Pogranicze. Podróż przez historię Ukrainy 988-2022 ebook

PRZED­MOWA DO WY­DA­NIA Z ROKU 2023

Nin­iej­sza książka składa się z dwóch czę­ści. Pierw­szą z nich na­pi­sa­łam w po­ło­wie lat dzie­więć­dzie­sią­tych XX wieku, ob­ser­wu­jąc pierw­sze kroki Ukra­iny po od­zy­ska­niu nie­pod­le­gło­ści, w tym rów­nież jej za­paść go­spo­dar­czą i roz­pacz­liwe po­szu­ki­wa­nie na­ro­do­wej toż­sa­mo­ści. A po­nie­waż część ta sta­nowi swego ro­dzaju wgląd w kon­dy­cję Ukra­iny na wcze­snym eta­pie kształ­to­wa­nia się pań­stwa, nie zmie­niam w tek­ście ani prze­cinka, po­zo­sta­wia­jąc w nim na­wet za­czerp­nięte z ję­zyka ro­syj­skiego na­zwy miej­scowe, a także moje ów­cze­sne oceny i prze­wi­dy­wa­nia na przy­szłość.

Część druga była pi­sana i ak­tu­ali­zo­wana eta­pami, w re­ak­cji na trzy ko­lejne, co­raz bru­tal­niej­sze próby od­zy­ska­nia kon­troli nad Ukra­iną pod­jęte przez Ro­sję. Naj­pierw w 2004 roku Wła­di­mir Pu­tin usi­ło­wał bez po­wo­dze­nia usta­wić wy­bory pre­zy­denc­kie na Ukra­inie. Na­stęp­nie w roku 2014 za­jął Krym i część Don­basu. Wresz­cie w lu­tym 2022 roku zde­cy­do­wał się roz­pę­tać wojnę, która na­ru­szyła ist­nie­jący po­rzą­dek świata, a w chwili pi­sa­nia tych słów (lato 2022) nic nie wska­zuje na to, by miała się szybko za­koń­czyć. Tyle że za­miast zła­mać du­cha Ukra­iń­ców, agre­sja Ro­sji je­dy­nie wzmoc­niła w nich po­czu­cie wła­snej od­ręb­no­ści i dą­że­nia nie­pod­le­gło­ściowe. Do 2014 roku Ukra­ina stała się już na do­brą sprawę kra­jem zu­peł­nie in­nym od tego, w któ­rym mia­łam oka­zję prze­by­wać w po­ło­wie lat dzie­więć­dzie­sią­tych. Ostat­nia po­dróż uka­zała mi zaś wi­doki, ja­kich ni­komu nie dane było oglą­dać od za­koń­cze­nia dru­giej wojny świa­to­wej: du­żego eu­ro­pej­skiego pań­stwa de­mo­kra­tycz­nego, któ­rego oby­wa­tele chwy­cili za broń, by ode­przeć na­jeźdźcę wy­ka­zu­ją­cego wszel­kie oznaki fa­szy­zmu.

Za­szo­ko­wany i prze­ra­żony Za­chód po­ży­cza Ukra­inie pie­nią­dze i wy­syła jej co­raz wię­cej co­raz groź­niej­szego uzbro­je­nia. Han­del z Ro­sją na­dal jed­nak cał­ko­wi­cie nie ustał. Nie ma też szans na to, jak wy­ra­ził się ja­sno ame­ry­kań­ski pre­zy­dent Joe Bi­den, by NATO po­słało na Ukra­inę swoje woj­ska czy w ja­ki­kol­wiek inny spo­sób za­an­ga­żo­wało się w ten kon­flikt bez­po­śred­nio. Nie zmie­nia to faktu, że re­ak­cja za­chod­nich rzą­dów była nie­ocze­ki­wa­nie twarda i szybka. Wspar­cie opi­nii pu­blicz­nej dla Ukra­iny może jed­nak już wkrótce osłab­nąć, w miarę jak bę­dzie tra­cił na zna­cze­niu czyn­nik współ­czu­cia, a zy­ski­wał wzrost cen za no­śniki ener­gii. Obec­nie wciąż sy­tu­uje się ono na re­kor­do­wym po­zio­mie, co prze­kłada się na kon­kretne dzia­ła­nia w po­staci ol­brzy­mich wy­sił­ków na rzecz po­mocy mi­lio­nom ukra­iń­skich uchodź­ców. Oby­śmy tylko zdo­łali utrzy­mać tę mo­bi­li­za­cję, oby­śmy byli w sta­nie po­wró­cić w tym kraju do stanu wol­no­ści, po­koju i do­bro­bytu. Wse bude Ukra­ina! – Ukra­ina bę­dzie cała!

Anna Reid

Lon­dyn, li­piec 2022

PO­DZIĘ­KO­WA­NIA

Wielu lu­dzi przy­czy­niło się do po­wsta­nia ko­lej­nych edy­cji tej książki. W wy­padku jej pierw­szego wy­da­nia, przy­go­to­wy­wa­nego w po­ło­wie lat dzie­więć­dzie­sią­tych XX wieku, szcze­gólne po­dzię­ko­wa­nia na­leżą się już, nie­stety, nie­ży­ją­cemu Sier­gie­jowi Mak­si­mo­wowi, a także Tani Lip­nic­kiej, Swie­tła­nie Ru­snak i Sa­szy Spa­rin­skiemu, za­równo za ich po­moc, jak i za cie­płą i przy­ja­zną go­ścinę w Ki­jo­wie. Ju­lia Cho­ro­szy­łowa, Roma Ih­na­to­wycz, Wlada Tkacz i Ro­man Wasz­czuk słu­żyli mi za­chę­tami i po­my­słami. Pro­fe­sor Ti­mo­thy Col­ton, dok­tor Pe­ter Dun­can, książę Dże­zar Gi­rej, dok­tor Lu­bo­myr Hajda, Si­mon He­mans, pro­fe­sor Geof­frey Ho­sking, dok­tor Da­niel Kauf­mann, pro­fe­sor John Le­Donne, pro­fe­sor Ri­chard Pi­pes, pro­fe­sor Ro­man Szpor­luk, pro­fe­sor Adam Ulam i pro­fe­sor An­drew Wil­son udzie­lili mi wielce po­moc­nych wy­wia­dów, a Jo­na­than Ford był bez­względ­nym i nie­oce­nio­nym kry­ty­kiem rę­ko­pisu. Dok­tor Chiara Mayer-Rieckh, Ju­lian El­li­son, Jean de Sola Pool, a także Chris i An­na­bel Wrenn pod­trzy­my­wali mnie na du­chu swoją go­ścin­no­ścią, a per­so­nel School of Sla­vo­nic and East Eu­ro­pean Stu­dies Li­brary, Lon­don Li­brary oraz Bri­tish Li­brary oka­zy­wał mi mnó­stwo cier­pli­wo­ści i po­mocy. Go­rące po­dzię­ko­wa­nia na­leżą się zwłasz­cza mo­jemu ów­cze­snemu agen­towi, Pe­te­rowi Ro­bin­so­nowi, bez któ­rego wspar­cia ani ta książka, ani moja póź­niej­sza ka­riera pi­sar­ska nie mia­łyby szans za­ist­nieć. Na taką samą wdzięcz­ność za­słu­guje Re­becca Wil­son, wów­czas pra­cu­jąca dla We­iden­feld & Ni­col­son, która dała szansę ni­komu nie­zna­nej mło­dej dzien­ni­karce.

Je­śli cho­dzi o ko­lejne wy­da­nie, z 2015 roku, czyli już po wy­da­rze­niach na Maj­da­nie, to swoją wie­dzą i zna­jo­mo­ścią rze­czy ze­chcieli się ze mną po­dzie­lić: Dun­can Al­len, Ro­bert Brin­kley, Lau­rence Broyd, Ro­bert i La­rissa Ho­mans, An­drij Kyr­chiw, Ju­rij Łu­ka­now, Igor Ole­chow, Nick Piazza, Ro­land Smith i An­driej Tie­rie­chow. Wy­ra­żam ogromną wdzięcz­ność im wszyst­kim, a także nie­ży­ją­cej już Mar­cie Ko­ło­ma­jec. W Don­ba­sie po­ma­gali mi Lud­miła Bor­tok z Te­le­wi­zji Don­bass, Sier­giej Gar­masz z in­ter­ne­to­wej ga­zety ostrov.org, pro­fe­so­ro­wie Wła­di­mir Kir­pen i Igor To­do­row z uni­wer­sy­tetu w Do­niecku, dok­tor Ser­hij Te­li­żenko z uni­wer­sy­tetu w Łu­gań­sku, a także Ka­te­rina Żem­czuż­ni­kowa z ngo.do­netsk.ua; wszy­scy zgo­dzili się spo­tkać i po­roz­ma­wiać ze mną mimo nie­zwy­kle trud­nych oko­licz­no­ści. A póź­niej wszy­scy stali się uchodź­cami, po­dob­nie jak przy­wódca Ta­ta­rów krym­skich Mu­stafa Dże­mi­lew, któ­rego mia­łam za­szczyt spo­tkać po raz wtóry. Za po­moc or­ga­ni­za­cyjną na wscho­dzie Ukra­iny moje naj­szczer­sze po­dzię­ko­wa­nia na­leżą się Ka­te­ri­nie Ma­ło­fie­je­wej, Wik­to­rii Mo­roz i Oksa­nie Pa­ra­fe­niuk, ale w szcze­gól­no­ści Wła­di­mi­rowi Pod­mo­gil­nemu.

We Lwo­wie po­mocą w po­now­nym od­kry­ciu tego pięk­nego mia­sta słu­żyli mi Ben Kern i Ma­riana Kucz­lew­ska z Ge­sel­l­schaft für In­ter­na­tio­nale Zu­sam­me­nar­beit, An­drij Kyr­chiw, Ma­riana Sawka i Ka­te­ryna Mi­cha­li­cyna z wy­daw­nic­twa Stary Lew, Boh­dan Szu­my­ło­wycz z Cen­trum Hi­sto­rii Mia­sta, Olga Si­wak z Ci­ta­del Ca­pi­tal i Olga Za­ri­czyn­ska z Ukra­iń­skiego Uni­wer­sy­tetu Ka­to­lic­kiego. Wika Si­bir za­jęła się mną w rów­nie uro­kli­wej Ode­ssie. W in­nych miej­scach swo­imi kon­tak­tami i po­ra­dami słu­żyli mi: Ju­lia An­dru­siw, sir An­tony Be­evor, Pe­ter Bej­ger, Ma­rina De­ny­senko, Jim Don­net, An­drew Hun­der, John Peet, Kate Smith i Noah Sne­ider. Waż­nymi źró­dłami in­for­ma­cji po­zo­stają Eu­ra­sia Circle, za­ło­żony przez Edwarda Sa­la­zara, a obec­nie kie­ro­wany przez Iana Bonda, jak rów­nież pro­gramy do­ty­czące Ukra­iny i Ro­sji w ra­mach Cha­tham Ho­use, po­dob­nie jak moi ko­le­dzy i ko­le­żanki z Ukra­inian In­sti­tute Lon­don, w tym zwłasz­cza dy­rek­torka tego in­sty­tutu Ole­sia Chro­mej­czuk, a także jego wi­ce­dy­rek­torka Ma­ria Mon­ta­gue.

Wy­da­nie z roku 2023, pi­sane pod­czas he­ro­icz­nej obrony Ukra­iny w ob­li­czu ro­syj­skiej in­wa­zji, wiele za­wdzię­cza oso­bom wy­mie­nio­nym już po­wy­żej, ale nowe tre­ści w po­staci wy­wia­dów, ak­tu­ali­za­cji, po­my­słów czy kon­tak­tów, i to w cza­sie ogrom­nego za­mętu i nie­pew­no­ści, wnie­śli też: Kon­stan­tin Akin­sza, Ja­mes i Na­ta­sha But­ter­wick, Wia­cze­sław Czaus, ge­ne­rał Ja­mes Co­wan, Ma­iri Cun­nin­gham, Cla­ire Den­holm, Ri­chard En­sor, Na­ta­lia Fi­le­wicz, Igor Gar­masz, Jew­gie­nia Gub­kina, Owen Ha­ther­ley, Ju­lia Het­man, Pawlo Huk, Ar­tiom Hur­żij, Ju­lia Ka­ba­niec, Swieta Ko­mi­sa­rowa, Igor Ko­żan, Chris Loc­kwood, Ser­giej Łu­nin, Ar­tiom Lia­szenko, Ołena Ły­senko, dok­tor Da­ria Mat­tin­gly, Ro­man Me­tel­ski, Anna Mor­gan, Olga Mu­cha, Dmy­tro Na­ta­lu­cha, Olek­sandr Szew­czenko, Że­nia Szy­dłow­ska, Aliona Szkrum, Ja­cek Sta­wi­ski, Con­stance Uzwy­shyn, Liuba Wi­no­gra­dowa i dok­tor Ta­tiana Wo­ro­nina.

