Mity polskie ebook

Projekt okładki i stron tytułowychAnna Damasiewicz

Redaktor prowadzącyZofia Gawryś

Redaktor merytorycznyJolanta Karaś

Redaktor technicznyBeata Jankowska

KorektaBogusława Jędrasik

Copyright © by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2016 Copyright © by Jarosław Molenda, Warszawa 2016

Zapraszamy na stronywww.bellona.pl, www.ksiegarnia.bellona.pl

Dołącz do nas na Facebookuwww.facebook.com/Wydawnictwo.Bellona

Nasz adres: Bellona SA ul. Bema 87, 01-233 Warszawa Księgarnia i Dział Wysyłki: tel. 22 457 03 02, 22 457 03 06, 22 457 03 78 faks 22 652 27 01 e-mail: [email protected]

ISBN 9788311143197

Skład wersji elektronicznej

Wstęp

Niezwykła i porażająca jest potęga mitu. Niezmierzone areały historiografii obsiane są uautentycznionymi mitami, co zauważyli już antyczni dziejopisarze, a po nich setki uczonych i literatów, choćby Aleksander Dumas, ojciec autora Trzech muszkieterów, czy Gabriel García Márquez. Wiktor Hugo niezniszczalność mitu zakotwiczonego w świadomości ludzkiej określił genialnie trafnym stwierdzeniem: il court, il vole, il tombe, il se relève roi, co znaczy, że mit wstanie królem z najgłębszego upadku i dalej pofrunie lotem orła. „Ujawnieniem bądź przypomnieniem prawdy można mit na chwilę cisnąć o ziemię – przyznaje Waldemar Łysiak – ale nigdy zabić. Prawda jest bezradna wobec Jego Królewskiej Mości – Mitu”[1].

Często ludzie są przekonani, że Hamlet trzymał czaszkę, kiedy zadawał swoje egzystencjalne pytanie o „być albo nie być”. W rzeczywistości przeprowadził ten monolog już w trzecim akcie, podczas gdy scena z czaszką jest w piątym. Jednak w potocznej świadomości te sceny zostały połączone. Historycy starają się oddzielać mity od rzeczywistości, a mimo to istnieją utarte twierdzenia, które wszyscy mniej lub bardziej biorą za pewnik. Dlatego niektórzy nazywają to syndromem Hamleta.

W tradycyjnej historiografii raczej przeciwstawiano historię mitowi, twierdząc, że zadaniem naukowego dziejopisarstwa jest uwolnienie się od wszelkich mitów. Zakres tego pojęcia został znacząco rozszerzony przez historiografię nowoczesną, która uważa je za szczególną formę świadomości społecznej, element ludzkiej kultury. Znalazło to wyraz w definicji zaproponowanej przez Charles’a-Oliviera Carbonella, który uznał mit za:

„(…) wszelką opowieść, każde przedstawienie, wszelką ideę wraz z towarzyszącymi jej obrazami, szeroko rozpowszechnioną i upowszechnioną, przekazywaną z pokolenia na pokolenie, która nadaje grupie (społecznej) jednocześnie spójność kulturową i koherencję moralną (reguły zachowania, sens Historii)”[2].

Mit, legenda – słowa te budziły i pewnie długo jeszcze budzić będą określone emocje związane z rozwiązywaniem zagadek przeszłości. Są więc wpisane niejako w sferę zagadnień, wokół których obraca się każdy historyk, niezależnie od tego, jaką specjalność reprezentuje i jaki określony element przeszłości chce zbadać. „Wiedza mitologiczno-legendarna” okazuje się niekiedy tak interesująca, a jednocześnie tak bardzo prawdopodobna, że wielu historyków chętnie może ją uznać, i uznaje za godną zamieszczenia w swoich dociekaniach badawczych, bez przeprowadzenia głębszej analizy krytycznej źródeł.

