Pod słońcem ebook

I

I słońce znów zachodzi

Kiedy odzyskał przytomność, różowawe światło wpadało do pomieszczenia przez odsłonięte okna – od razu wiedział, że to raczej wieczór niż ranek i że na zewnątrz się chmurzy. Wiedział to, zanim przypomniał sobie, gdzie jest, jak się nazywa, ile ma lat. Pochyłe światło uruchomiło resztki życia tlącego się wciąż w zakamarkach starego ciała, choć życie, samo życie, do nikogo nie należało i nie miało żadnego wieku, podobnie jak woda w rzece, która ciągle płynie, zawsze podążając do morza. „Kocham nieznane wasze zmierzchy”, takie zdanie wyłoniło się z nurtu pamięci; dalej zaś: „I wasze kwiaty bez imienia”, „waszy cwiety”. „Kakije cwiety?” Musiał to powiedzieć na głos, skoro kobieta – oto wyłoniła się z różowej poświaty – zmarszczyła brwi. Ubrana na biało, brwi miała ciemne, grube, wyraźne, a włosy kasztanowe, z pasemkami siwizny, zaczesane gładko do tyłu. Zgadł, że owo miejsce wypełnione niespokojnym światłem to sala szpitalna; że łóżko, otoczone maszynerią, do której był podpięty, jak roślina połączona jest korzeniami z glebą, to już ostatnia stancja.

Zdarza się, że jakiś moment w czasie sklei się z innym, jak kartki w książce. Stają się wtedy jednym momentem zawierającym w sobie dwie ludzkie prawdy. Szczególna barwa słonecznego światła spoiła odległe światy: w tym drugim, po odwrotnej stronie zlepionych kartek pamięci, był zdrowy, silny, młody; miał przed sobą całe życie. Zatrzymał się w progu kuchni. Było to ciasne i niskie pomieszczenie, biedne, ale zadbane, po biednemu piękne. Tkwił w drzwiach, z torbą na ramieniu, gotowy do wyjścia. Kobieta stała przodem do okna, opierając się obydwiema dłońmi o blat stołu. W mocnym popołudniowym słońcu zauważył pasemka siwizny w jej gęstych kasztanowych włosach. Rozległ się daleki, stłumiony grzmot. Czerwiec: na stole stał wazon z bukietem polnych kwiatów, część płatków osypała się już na obrus. Odnotował to i zapamiętał – na siedemdziesiąt lat. Na deszcz, śnieg i wiatr, na wszystko pod słońcem: płatki rumianków i srebro we włosach kobiety.

– Niczego ci nie obiecywałem – powiedział do jej pleców.

Dopiero co przestał być dzieckiem i już uciekał od odpowiedzialności. Kobieta stała nieporuszona, nawet nie drgnęła. Chmura nasunęła się na słońce i przepołowiła kuchnię na dwie części, jasną i ciemną. Kobieta była już w cieniu, a on jeszcze w słońcu. Znowu zagrzmiało. Wyszedł bez pożegnania. Od razu zerwał się wiatr, przygnał więcej chmur, porywał z ziemi liście i piach.

Chłopak nie zawahał się, nie obejrzał za siebie. Przeciął rynek i zdecydował, że nie będzie czekał na autobus. Powodowany jakimś niejasnym impulsem, skierował się w stronę rzeki. Zszedł ze stromej skarpy. Woda była ciemnoszara i pofałdowana. Godził się na to, że zmoknie. Chciał tylko iść, iść, iść, pragnął się zmęczyć.

Kiedy minął ostatnie zabudowania, spadły pierwsze krople. Wiatr szarpał ołowianą rzeką. Piorun uderzył w wodę, blisko, wyrywając go z zamyślenia. Przestraszył się, ale nie burzy, raczej czegoś w sobie. Może wewnętrznej siły? Młodości, która pozwalała mu siedzieć do rana i czytać, która napędzała jego tęsknoty, wprawiała ciało w ruch, kazała biec naprzód bez oglądania się za siebie, choćby z tyłu zostawały zgliszcza? Ta siła pulsowała w jego żyłach, a jednak nie należała do niego – była czymś potężniejszym, nad czym nie miał żadnej władzy.