We Lwo­wie ge­nial­nym or­ga­ni­za­to­rem oka­zał się An­drij Aw­ra­menko. Jeff Wills opro­wa­dził mnie po wciąż roz­ra­sta­ją­cym się Ukra­iń­skim Uni­wer­sy­te­cie Ka­to­lic­kim, a także za­po­znał z wielce in­spi­ru­ją­cym przed­się­wzię­ciem spo­łecz­nym o na­zwie Ukra­inian Edu­ca­tion Plat­form. W Ki­jo­wie Dmy­tro Pry­tu­lenko za­brał mnie do swo­jego ob­ró­co­nego w ru­inę mia­sta ro­dzin­nego, Ir­pie­nia, a przy oka­zji także do Ho­stomla i Bu­czy.

Na­ta­sha Fa­ir­we­ather i Mat­thew Mar­land z Ro­gers, Co­le­ridge & White byli nie­zmien­nie wspa­niali, po­dob­nie jak Ed Lake z We­iden­feld. Ostat­nie już po­dzię­ko­wa­nia kie­ruję jak za­wsze do Char­lesa, mo­jego męża, któ­remu książkę tę de­dy­kuję.

CZĘŚĆ PIERW­SZA

1.

NOWA JE­RO­ZO­LIMA: KI­JÓW

Ale naj­wspa­nia­lej ja­śniał biały elek­tryczny krzyż w rę­kach ol­brzy­miego Wło­dzi­mie­rza na Wła­dy­mir­skiej Gó­rze.

MI­CHAIŁ BUŁ­HA­KOW, 1925.

Nazwę „Ukra­ina” można by do­słow­nie prze­tłu­ma­czyć jako kraj na skraju albo na po­gra­ni­czu i byłby to prze­kład nie­zwy­kle bli­ski rze­czy­wi­sto­ści. Kra­ina ta – ży­zna, a przez to nad­zwy­czaj ku­sząca dla wszyst­kich na­jeźdź­ców – nie­mal od za­wsze była dzie­lona mię­dzy pań­stwa ościenne: Ro­sję i Pol­skę od po­łowy XVII do końca XVIII wieku, Ro­sję i Au­strię przez cały XIX wiek, a wresz­cie Zwią­zek So­wiecki, Pol­skę, Cze­cho­sło­wa­cję i Ru­mu­nię w la­tach mię­dzy­wo­jen­nych XX stu­le­cia. Aż do upadku Związku So­wiec­kiego w 1991 roku Ukra­ina ni­gdy nie była nie­pod­le­głym pań­stwem.

Po­ło­że­nie „na po­gra­ni­czu” miało dwie kon­se­kwen­cje. Po pierw­sze, przez lata swo­jej hi­sto­rii Ukra­ińcy na­wy­kli do prze­mocy. „Re­be­lie, wojna do­mowa, po­gromy, głód, czystki, Ho­lo­kaust – wy­mie­nił jed­nym tchem któ­ryś z mo­ich przy­ja­ciół, prze­glą­da­jąc pu­dełko pełne fi­szek, które ze­bra­łam pod­czas przy­go­to­wań do pi­sa­nia tej książki. – A gdzie roz­dział trak­tu­jący o po­koju i do­bro­by­cie?” Po dru­gie, Ukra­ińcy jako na­ród ni­gdy tak na­prawdę nie mieli oka­zji wy­ro­bić w so­bie sta­bil­nego i jed­no­znacz­nego po­czu­cia toż­sa­mo­ści na­ro­do­wej. Choć bun­to­wali się przy byle oka­zji, te nie­liczne okresy, gdy uda­wało im się uzy­skać ja­kiś sto­pień sa­mo­sta­no­wie­nia – jak choćby czas po­wstań ko­zac­kich w XVII wieku, wojny do­mo­wej w la­tach 1918–1920, czy też ko­niec oku­pa­cji hi­tle­row­skiej – oka­zy­wały się ra­czej cha­otyczne, pełne bru­tal­no­ści, a przede wszyst­kim nad­zwy­czaj krót­kie. Do­piero cał­kiem nie­dawno są­sie­dzi Ukra­iny za­częli ją w ogóle po­strze­gać jako od­rębne pań­stwo, a sa­mych Ukra­iń­ców jako od­rębny na­ród. Dla Ro­sjan była to za­wsze część Ro­sji; dla Po­la­ków – część Pol­ski. Także wielu Ukra­iń­ców, pod­da­wa­nych przez stu­le­cia ob­cego pa­no­wa­nia ru­sy­fi­ka­cji albo po­lo­ni­za­cji, my­ślało w ten sam spo­sób. Trudno się do­prawdy dzi­wić, że ma­jąc tak schi­zo­fre­niczną hi­sto­rię, w któ­rej mo­menty chwały i ra­do­ści były ty­leż nie­liczne, co bar­dzo od sie­bie od­le­głe, a przy tym sły­sząc bez­u­stan­nie od swo­ich są­sia­dów, że w ogóle nie ma cze­goś ta­kiego jak „dzieje Ukra­iny”, sami Ukra­ińcy wciąż nie są do końca pewni, kim tak na­prawdę są ani jak do­kład­nie wy­obra­żają so­bie swój kraj.

Moja opo­wieść o Ukra­inie – jako po­gra­ni­czu, polu bi­tew­nym, jako nowo po­wsta­łym pań­stwie sta­ra­ją­cym się two­rzyć swoją toż­sa­mość na­ro­dową – za­czyna się w Ki­jo­wie. Kiedy tam przy­le­cia­łam mroźną zi­mową nocą 1993 roku, w hali przy­lo­tów na lot­ni­sku bro­dziło się po kostki w ja­kiejś grud­ko­wa­tej brą­zo­wej brei. Na­sze wa­lizki przy­wie­ziono na pace cię­ża­rówki marki Ka­maz. Zo­stały z niej bez­ce­re­mo­nial­nie zrzu­cone na jedną wielką stertę, a każdy z pa­sa­że­rów mu­siał na­stęp­nie do­ko­py­wać się do swo­jego ba­gażu, prze­rzu­ca­jąc jedna po dru­giej ko­lejne torby. Droga do mia­sta – jak się póź­niej do­wie­dzia­łam, je­dyna czte­ro­pa­smówka na ca­łej Ukra­inie – to­nęła w cał­ko­wi­tych ciem­no­ściach: żad­nych la­tarni ulicz­nych, żad­nych ba­rie­rek od­bla­sko­wych, żad­nych bia­łych pa­sów na jezdni. Moi to­wa­rzy­sze po­dróży roz­ta­czali woń sta­rych wil­got­nych ubrań i nie­zbyt świe­żego je­dze­nia, a w cha­rak­te­rze ba­gażu trzy­mali ja­kieś dziwne pa­kunki o nie­re­gu­lar­nych kształ­tach, owi­nięte sznur­kiem, z wy­sta­ją­cymi ka­wał­kami drewna słu­żą­cymi za rączki. Wy­siadł­szy na ja­kimś opusz­czo­nym placu po­środku nie­wi­dzial­nego mia­sta, na­tych­miast uda­łam się na po­szu­ki­wa­nie budki te­le­fo­nicz­nej. W końcu zna­la­złam coś na kształt odra­pa­nego alu­mi­nio­wego daszka z przy­cze­pioną do niego sta­ro­świecką słu­chawką z ba­ke­litu – ni­g­dzie żad­nych in­struk­cji ani książki te­le­fo­nicz­nej, ani na­wet świa­tła. Nie wzię­łam ze sobą ukra­iń­skich pie­nię­dzy, ale jak się oka­zało, nie miało to więk­szego zna­cze­nia. Ze względu na sza­le­jącą in­fla­cję mo­nety i tak wy­szły z obiegu, a przy tym Ukra­ina nie uży­wała już so­wiec­kich ru­bli, do któ­rych przy­sto­so­wane zo­stały uliczne au­to­maty te­le­fo­niczne, te­raz więc wszyst­kie po­łą­cze­nia były dar­mowe. Na­gle po­czu­łam, że świat wo­kół mnie stał się tro­chę bar­dziej przy­ja­zny, tro­chę bar­dziej oswo­jony – tak wła­śnie za­częła się moja po­dróż przez Ukra­inę.

Lu­dzie od­wie­dza­jący Ki­jów zwy­kle da­rzą to mia­sto nie­zbyt cie­płymi uczu­ciami, ale sami jego miesz­kańcy nie­mal za­wsze osta­tecz­nie się do niego prze­ko­nują. Klatka scho­dowa w bloku, w któ­rym zaj­mo­wa­łam jed­no­po­ko­jowe miesz­kanko, śmier­działa wpraw­dzie uryną i zgniłą ka­pu­stą, ale już na ze­wnątrz miło było po­pa­trzeć na na­stro­szone czarne wrony ska­czące po ga­łę­ziach to­poli i strzą­sa­jące grudki zmar­z­nię­tego śniegu na prze­jeż­dża­jące do­łem tram­waje. Po­do­bały mi się bru­ko­wane ulice, a także sto­jące wzdłuż nich ka­mie­nice z prze­łomu wie­ków, przy­ozdo­bione wy­szu­ka­nymi stiu­ko­wymi wy­koń­cze­niami, tak już zmur­sza­łymi ze sta­ro­ści, że wła­dze miej­skie za­bez­pie­czały spody bal­ko­nów siat­kami ochron­nymi, by od­ry­wa­jące się ka­wałki tynku nie spa­dały prze­chod­niom na głowy. Po­do­bały mi się usy­tu­owane na wznie­sie­niach parki z wy­ło­żo­nymi ce­głą alej­kami i pa­wi­lo­nami z ku­tego, mocno już za­rdze­wia­łego że­laza. La­tem zwy­kle były miej­scem scha­dzek dla ob­ści­sku­ją­cych się par na­sto­lat­ków, a zimą słu­żyły za do­sko­nałe górki do zjeż­dża­nia na san­kach gro­ma­dom dzieci w wiel­kich fu­trza­nych czap­kach.

Po­do­bały mi się zwy­cza­jowe roz­grywki sza­chowe mię­dzy star­szymi pa­nami na ław­kach ota­cza­ją­cych pod­świe­tlone na ró­żowo fon­tanny na placu Nie­pod­le­gło­ści. Po­do­bali mi się męż­czyźni wra­ca­jący wie­czo­rami do do­mów z węd­kami na ra­mie­niu i tor­bami wy­peł­nio­nymi ry­bami zło­wio­nymi w ciągu dnia w Dnie­prze, albo lu­dzie wy­pro­wa­dza­jący psy w nie­dzielne po­ranki, wy­mie­nia­jący ry­tu­alne za­chwyty nad mi­ja­nymi „Pu­siami” czy „Pusz­kami”, gładko przy­strzy­żo­nymi i ide­al­nie za­dba­nymi. Po­do­bał mi się roz­brzmie­wa­jący set­kami gło­sów i wy­peł­niony dzie­siąt­kami go­łębi uliczny targ pod pro­wi­zo­rycz­nym za­da­sze­niem, na któ­rym pra­wie każda z licz­nych wie­śnia­czek na­zy­wała ko­lej­nych klien­tów swoim słon­kiem albo swoją pta­szyną i spie­szyła dać im na spró­bo­wa­nie odro­binę miodu albo śmie­tany.

Po­do­bały mi się pary w piąt­kowe desz­czowe po­po­łu­dnia tań­czące przy dźwię­kach akor­de­onu w prze­cie­ka­ją­cych przej­ściach pod­ziem­nych – i to nie dla pie­nię­dzy, a po pro­stu dla wła­snej przy­jem­no­ści. Po­do­bało mi się ku­po­wa­nie od ulicz­nych sprze­daw­ców kwia­tów, po­ja­wia­ją­cych się przy wyj­ściu z me­tra wraz z pierw­szymi ozna­kami wio­sny, bu­kie­ci­ków prze­bi­śnie­gów, przy­bra­nych ga­łąz­kami blusz­czu i spię­tych zie­loną gumką. A je­sie­nią po­do­bały mi się mi­ja­jące mnie na ulicy wszyst­ko­wie­dzące ba­buszki, które ni­gdy nie omiesz­kały mi przy­po­mnieć, bym do­pięła płaszcz i za­ło­żyła czapkę, bo prze­cież spadł już pierw­szy śnieg. Co wię­cej – a to już na­prawdę oznaka tego, że „na­wró­ci­łam się” na to mia­sto – za­częło mi się na­wet po­do­bać ku­po­wa­nie i je­dze­nie sała, czyli gru­bej na cztery palce sło­niny, któ­rej pla­stry kła­dzie się tu na pajdy czar­nego chleba, do­pra­wiw­szy ca­łość ob­fi­cie solą i czosn­kiem; ten praw­dziwy przy­smak na­ro­dowy jest za­ra­zem przed­mio­tem licz­nych żar­tów, w tym tych na­wią­zu­ją­cych do rze­ko­mego przed­kła­da­nia przez ukra­iń­skich męż­czyzn spo­ży­wa­nia sała nad upra­wia­nie seksu.