„Charakterystyczne jest – zauważa Czesław Grzelak – że zamiast rzeczowej analizy wydarzeń zaistniałych na wschodnim terytorium Drugiej Rzeczypospolitej, w opublikowanych wspomnieniach sporej liczby wysokich rangą i stanowiskiem polskich wojskowych, a nawet osobistości ze szczebla cywilnego kierownictwa państwa z tego okresu, pokutuje teza, iż zostali zaskoczeni agresją wschodniego sąsiada 17 września 1939 r. Tymczasem przesyłane do nich dane naszego wywiadu, zarówno płytkiego, jak i głębokiego (m.in. polskiego attaché wojskowego w Moskwie pułkownika Stefana Brzeszczyńskiego) wyraźnie wskazywały, że Związek Sowiecki czynił przygotowania do zbrojnej agresji na Polskę. Ale mit o braku znajomości tych faktów przez polskie elity wojskowo-polityczne okazał się dla nich silniejszy i łatwiejszy do przyjęcia niż prawda, że wiedzieli, a nic nie zrobili, chociaż zrobić w tamtej sytuacji niewiele mogli. Ale przynajmniej nie powstałby kolejny mit”[3].

Zastanawiając się nad żywotnością mitu w świadomości społecznej, dotykamy jednocześnie jego licznych funkcji. Tak więc może on powstać – przede wszystkim – na potrzeby własne (zarówno zbiorowości, jak i jednostki), w celu poprawy samopoczucia, by przedstawić się w lepszym świetle. Mit może powstać przeciw komuś (przeciw innej jednostce lub zbiorowości). Celem jest wówczas zdeprecjonowanie tego, przeciwko komu (czemu) jest skierowany. Wówczas bardzo bliski staje się temu, co zwykliśmy postrzegać jako stereotyp.

„Można nawet zaryzykować twierdzenie – pisze Karol Olejnik – że obecność mitów w naszych dziejach ojczystych jest przykładem właśnie szczególnej sytuacji, kiedy to odgrywają one rolę pozytywną. Zacznijmy jednak od ogólnej konstatacji, że mity wzbogacają tradycję, ubarwiają narodową świadomość. Wystarczy w tym miejscu przywołać mit o Piaście, założycielu dynastii. Niekiedy mamy do czynienia z sytuacją, kiedy mity wzajemnie się uzupełniają. Przykładem może być ów mit o odwiecznej zaporze, jaką przeciw Turkom stanowiła Rzeczpospolita (mit przedmurza), a zaczęło się to już w XV stuleciu, kiedy to najstarszy syn Władysława Jagiełły, Władysław III zwany Warneńczykiem, poniósł klęskę. (…)

To nie nikt inny, tylko Mistrz Wincenty Kadłubek przyczynił się do utrwalenia w historiografii błędnego obrazu relacji pomiędzy władzą świecką a duchowną, gdy całkowicie zmienił wcześniejszą relację Galla Anonima o konflikcie biskupa Stanisława z Bolesławem Śmiałym. Taka sytuacja towarzyszyła także następnym etapom dziejopisarstwa. Nawet u schyłku średniowiecznego zapisu, a na progu historiografii nowożytnej znajdujemy tego typu rewelacje, że odwołamy się do relacji Jana Długosza o rzekomym dowodzeniu armią polsko-litewską pod Grunwaldem przez Zyndrama z Maszkowic.

Czyny wodzów i poszczególnych uczestników zwycięskiego starcia bardziej nadawały się do tworzenia aury sukcesu, poniekąd pomagały maskować mizerne skutki całej kampanii. A zatem przekonanie o szczególnej bitności szlachty, o jej walorach rycerskich było niczym innym jak (w dużym stopniu) kulturową atrapą. (…) Mity znakomicie przecież rekompensują niepowodzenia, które w przeszłości były naszym udziałem, a które w ten sposób (dzięki nim) zyskują dodatkowego znaczenia, stają się mniej dotkliwe (przykładem mit o nieprzerwanym wywoływaniu przedstawiciela nieistniejącej Polski na sułtańskim dworze, przez całe XIX stulecie)”[4].