Wszystkie rzeki wracają do morza, i te spokojne, i te wzburzone, a jednak morze się nie przepełnia: tak czas pochłania ludzkie losy i nigdy nie ma ich dość. Przyspieszył kroku. Zacinający deszcz przeszedł w gwałtowną ulewę i można było pomyśleć, że oto całe niebo wali się skosem na ziemię. Uderzył kolejny piorun, zaraz potem następne. W całym tym nagle powstałym pandemonium wiatru, światła, ciemności i wody świat zatracił kontury i rzeczywistość powróciła do chaosu, do stanu, z którego mogło się wyłonić absolutnie wszystko. Chłopak nie uszedł jeszcze daleko, mógł zawrócić i poszukać schronienia w miasteczku. Mógł wrócić do biednej kuchni, do stołu z bukietem rumianków, mógł złagodzić ból, który tam po sobie zostawił – wtedy cała przyszłość potoczyłaby się inaczej. Ale nawet nie obejrzał się za siebie, tylko szedł dalej, wystawiając tę siłę, to życie, na próbę.

Przemókł do suchej nitki, przemokła sfatygowana skórzana torba zawierająca skromny uczniowski dobytek: parę książek, szkicownik, ołówki. Burza wkrótce minęła, jak to z czerwcowymi burzami bywa, i z chaosu wyłonił się piękny, przejrzysty zmierzch. Chłopiec drżał z zimna. Rzeka złagodniała, po drugiej stronie nisko nad bagnami wisiało wielkie słońce. A po drugiej stronie sklejonych kartek ciałem staruszka wstrząsnął dreszcz. Kobieta położyła mu dłoń na czole, chłodną i gładką. „Prabaczcie mianie”, powiedział z wysiłkiem, „proszę mi wybaczyć”. „Ćśśś”, odpowiedziała ze wzrokiem utkwionym gdzieś nad jego głową. Zgasła różowa poświata, jakby ktoś wyłączył światło.

Po zmroku chłopak dotarł do wioski i załomotał do drzwi pierwszej z brzegu chałupy. Z początku nieufni, czy to aby nie kto z jakiej bandy, gospodarze otworzyli mu w końcu i pozwolili przespać się w stodole, dali też jakieś szmaty, żeby mógł zdjąć z siebie mokre ubranie. Zagrzebał się w sianie i od razu wpadł w sen, jak wpada się w studnię bez dna, w ciemną szczelinę oddzielającą od siebie kadry wspomnień. A kiedy się o pierwszym brzasku obudził, musiał sobie przypomnieć, kim jest, skąd się tu wziął i dokąd zmierza.

Wygrzebał się wtedy z siana i wyszedł na podwórze. Młodość była jego sojuszniczką. Świat wyglądał, jakby dopiero się narodził i nic ludzkiego jeszcze się na nim nie wydarzyło, ani wojna, ani miłość, ani zdrada. Umył się przy studni, woda pachniała ziemią, śpiewały ptaki. Po drugiej stronie zlepionych kartek inaczej: tam było już po wszystkim. Chętnie by o tym opowiedział tej ciemnowłosej kobiecie: że pula zdarzeń jest dla wszystkich jedna i wszyscy z tej puli losują, dlatego każdy musi w końcu przejść przez to samo, chociaż na swój sposób. Słowa utknęły jednak w wymęczonym ciele i już nie zdołał wypchnąć ich na zewnątrz. Zdrzemnął się chyba, bo kiedy znowu podniósł powieki, było całkiem ciemno. Kobieta zniknęła. Wpatrywał się intensywnie w tę ciemność i pustkę, bo oczom nigdy dosyć patrzenia, nawet kiedy nie można już niczego zobaczyć.