Tak czy owak, Ki­jów był mia­stem peł­nym me­lan­cho­lii. Tym, co je na­prawdę okre­ślało, były jego nie­do­statki, za­uwa­żalne braki. Nie­które z nich były dość oczy­wi­ste: tylko je­den su­per­mar­ket (za­płata wy­łącz­nie w do­la­rach), nie­liczne pry­watne sa­mo­chody (sześć na jed­nym skrzy­żo­wa­niu to już był pra­wie ko­rek), nie­ist­nie­jące w prak­tyce usługi pocz­towe (aby mieć pew­ność, że list doj­dzie do ad­re­sata, naj­le­piej było udać się sa­memu na sta­cję ko­le­jową i zna­leźć osobę zdą­ża­jącą we wła­ści­wym kie­runku, po czym wrę­czyć jej prze­syłkę do prze­wie­zie­nia). Inne zaś da­wało się od­czuć do­piero po pew­nym cza­sie. Przy nie­mal cał­ko­wi­tym braku za­sił­ków i eme­ry­tur, tylko ele­men­tar­nej opiece zdro­wot­nej (za wszyst­kie le­kar­stwa trzeba było pła­cić z wła­snej kie­szeni, a le­ka­rzom wrę­czać ła­pówki) i nie­ist­nie­ją­cym sys­te­mie ubez­pie­czeń (po­ja­wiło się wpraw­dzie kilka firm pry­wat­nych, ale nikt nie ufał im na tyle, by po­wie­rzyć im wła­sne pie­nią­dze), ki­jo­wia­nie żyli w sta­nie nie­pew­no­ści ju­tra, któ­rej nie znano na Za­cho­dzie, ry­zy­ku­jąc utratę wszyst­kiego z po­wodu tak bła­hego jak cho­roba czy zwy­kła ro­dzinna sprzeczka. Można to było ła­two wy­czy­tać z ich su­ro­wego wy­glądu, z ich na­pię­tych twa­rzy i czuj­nych spoj­rzeń, cha­rak­te­ry­stycz­nych dla cza­sów kry­zysu; były to twa­rze lu­dzi, któ­rzy ra­dzili so­bie jako tako dzięki ta­niej wódce i za­tę­chłym pa­pie­ro­som, w pełni świa­domi tego, że mu­szą za­dbać sami o sie­bie, bo nikt inny tego za nich nie zrobi.

Jesz­cze inne braki i nie­do­statki miały cha­rak­ter czy­sto fi­zyczny. Choć Ki­jów za­cho­wał się w lep­szym sta­nie niż wiele by­łych so­wiec­kich miast, na każ­dym kroku stra­szyły tu du­chy prze­szło­ści. A to opusz­czona sy­na­goga, a to znów pu­sta sko­rupa po nie­gdyś wspa­nia­łym ho­telu Lipsk, pod­upa­dłym wsku­tek za­nie­dbań sko­rum­po­wa­nych władz miej­skich. Na stra­ga­nach ulicz­nych można było ku­pić chwy­ta­jącą za serce cie­niutką bro­szurkę za­ty­tu­ło­waną Utra­cone po­mniki ar­chi­tek­tury w Ki­jo­wie, w któ­rej wy­szcze­gól­niono wszyst­kie cer­kwie i mo­na­styry zbu­rzone w cza­sach sta­li­now­skich – św. Mi­chała Ar­cha­nioła o Zło­tych Ko­pu­łach, św. Ba­zy­lego, św. Bo­rysa i Gleba, św. Olgi i wiele, wiele in­nych. Przy tak licz­nych bra­kach, przy tylu wy­rwach w ota­cza­ją­cej rze­czy­wi­sto­ści, po­szu­ki­wa­nie śla­dów mi­nio­nych cza­sów wy­ma­gało nie­le­d­wie per­wer­syj­nego en­tu­zja­zmu, a przy tym god­nej ar­che­ologa spo­strze­gaw­czo­ści, wy­czu­le­nia na każdy szcze­gół i każde pu­ste miej­sce.

Bo­daj naj­ła­twiej jest dziś od­two­rzyć w wy­obraźni tę część hi­sto­rii Ki­jowa, która zwią­zana była z roz­kwi­tem tego mia­sta jako tęt­nią­cego ży­ciem ośrodka han­dlo­wego wy­ro­słego na ma­so­wym ob­ro­cie cu­krem jesz­cze przed okre­sem re­wo­lu­cji. Po­wie­ścio­pi­sarz Alek­sandr Ku­prin, pi­szący w dru­gim dzie­się­cio­le­ciu XX wieku, od­ma­lo­wał mia­sto pełne do­ke­rów i piel­grzy­mów, ży­dow­skich do­mo­krąż­ców, nie­miec­kich dam, za­bie­dzo­nych ro­syj­skich ofi­ce­rów, stu­den­tów, na­mięt­nych gra­czy w karty, mi­ło­śni­ków cy­gar i ta­niego szam­pana. Znaczna część za­cho­wa­nej do dziś sta­rówki Ki­jowa – po­tężny gmach opery, bru­ko­wane bul­wary czy nie­zwy­kły Dom z chi­me­rami, zwień­czony de­ko­ra­cjami z żab, je­leni i no­so­roż­ców, a kie­dyś bę­dący swo­istą re­klamą pierw­szej w mie­ście fa­bryki ce­mentu – wy­wo­dzi się wła­śnie z tych cza­sów, a w cie­płe let­nie wie­czory na jej uli­cach wciąż czuć – jak w cza­sach Ku­prina – za­pach „ku­rzu, bzu i roz­grza­nego ka­mie­nia”; wciąż też sły­chać od­głosy sy­ren stat­ków pły­wa­ją­cych po Dnie­prze i wi­dać męż­czyzn po­pi­ja­ją­cych kwas chle­bowy pro­sto ze sło­ików po dże­mie, ku­po­wany w ma­łych bud­kach pod kasz­ta­now­cami. Przy Zjeź­dzie św. An­drzeja – krę­tej i stromo opa­da­ją­cej ulicy, bie­gną­cej od ro­ko­ko­wej cer­kwi św. An­drzeja wznie­sio­nej przez Ka­ta­rzynę II aż do placu Kon­trak­to­wego, nie­gdyś gosz­czą­cego wiel­kie do­roczne targi miej­skie – mie­ści się pewne mu­zeum, w któ­rym można obej­rzeć na­stro­jowy ze­staw pa­mią­tek z tam­tej epoki: czarno-białe fo­to­gra­fie uka­zu­jące umun­du­ro­wa­nych ka­de­tów sto­ją­cych w tro­chę nie­dba­łych po­zach, parę bia­łych za­mszo­wych rę­ka­wi­czek, wie­lo­barwną pa­ra­solkę, fi­gurki słoni wy­ko­nane z ko­ści sło­nio­wej, ste­reo­skop, wy­szu­kaną kasę skle­pową, ele­gancki płaszcz ope­rowy de­ko­ro­wany pió­rami stru­sia.

Ale to wcale nie ów krzy­kliwy okres na­głego roz­kwitu Ki­jowa jako ośrodka han­dlo­wego z prze­łomu wie­ków na­daje mu rys nie­zwy­kło­ści, który ka­zał pi­sa­rzowi Mi­cha­iłowi Buł­ha­ko­wowi my­śleć o nim po pro­stu jako o Mie­ście, a śre­dnio­wiecz­nym kro­ni­ka­rzom opi­sy­wać go jako „Ra­dość Świata”. Część hi­sto­rii od­po­wie­dzialna za ta­kie wła­śnie po­strze­ga­nie Ki­jowa ro­ze­grała się mniej wię­cej ty­siąc lat temu. Po­cząw­szy od X wieku aż po wiek XIII, Ki­jów był bo­wiem sto­licą pierw­szej wiel­kiej cy­wi­li­za­cji lu­dów wschod­nio­sło­wiań­skich – Rusi Ki­jow­skiej. I wła­śnie od tego czasu roz­po­czyna się walka Ukra­iny o swoją toż­sa­mość. Całe po­ko­le­nia uczo­nych prze­ści­gały się w po­pu­la­ry­zo­wa­niu ko­lej­nych teo­rii, pod­szy­tych wza­jem­nymi pre­ten­sjami i obe­lgami, jak do­szło do po­wsta­nia Rusi, jak była ona rzą­dzona, a na­wet jak zy­skała swoją na­zwę. Ale naj­więk­szy spór to­czył się od za­wsze o to, do kogo wła­ści­wie na­leżą tra­dy­cja i pa­mięć o Rusi. Czy cy­wi­li­za­cja Rusi Ki­jow­skiej roz­prze­strze­niła się na­stęp­nie na wschód, na te­reny Mo­skwy i za­miesz­ki­wane przez Ro­sjan, czy też wciąż po­zo­staje zwią­zana z te­ry­to­rium Ukra­iny? Stare ro­syj­skie przy­sło­wie głosi: „Je­śli Mo­skwa jest ser­cem Ro­sji, a Sankt Pe­ters­burg jej głową, to Ki­jów jest jej matką”. Sami Ukra­ińcy twier­dzą na­tu­ral­nie, że Ki­jów nie ma nic wspól­nego z Ro­sją, a je­śli już jest czy­jąś matką, to tylko i wy­łącz­nie Ukra­iń­ców.

Za­ło­ży­ciele Rusi Ki­jow­skiej nie byli tak na­prawdę ani Ro­sja­nami, ani Ukra­iń­cami. Byli to ci sami Skan­dy­na­wo­wie – znani w róż­nych czę­ściach świata jako wi­kin­go­wie, Wa­re­go­wie, Nor­ma­no­wie czy Lu­dzie Pół­nocy – któ­rzy w wie­kach IX i X pod­bili Is­lan­dię oraz część An­glii, Ir­lan­dii i Fran­cji. Je­śli wie­rzyć Po­wie­ści mi­nio­nych lat, naj­wcze­śniej­szej kro­nice Rusi, to przy­byli oni na te­reny wschod­nio­sło­wiań­skie w od­po­wie­dzi na za­pro­sze­nie ze strony wo­ju­ją­cych ze sobą ple­mion osia­dłych wzdłuż po­ro­śnię­tych la­sami rzek na po­łu­dnie od Za­toki Fiń­skiej: „I nie było wśród nich spra­wie­dli­wo­ści, i po­wstał ród prze­ciw ro­dowi, i były u nich zwady, i po­częli wo­jo­wać sami ze sobą. I rze­kli so­bie: «Po­szu­kajmy so­bie knia­zia, który by wła­dał nami i są­dził we­dle prawa». I po­szli za mo­rze ku Wa­re­gom, ku Rusi (...) Rze­kli Rusi Czu­do­wie, Sło­wie­nie, Kry­wi­cze i We­so­wie: «Zie­mia na­sza wielka jest i ob­fita, a ładu w niej nie ma. Przy­chodź­cie więc rzą­dzić i wła­dać nami»”[1].

Moż­liwe, że au­tor Po­wie­ści... prze­ce­nia nieco zna­cze­nie lu­dów skan­dy­naw­skich w tej hi­sto­rii. Nie­któ­rzy ba­da­cze uwa­żają, że przy­by­szy stam­tąd było zbyt nie­wielu, by mo­gli wy­wrzeć na­prawdę zna­czący wpływ; są też i tacy, we­dług któ­rych to jedno z lo­kal­nych ple­mion – a kon­kret­nie osia­dli nad brze­gami Dnie­pru wschod­nio­sło­wiań­scy Po­la­nie – jesz­cze przed przy­by­ciem Skan­dy­na­wów zbu­do­wało pod­wa­liny pań­stwa ru­skiego. Tak czy ina­czej, fak­tem jest, że z Pół­nocy przy­byli nie tyle władcy, ile kupcy po­dą­ża­jący wzdłuż szlaku han­dlo­wego łą­czą­cego Mo­rze Bał­tyc­kie z Mo­rzem Czar­nym z wy­ko­rzy­sta­niem rzeki Dniepr. W VIII wieku usta­no­wili oni swoją pierw­szą pla­cówkę han­dlową nad je­zio­rem Ła­doga, w po­bliżu dzi­siej­szego Sankt Pe­ters­burga, a w 830 roku – we­dług przy­wo­ły­wa­nej już Po­wie­ści... – po­że­glo­wali swo­imi dłu­gimi ło­dziami o dzio­bach ude­ko­ro­wa­nych smo­czymi gło­wami w dół rzeki, by na jej wy­nio­słym brzegu, po­nad piasz­czy­stymi skar­pami, za­ło­żyć nie­wielką drew­nianą osadę, która miała stać się za­ląż­kiem Ki­jowa.

