ży­dów. Do­kład­nie w święto Jom Kip­pur 1939 r.[84], o trze­ciej po po­łu­dniu, woj­ska nie­miec­kie opu­ściły Szczu­czyn.

Wie­czo­rem zaś pierw­szego dnia święta Suk­kot[85] przy­szła wia­do­mość z Gra­jewa, że Ar­mia Czer­wona ob­jęła już wła­dzę nad tym mia­stem i szła z mu­zyką w kie­runku Szczu­czyna. Lud­ność ży­dow­ska, ma­jąc w pa­mięci nie­dawne zbrod­ni­cze rządy na­zi­stów nie­miec­kich oraz eks­cesy an­ty­se­mic­kie lud­no­ści pol­skiej, po­wi­tała Ro­sjan jak wy­zwo­li­cieli, bar­dzo ser­decz­nie, kwia­tami i mu­zyką[86]. Na­stęp­nego wie­czora, dzień po ob­ję­ciu wła­dzy w Szczu­czy­nie, bol­sze­wicy aresz­to­wali pol­skiego bur­mi­strza, kilku bo­ga­tych Po­la­ków oraz przed­sta­wi­cieli in­te­li­gen­cji, a także wszyst­kich pol­skich zie­mian, czyli w ich no­men­kla­tu­rze tzw. ob­szar­ni­ków, z ca­łego mia­sta i oko­lic. Zo­stali oni wy­słani do Gra­jewa, a stam­tąd do wię­zie­nia w Łomży, skąd na­stęp­nie wy­wie­ziono ich na da­leką Sy­be­rię. Roz­po­częła się także stop­niowa par­ce­la­cja ma­jąt­ków ziem­skich, bo so­wiecka wła­dza w ten spo­sób chciała so­bie ku­pić przy­chyl­ność pol­skich chło­pów i zu­bo­ża­łej szlachty.

Te­raz to pol­scy miesz­kańcy, szcze­gól­nie zie­miań­stwo oraz in­te­li­gen­cja mia­sta, byli w nie­bez­pie­czeń­stwie, a strach zro­dził wście­kłość i żą­dzę ze­msty na ży­dow­skich są­sia­dach, któ­rych po­wszech­nie po­są­dzano o współ­pracę z or­ga­nami NKWD. Na­leży jed­nak za­uwa­żyć, że tak jak w in­nych mia­stach tego re­jonu, skład oso­bowy sieci agen­tu­ral­nej NKWD, utwo­rzo­nej w ciągu na­stęp­nych mie­sięcy, był w Szczu­czy­nie et­nicz­nie zróż­ni­co­wany i ra­czej do­mi­no­wali w niej Po­lacy, choć oczy­wi­ście do­no­sili rów­nież Ży­dzi.

Trzeba jed­nak pa­mię­tać, że ogromna więk­szość drob­no­miesz­czań­skiej i bar­dzo re­li­gij­nej lud­no­ści ży­dow­skiej w ogóle nie ko­mu­ni­zo­wała. A na­wet wśród tych ko­mu­ni­zu­ją­cych na­dzieje na upodmio­to­wie­nie sła­bły: sta­li­now­ska wła­dza sku­tecz­nie wplo­tła w swoją dy­na­mikę tra­dy­cje ro­syj­skiego im­pe­rium. W zgo­dzie z prak­tyką ko­lo­nialną znaczną część sta­no­wisk kie­row­ni­czych w ad­mi­ni­stra­cji, go­spo­darce, a także szkol­nic­twie i kul­tu­rze obej­mo­wali przy­by­sze z Ki­jowa, Miń­ska czy na­wet Mo­skwy, a nie „wy­zwo­leni spod pol­skiego pa­no­wa­nia miej­scowi”[87].

Za­cho­wał się do­nos z okresu oku­pa­cji so­wiec­kiej „Do To­wa­rzy­sza STA­LINA”, pod­pi­sany przez „od­da­nych ko­mu­ni­stów z Gra­jewa”, który do­brze od­daje na­stroje spo­łeczne pa­nu­jące w cza­sie so­wiec­kiej oku­pa­cji na te­re­nie po­wiatu szczu­czyń­skiego.