Rzeka płynęła szerokim, łagodnym nurtem. Biała czapla chodziła po płyciźnie, wysoko unosząc to jedną, to drugą nogę. Widział to wiele razy, wcześniej i później, ale pamięć zachowała właśnie tamten, a nie inny kadr. Szysia wpadała do Bugu w gąszczu tataraków – teraz, wezbrana po deszczu, rozlewała się, zagarniając porośnięte bujnym zielskiem spłachetki ziemi. W polu w niedojrzałym życie kwitły rumianki i chabry, białe, żółte i niebieskie plamki. Nie wiadomo kiedy minęły trzy lata, zboże dojrzało i nie szedł już sam, tylko z dziewczyną. Trzymał ją za rękę i próbował zajrzeć jej w oczy. Odwracała się ze śmiechem, przekrzywiając głowę ruchem, który przynależał do jej pojedynczego istnienia: nigdy nikt inny na świecie nie robił tego w ten sposób i nigdy nikt nie miał takich oczu, szarozielonych, z mieniącymi się w słońcu plamkami, jakby drobinkami bursztynu. Tak trudno będzie umierać, pomyślał wtedy ni stąd, ni zowąd. Płatki rumianków opadły na blat stołu, dużo płatków. A może to śnieg? Jakże wytrwale śnieży, pola są już białe i niebo też białe, w ramionach mężczyzny rozpalone, bezwładne ciało dziecka. Kim jest ten mężczyzna? Idzie najszybciej jak się da, brnąc w wilgotnej bieli, łzy spływają mu po policzkach, kiedy w śnieżycy tuli do siebie swój skarb.

Tańczy, tańczy wiatr. Pędzi wiosnę, a po wiośnie lato, strąca płatki z kwiatów, żółte pyłki z drzew. Wieje na południe i wieje na północ, kręci się, wiruje, zawraca... Słońce wschodzi i słońce zachodzi, i znowu gramoli się nad horyzont. Rzeki płyną do morza, człowiek szuka drogi.

II

Pozakładałem sobie ogrody

Nie było dane Miszy poznać całej historii życia profesora Koniarskiego. Ale ze strzępków opowieści, którymi profesor przeplatał ich prywatne lekcje literatury, chłopiec zdołał sobie z czasem poskładać pewne jej fragmenty. Wiedział, że jego nauczyciel urodził się w Białymstoku w pierwszych latach dwudziestego wieku, a następnie, jako małe dziecko, wyjechał z rodzicami do Paryża. Matka Rosjanka i ojciec Polak byli artystami. Matka pisała, ojciec malował. W Paryżu jedna po drugiej urodziły się dwie dziewczynki, młodsze siostry przyszłego drohiczyńskiego rusycysty, na zawsze dla Miszy bezimienne, choć to właśnie o czasach swojego dzieciństwa profesor opowiadał ze szczególnym upodobaniem: było to dzieciństwo spędzone pośród niepospolitych postaci czarownej epoki, w fantastycznym świecie, o którego istnieniu Misza do niedawna nie miał pojęcia, teraz zaś, dzięki relacjom starszego mężczyzny, zaczynał o tym świecie żarliwie marzyć. Tak, profesor Koniarski lubił opowiadać o tamtych czasach. Rozsiadał się w fotelu, mocno zaciągał belwederem, twarz mu młodniała, w oczach zapalały się płomyki i opowieści sypały się jak ziarno z przedziurawionego worka. Mówił na przykład o tym, jak to któregoś dnia obie siostry schowały się pod stołem w mieszkaniu pewnego literata i jak tam posnęły, a że stół przykryty był sięgającym prawie do podłogi obrusem, nie było ich widać. Całe artystyczne towarzystwo biegało po mieszkaniu w poszukiwaniu dwóch aniołków, „aniołków z różkami”, jak mawiała jego matka, des anges avec des cornes. Był piękny letni wieczór, więc część towarzystwa wybiegła nawet na ulicę i dalej rozpytywać wśród przechodniów, czy ktoś czasem nie zauważył dwóch małych zgub. Nikt ich oczywiście nie widział, ale przez to wypytywanie zawiązano nowe przyjaźnie i kiedy jednostka poszukiwawcza wróciła do mieszkania, gdzie tymczasem zdemaskowano kryjówkę des anges, jednostka była niemal dwukrotnie liczniejsza niż w chwili rozpoczęcia swej misji, co obok odnalezienia dziewczynek stało się drugim powodem do wzniesienia wielu radosnych toastów. On sam, wówczas dziesięcioletni, nie mógł jeszcze uczestniczyć w toastach inaczej, jak tylko współdzieląc powszechną radość, ale i to wystarczyło, żeby nastrój uderzył mu do głowy jak wino.