Bi­zan­tyj­ski ce­sarz Kon­stan­tyn VII Por­fi­ro­ge­neta, pi­sząc me­mo­ran­dum do­ty­czące za­rzą­dza­nia pań­stwem w X wieku, wspo­mi­nał o ło­dziach wy­peł­nio­nych nie­wol­ni­kami, fu­trami, wo­skiem i mio­dem, na któ­rych każ­dej wio­sny spły­wały w dół Dnie­pru da­niny dla władcy ce­sar­stwa wschod­nio­rzym­skiego. Po po­wro­cie do Ki­jowa – z uży­ciem ża­gli i wio­seł – ło­dzie te po­now­nie za­ła­do­wy­wano, by w czerwcu mo­gły raz jesz­cze za­wi­tać nad brzeg Mo­rza Czar­nego z ko­lejną par­tią to­wa­rów. Po­je­dyn­cze sztuki z ca­łych sto­sów srebr­nych mo­net, które Skan­dy­na­wo­wie otrzy­my­wali jako za­płatę, wciąż jesz­cze znaj­duje się raz na ja­kiś czas na te­re­nach od Ukra­iny aż po Szwe­cję. Sam szlak han­dlowy był nie­zwy­kle trudny i nie­bez­pieczny, zwłasz­cza jego ostat­nie 400 ki­lo­me­trów przed do­pły­nię­ciem do celu, jako że z po­wodu licz­nych prze­ło­mów rzeki trzeba było wie­lo­krot­nie roz­ła­do­wy­wać ło­dzie i prze­cią­gać je lą­dem, co na­ra­żało kup­ców na nie­bez­pie­czeń­stwo ata­ków ze strony dzi­kich no­ma­dów z ple­mion Pie­czyn­gów.

U po­cząt­ków Rusi Ki­jow­skiej le­gły za­tem przed­się­wzię­cia czy­sto han­dlowe, które jed­nak z cza­sem – jak miało się to póź­niej zda­rzyć rów­nież w in­nych re­jo­nach świata, na przy­kład nad Za­toką Hud­sona czy w przy­padku kom­pa­nii wschod­nio­in­dyj­skich – prze­obra­ziły się w struk­tury o cha­rak­te­rze po­li­tycz­nym. Pla­cówki han­dlowe prze­kształ­ciły się w wa­row­nie, na­stęp­nie zmie­niły się one w punkty po­boru da­nin, a punkty te – do końca X wieku – stwo­rzyły naj­roz­le­glej­sze kró­le­stwo w ca­łej Eu­ro­pie, roz­cią­ga­jące się od Bał­tyku aż po Kar­paty. W trak­cie tego pro­cesu pa­nu­jąca wtedy skan­dy­naw­ska dy­na­stia Ru­ry­ko­wi­czów przy­jęła miej­scowe zwy­czaje i ję­zyk, wże­nia­jąc się stop­niowo w lo­kalne klany i ze­sło­wiańsz­cza­jąc swoje imiona. Tak to Helgi stał się Ole­giem, In­gwarr – Igo­rem, a Wal­de­mar – Wło­dzi­mie­rzem.

Naj­wspa­nial­szą pa­miątką nie­gdy­siej­szej wiel­ko­ści Rusi jest ki­jow­ski so­bór Mą­dro­ści Bo­żej (So­fij­ski) wznie­siony w 1037 roku przez jed­nego z naj­wy­bit­niej­szych re­pre­zen­tan­tów dy­na­stii Ru­ry­ko­wi­czów, księ­cia Ja­ro­sława Mą­drego. Z ze­wnątrz nie od­róż­nia się on zbyt­nio od wielu in­nych ba­ro­ko­wych świą­tyń na Ukra­inie, jako że naj­star­sza jego część, z pła­skimi grec­kimi ko­pu­łami i mu­rami z ce­gły, zo­stała przy­kryta póź­niej­szymi war­stwami tynku i po­złoty. Ale wcho­dząc do środka, można z miej­sca po­czuć nie­zwy­kłą su­ro­wość i pro­stotę stylu bi­zan­tyj­skiego. Na fre­sku cią­gną­cym się wzdłuż ścian ma­sze­rują w rzę­dzie bla­do­licy święci odziani w szaty w bar­wach ochry i różu; po­nad nimi, na wiel­kiej mo­za­ice o ży­wych ko­lo­rach, gó­ruje gi­gan­tyczna po­stać Ma­ryi Dzie­wicy, sa­motna na zło­tym tle. Jej szata, we­dle opisu z lat trzy­dzie­stych XX wieku au­tor­stwa po­dróż­nika i pi­sa­rza Ro­berta By­rona, „mieni się tak nie­zwy­kle pro­mie­niu­ją­cymi od­cie­niami, że nikt, kto ją raz wi­dział, nie bę­dzie już w sta­nie za­po­mnieć (...) tego por­ce­la­no­wego błę­kitu, błę­kitu po­lnych dzwon­ków albo oczu sy­jam­skiego kota”[2]. Stopy Ma­ryi okry­wają pur­pu­rowe pan­to­fle bi­zan­tyj­skiej ce­sa­rzo­wej, a wielka in­skryp­cja, za­po­ży­czona z kon­stan­ty­no­po­li­tań­skiej świą­tyni Ha­gia So­fia, głosi: „Bóg prze­nika Ją całą; nie zo­sta­nie za­tem prze­nie­siona; Bóg wspo­maga Ją od po­ranka do po­ranka”. Na bliź­nia­czych rzę­dach scho­dów wio­dą­cych na górną ga­le­rię spro­wa­dzeni z Gre­cji rze­mieśl­nicy od­ma­lo­wali sceny ze swo­jej oj­czy­zny – są to bo­daj je­dyne świa­dec­twa świec­kiego ży­cia w ce­sar­stwie bi­zan­tyj­skim, ja­kie za­cho­wały się do na­szych cza­sów. Czte­ro­konne ry­dwany (czy ra­czej ich frag­menty, które prze­trwały dzie­więt­na­sto­wieczne próby za­ma­lo­wa­nia) ści­gają się wzdłuż mu­rów, a z do­okol­nych okien i bal­ko­nów wi­wa­tują wi­dzo­wie, pod­czas gdy u bram hi­po­dromu tań­czy bła­zen, mu­zycy zaś grają na pisz­czał­kach, ta­ler­zach, fle­cie i in­nych in­stru­men­tach.

Wznie­siony dla uczcze­nia na­wró­ce­nia Wło­dzi­mie­rza, ojca Ja­ro­sława, na chrze­ści­jań­stwo, so­bór Mą­dro­ści Bo­żej za­pla­no­wany zo­stał jako bu­dowla o ogrom­nym zna­cze­niu po­li­tycz­nym i du­cho­wym, i tak też się dzieje do dziś. Za cza­sów car­skich cią­gnęły do niego mi­liony piel­grzy­mów. (Po­śród róż­nych graf­fiti z tam­tych cza­sów znaj­duje się i na­stę­pu­jące: „Prze­pi­łem wszyst­kie moje ubra­nia, kiedy tu by­łem”)[3]. Bol­sze­wicy zde­sa­kra­li­zo­wali cer­kiew, ale ni­gdy nie od­wa­żyli się jej zbu­rzyć. W okre­sie pie­rie­strojki ukra­iń­scy na­cjo­na­li­ści de­mon­stro­wali pod mu­rami so­boru, a w 1993 roku człon­ko­wie sekty New Age opry­skali go pły­nem z ga­śnic, gro­żąc przy tym ma­so­wym sa­mo­bój­stwem. W 1996 roku pra­wo­sławni wierni usi­ło­wali – ła­miąc prawo, bo świą­ty­nia ma dziś sta­tus mu­zeum – po­cho­wać w jej mu­rach swo­jego pa­triar­chę, by osta­tecz­nie, po utarcz­kach z po­li­cją, za­do­wo­lić się roz­ko­pa­niem chod­nika bie­gną­cego pod mu­rami so­boru. Choć za jego ży­cia nie było jesz­cze, rzecz ja­sna, ani Ukra­iny, ani Ro­sji, Wło­dzi­mierz – w ję­zyku ro­syj­skim Wła­di­mir – stał się świę­tym pa­tro­nem za­równo dla Ukra­iń­ców, jak i dla Ro­sjan. Zo­stał upa­mięt­niony w nie­zli­czo­nych lu­do­wych po­da­niach i le­gen­dach oraz na wielu po­mni­kach, także poza gra­ni­cami obu tych kra­jów (miesz­kańcy oko­lic lon­dyń­skiego Hol­land Park z nie­ja­kim zdu­mie­niem spo­glą­dają za­pewne na jego ol­brzy­mią sta­tuę, wznie­sioną tam sta­ra­niem ukra­iń­skiej dia­spory).

Choć so­bór So­fij­ski po­wstał z po­rywu serca, to sama de­cy­zja o przy­ję­ciu chrze­ści­jań­stwa, na któ­rej pa­miątkę świą­ty­nię wznie­siono, wy­ni­kała z prze­sła­nek ści­śle prag­ma­tycz­nych. Jesz­cze za­nim Wło­dzi­mierz do­szedł do wła­dzy w 980 roku, chrze­ści­jań­stwo było już na Rusi obecne i co­raz bar­dziej za­uwa­żalne – na­wet Olga, babka księ­cia, kilka lat wcze­śniej przy­jęła w skry­to­ści chrzest. Na sa­mym po­czątku swo­jego pa­no­wa­nia Wło­dzi­mierz w pełni po­pie­rał jed­nak stron­nic­two po­gań­skie. Po­wieść mi­nio­nych lat po­daje, że „po­sta­wił bał­wany na wzgó­rzu (...) Pe­runa drew­nia­nego z głową srebrną i wą­sem zło­tym, i Chorsa, Dadź­boga i Strzy­boga, i Si­mar­gła, i Mo­ko­sza. I skła­dali im ofiary, na­zy­wa­jąc ich bo­gami, i przy­wo­zili syny swoje i córy na ofiarę bie­som (...)”[4]. Co gor­sza, jak do­no­szą da­lej świą­to­bliwi au­to­rzy kro­niki, Wło­dzi­mierz był „wielce chu­tliwy (...) a na­łoż­nic miał trzy­sta w Wy­szo­gro­dzie, a trzy­sta w Bia­ło­gro­dzie, a dwie­ście na Be­re­sto­wie (...) I był nie­syty roz­pu­sty, przy­wo­dząc do sie­bie mę­żatki i dzie­wice gwał­cąc. Był to bo­wiem lu­bież­nik taki sam, jak Sa­lo­mon”[5].

Mimo tak mało obie­cu­ją­cych po­cząt­ków Wło­dzi­mierz w któ­rymś mo­men­cie praw­do­po­dob­nie się zo­rien­to­wał, że aby do­trzy­mać kroku są­sia­dom, bę­dzie zmu­szony wpro­wa­dzić w swoim pań­stwie ja­kąś bar­dziej no­wo­cze­sną re­li­gię. Po­zo­stało tylko wy­brać tę wła­ściwą. Pierw­szymi, do któ­rych się zwró­cił, byli – po­now­nie we­dług Po­wie­ści... – mu­zuł­mań­scy Buł­ga­rzy: „Wło­dzi­mierz zaś słu­chał ich, al­bo­wiem sam lu­bił nie­wia­sty i mno­gie wsze­te­czeń­stwa, wy­słu­chi­wał więc ich z upodo­ba­niem. Jeno było mu nie­miłe ob­rze­za­nie człon­ków i nie­ja­da­nie świ­niny, a naj­bar­dziej – nie­pi­cie; rzekł: «Dla Rusi pi­cie jest we­se­lem, nie mo­żemy bez tego być»”[6]. Po tym roz­cza­ro­wa­niu książę ro­ze­słał po świe­cie swo­ich lu­dzi, by wy­wie­dzieli się jak naj­wię­cej o in­nych re­li­giach. Ani Ży­dzi, ani ka­to­liccy Niemcy nie wy­warli na nich spe­cjal­nego wra­że­nia. „Wi­dzie­li­śmy w świą­tyni mno­gie na­bo­żeń­stwa od­pra­wiane – ra­por­to­wali z po­wro­tem emi­sa­riu­sze – a pięk­no­ści nie wi­dzie­li­śmy żad­nej”[7]. Za to już Ha­gia So­fia wpra­wiła ki­jo­wian w praw­dziwy za­chwyt: „I przy­szli­śmy do Gre­ków, i wie­dli nas, gdzie służą Bogu swo­jemu, i nie wie­dzie­li­śmy, w nie­bie li by­li­śmy czy na ziemi: nie ma bo­wiem na ziemi ta­kiego wi­do­wi­ska ni piękna ta­kiego, i nie wiemy, jak opo­wie­dzieć o tym, tylko to wiemy, że tam Bóg z ludźmi prze­bywa i na­bo­żeń­stwo ich jest naj­lep­sze ze wszyst­kich kra­jów”[8].