Po­dob­nie wy­gląda sprawa z in­spek­to­rem So­ko­łow­skim z Gra­jewa. Jeź­dzi on po wszyst­kich szko­łach i bie­rze ła­pówki, pije wódkę i za­ba­wia się z ko­chan­kami. Bar­dzo czę­sto pije u kie­row­nika Czaj­kow­skiego w Szczu­czy­nie i przy tym pro­wa­dzi roz­mowy, w któ­rych chwali Niem­ców i byłą Pol­skę, a w ZSRR wszystko oczer­nia. To nie ko­mu­ni­sta, tylko szpieg. W Gra­je­wie za­ba­wia się ze swoją ko­chanką Sze­lą­żek, pije dużo wódki, roz­ma­wia i agi­tuje prze­ciwko ko­mu­nie. […] Tak więc ostrze­gamy to­wa­rzy­sza Sta­lina i rząd, żeby ta­kich lu­dzi aresz­to­wać ra­zem z ich ko­chan­kami, bo to jest gniazdo szpie­gów i oni mogą w każ­dej chwili wy­je­chać za gra­nicę, a nam, ko­mu­ni­stom, bę­dzie wstyd[88].

Sprawę uczest­nic­twa szczu­czyń­skich Ży­dów w ko­mu­ni­stycz­nym apa­ra­cie wła­dzy przed­sta­wia do­ku­ment z 1940 r. do­ty­czący mia­steczka, mia­no­wi­cie li­sta człon­ków miej­sco­wego WKP(b) spo­rzą­dzona na jed­nym z ze­brań.

Po sta­ran­nym za­po­zna­niu się ze wszyst­kimi na­zwi­skami można stwier­dzić, że Ży­dzi sta­no­wili mniej niż 15% człon­ków miej­sco­wego ko­mi­tetu par­tii (z 45 obec­nych – wśród nich szefa miej­sco­wego NKWD, pro­ku­ra­tora i re­dak­tora ga­zety – je­dy­nie sied­miu było Ży­dami, są­dząc z peł­nego za­pisu na­zwisk , imion i imion odoj­cow­skich). […] Oczy­wi­ście tego typu świa­dec­two nie po­zwala w wy­star­cza­ją­cym stop­niu okre­ślić „ży­dow­skich wpły­wów” w krę­gach ko­mu­ni­stycz­nych i nie mówi wiele o na­stro­jach w mia­steczku, ale na pod­sta­wie liczby gło­sów od­da­nych przez Ży­dów na li­sty ko­mu­ni­styczne w wy­bo­rach przed­wo­jen­nych trudno uznać , by ko­mu­nizm choćby w przy­bli­że­niu cie­szył się wśród nich ta­kim po­par­ciem, na ja­kie wska­zy­wały pol­skie koła na­cjo­na­li­styczne[89].

O tym, że nie można w spo­sób prze­są­dza­jący mó­wić o „nad­re­pre­zen­ta­cji ży­dow­skiej” w so­wiec­kim apa­ra­cie prze­mocy, świad­czy także fakt, że z de­por­ta­cji lud­no­ści ze Szczu­czyna w głąb ZSRR, które miały miej­sce 10 lu­tego i 13 kwiet­nia 1940 r. oraz 20 czerwca 1941 r., ta ostat­nia do­ty­czyła 130 osób, w tym 29 ro­dzin ży­dow­skich, bo­ga­tych człon­ków ży­dow­skiej spo­łecz­no­ści mia­steczka, i prze­pro­wa­dzono ją na dwa dni przed wy­bu­chem wojny nie­miecko-ra­dziec­kiej.

Tak wy­wózki szczu­czyń­skich Ży­dów do­ko­ny­wane przez NKWD wspo­mi­nał Moj­sze Far­be­ro­wicz:

Nie­spo­dzie­wa­nie, o pierw­szej w nocy po­ja­wiło się NKWD z li­stą osób, które ko­mu­ni­styczna wła­dza cy­wilna wy­zna­czyła do spraw­dze­nia. NKWD za­żą­dała otwar­cia drzwi w sza­fach, aby można było zre­wi­do­wać, czy nie znaj­duje się tam żadna ukryta broń. A je­śli tak, na­leży ją do­bro­wol­nie od­dać, bo w prze­ciw­nym ra­zie bę­dzie nie­do­brze. Nikt nie ro­zu­miał, co się tak na­gle wy­da­rzyło. Po 15-mi­nu­to­wych re­wi­zjach służby NKWD oznaj­miły ostrym to­nem: „Da­jemy wam 15 mi­nut, że­by­ście się ubrali i spa­ko­wali rze­czy. Bę­dzie­cie wy­słani na Sy­be­rię. Po­jazdy już cze­kają”. Co można zdą­żyć spa­ko­wać w 15 mi­nut? Każdy pa­ko­wał, co było pod ręką, ważne lub nie, tro­chę jak pod­czas po­żaru. O tych waż­niej­szych i po­trzeb­niej­szych rze­czach cał­kiem się wtedy za­po­mina[90].

Pa­ra­dok­sal­nie te wy­wózki szczu­czyń­skich Ży­dów na Sy­bir ura­to­wały im ży­cie. Tak oca­lał m.in. Moj­sze Far­be­ro­wicz, który po trzech ty­go­dniach po­dróży w by­dlę­cym wa­go­nie do­tarł z ro­dziną do bia­łego pie­kła, które ochro­niło go od pie­kła Za­głady. Świad­czy to rów­nież o tym, że bol­sze­wicy trak­to­wali obie wspól­noty w po­dob­nie re­wo­lu­cyj­nie „spra­wie­dliwy” spo­sób, wy­wo­żąc wszyst­kich tych ich przed­sta­wi­cieli, któ­rych uznali za wro­gów kla­so­wych, nie­za­leż­nie od ich et­nicz­nego po­cho­dze­nia. Trzeba też po­wie­dzieć, że z po­wodu prze­lud­nie­nia So­wieci prze­sie­dlili nie­wielką grupę „po­dej­rza­nych kla­sowo” Ży­dów ze Szczu­czyna do Ra­dzi­łowa i Gra­jewa. Zaś sy­tu­acja w oku­po­wa­nym przez So­wie­tów Szczu­czy­nie czy po­bli­skim Gra­je­wie ge­ne­ral­nie była od­zwier­cie­dle­niem ogól­nej sy­tu­acji na wszyst­kich by­łych te­re­nach pol­skich za­ję­tych przez ZSRR po wy­bu­chu II wojny świa­to­wej.

[…] w pierw­szej po­ło­wie 1940 r. do­ko­nano de­por­ta­cji ca­łych ro­dzin i grup spo­łecz­nych, obej­mu­jąc nimi – we­dle da­nych NKWD – co naj­mniej 330 tys. osób. W lu­tym ofiarą pa­dli pol­scy osad­nicy, nie­mal cała służba le­śna i pra­cow­nicy ad­mi­ni­stra­cji; w kwiet­niu ro­dziny jeń­ców, aresz­to­wa­nych i ska­za­nych, w czerwcu zaś ucie­ki­nie­rzy z cen­tral­nej i za­chod­niej Pol­ski (w tej ka­te­go­rii więk­szość sta­no­wili Ży­dzi). W strasz­li­wych wa­run­kach wy­wo­żono de­por­to­wa­nych do Ka­zach­stanu, na Ural i za­chod­nią Sy­be­rię[91]. Po­lacy sta­no­wili ok. 2/3, a Ży­dzi ok. 20%[92].

Przede wszyst­kim to Po­lacy pod­jęli w re­jo­nie Szczu­czyna walkę z So­wie­tami po klę­sce wrze­śnio­wej, na co wpły­nął oczy­wi­ście ra­dy­kalny an­ty­ko­mu­nizm i pra­wi­cowe za­pa­try­wa­nia tu­tej­szej przed­wo­jen­nej, pol­skiej mło­dzieży oraz jej żywy, pol­ski pa­trio­tyzm. Tak się działo nie tylko w Szczu­czy­nie, lecz także na te­re­nach ca­łej Bia­ło­stoc­czy­zny oku­po­wa­nych przez ZSRR po 1939 r. Jesz­cze gdy trwały walki z Niem­cami pro­wa­dzone przez re­gu­larne Woj­sko Pol­skie we wrze­śniu 1939 r., roz­bite od­działy i grupy żoł­nie­rzy roz­po­częły pro­ces prze­cho­dze­nia na Bia­ło­stoc­czyź­nie do dzia­łań par­ty­zanc­kich, wy­ko­rzy­stu­jąc do­godne do ope­ra­cji dy­wer­syj­nych wa­runki te­re­nowe, ba­gna, głę­bo­kie lasy, tor­fo­wi­ska[93]. Zgod­nie z pla­nem przy­go­to­wa­nym przez II Od­dział Sztabu Głów­nego Woj­ska Pol­skiego, czyli za­rząd wy­wiadu i kontr­wy­wiadu Woj­ska Pol­skiego, w cza­sie dzia­łań wo­jen­nych we wrze­śniu 1939 r. wdro­żono przy­go­to­wa­nia do roz­po­czę­cia tzw. dy­wer­sji po­za­fron­to­wej na za­ple­czu wroga, zwłasz­cza w re­jo­nie przy­gra­nicz­nym, czyli m.in. na te­re­nie po­wiatu szczu­czyń­skiego.