Przypadki mitów i legend związanych z historią narodu polskiego można by mnożyć. Ważniejsza chyba jednak jest ich likwidacja, czy przynajmniej znaczące ograniczenie ich wpływów, nie automatyczne, lecz merytoryczne, za pomocą udokumentowanych badań naukowych. Jednocześnie trzeba zauważyć, że mity i legendy są też w jakiś sposób spoiwem społecznym. Mimo ogólnie pejoratywnego wydźwięku mogą mieć pozytywne znaczenie.

Przykładem są mity państwotwórcze lub tworzone dla dobra interesów narodowych. Ważne miejsce zajmuje mit wzniosłości, który tworzy się, zwłaszcza wokół dowódców. Najczęściej podkreśla się ich talent, a wojna przestaje być pojmowana jako nieszczęście. Tłumaczy się ją ekspansją lub obroną i racją stanu. Nie ma jednak znaku równości między mitem a nieprawdą[5].

Niniejsza publikacja jest próbą ukazania pewnego sposobu spojrzenia na nasze dzieje, niezważającego na obiektywne, historyczne fakty. Żywotność takich „mitów” ukazuje, jak łatwo polskie społeczeństwo je zaakceptowało. Jakby na potwierdzenie poglądu Pascala, który uważał, że ludzie „niemal zawsze są skłonni wierzyć nie w to, co dowiedzione, ale w to, co im miłe!”.

Mity polskie stanowią próbę odkłamania pewnych obiegowych prawd, do których Polacy tak bardzo się przyzwyczaili. Walka z mitami nie jest prosta, co przyznawał nawet Napoleon, który twierdził, że łatwiej zwyciężyć w dziesięciu bitwach, niż pokonać jeden mit. Książka ta nie jest podręcznikiem historii Polski ani próbą napisania jej od nowa. To rodzaj podsumowania dotychczasowego stanu badań, wzbogaconego o najnowsze hipotezy i wnioski.

Czy Mieszko I był wikingiem?

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

Czy Bolesław III Krzywousty był dobrym królem?

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

Czy Warneńczyk zginął pod Warną?

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

Czy nasz rodak odkrył Amerykę?

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

Czy husarze mieli skrzydła na plecach?

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

Czy to Jeremi Wiśniowiecki leży w krypcie klasztoru Świętego Krzyża?

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

Czy w niedzickim zamku ukryto skarb Inków?

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

Czy Napoleon sprzyjał Polakom?

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

Czy Piłsudski stał za zniknięciem generała Zagórskiego?

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

Czy Rydz-Śmigły był drugim Pétainem?

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

Czy Sowieci zabili Bieruta?

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

Pozostałe ilustracje dostępne w pełnej wersji eBooka.

Wykaz ilustracji

1. Plemiona polskie – aut. Poznaniak, CC BY-SA 3.0

2. Postrzyżyny Mieszka – Jan Kazimierz Wilczyński, Album Wileńskie, CC BY-SA 3.0

3. Mieszko kruszy w swym państwie bałwany pogańskie – Jan Kazimierz Wilczyński, Album Wileńskie, CC BY-SA 3.0

4. Jeden z najwspanialszych przykładów wikińskiego szkutnictwa – okręt pogrzebowy z norweskiego Oseberg

5. Wikingowie słynęli ze swej waleczności – współczesna inscenizacja, fot. Tone, CC BY-SA 2.5

6. Łódź wikingów z anglosaksońskiej księgi

7. Zaprowadzenie chrześcijaństwa – obraz Jana Matejki; E. Suchodolska, M. Wredne, Jana Matejki Dzieje cywilizacji w Polsce, Warszawa 1998, CC BY-SA 3.0