Sta­nęło za­tem na wie­rze pra­wo­sław­nej. W 988 roku Wło­dzi­mierz roz­ka­zał, by stary bóg gro­mów Pe­run zo­stał oba­lony, a jego po­sąg wrzu­cony do rzeki przy wtó­rze ude­rzeń ki­jami, po czym spę­dził ki­jo­wian nad je­den z do­pły­wów Dnie­pru, by ich ma­sowo ochrzcić. „Wleźli w wodę i stali owi po szyję – za­no­to­wali kro­ni­ka­rze – a dru­dzy po piersi, młodsi zaś po piersi u brzegu, inni zaś dzieci trzy­ma­jąc (...) I była ra­dość na nie­bie i na ziemi wi­dzieć tyle dusz zba­wio­nych”[9]. Było to nie­wąt­pli­wie jedno z naj­waż­niej­szych wy­da­rzeń w hi­sto­rii Eu­ropy. Do­ko­nu­jąc wy­boru chrze­ści­jań­stwa za­miast is­lamu, Wło­dzi­mierz już na za­wsze zwią­zał losy i am­bi­cje Rusi wła­śnie z Eu­ropą, nie z Azją, przyj­mu­jąc na­to­miast chrze­ści­jań­stwo z Bi­zan­cjum, a nie z Rzymu, zde­cy­do­wał, że przy­szli Ro­sja­nie, Ukra­ińcy i Bia­ło­ru­sini zna­leźli się ra­zem w jed­nym wiel­kim świe­cie pra­wo­sła­wia, za to są­sied­nia ka­to­licka Pol­ska nie­ubła­ga­nie mu­siała się od nich od­da­lać.

Wszel­kie mi­nusy tej no­wej re­li­gii miały się ujaw­nić do­piero w przy­szło­ści, za to ko­rzy­ści da­wały się od­czuć nie­mal na­tych­miast. Już w chwili przy­ję­cia chrze­ści­jań­stwa Ruś miała w miarę do­brze roz­wi­nięte kon­takty z Bi­zan­cjum. W 911 roku Oleg, pierw­szy z Ru­ry­ko­wi­czów, któ­rego ist­nie­nie jest hi­sto­rycz­nie po­twier­dzone, na­je­chał Kon­stan­ty­no­pol, gdzie – jak głosi le­genda – przy­bił swoją tar­czę do bram mia­sta, a kiedy je opusz­czał, cała jego flota od­pły­wała pod ża­glami z je­dwa­biu. Pół wieku póź­niej księżna Olga ocza­ro­wała ce­sa­rza Kon­stan­tyna, kiedy spo­tkali się w celu wy­ne­go­cjo­wa­nia trak­ta­tów han­dlo­wych, a jej syn Świa­to­sław sprzy­mie­rzył się z Bi­zan­cjum w woj­nie prze­ciwko Buł­ga­rom. Gdy Ru­ry­ko­wi­cze zy­skali już sza­cu­nek in­nych chrze­ści­jań­skich ro­dów rzą­dzą­cych, zna­cząco po­sze­rzyło się pole ich po­li­tyki za­gra­nicz­nej, w związku z czym szybko przy­stą­pili do na­wią­zy­wa­nia ko­li­ga­cji dy­na­stycz­nych z po­łową do­mów kró­lew­skich ów­cze­snej Eu­ropy. Po za­ję­ciu Cher­so­nezu, grec­kiego mia­sta nad Mo­rzem Czar­nym, Wło­dzi­mierz zmu­sił ów­cze­snego ce­sa­rza bi­zan­tyj­skiego Ba­zy­lego II do od­da­nia mu ręki swo­jej sio­stry Anny, który to ruch w ogrom­nej mie­rze przy­czy­nił się do wzro­stu pre­stiżu Rusi. Na­to­miast jego syn Ja­ro­sław za­słu­żył so­bie na przy­do­mek „te­ścia Eu­ropy”, że­niąc swo­ich sy­nów z pol­skimi i bi­zan­tyj­skimi księż­nicz­kami, a trzy córki wy­da­jąc za kró­lów Wę­gier, Nor­we­gii i Fran­cji. I choć może się nam to wy­dać nie­praw­do­po­dobne, wszy­scy oni oka­zali się cał­kiem do­brymi par­tiami, bo Ruś Ki­jow­ska im­po­no­wała już wtedy resz­cie Eu­ropy nie tylko swoją wiel­ko­ścią i po­tęgą, ale rów­nież pew­nym wy­ro­bie­niem kul­tu­ral­nym.

Bi­skup Gau­tier Sa­ve­raux, wy­słany na Ruś przez króla Fran­cji Hen­ryka I, by w jego imie­niu pro­sić o rękę córki Ja­ro­sława, Anny, ra­por­to­wał do oj­czy­zny, że: „Ten kraj jest bar­dziej zjed­no­czony, szczę­śliw­szy, sil­niej­szy i bar­dziej cy­wi­li­zo­wany od sa­mej Fran­cji”[10]. Wy­dzie­dzi­czeni ksią­żęta, tacy jak Olaf z Nor­we­gii albo Ethel­red i Edward (póź­niej­szy Wy­znawca) z An­glii, bez więk­szych opo­rów przy­by­wali na dwór w Ki­jo­wie, by tam za­cze­kać na na­dej­ście lep­szych dla sie­bie cza­sów, Anna zaś za­dzi­wiła Fran­ków umie­jęt­no­ścią czy­ta­nia i pi­sa­nia – je­den z do­ku­men­tów po­zo­sta­łych po jej krót­kim pa­no­wa­niu, które roz­po­częło się wraz ze śmier­cią Hen­ryka, sy­gno­wany jest sta­ran­nie wy­ka­li­gra­fo­wa­nym cy­ry­licą pod­pi­sem „Anna Re­gina”, w oto­cze­niu ca­łego mnó­stwa krzy­ży­ków po­sta­wio­nych przez nie­pi­śmien­nych fran­cu­skich kontr­sy­gna­ta­riu­szy. Setki bi­zan­tyj­skich uczo­nych i przed­sta­wi­cieli du­cho­wień­stwa przy­by­wały do Ki­jowa, by wy­po­sa­żyć nowo bu­do­wane przez Ja­ro­sława świą­ty­nie czy tłu­ma­czyć pi­sma, a ki­jow­ska szlachta szybko przy­jęła bi­zan­tyj­skie zwy­czaje w za­kre­sie ubioru – ilu­mi­no­wane rę­ko­pisy z tego okresu po­ka­zują jej przed­sta­wi­cieli w czer­wo­nych bądź pur­pu­ro­wych sza­tach z je­dwa­biu, z po­zła­ca­nymi pa­sami i man­kie­tami. Obo­wią­zy­wał także swo­isty ko­deks do­brych ma­nier, ujęty w ramy for­malne przez jed­nego z na­stęp­ców Ja­ro­sława, który wy­ma­gał, by możni wsta­wali wcze­snym ran­kiem, od­da­wali cześć Bogu, „je­dli i pili bez wy­da­wa­nia nie­sto­sow­nych od­gło­sów” i po­wstrzy­my­wali się od bi­cia swo­ich żon. Prawo zwy­cza­jowe, sko­dy­fi­ko­wane na po­le­ce­nie Ja­ro­sława, miało wy­dźwięk za­ska­ku­jąco hu­ma­ni­tarny, kła­dąc na­cisk ra­czej na grzywny fi­nan­sowe, a nie na kary cie­le­sne.

Ale dni chwały Rusi Ki­jow­skiej miały po­trwać do­syć krótko. W 1054 roku, na łożu śmierci, Ja­ro­sław ape­lo­wał do swo­ich dzieci, by „ko­chały się na­wza­jem”, po­nie­waż „je­śli za­pa­mię­ta­cie się w za­zdro­ści i spo­rach, je­śli bę­dzie­cie kłó­cić się mię­dzy sobą, wów­czas wy­tra­ci­cie sa­mych sie­bie, a kraj swo­ich przod­ków przy­wie­dzie­cie do ru­iny (...)”[11]. Nie­stety po­tom­stwo Ja­ro­sława nie po­słu­chało jego prze­stróg, wo­bec czego całe im­pe­rium roz­pa­dło się na liczne księ­stwa, to­czące mię­dzy sobą spory i wojny: Ki­jów, Czer­ni­hów i Księ­stwo Tu­row­skie na po­łu­dniu; Ruś Ha­licką i Wo­łyń­ską na za­cho­dzie; No­wo­gród, Po­łock i Smo­leńsk na pół­nocy; Ruś Wło­dzi­mier­sko-Suz­dal­ską, Ria­zań i Księ­stwo Twer­skie nad Wołgą. Sam Ki­jów zaś choć for­mal­nie miał spra­wo­wać zwierzch­nic­two nad ob­sza­rem daw­nej Rusi Ki­jow­skiej, to stał się je­dy­nie księ­stwem, które w ciągu ko­lej­nych stu lat ist­nie­nia miało mieć aż dwu­dzie­stu czte­rech wład­ców. Dwu­na­sto­wieczny epos Słowo o pułku Igora od­zwier­cie­dlał smutny stan kraju w owym cza­sie:

Bo rzekł bratu brat: „To moje – i to moje”,

A o ma­łem po­wiada, że wiel­kie.

Sami so­bie na zgubę, nie­dolę

Wy­ku­wali waśń i roz­terkę.

Tak po­hań­ców spro­wa­dzili na pole...[12].

Kul­mi­na­cją po­stę­pu­ją­cego roz­kładu pań­stwa był w XII stu­le­ciu na­jazd Mon­go­łów. Te po­cho­dzące z pół­nocno-za­chod­niego po­gra­ni­cza Chin, do­sko­nale zor­ga­ni­zo­wane ple­miona wo­jow­ni­czych no­ma­dów pod­biły już wcze­śniej po­łu­dniową Sy­be­rię, środ­kową Azję oraz Iran. W 1237 roku wielka ar­mia pod przy­wódz­twem Batu-chana, wnuka sa­mego Czyn­gis-chana, prze­szła przez Ural i wkro­czyła na Ruś tak szybko jak – by użyć po­rów­na­nia pew­nego arab­skiego kro­ni­ka­rza, który był świad­kiem po­dob­nego na­jazdu w in­nej czę­ści świata – „ciem­ność nad­cią­ga­jąca wraz z czarną chmurą”. Po­przy­sią­gł­szy, że „przy­wiąże Ki­jów do ogona swo­jego ko­nia”, Batu-chan za­jął mia­sto w 1240 roku, po dłu­gim ob­lę­że­niu i za­cie­kłych wal­kach ulicz­nych. Na­stęp­nie roz­ka­zał spa­lić nie­mal wszyst­kie ki­jow­skie świą­ty­nie (z około czte­ry­stu oca­lała za­le­d­wie garstka), a ota­cza­jące mia­sto ziemne umoc­nie­nia z trzema Wiel­kimi Bra­mami znisz­czyć.

Kiedy ar­mia Mon­go­łów dwa lata póź­niej opu­ściła wresz­cie Ki­jów, zo­sta­wia­jąc go w opła­ka­nym sta­nie, dla mia­sta roz­po­czął się długi okres głę­bo­kiego kry­zysu. Han­del wzdłuż Dnie­pru mocno pod­upadł po okre­sie kru­cjat, które do­pro­wa­dziły do otwar­cia no­wych szla­ków han­dlo­wych ze świata chrze­ści­jań­skiego wprost na wschod­nie wy­brzeża Mo­rza Śród­ziem­nego. W 1299 roku Ki­jów utra­cił rów­nież zna­cze­nie jako ośro­dek re­li­gijny, po­nie­waż ów­cze­sny me­tro­po­lita ru­ski, czyli zwierzch­nik ca­łego Ko­ścioła pra­wo­sław­nego na Rusi, po­sta­no­wił prze­nieść swoją sto­licę do Wło­dzi­mie­rza (skąd po na­stęp­nych kilku dzie­się­cio­le­ciach zo­stała ona prze­nie­siona... do Mo­skwy). Bez­u­stan­nie nę­kane przez na­jazdy Ta­ta­rów krym­skich mia­sto skur­czyło się do trzech luźno ze sobą po­łą­czo­nych osad: Wy­so­kiego Mia­sta sku­pio­nego wo­kół so­boru So­fij­skiego i daw­nej Zło­tej Bramy, Ławry Pe­czer­skiej – klasz­toru wznie­sio­nego na prze­ciw­le­głych wzgó­rzach – oraz Pa­dołu, daw­nej dziel­nicy tar­go­wej roz­cią­ga­ją­cej się na pod­mo­kłych te­re­nach nad­rzecz­nych.