Po­czy­na­nia pod­puł­kow­nika Fran­ciszka Ślęczki (póź­niej ps. Krak) wspie­rali ofi­ce­ro­wie Straży Gra­nicz­nej oraz har­ce­rze i dzia­ła­cze strze­leccy. Wkrótce po­wstała or­ga­ni­za­cja pod­ziemna, obej­mu­jąca swym za­się­giem Gro­dzieńsz­czy­znę i Bia­ło­stoc­czy­znę i po­sia­da­jąca kon­takty z po­dob­nymi or­ga­ni­za­cjami w Wil­nie, Bia­łym­stoku, Woł­ko­wy­sku i na Su­walsz­czyź­nie[94]. 

W or­ga­ni­zo­wa­nie tej kon­spi­ra­cji „za­an­ga­żo­wani byli wy­zna­czeni ofi­ce­ro­wie w szta­bach DOK współ­pra­cu­jący ści­śle z In­spek­to­ra­tami Straży Gra­nicz­nej, Po­li­cji i do­wód­cami Kor­pusu Ochrony Po­gra­ni­cza. Przy­go­to­wa­nie tych ze­spo­łów było tak ści­śle za­kon­spi­ro­wane, że na­wet do­wódcy DOK nie znali do­kład­nie tych prac”[95]. W po­wie­cie szczu­czyń­skim i przy­le­głych le­żą­cych na te­re­nie DOK III (Grodno) w in­te­re­su­ją­cym nas okre­sie prze­łomu lat 1939 i 1940 pra­cami nad stwo­rze­niem sieci pol­skiej dy­wer­sji kie­ro­wał oso­bi­ście ppłk Fran­ci­szek Ślęczka[96], który do swo­ich grup dy­wer­syjno-sa­bo­ta­żo­wych wy­bie­rał naj­czę­ściej żoł­nie­rzy re­zerwy re­kru­to­wa­nych ze śro­do­wisk na­ro­do­wych, gdyż te ce­cho­wał szcze­gól­nie „wy­soki pa­trio­tyzm”.