Zresztą i wspomnienia uderzały mu do głowy jak wino. Misza odnosił czasem takie wrażenie, patrząc na zarumienioną od przedawnionej radości twarz mężczyzny, przez którą chwilami jakby prześwitywała buzia rozbawionego chłopca. Jaśniała, przydając profesorowi ciepłego, żywotnego blasku, a potem gasła. I stary mężczyzna w zamyśleniu kiwał głową, i zwracając się raczej do samego siebie niż do Miszy, konstatował: „Dobre to były czasy, kiedy ktoś zagubiony mógł się tak szybko odnaleźć”.

Młodość profesora Koniarskiego była spowita woalem tajemnicy, jak to się czasem mówi, choć zapisując to wszystko w swoim dzienniku, Misza wybrał słowo „całun”: była spowita całunem. Co wiedział? Że na kilka lat przed wybuchem wojny, już jako dojrzały mężczyzna, Koniarski wrócił do Białegostoku. Z różnych względów chłopiec podejrzewał, że powrót ten wiązał się z kobietą, tak to sobie poskładał z monologów nauczyciela, w których wspomnienia mieszały się z literaturą, a fakty z marzeniami. Kim jednak ta kobieta była, jak wyglądała i co się z nią stało, skoro dzisiaj nie było jej przy profesorze, tego już Misza nie wiedział. Nie wiedział także, czy profesor był kiedykolwiek żonaty i czy miał dzieci, jak umarli jego rodzice i co stało się z aniołkami. Nie śmiał pytać. Opowieści profesora zawsze urywały się w jakimś punkcie i było to równie pewne jak fakt, że nawet najgrubsza książka kiedyś się kończy, a wtedy próżno domagać się dalszego ciągu, z tą tylko różnicą, że książka najczęściej przynosi rozwiązanie jeśli nie wszystkich, to przynajmniej większości swoich wątków, a opowieści profesora nie podsuwały żadnych rozwiązań. Raz jeden zebrał się Misza na odwagę i spytał, czy profesor nie wolałby mieszkać w Paryżu raczej niż w takim zwyczajnym Drohiczynie, na co tamten z tajemniczym i jakoś smutnym uśmiechem odparł: „Ze wszystkich domów ten mi jest najdroższy...”. Misza nie był pewien, czy profesor mówi to od siebie, czy też cytuje jakieś dzieło. Taki był z nim problem, że nigdy nie dało się za nim nadążyć, bo jego myślami kierowały rozliczne lektury. Książki, których sporo nawiózł z Francji i które jakimś cudem przechował przez wojnę przeżytą, jeśli Michał dobrze to sobie poskładał, u krewnych na wsi, były jego największym i chyba jedynym skarbem: dwie walizki książek, trzymane w dziurze pod podłogą w ledwo umeblowanym mieszkaniu, w domu skleconym naprędce w środku wojny, kiedy Rosjanie wypędzili mieszkańców znad rzeki, tworząc tam szeroki prawie na kilometr pas przygraniczny odgrodzony od reszty miasta kolczastym drutem. Dopiero po kilku miesiącach wspólnych lekcji w tym bardzo ponurym i zimnym lokum profesor pokazał chłopcu skrytkę z książkami. „W razie czego – rzekł – będziesz wiedział”. Misza nie był pewien, dlaczego jego nauczyciel nadal tak bardzo się martwi, wojna już się przecież skończyła, panował pokój, budowano socjalizm, działały szkoły i jedna po drugiej otwierały się nowe, wśród nich także ta, do której uczęszczał Misza i w której profesor Koniarski wykładał rosyjski i rysunki. Ale że nie ośmielał się kwestionować niczego, co usłyszał od starszego mężczyzny, zwłaszcza jeśli dotyczyło to świętej sprawy, jaką była literatura, skinął głową. Tym skinięciem przypieczętował pakt, o którym dopiero wiele lat później pomyślał: przyjaźń.