Przez ko­lejne pięć­set lat Ki­jów po­pa­dał w co­raz więk­szą sta­gna­cję i ru­inę, sta­jąc się po­woli za­po­mnianą pro­win­cją wiel­kiego świata. Pe­wien We­ne­cja­nin od­wie­dza­jący mia­sto w la­tach sie­dem­dzie­sią­tych XV wieku opi­sy­wał je jako „pro­ste i ubo­gie”[13]. Ca­ryca Ka­ta­rzyna Wielka, prze­jeż­dża­jąca tam­tędy w dro­dze na Krym w 1787 roku, z tru­dem mo­gła uwie­rzyć, że to był ów Ki­jów – Mia­sto Chwały, Nowa Je­ro­zo­lima. „Od­kąd tu przy­by­łam – na­rze­kała – roz­glą­dam się wo­kół w po­szu­ki­wa­niu mia­sta, ale jak do­tąd zna­la­złam je­dy­nie dwie for­tece i ja­kieś le­żące na ubo­czu osady ludz­kie”[14]. Na­wet jesz­cze w pierw­szych la­tach XIX wieku od­wie­dza­jący Ki­jów uskar­żali się na wy­ło­żone drew­nianą kostką ulice, tłumy ka­le­kich że­bra­ków, czę­ste po­wo­dzie i po­żary, brak po­rząd­nych mu­ro­wa­nych za­bu­do­wań i ohydną wodę do pi­cia – była ona po­noć tak nie­do­bra, że na­wet ko­nie nie chciały jej tknąć. Mia­sto za­częło po­woli od­ży­wać do­piero w po­ło­wie te­goż stu­le­cia, wraz z na­dej­ściem ery ko­lei i roz­kwi­tem han­dlu cu­krem.

Po­mimo do­syć krót­kiego okresu ist­nie­nia Ruś Ki­jow­ska – pra­dawna, roz­le­gła, cy­wi­li­zo­wana i nie­za­prze­czal­nie eu­ro­pej­ska – na­leży do tego roz­działu hi­sto­rii, który daje wszel­kie po­wody do dumy. Ale czyja wła­ści­wie jest to hi­sto­ria? We­dług Ro­sjan po wy­co­fa­niu się Mon­go­łów lud­ność Ki­jowa po­wę­dro­wała na pół­nocny wschód, a wraz z nią prze­nio­sły się tam jej kul­tura oraz roz­wią­za­nia in­sty­tu­cjo­nalne. A kiedy dawna sto­lica pod­upa­dała, cały ki­jow­ski splen­dor od­ro­dził się w Mo­skwie, bły­ska­wicz­nie roz­wi­ja­ją­cym się pań­stewku, które już wkrótce miało się stać sto­licą Wiel­kiego Księ­stwa Mo­skiew­skiego, a jesz­cze póź­niej Car­stwa Ro­syj­skiego. Zgod­nie z tym ro­zu­mo­wa­niem spad­ko­bier­cami tra­dy­cji Rusi nie są wcale Ukra­ińcy, po­słu­gu­jący się ja­kimś dzi­wacz­nym ję­zy­kiem i wio­dący sta­ro­świec­kie, pro­win­cjo­nalne ży­cie, tylko wła­śnie od­no­szący ko­lejne triumfy i suk­cesy Ro­sja­nie.

Sami Ukra­ińcy, za ży­ją­cym na prze­ło­mie XIX i XX wieku hi­sto­ry­kiem My­chajło Hru­szew­skim, uznają cały ten wy­wód za cał­ko­wi­cie bzdurny. Jak twier­dzą, wią­zać Mo­skwę z Ru­sią Ki­jow­ską to zu­peł­nie tak, jakby wią­zać Ga­lię z Rzy­mem, uzna­wać jedno z tych państw za kon­ty­nu­ację dru­giego. To jak trak­to­wać hi­sto­rię Fran­cji jako prze­dłu­że­nie hi­sto­rii Ce­sar­stwa Rzym­skiego. A co do sa­mej lud­no­ści Rusi, to po­zo­stała ona na miej­scu, a je­śli na­wet nie­któ­rzy fak­tycz­nie po­dą­żyli na pół­noc, to i tak szybko wró­cili do do­mów. „Pań­stwo Ki­jow­skie, jego prawa i kul­tura, były wy­two­rami jed­nego na­rodu: ukra­iń­sko-ru­skiego – stwier­dzał do­bit­nie Hru­szew­ski – pań­stwo wło­dzi­mier­sko-mo­skiew­skie zaś było two­rem in­nego na­rodu: wiel­ko­ru­skiego”[15]. In­nymi słowy, to nie Ro­sja jest „star­szą sio­strą” Ukra­iny, ale na od­wrót. Za­miast więc okre­ślać Ukra­iń­ców mia­nem „Ma­ło­ro­sjan”, Ro­sja­nie po­winni ra­czej na­zy­wać sa­mych sie­bie „Ma­ło­ukra­iń­cami”.

Ide­olo­gia so­wiecka w tym spo­rze ofi­cjal­nie kła­dła na­cisk na har­mo­nię, jed­no­rod­ność i bra­ter­stwo. Zgod­nie z nią Ruś Ki­jow­ską za­miesz­ki­wali lu­dzie jed­nej i nie­po­dziel­nej na­ro­do­wo­ści „sta­ro­ru­skiej”, od któ­rych po­cho­dzą za­równo Ro­sja­nie, jak i Ukra­ińcy oraz Bia­ło­ru­sini. Z tego punktu wi­dze­nia spory mię­dzy nimi o to, czyj był Wło­dzi­mierz albo Ja­ro­sław, mają rów­nie mało sensu jak spór Niem­ców i Fran­cu­zów o przy­na­leż­ność na­ro­dową Ka­rola Wiel­kiego. Także ję­zyki wszyst­kich tych trzech na­ro­dów wy­wo­dzą się ze wspól­nego pnia – ję­zyka daw­nych Sło­wian Wschod­nich, i wresz­cie wszyst­kie trzy na­cje odzie­dzi­czyły po nich wiarę pra­wo­sławną.

So­wieci mieli sporo ra­cji. Ale na­wet w cza­sach Ja­ro­sława ist­niały znaczne róż­nice mię­dzy pół­nocną Ru­sią (przy­szłą Ro­sją) a jej po­łu­dniową czę­ścią (przy­szłą Ukra­iną i Bia­ło­ru­sią). Te naj­bar­dziej oczy­wi­ste były kon­se­kwen­cją in­nego kli­matu i po­ło­że­nia geo­gra­ficz­nego. Na pół­nocy lu­dzie miesz­kali w do­mach z bali sta­wia­nych po­śród la­sów so­sno­wych, a na po­łu­dniu w lek­kich cha­tyn­kach z ple­cionki po­kry­tej gliną, w oto­cze­niu dę­bów i je­sio­nów. Na pół­nocy – w kra­inie ubo­gich gleb i nie­koń­czą­cych się zim – je­dzono czarny chleb żytni, a na po­łu­dniu – gdzie nie bra­ko­wało ży­znych czar­no­zie­mów, a cie­pła, sprzy­ja­jąca upra­wom pora roku trwała znacz­nie dłu­żej – spo­ży­wano ja­sne pie­czywo, wy­ra­biane z de­li­kat­niej­szej psze­nicy. Je­dy­nie na pół­nocy ką­pano się w łaź­niach pa­ro­wych. „Roz­grze­wają się do ogrom­nego go­rąca – miał we­dług kro­ni­ka­rzy od­no­to­wać święty An­drzej pod­czas swo­jej mi­tycz­nej po­dróży z Ki­jowa do No­wo­grodu – a na­stęp­nie (...) biorą młode witki i sma­gają nimi ciała (...) z ta­kim za­pa­łem, że le­d­wie ucho­dzą z tego z ży­ciem. Na ko­niec po­le­wają się zimną wodą i wtedy na­bie­rają ży­cia. Nie jest dla nich żadną nie­do­god­no­ścią po­wta­rza­nie tego dzień w dzień; co wię­cej tor­tu­rują się w ten spo­sób zu­peł­nie do­bro­wol­nie”[16].

Róż­nice mię­dzy pół­nocą a po­łu­dniem ist­niały rów­nież w ów­cze­snym na­zew­nic­twie. Ce­sarz bi­zan­tyj­ski Kon­stan­tyn VII Por­fi­ro­ge­neta w swoim De ad­mi­ni­strando im­pe­rio używa ter­mi­nów „bli­ska Ruś” na okre­śle­nie te­re­nów wo­kół Ki­jowa oraz „da­leka Ruś”, ma­jąc na my­śli ob­szary pe­ry­fe­ryjne. Choć sam przy­miot­nik „ukra­iń­ski” po­ja­wił się w po­wszech­nym uży­ciu do­piero pod ko­niec XIX stu­le­cia, to słowo „Ukra­ina”, ozna­cza­jące zie­mie le­żące wo­kół Ki­jowa, po raz pierw­szy od­naj­du­jemy w La­to­pi­sie ki­jow­skim opi­su­ją­cym wy­da­rze­nia z XII wieku. Po­cząw­szy od XIV wieku, miesz­kańcy Księ­stwa Mo­skiew­skiego za­częli na­zy­wać sa­mych sie­bie Ru­scy, a swoje pań­stwo Ro­sja – od grec­kiego słowa ozna­cza­ją­cego Ruś. Na­to­miast przy­szli Ukra­ińcy i Bia­ło­ru­sini w dal­szym ciągu okre­ślali się jako Ru­sini.

Wy­da­rze­niem, które w dra­ma­tyczny spo­sób po­głę­biło roz­dź­więk mię­dzy dwiema czę­ściami Rusi, oka­zało się przy­by­cie Mon­go­łów. Ki­jów i po­łu­dniowa Ruś zo­stały strasz­li­wie spu­sto­szone, ale po nieco po­nad stu­le­ciu na­jeźdźcy wy­nie­śli się i zo­sta­wili je w spo­koju. Za to księ­stwa pół­nocne stały się pań­stwami len­nymi Zło­tej Ordy.

Mon­go­ło­wie rzą­dzili z od­da­le­nia, na­da­jąc przy­wi­leje lo­kal­nym przy­wód­com w za­mian za da­niny lenne. Naj­le­piej wy­cho­dzili na tym ci z ksią­żąt pół­noc­nych, któ­rzy umieli po­zy­skać ze swo­ich te­ry­to­riów jak naj­wię­cej lu­dzi i pie­nię­dzy dla chana i jego dworu w sto­licy nad Wołgą. Brak da­nin ka­rany był w naj­bar­dziej okrutny spo­sób, wo­bec czego kara śmierci, rzadka w cza­sach Rusi Ki­jow­skiej, sta­wała się te­raz co­raz bar­dziej roz­po­wszech­niona. Nie przy­pad­kiem ro­syj­skie wy­razy ozna­cza­jące łań­cuch oraz bat, jak rów­nież ten na okre­śle­nie pie­nię­dzy, mają źró­dło­słowy w ję­zyku mon­gol­skim. „Ro­sja­nie przy­swo­ili so­bie od Mon­go­łów – pi­sze hi­sto­ryk Ri­chard Pi­pes – taką kon­cep­cję po­li­tyki, która ogra­ni­czała funk­cje pań­stwa do po­bie­ra­nia da­nin (czyli po­dat­ków), utrzy­my­wa­nia po­rządku oraz za­pew­nia­nia bez­pie­czeń­stwa, ale po­zba­wiona była ja­kie­go­kol­wiek po­czu­cia od­po­wie­dzial­no­ści za do­bro pu­bliczne”[17]. Pod ko­niec XV wieku, pod na­po­rem ko­lej­nej in­wa­zji lu­dów ze wschodu, sama Złota Orda także roz­pa­dła się jako or­ga­nizm pań­stwowy, a pół­nocni ksią­żęta za­prze­stali pła­ce­nia da­nin i mo­gli od­tąd po­now­nie rzą­dzić się sa­mo­dziel­nie. Ale tra­dy­cje okrut­nego de­spo­ty­zmu w stylu azja­tyc­kim utrwa­liły się wśród nich już na tyle mocno, że nie ode­szły one wraz z Mon­go­łami. Jak głosi ro­syj­skie po­wie­dze­nie, „Po­drap Ro­sja­nina, a znaj­dziesz pod spodem Ta­tara”.

Pod­czas gdy pół­nocna Ruś pod­po­rząd­ko­wana była Or­dzie, Ruś po­łu­dniowa do­stała się w or­bitę wpły­wów Li­twi­nów. Ci wo­jow­ni­czy i nie­spo­kojni czci­ciele drzew, węży, za­jęcy i stru­mieni byli je­dy­nym lu­dem bał­tyc­kim, któ­remu udało się oprzeć na­ci­skom po­tęż­nego za­konu krzy­żac­kiego zmie­rza­ją­cego do ich na­wró­ce­nia i po­li­tycz­nego pod­po­rząd­ko­wa­nia. Kiedy po wy­co­fa­niu się Mon­go­łów cała Ruś prze­ży­wała za­paść, to wła­śnie Li­twini wy­peł­nili po­wstałą pustkę, po­więk­sza­jąc te­ry­to­rium swo­jego księ­stwa aż czte­ro­krot­nie w ciągu nie­ca­łych stu lat. W 1362 roku ar­mia li­tew­ska pod do­wódz­twem wiel­kiego księ­cia Ol­gierda za­dała miaż­dżącą klę­skę sa­mym Mon­go­łom w bi­twie pod Si­nymi Wo­dami w za­kolu rzeki Dniepr, a w roku na­stęp­nym za­jęła Ki­jów. Wiel­kie Księ­stwo Li­tew­skie obej­mo­wało od­tąd mniej wię­cej po­łowę te­ry­to­rium daw­nej Rusi, z cza­sem roz­cią­ga­jąc się od Bał­tyku aż po Mo­rze Czarne.