8. Kościół i klasztor św. Mikołaja na wyspie Lido koło Wenecji. Według zwolenników hipotezy weneckiej z tym miejscem związany był Gall Anonim, zanim przybył do Polski – fot. Didier Descouens, CC BY-SA 4.0

9. Kronika polska, najstarszy zachowany rękopis, tak zwany Rękopis Zamoyskich z XIV wieku

10. Bolesław III Krzywousty według Jana Matejki, Poczet królów i książąt polskich

11. Mapa podziału Księstwa Polskiego w 1102 roku po śmierci Władysława I Hermana, CC BY-SA 3.0

12. Drzeworyt z Kroniki polskiej Marcina Bielskiego (1597) przedstawiający bitwę na Psim Polu

13. Pomorze i Prusy do 1125 – mapa z 1854 roku, sporządzona przez kartografa Karla von Sprunera

14. Chrzest Władysława III w 1425 roku – obraz Jana Matejki

15. Bitwa pod Warną – obraz Stanisława Chlebowskiego

16. Fragment obrazu Jana Matejki Bitwa pod Warną

17. Władysław Warneńczyk – wizja Jana Matejki

18. Fragment obrazu Januarego Suchodolskiego – Śmierć Władysława pod Warną

19. Obraz Spotkanie św. Joachima ze św. Anną znajdujący się w Muzeum Sztuki Sakralnej w Funchal – ponoć przedstawia Warneńczyka z żoną senhorinhą Annes

20. Cabo Girao, gdzie miał zginąć Władysław Warneńczyk

21. Fragment symbolicznego grobowca Władysława Warneńczyka na Wawelu – fot. Cezary Piwowarski, CC BY-SA 3.0

22. Jan z Kolna na obrazie Arthura Szyka

23. Jan z Kolna – posąg na Wałach Chrobrego w Szczecinie – fot. Mateusz War, CC BY-SA 3.0

24. Mapa Vinlandu

25. Mapa Michaela Loka z nazwiskiem Scolvusa

26. Posąg Krzysztofa Kolumba na Maderze

27. Pomnik odkrywców w Lizbonie

28. Husarz na obrazie Wacława Pawliszaka

29. Skrzydlata jazda tatarska w bitwie ze Szwedami podczas potopu w 1656 roku – obraz Johanna Philippa Lemkego z 1684 roku

30. Bitwa pod Kłuszynem – atak husarii na obrazie Szymona Boguszowicza z 1620 roku

31. Zbroje husarskie – Muzeum Wojska Polskiego – fot. Maciej Szczepańczyk, CC BY-SA 2.5

Rys. 32. Koń husarski – Encyklopedia staropolska ilustrowana Zygmunta Glogera

33. Kirasjerzy sascy Augusta II Mocnego wyekwipowani po husarsku – obraz Kampament na polach czerniakowskich i królikarni w 1732 roku Johanna Christiana Mocka

34. Bitwa pod Kircholmem – obraz Wojciecha Kossaka

35. Chorągiew husarska w bitwie pod Kircholmem – obraz Pietera Snayersa z 1630 roku

36. Husarz Paweł Krajewski przed królem Karolem IX w przededniu bitwy pod Kircholmem – detal anonimowego obrazu na podstawie rysunku Juliusza Kossaka

37. Król Węgier Stefan I Święty przekazuje Świętemu Emerykowi relikwie Krzyża Świętego, fresk Macieja Reichana z 1782 roku w kaplicy Oleśnickich – fot. Maciej Szczepańczyk, CC BY-SA 4.0

38. Klasztor pod wezwaniem Świętego Krzyża przed odbudową wieży

39. Krypta grobowa kaplicy Oleśnickich – domniemane zwłoki księcia Jeremiego Wiśniowieckiego – fot. Agnieszka Parkitna, CC BY-SA 2.5