A zaczęła się ta przyjaźń tak: podczas jednej z pierwszych lekcji rosyjskiego profesor Koniarski napisał na tablicy wiersz Aleksandra Puszkina. Uczniowie przeważnie twierdzili, że nie umieją czytać w cyrylicy, chociaż wszyscy umieli i jako tako rozumieli po rosyjsku. Nauczyciel nikogo do niczego nie zmuszał, nie był typem groźnego belfra, traktował swoją pracę z pogodną rezygnacją, można było odnieść wrażenie, że przychodzi do klasy w gości, ot tak, żeby coś im opowiedzieć.

– Kto zechciałby przeczytać? – zapytał.

Misza od razu się zgłosił. Zaczął czytać: „W dwieriach ediema angieł nieżnyj. Gławoj ponikszeju sijał, a diemon mracznyj i miatieżnyj. Nad adskoj biezdnoju letał”. Czytał powoli, bardzo uważnie i ogarniało go – nie da się tego inaczej określić – zachwycenie. Wszystkie części wiersza składały się w harmonijną, naturalną całość, podobnie jak w całość składają się części rośliny: korzenie, łodyga, liście i kwiat. Melodia i rytm, rymy i powtórzenia, no i sens, budowały pełnię, do której nie dałoby się niczego dodać. Odsłonił się przed chłopcem fragment od dawna przeczuwanej prawdy, prawdy niemożliwej do wypowiedzenia w inny sposób niż w wierszu, właśnie tymi słowami i w tym akurat brzmieniu.

– Bardzo ładnie – pochwalił nauczyciel. – A jak byś to powiedział swoimi słowami? O czym jest ten wiersz?

Misza odpowiedział bez chwili wahania:

– O tym, że anioł i szatan nie są zaciętymi wrogami, lecz tylko skłóconymi braćmi. I tęsknią do siebie ze swoich oddzielnych światów. Anioł pod drzwiami raju spuszcza głowę i smutno patrzy na szatana. Znowu tamten, unosząc się nad otchłanią, wzrusza się, wspominając swojego brata.

– Bardzo dobrze!

– Ale czy...

– Tak?

Misza chciał zapytać, czy to prawda, w ostatniej chwili zabrakło mu jednak odwagi.

Rytm rosyjskich fraz łatwo wchodził chłopcu do głowy, był niewymuszony jak bicie serca. Nosił ze sobą ten wiersz w następnych dniach i raz po raz wracał do odmalowanej w nim sceny. Kiedy na następnej lekcji wyrecytował wiersz z pamięci, profesor Koniarski zatrzymał go podczas pauzy:

– Nie chciałbyś nauczyć się więcej?

– Chciałbym – odparł Misza.

I odtąd raz albo dwa razy w tygodniu chłopiec zachodził do mieszkania nauczyciela, zasiadali po dwóch stronach poplamionego atramentem stołu i czytali poezje. Puszkinowskie frazy, pełne zmysłowych obrazów niesionych melodią tak swobodną, jakby miała swoje źródło w wiosennej ziemi, bliższe były Miszy niż mowa kolegów z klasy, którą rozumiał, której wszystkie słowa znał, ale którą z jakiegoś powodu nie mógł się sprawnie posługiwać, bo zawsze okazywało się, że robi jakiś błąd, nie trafia w sedno, nie chwyta dowcipu i przez to sam staje się przedmiotem żartów, czasem bardziej, czasem mniej dobrodusznych: „Misza, ten kacap”.