Wbrew re­pu­ta­cji bez­względ­nych wo­jow­ni­ków Li­twini oka­zali się sto­sun­kowo ła­god­nymi wład­cami. Nie ma­jąc ani lu­dzi, ani za­so­bów nie­zbęd­nych do sko­lo­ni­zo­wa­nia albo oku­pa­cji no­wych ziem, po pro­stu przy­jęli ist­nie­jące roz­wią­za­nia in­sty­tu­cjo­nalne i do­ko­op­to­wali do rzą­dze­nia starą ru­ską szlachtę we­dle gło­szo­nej przez sie­bie za­sady: „Nie zmie­niamy daw­nego po­rządku, ani też nie wpro­wa­dzamy no­wego”. Wielu Li­twi­nów przy­jęło wiarę pra­wo­sławną, a swo­istą lin­gua franca w ca­łym księ­stwie stał się ję­zyk ru­siń­ski, z któ­rego póź­niej wy­ewo­lu­owały ję­zyki ukra­iń­ski i bia­ło­ru­ski. Ki­jo­wowi oraz in­nym sta­rym mia­stom ru­skim nadano w 1494 roku prawo mag­de­bur­skie, roz­po­wszech­nione w śre­dnio­wiecz­nej Eu­ro­pie. Na jego mocy miesz­cza­nie mo­gli wy­bie­rać bur­mi­strza i raj­ców, a także zwol­nieni byli od roz­ma­itych po­dat­ków. Wła­śnie dzięki temu, jak utrzy­mują hi­sto­rycy ukra­iń­scy, tra­dy­cje Rusi Ki­jow­skiej prze­trwały na te­re­nach, które póź­niej miały stać się Ukra­iną, a za­ni­kły na te­ry­to­rium rzą­dzo­nego przez Mon­go­łów Księ­stwa Mo­skiew­skiego.

Tak na­prawdę można jed­nak po­wąt­pie­wać, czy w ogóle ja­kieś po­zo­sta­ło­ści po Rusi Ki­jow­skiej utrzy­mały się gdzie­kol­wiek na na­le­żą­cych do niej kie­dyś zie­miach. Kon­se­kwen­cją pa­no­wa­nia Li­twi­nów nad Ukra­iną – i to kon­se­kwen­cją dłu­go­fa­lową dla ca­łej póź­niej­szej hi­sto­rii Eu­ropy Wschod­niej – było w isto­cie usta­no­wie­nie sil­nych i trwa­ją­cych kilka stu­leci więzi tego ob­szaru z są­sied­nią Pol­ską. Wkrótce po pod­bi­ciu po­łu­dnio­wych czę­ści Rusi Li­twini zo­rien­to­wali się bo­wiem, że aby utrzy­mać swoje nowe im­pe­rium, po­trze­bują ja­kie­goś so­jusz­nika – a w prak­tyce mo­gli to być albo Krzy­żacy, albo Po­lacy. Po roz­wa­że­niu obu tych opcji Po­lacy wy­dali im się naj­wy­raź­niej mniej­szym złem, wo­bec czego w 1385 roku wielki książę li­tew­ski Ja­giełło przy­stą­pił do ne­go­cjo­wa­nia wa­run­ków po­li­tycz­nego mał­żeń­stwa z je­de­na­sto­let­nią wów­czas pol­ską wład­czy­nią Ja­dwigą. Pol­scy ma­gnaci, skła­nia­jący się bar­dziej ku ule­głemu, jak są­dzili, Li­twi­nowi niż ku moż­nemu i usto­sun­ko­wa­nemu na dwo­rach eu­ro­pej­skich kon­ku­ren­towi z dy­na­stii Habs­bur­gów, dość szybko wy­ra­zili zgodę i już w na­stęp­nym roku po­spiesz­nie ochrzczony Ja­giełło zo­stał uro­czy­ście ko­ro­no­wany na króla Pol­ski.

Dla sa­mej Ja­dwigi mał­żeń­stwo to oka­zało się ka­ta­strofą. Od­dana wło­cha­temu bar­ba­rzyńcy za­miast obie­cy­wa­nemu jej wcze­śniej na­rze­czo­nemu z cy­wi­li­zo­wa­nej Au­strii, biedna dziew­czyna za­częła mar­nieć w oczach, po­świę­ca­jąc się głów­nie do­bro­czyn­no­ści, by osta­tecz­nie umrzeć w wieku za­le­d­wie dwu­dzie­stu pię­ciu lat. Nie­mniej już z po­li­tycz­nego punktu wi­dze­nia zwią­zek Ja­dwigi i Ja­giełły przy­niósł same ko­rzy­ści. Punk­tem kul­mi­na­cyj­nym w pro­ce­sie za­cie­śnia­nia więzi mię­dzy Pol­ską i Li­twą była za­warta w 1569 roku unia lu­bel­ska, spa­ja­jąca jesz­cze sil­niej oba or­ga­ni­zmy w pań­stwo okre­ślane mia­nem Naj­ja­śniej­szej Rze­czy­po­spo­li­tej Obojga Na­ro­dów. Tak oto od końca XIV wieku aż po drugą po­łowę XVII wieku, kiedy to Ro­sja po raz pierw­szy wy­kro­iła dla sie­bie zna­czącą część pań­stwa pol­sko-li­tew­skiego, więk­sza część te­ry­to­rium dzi­siej­szej Ukra­iny, w tym także zie­mie ki­jow­skie, rzą­dzona była z pol­skiej sto­licy w Kra­ko­wie.

I wła­śnie w tym miej­scu do­cho­dzimy do sedna wiel­kiego dy­le­matu Ukra­iń­ców – wciąż dys­ku­to­wa­nego, wciąż nie­roz­strzy­gnię­tego: czy są oni Środ­ko­wo­eu­ro­pej­czy­kami, tak jak Po­lacy, czy też może sta­no­wią ja­kiś odłam Ro­sjan? Po­lacy na­zy­wali nie­gdyś zie­mie dzi­siej­szej za­chod­niej Ukra­iny Ma­ło­pol­ską Wschod­nią; Ro­sja­nie wciąż okre­ślają Ukra­inę mia­nem Ma­ło­ro­sji. Od­miana ję­zyka ukra­iń­skiego uży­wa­nego na za­cho­dzie kraju wy­ko­rzy­stuje wiele słów po­cho­dze­nia pol­skiego, za to ukra­iń­ski, któ­rym po­słu­gują się miesz­kańcy środ­ko­wych re­gio­nów tego pań­stwa, jest pe­łen słów ro­syj­skich. Męż­czyźni z za­chodu Ukra­iny od­no­szą się do sie­bie per pan; Ukra­ińcy z re­gio­nów środ­ko­wych i wschod­nich sto­sują – zu­peł­nie jak Ro­sja­nie – formę go­spo­din. Więk­szość Ukra­iń­ców jest wy­zna­nia pra­wo­sław­nego, ale na za­cho­dzie kraju ist­nieje osobny Ko­ściół unicki, za­ło­żony pod ko­niec XVI wieku, który łą­czy li­tur­gię pra­wo­sławną z po­słu­szeń­stwem wo­bec pa­pieża. W kra­jo­bra­zie za­chod­niej Ukra­iny wszech­obecne są pod­nisz­czone re­ne­san­sowe pa­łace, mia­sta oto­czone mu­rami, świą­ty­nie zwień­czone ce­bu­la­stymi ko­pu­łami. Jej ma­low­ni­cze do­liny usiane są licz­nymi wio­skami, ni­czym – by użyć po­rów­na­nia Jo­se­pha Con­rada – „prze­stwór otwar­tego mo­rza sku­pi­skami łó­de­czek”. Krótko mó­wiąc, jest to da­leko wy­su­nięta flanka Mit­te­leu­ropy. Tym­cza­sem wschod­nia Ukra­ina jest pła­ska jak stół, mo­no­tonna, po­kryta po­lami bu­ra­ków i hał­dami od­pa­dów po­gór­ni­czych – jed­nym sło­wem jest za­chod­nim krań­cem roz­cią­ga­ją­cego się na ty­siące ki­lo­me­trów ro­syj­skiego stepu.

Obie te rze­czy­wi­sto­ści spo­ty­kają się zaś w Ki­jo­wie. Dniepr, je­dyny na­tu­ralny dział Ukra­iny, a za­ra­zem gra­nica, która nie­gdyś roz­gra­dzała ten kraj na strefy wpły­wów Ro­sji i Pol­ski, dzieli na pół rów­nież samo mia­sto. Złote ko­puły jego wspa­nia­łych klasz­to­rów pra­wo­sław­nych oraz neo­go­tycka iglica ka­te­dry ka­to­lic­kiej po­ły­skują w słońcu jedna obok dru­giej, a Ukra­ińcy i Ro­sja­nie, wy­mie­szani ze sobą na uli­cach i w tro­lej­bu­sach, po­słu­gują się tym sa­mym su­ro­wym slan­giem, zna­nym jako sur­żyk.

Choć może się to wy­dać za­ska­ku­jące, trudno w Ki­jo­wie o wy­raźne, jed­no­znaczne po­działy et­niczne. Je­śli spy­tać któ­re­goś z miesz­kań­ców mia­sta o po­cho­dze­nie, od­po­wiedź bę­dzie za­zwy­czaj bli­ska tego ro­dzaju stwier­dze­niom: „Mój oj­ciec jest Ukra­iń­cem wy­cho­wa­nym na Sy­be­rii, moja matka Ro­sjanką z Ode­ssy, a na­sze na­zwi­sko ma pol­skie brzmie­nie”. W od­róż­nie­niu od w pełni świa­do­mych swo­jej od­ręb­no­ści miesz­kań­ców Wilna czy Tbi­lisi ki­jo­wia­nie wciąż nie mają cał­ko­wi­tej pew­no­ści, kim tak na­prawdę są, a przy tym nie sta­nowi to dla nich więk­szego pro­blemu. Sześć lat po ogło­sze­niu nie­pod­le­gło­ści Ukra­iny sym­bole sierpa i młota w dal­szym ciągu można było zna­leźć na bu­dyn­kach par­la­mentu czy Mi­ni­ster­stwa Spraw Za­gra­nicz­nych, a u wy­lotu głów­nej alei prze­ci­na­ją­cej cen­trum mia­sta – Chresz­cza­tyka – wciąż stał na pod­wyż­sze­niu Le­nin, wy­cią­ga­jący swoją mar­mu­rową rękę w kie­runku bil­l­bo­ardu re­kla­mu­ją­cego je­den ze świeżo spry­wa­ty­zo­wa­nych ban­ków. Ulicę En­gelsa wpraw­dzie prze­mia­no­wano, ale już ta imie­nia Ka­rola Marksa za­cho­wała swoją na­zwę. Wszyst­kie te po­zo­sta­ło­ści są re­zul­ta­tem nie tyle no­stal­gii, ile prag­ma­tycz­nej in­kli­na­cji do nie­bu­dze­nia śpią­cych de­mo­nów.