17 wrze­śnia 1939 r. gen. bryg. Ol­szyna-Wil­czyń­ski roz­ka­zał mu roz­po­czę­cie dzia­łań dy­wer­syj­nych prze­ciwko So­wie­tom i ob­ję­cie nimi te­re­nów Bia­ło­stoc­czy­zny i Gro­dzieńsz­czy­zny[97]. To po tej da­cie roz­po­częły dzia­łal­ność na te­re­nie po­wiatu szczu­czyń­skiego i oko­licz­nych liczne, po­cząt­kowo nie­po­wią­zane ści­śle ze sobą, małe grupy sa­bo­ta­żowe i prze­różne mniej­sze bądź więk­sze or­ga­ni­za­cje po­wstań­cze oraz od­działy bo­jowe[98], m.in. w Pusz­czy Au­gu­stow­skiej, na tzw. Czer­wo­nym Ba­gnie koło Raj­grodu, w la­sach Czer­wo­nego Boru pod Łomżą, nie­da­leko Ty­ko­cina na tzw. Zie­lo­nej Wy­spie nad Na­rwią, w re­jo­nie Szczu­czyna, Ra­dzi­łowa, Wą­so­sza, Je­dwab­nego, oraz na ba­gnach nad­bie­brzań­skich na Uro­czy­sku Ko­bielno, gdzie po­wstała duża par­ty­zancka baza pod do­wódz­twem naj­pierw ks. Szu­mow­skiego, a póź­niej Alek­san­dra Bur­skiego, o któ­rej będę jesz­cze pi­sał. Grupy te otrzy­my­wały broń, amu­ni­cję oraz ma­te­riały wy­bu­chowe[99] ze skład­nic Woj­ska Pol­skiego i ma­ga­zy­no­wały je w przy­go­to­wy­wa­nych za­wczasu kry­jów­kach, broń po­zy­ski­wały także od od­dzia­łów Woj­ska Pol­skiego ule­ga­ją­cych sa­mo­roz­wią­za­niu po klę­sce wrze­śnio­wej lub zdo­by­wa­jąc ją na wrogu. O ile na te­re­nach le­śnych dzia­łały więk­sze ugru­po­wa­nia par­ty­zanc­kie, na­wet w sile kom­pa­nii, o tyle na te­re­nach miej­skich, jak w Szczu­czy­nie, Ja­sio­nówce, Wą­so­szu czy Ra­dzi­ło­wie, po­cząt­kowo kon­spi­ra­cja funk­cjo­no­wała ra­czej w opar­ciu o sche­maty kon­spi­ra­cyjne „tró­jek” i „pią­tek” łą­czące się w plu­tony czy kom­pa­nie do­piero przed in­wa­zją Nie­miec na ZSRR w 1941 oraz po­now­nie w 1944 r. w cza­sie trwa­nia ak­cji „Bu­rza”.

W Szczu­czy­nie „kon­spi­ra­cja miała cha­rak­ter wprost ma­sowy”[100], choć za­wią­zana tam na prze­ło­mie wrze­śnia i paź­dzier­nika 1939 r. or­ga­ni­za­cja po­wstań­cza nie miała na­zwy (a przy­naj­mniej nie­bu­dząca wąt­pli­wo­ści in­for­ma­cja o tym, jak się ona na­zy­wała, nie za­cho­wała się do na­szych cza­sów)[101]. Wia­domo jed­nak, że od sa­mego po­czątku or­ga­ni­zo­wa­niem jej struk­tur zaj­mo­wał się Mak­sy­mi­lian J., dy­rek­tor szkoły po­wszech­nej nr 1 im. Mar­szałka Jó­zefa Pił­sud­skiego w Szczu­czy­nie, a w pra­cach nad jej two­rze­niem wspie­rali go inni na­uczy­ciele z tej pol­skiej pla­cówki edu­ka­cyj­nej, jak: ppor. rez. Fran­ci­szek W.[102], póź­niej ofi­cer z cza­sów oku­pa­cji no­szący pseu­do­nim „Wa­wer”, i plut. Bo­le­sław N., któ­rego prawą ręką zo­stał uczest­nik wojny 1939 r. kpr. Jan S. Szcze­gól­nie osoba ppor. Fran­ciszka W. „Wawra” bę­dzie wra­cać w tej książce jesz­cze wie­lo­krot­nie, m.in. w hi­sto­rii ży­dow­skiej ro­dziny Do­ro­goj, za­mor­do­wa­nej w Ra­dzi­ło­wie. Była to osoba bar­dzo zna­cząca dla hi­sto­rii wo­jen­nej ca­łego po­wiatu szczu­czyń­skiego oraz oko­licz­nych, bo od 1940 r. „Wa­wer” za­czął peł­nić sta­no­wi­sko ko­men­danta tego re­jonu, w któ­rego skład wcho­dziły ta­kie miej­sco­wo­ści jak Szczu­czyn czy Wą­sosz, gdzie do­ko­nano po­gromu Ży­dów w lipcu 1941 r. Fran­ci­szek W. „Wa­wer” zo­stał na­stęp­nie za­stępcą ko­men­danta ca­łego ob­wodu gra­jew­skiego.

Kon­spi­ra­cja szybko prze­kro­czyła gra­nice mia­sta znaj­du­jąc licz­nych żoł­nie­rzy pod­zie­mia wśród lud­no­ści wsi i osad. Sa­mo­rzut­nie or­ga­ni­zo­wała się star­sza mło­dzież szkolna[103].

Pod