Wielu jeszcze rosyjskich poetów poznał Misza dzięki profesorowi. Lermontowa, Achmatową, Błoka, z czasem zaś przeszli do poezji francuskiej i wtedy dopiero zaczęła się prawdziwa przygoda. Chłopiec uczył się błyskawicznie, w lot łapał nowe słowa, zapamiętywał całe zdania, choć wypowiadał je ze śpiewnym wschodnim akcentem. Po paru miesiącach, ku wielkiej satysfakcji profesora, recytował z pamięci kilka sonetów Baudelaire’a. „Prawdziwym domem człowieka jest język”, powiedział nauczyciel na zakończenie którejś z ich francuskich lekcji – ni stąd, ni zowąd.

Tak to już z nim było, z tym profesorem Koniarskim.

Jednego dnia mówił jedno, a drugiego – drugie. „Prawdziwym domem człowieka jest język”. Misza pomyślał wtedy, że skoro można żyć w kilku językach, tak jak profesor Koniarski, to znaczy, że można mieć kilka domów – i nie trzeba między nimi wybierać.

Profesor Koniarski jednego dnia mówił jedno, a drugiego drugie, ale nie kłamał. To było raczej tak, jakby nie pokazywał całej prawdy. Bo całej prawdy nie dało się zamknąć w tych czy innych słowach. Starszy mężczyzna odsłaniał to, co mógł – jakieś skrawki i okruchy, drobiny potłuczonej całości. W młodej duszy chłopca te fragmenty łączyły się ze sobą, tworząc zarysy całości nowej, która miała z czasem ożyć, zakwitnąć i wydać owoce.

Wieczorami, przy lampie naftowej w skromnym pokoiku na stancji wynajmowanej od cichej, smutnej kobiety o kasztanowych włosach, Misza notował te okruchy i myśli, którymi one stopniowo obrastały, z dzikiego materiału swojej wyobraźni lepiąc kształty zdań, szukając wyrazu dla tej jednej jedynej rzeczy, którą – mało o niej wiedząc – bezsprzecznie posiadał: dla swojego niepowtarzalnego istnienia.

Zdarzało mu się ślęczeć nad zeszytem długo w noc, aż płomień lampy zaczynał przygasać. Kobieta o kasztanowych włosach wstawała przed świtem, żeby napalić w piecu. Kiedy półprzytomny z niedospania wychodził rano ze swojego pokoju, jej już przeważnie nie było – ale było ciepło. Szedł do szkoły, siedział na lekcjach, nie biorąc w nich udziału, odgrywał swoją codzienną komedię z kolegami: „Misza, ten kacap – w sumie równy gość”. Szedł do profesora, studiował poezje. Popołudniami kobieta przygotowywała posiłki, jedli je przeważnie w milczeniu.

Ruski jest dom pieśni. Polski jest dom pisma – notował wieczorem w dzienniku. I dalej: Nauczyłem się ostatnio kilku wierszy, a już czytałbym nowe. Czuję, że poeci wyrażają to, czego inaczej nie da się powiedzieć, a co siedzi głęboko w człowieku i czeka, żeby być nazwane. Kiedy czytam Puszkina, wydaje mi się, że pisał za mnie, to znaczy w moim imieniu. Czytając, sam siebie poznaję. Sam się ze sobą spotykam. Kim jestem i czym? Dlaczego jestem właśnie mną, a nie drzewem, nie chmurą, nie ptakiem? I czemu, skoro jestem tym, kim jestem, tak bardzo za nimi tęsknię, za tą całą resztą?

Pod lichym słońcem polskiej zimy płynął czas: Misza miał siedemnaście lat.