40. Bazylika mniejsza Świętej Trójcy na Świętym Krzyżu – fot. Kroco245, CC BY-SA 3.0

41. Czy to jest ciało księcia Jeremiego Wiśniowieckiego?

42. Tupac Amaru II

43. José Gabriel Condorcanqui, potomek ostatniego króla Inków Tupaca Amaru I

44. Pismo węzełkowe kipu

45. Wszystkie znane kipu były zrobione ze sznurka, nigdy z rzemienia

46. Jedno z nielicznych zdjęć Andrzeja Benesza

47. Zamek w Niedzicy – fot. Klearchos Kapoutsis, CC BY-SA 2.0

48. Zbiornik Sromowski i Niedzica. U góry Pieniny Spiskie: Hombark i Cisówka – fot. Jerzy Opioła, CC BY-SA 3.0

49. Czy takie skarby ukryto w Niedzicy?

50. Napoleon w stroju koronacyjnym – obraz z 1805 roku François Gérarda

51. Śmierć ks. J. Poniatowskiego w Elsterze – rycina Jana Piotra Norblina

52. Niech żyje Cesarz! – na obrazie Wojciecha Kossaka

53. Wejście wojsk francuskich do Warszawy – rycina z początków XIX wieku

54. Grenadier i saper Księstwa Warszawskiego na obrazie Januarego Suchodolskiego z 1822 roku

55. Szturm na mury Saragossy – obraz Januarego Suchodolskiego z 1870 roku

56. Książę Józef Poniatowski na obrazie z początku XIX wieku

57. Proklamacja wzywająca do walki z Austrią po stronie Napoleona

58. Most Kierbedzia w Warszawie obsadzany przez 10 pułk piechoty podczas zamachu majowego w 1926 roku – „Światowid” 1926, nr 21 z 21 maja

59. Prezydent Ignacy Mościcki i Hermann Göring podczas polowania w Białowieży

60. Generał Tadeusz Jordan Rozwadowski – NAC, Sygnatura 1-W-451

61. Generał Włodzimierz Ostoja-Zagórski – Zbigniew Cieślikowski, Tajemnice śledztwa KO-1042/27. Sprawa generała Zagórskiego, Warszawa 1976

62. Marszałek Edward Rydz-Śmigły – „Gazeta Polska”, 1937, Biblioteka Kongresu USA

63. Nakaz zwolnienia generała Zagórskiego z aresztu

64. List gończy za generałem Włodzimierzem Zagórskim – Zbigniew Cieślikowski, Tajemnice śledztwa KO-1042/27. Sprawa generała Zagórskiego, Warszawa 1976

65. Prezydent Ignacy Mościcki wręcza buławę marszałkowską Edwardowi Rydzowi-Śmigłemu

66. Przemówienie Edwarda Rydza-Śmigłego w Krakowie, 6 sierpnia 1939 roku – Hanna i Tadeusz Jędruszczak, Ostatnie lata II Rzeczypospolitej (1935–1939), Warszawa 1970

67. Suchá Hora, miejsce przekroczenia granicy przez marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego w 1941 roku – fot. Maciej Szczepańczyk, CC BY-SA 2.5

68. Grób Marszałka Polski Edwarda Rydza-Śmigłego – fot. Cezary p, GFDL

69. Tablica na budynku przy ulicy Sandomierskiej 18 w Warszawie upamiętnia Edwarda Rydza-Śmigłego i miejsce jego zamieszkania – fot. Jolanta Dyr, CC BY-SA 3.0

70. Edward Rydz-Śmigły z żoną Martą Thomas podczas wyborów do sejmu w 1938 roku – NAC, Sygnatura 1-A-927-5

71. Pierwszy gospodarz Polski Ludowej na propagandowym plakacie

72. Bierut wśród dzieci w dniu swoich urodzin, „Radio i Świat”, 1951, nr 16

73. Gazety codzienne z 13 marca 1956 roku – nazajutrz po śmierci Bieruta

74. Grób Bolesława Bieruta na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie – fot. Cezary Piwowarski, CC BY-SA 3.0

Bibliografia

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.