Zofia tupnęła kilka razy, na przemian prawą i lewą nogą, żeby sprawdzić twardość lodu, ot tak, na wszelki wypadek, chociaż wiadomo było, że nie pęknie. Mróz trzymał od kilku tygodni i rzeka zamarzła na kość, cienka warstwa sypkiego jak cukier puder śniegu pokrywała lód tam, gdzie nikt jej jeszcze nie podeptał i nie rozjeździł. Przy brzegach tu i tam powstawały wypiętrzenia, jak zatrzymane w ruchu morskie bałwany, środkiem zaś ciągnęła się szeroka, roziskrzona w słońcu dolina. Podskoczyła parę razy, już tylko dla zabawy, rzeka odpowiedziała skrzypieniem lodu.

– Szalona – powiedziała jej koleżanka ze śmiechem.

Przysiadły na zamarzniętych niby-falach, żeby zawiązać łyżwy, zupełnie jak dziewczynki. Dawno nie jeździła, ostatni raz jeszcze zanim wydarzyło się TO, przed wojną, czyli w innym świecie. W życiu pełnym marzeń, skierowanym tylko w przyszłość, bo ta mogła przynieść wszystko, a więc także szczęście. Wstając, zachwiała się lekko, ale szybko złapała równowagę i po chwili sunęła pewnymi ruchami na środek rzeki, chłonąc całą sobą rozległy zimowy pejzaż, jak ten z baśni o Królowej Śniegu – piękny, ale martwy.

– Zaczekaj! – wołała ta druga, próbując za nią nadążyć.

– Szybciej! – krzyczała przez ramię Zofia – szybciej!

Z każdym ruchem czuła się coraz silniejsza, coraz lżejsza. Chciała tak jechać i jechać, i najlepiej już nigdy się nie zatrzymać. Słońce, rozmyte we własnym ogniu, kapało na lód i na dziewczynę. Mroźne powietrze gryzło ją w gardle i w płucach, a z oczu ciekły jej łzy – ciepłe i słone. Nie zważając na nic, pędziła jasną, zlodowaciałą doliną, pod rozlanym słońcem, po prawej stronie mając skarpę i miasto, po lewej zaś niższy, dziki brzeg, zwany ruskim brzegiem, chociaż w wojnę stali tam Niemcy. Wyobrażała sobie, że mogłaby tak dojechać aż do Narwi, Narwią do Wisły, a Wisłą do Warszawy, którą, jak podawały gazety, pięknie odbudowywano, tak pięknie, że wkrótce miała stać się jeszcze lepsza, niż była, zanim TO.

Odwróciła się, patrząc za Władką. Tamta została daleko z tyłu – z tej odległości jej przysadzista sylwetka wyglądała zabawnie, kiedy trochę niezdarnie posuwała się naprzód, podnosząc na przemian to jedną, to drugą nogę. Zofia przyhamowała. Odbiła w lewo, na ruską stronę. Zamarznięte pałki tataraku sterczały gdzieniegdzie z nierównego lodu, jeździła między nimi slalomem, czekając na towarzyszkę. Parę chwil minęło, zanim tamta się z nią zrównała.

– Szalona – powiedziała znowu, z trudem łapiąc oddech.

– Zgadza się – przytaknęła Zofia.

Tratując suchy tatarak, Władka wylazła na brzeg, padła na śnieg i zaczęła się śmiać. A „Szalona” niestrudzenie zataczała ósemki; rozpostarła ramiona, robiła jaskółkę: cięła zimne powietrze, zupełnie jakby leciała. Kochała ruch, bo oczyszczał ją z niej samej, a najbardziej ze wszystkiego lubiła stawać się pusta – wlewała się w nią wtedy przeszłość, jakby nurt czasu został zawrócony i Zosia, Zosieńka, pędziła na spotkanie z życiem zwróconym twarzą do niej; pędziła jak ogromny ptak z rozpostartymi skrzydłami albo wściekły anioł, kursem na zderzenie. Kolizja wtłaczała ją z powrotem na miejsce, w siebie, w teraz – boleśnie, ale ona to nawet lubiła. Zżyła się z bólem, skleiła z nim. A jeśli życie, samo życie, dostawało przy okazji cios od wściekłego ptaszyska, jakim w takich chwilach stawała się Zofia – tym lepiej.

Kiedy się wreszcie zmęczyła, przykucnęła obok Władki i razem gapiły się na rzekę oraz miasto, nieco w dole. Widziana z ruskiej strony częściowo pokryta śniegiem góra zamkowa bez zamku wyglądała przy tej pogodzie jak masywna, nieukończona rzeźba. Gdzieś w połowie zbocza ciemno rysował się otwór, wejście do pieczary, gdzie dawniej było podobno więzienie. Opowiadano różne legendy o tej górze, ludzie lubią legendy. Na przykład, że kiedyś zasnął tam jakiś książę, strudzony włóczęgą po nadbużańskich bezdrożach. I we śnie przyszła do niego matka, bo matki często we śnie przychodzą, i powiedziała: „Tutaj jest najpiękniej, tu, synku, pobuduj swój dom”. Ale Zofii przypomniała się inna opowieść – o córce jakiegoś wodza, który na Drohiczynie szczęśliwie panował, do czasu jednak, bo tutaj wszystko trwało do czasu, zwłaszcza pokój i szczęście, i kiedy pewnego dnia zamiast ojca wrócił z bitwy tylko jego koń, zrozpaczona córka zaczęła wołać do Boga, żeby nie kazał jej dalej żyć, że lepiej niech już ją ziemia pochłonie. Bogu widocznie spodobała się ta prośba, bo jej wysłuchał. Ziemia zadrżała, rozstąpiła się, pochłonęła dziewczynę i jej pieska. Stąd na górze zamkowej dwa szczyty: Dziewczyna i Pies.

– Mróz straszny – powiedziała nagle Władka, rozcierając ręce. – Nocą to drzewa pękają, pyk, pyk.

– Straszny – odpowiedziała Zofia bezmyślnie.

– We wojnę wykładali ubrania na śnieg, raz, pamiętam, były wszy na swetrze, i one też tak na mrozie, pyk, pyk, pękały. Potem je strzepywali.

Zofia podniosła się niespiesznie i znowu stanęła na lodzie, a Władka za nią. Ruszyły teraz w drugą stronę, w górę rzeki, gdzie ta meandrowała pośród pagórków i okaleczonych lasów. Jechały długo, w milczeniu, obok siebie, Zofia już nie pędziła, uszło z niej powietrze.

Kiedy poczuły, że mają dość, poszły do mieszkania Zofii, napaliły w piecu i zrobiły herbatę. Po kilku godzinach spędzonych na mrozie powoli tajały, było to przyjemne. Zaczynało się zmierzchać, światło na dworze zbladło; po cichu, jakby potajemnie, wytracało błękit i przechodziło w wieczorne fiolety. Zofia rzuciła przez okno jedno wrogie spojrzenie. Umknęło to uwadze Władki; trzymając w sztywnych jeszcze dłoniach kubek z parującym naparem, wpatrywała się w wiszącą na ścianie fotografię, jedyną dekorację w całym pomieszczeniu. Zdjęcie przedstawiało młodą Zofię i jej świeżo upieczonego męża: Zofia miała na głowie welon ze zrobionej na szydełku koronki, on, krótko po żołniersku przystrzyżony, uśmiechał się do całego świata, jakby spodziewał się samych dobrych rzeczy.

– Jak tam ten twój lokator? – zagadnęła nagle – nie sprawia problemów?

– Żadnych – odpowiedziała Zofia. – Żadnych hałasów, żadnych takich. Ciągle czyta. Uczy się i uczy. Rzeczy prawie żadnych nie ma, tylko książki coraz to nowe przynosi.

– Zawsze to chłop w domu – powiedziała Władka wesoło.

– Dzieciak jeszcze – zaśmiała się Zofia.

– Ale za pokój płaci?

– Płaci.