Przy­czyn tego braku za­cie­trze­wie­nia na tle na­ro­do­wo­ścio­wym czy ide­olo­gicz­nym bez wąt­pie­nia można upa­try­wać w nie­za­chwia­nym pro­win­cjo­na­li­zmie Ki­jowa. Od sied­miu­set lat mia­sto to leży na po­gra­ni­czu, jako senne pe­ry­fe­rie praw­dzi­wego ośrodka wła­dzy znaj­du­ją­cego się zu­peł­nie gdzie in­dziej. Na­wet po wy­bi­ciu się na nie­za­leż­ność Ki­jów nie­spe­cjal­nie zmie­nił spo­sób funk­cjo­no­wa­nia. Tu­tej­sze ga­zety oma­wiają przede wszyst­kim sprawy kra­jowe, zwy­kle zresztą z kil­ku­dnio­wym opóź­nie­niem. Pań­stwowe ka­nały te­le­wi­zyjne po­ka­zują głów­nie tańce lu­dowe prze­ry­wane uję­ciami so­boru So­fij­skiego krę­co­nymi drżącą ręką z he­li­kop­tera. (Jak sko­men­to­wał pe­wien ka­na­dyj­ski dy­plo­mata ukra­iń­skiego po­cho­dze­nia, ich oglą­da­nie jest „ak­tem pa­trio­ty­zmu”). Przy nie­licz­nych oka­zjach, które prze­wi­dują od­gry­wa­nie przez Ki­jów roli sto­licy pań­stwa, do­cho­dzi zwy­kle do ko­micz­nych sy­tu­acji. Tak wła­śnie było pod­czas wi­zyty w mie­ście Billa Clin­tona wio­sną 1995 roku. Rząd Ukra­iny wy­sto­so­wał do niego prośbę, by za­no­co­wał w pre­zy­denc­kim sa­mo­lo­cie, po­nie­waż ża­den z ki­jow­skich ho­teli nie był wy­star­cza­jąco luk­su­sowy, żeby go ugo­ścić. Z ko­lei w na­stęp­nym roku przy­ję­cie zor­ga­ni­zo­wane dla księ­cia Ka­rola w Pa­łacu Ma­ryń­skim zo­stało za­kłó­cone przez na­głą prze­rwę w do­sta­wie prądu – pro­blem ten roz­wią­zano w na­der kre­atywny spo­sób, świe­cąc w okna pa­łacu przed­nimi re­flek­to­rami wo­zów po­li­cyj­nych. Więk­szość ki­jo­wian nie po­dró­żuje zbyt wiele po świe­cie, a nie­liczni szczę­śliwcy, któ­rym się to zda­rza, są wzru­sza­jąco dumni z tego faktu: pe­wien wi­ce­mi­ni­ster spraw za­gra­nicz­nych, z któ­rym prze­pro­wa­dza­łam wy­wiad, miał w swoim ga­bi­ne­cie mapę ścienną z po­wty­ka­nymi róż­no­ko­lo­ro­wymi pi­nez­kami ozna­cza­ją­cymi wszyst­kie miej­sca, ja­kie udało mu się od­wie­dzić. Cu­dzo­ziemcy, choć nie są już aż taką rzad­ko­ścią, trak­to­wani są wciąż z uprzej­mym za­in­te­re­so­wa­niem i spo­ty­kają się z ofertą na­tych­mia­sto­wej po­mocy.

Choć po­pu­la­cja Ki­jowa li­czy około trzech mi­lio­nów lu­dzi, wszy­scy ob­ra­cają się tu­taj w tym sa­mym wą­skim kręgu. Każdy, kto coś zna­czy – Ro­sja­nie czy Ukra­ińcy, ko­mu­ni­ści czy na­cjo­na­li­ści, biz­nes­meni czy po­li­tycy – zna wszyst­kich po­zo­sta­łych. Wszy­scy stu­dio­wali na tych sa­mych uczel­niach, wszy­scy mają krew­nych pra­cu­ją­cych w tych sa­mych mi­ni­ster­stwach, wszy­scy je­dzą sa­łatki z bu­ra­ków i su­szo­nych śli­wek ku­po­wane w pla­sti­ko­wych pu­de­łecz­kach w tych sa­mych nie­licz­nych re­stau­ra­cjach, gdzie nie­odmien­nie pa­nuje gro­bowa at­mos­fera, wszy­scy też cho­dzą wie­czo­rami na im­po­nu­jąco nie­udane przed­sta­wie­nia To­ski albo Tra­viaty w ki­jow­skiej Ope­rze Na­ro­do­wej. Kiedy kur­tyna się pod­nosi, oczom wi­dzów uka­zuje się chór, usta­wiony w rzę­dach we­dług wzro­stu śpie­wa­ków. Męż­czyźni stoją z jed­nej strony, a ko­biety z dru­giej. Męż­czyźni no­szą gro­te­skowe brody, za­wi­ja­jące się wo­kół uszu. Ko­biety trzy­mają w dło­niach przy­wię­dłe goź­dziki i wy­ma­chują nimi w prawo i w lewo, ni­gdy jed­nak w takt mu­zyki. Znad fosy dla or­kie­stry uno­szą się opary się­ga­jące aż do nimf na su­fi­cie, a pod­czas an­trak­tów lu­dzie prze­py­chają się na ko­ry­ta­rzu, by jak naj­szyb­ciej do­trzeć do bu­fetu na pię­trze po cie­pławą oran­żadę i sma­ku­jące jak guma ciastka z kre­mem.

Nie­za­prze­czalny do­wód na to, jak nie­wiele tu trzeba, by się wy­bić, otrzy­ma­łam za­raz po przy­jeź­dzie do Ki­jowa od mo­jego „czło­wieka do wszyst­kiego”, Sa­szy – po tro­sze im­pre­sa­ria, im­por­tera gier kom­pu­te­ro­wych i agenta nie­ru­cho­mo­ści – który na­mó­wił mnie do na­gra­nia na­pi­sa­nej przez sie­bie po an­giel­sku pio­senki. Samo na­gra­nie od­było się w nie­ogrze­wa­nym miesz­ka­niu w jed­nym z dzie­sią­tek iden­tycz­nych blo­ków na pe­ry­fe­riach mia­sta. Drżą­cym gło­sem na­sto­let­niej dziew­czynki wy­śpie­wy­wa­łam fał­szy­wie raz po raz na­der pro­ste rymy: „Dre­aming girl / In the sky / Have a ball / Live your lie (Ma­rzy­cielko / Z głową w chmu­rach / Baw się do­brze / W kłam­stwach bu­jaj). Kilka ty­go­dni póź­niej zo­sta­li­śmy sfil­mo­wani przez ekipę te­le­wi­zyjną. Za­brano nas do ja­kichś pod­ziemi w kom­plek­sie spor­to­wym, gdzie mie­ściło się stu­dio na­gra­niowe upstrzone bu­tel­kami wódki, krzy­kliwą cho­inką i pla­ka­tami re­kla­mo­wymi ar­ty­ku­łów go­spo­dar­stwa do­mo­wego kon­cernu AEG. Ja wcho­dzi­łam za­raz po ze­spole o ory­gi­nal­nej na­zwie Dwa­dzie­ścia We­rcho­wyn – nie­dwu­znacz­nie na­wią­zu­ją­cej do marki miej­sco­wych pa­pie­ro­sów. Pro­wa­dzący pro­gram po­pro­sił mnie o przed­sta­wie­nie się, na co od­par­łam, chi­cho­cząc ner­wowo: „Cóż, tak na­prawdę je­stem dzien­ni­karką...”. Na­tych­miast po­czu­łam kop­nię­cie Sa­szy pod sto­łem, a chwilę po­tem usły­sza­łam jego słowa: „Anna jest ar­tystką, śpie­waczką z mgli­stego Al­bionu!”. Samo na­gra­nie – na któ­rym mam twarz czer­woną od wy­pi­tej wódki, ruch mo­ich warg jest kom­plet­nie nie­zsyn­chro­ni­zo­wany ze śpie­wem, a ka­mera ope­ruje w cał­ko­wi­cie no­wa­tor­ski spo­sób – pusz­czone zo­stało w ogól­no­kra­jo­wym ka­nale w Syl­we­stra. Tak zo­sta­łam gwiazdą ukra­iń­skiej mu­zyki pop.

Sie­dem­set lat po­zo­sta­wa­nia pro­win­cją miało jed­nak także swoje za­lety. Jako do­piero trze­cie co do waż­no­ści mia­sto im­pe­rium Ki­jów ni­gdy nie od­czuł cię­żaru zwią­za­nego z bli­sko­ścią czyn­ni­ków rzą­do­wych w stop­niu po­rów­ny­wal­nym do Mo­skwy czy Sankt Pe­ters­burga. Jed­nym z pierw­szych od­wie­dza­ją­cych mia­sto, który za­uwa­żył tę pra­wi­dło­wość, był już Pa­weł z Aleppo, pra­wo­sławny du­chowny to­wa­rzy­szący w la­tach pięć­dzie­sią­tych XVII wieku swo­jemu ojcu Ma­ka­remu, pa­triar­sze An­tio­chii, w po­dróży do Mo­skwy, gdzie obaj za­mie­rzali pro­sić cara o wspar­cie fi­nan­sowe. Do­tarł­szy do uj­ścia Dnie­pru, obaj wę­drowcy znad Mo­rza Śród­ziem­nego nie byli po­cząt­kowo za­chwy­ceni Ukra­iną. Gry­zły ich ko­mary, nie sma­ko­wało im je­dze­nie, a na­bo­żeń­stwa cią­gnęły się w nie­skoń­czo­ność. „Pra­wie nie wy­cho­dzi­li­śmy ze świą­tyni – pi­sał Pa­weł w swoim dzien­niku – i le­d­wie trzy­ma­li­śmy się na no­gach po wy­sta­wa­nych tam dłu­gich go­dzi­nach”[18].

Ale, jak się oka­zało, w Mo­skwie sprawy miały się o wiele go­rzej. „Je­śli ktoś ży­czy so­bie skró­cić swoje ży­cie o pięć albo dzie­sięć lat – za­no­to­wał Pa­weł – po­wi­nien udać się do Mo­skwy”. W klasz­to­rach „wszelka we­so­łość, śmiech i żarty” były za­ka­zane, a przez szpary w drzwiach za­wsze mógł pod­glą­dać ktoś, kto chciał spraw­dzić, „czy współ­bra­cia prak­ty­kują na­bożne uczynki, po­sty i mo­dli­twę, czy też upi­jają się i szu­kają roz­ry­wek”. Jak po­wie­dziano Paw­łowi, pi­ja­ków zsy­łano na Sy­be­rię, a pa­la­czom pa­pie­ro­sów gro­ziła na­wet eg­ze­ku­cja – te re­we­la­cje wzbu­dziły w nim „ogromny strach” o wła­sny los[19]. Po ta­kich do­świad­cze­niach, jak na­pi­sał w dro­dze po­wrot­nej do domu, Ukra­ina wy­dała mu się praw­dzi­wym ra­jem: „Al­bo­wiem pod­czas tych dwóch lat spę­dzo­nych w Mo­skwie na na­sze serca na­ło­żona zo­stała kłódka, a na­sze umy­sły znaj­do­wały się w skraj­nym za­wę­że­niu i cia­sno­cie; al­bo­wiem w tym kraju żadna osoba nie może od­czu­wać choćby odro­biny wol­no­ści czy po­gody du­cha (...). Na­to­miast Pań­stwo Ko­za­ków [Ko­za­ków Ukra­iń­skich] było dla nas ni­czym na­sza wła­sna oj­czy­zna, a jego miesz­kańcy ja­wili się nam jako ser­deczni przy­ja­ciele i lu­dzie tacy jak my”[20].

Stru­dzona para wę­drow­ców roz­pro­mie­niła się jesz­cze bar­dziej, kiedy do­tarła do Moł­da­wii: „we­szli­śmy do łaźni po dwu­dzie­stu sied­miu mie­sią­cach, pod­czas któ­rych ani razu nie by­li­śmy w ką­pieli, ani na­wet nie my­li­śmy się wodą”[21].

Od cza­sów car­skich sy­tu­acja nie­wiele się zmie­niła aż do okresu ko­mu­ni­zmu. Od­wie­dza­jący wschod­nie świą­ty­nie na po­czątku lat trzy­dzie­stych XX wieku Ro­bert By­ron skon­sta­to­wał, że Mo­skwa cierpi na „duszne po­wie­trze – jak bar­dzo duszne, o tym prze­ko­na­łem się do­piero po do­tar­ciu do Ki­jowa, gdzie za­cho­wała się w ja­kiś nie­zgłę­biony spo­sób dawna uni­wer­sy­tecka tra­dy­cja hu­ma­ni­styczna i gdzie czło­wiek może znowu od­dy­chać nor­mal­nie”[22]. Pe­wien star­szy pro­fe­sor opro­wa­dził go po so­bo­rze św. Zo­fii i po Aka­de­mii Nauk, a po­tem za­brał go na prze­chadzkę po an­ty­kwa­ria­tach i księ­gar­niach, po dro­dze przed­sta­wia­jąc mu swo­ich zna­jo­mych. Całe to po­po­łu­dnie wy­dało mu się ni­czym spę­dzone w Oks­for­dzie i było „do­syć nie­zwy­kłe po bru­tal­nej izo­la­cji w Mo­skwie”[23].

John Ste­in­beck po­czy­nił bar­dzo po­dobne ob­ser­wa­cje, udaw­szy się wraz z fo­to­gra­fem Ro­ber­tem Capą na wielką włó­częgę po lo­ka­lach w ca­łym Związku So­wiec­kim za­raz po za­koń­cze­niu wojny: „Wszy­scy nam po­wta­rzali, że jak tylko wy­do­sta­niemy się z Mo­skwy, po­czu­jemy wielką zmianę, że nie bę­dzie już tej po­wagi i tego na­pię­cia. Tak też było (...) lu­dzie w Ki­jo­wie wy­da­wali się po­zba­wieni tego śmier­tel­nego znu­że­nia, tak cha­rak­te­ry­stycz­nego dla lu­dzi z Mo­skwy. Nie cho­dzili przy­gar­bieni, trzy­mali ra­miona pro­sto i wy­soko, a na uli­cach śmiali się w głos”[24]. Na­wet dziew­czyny były tu ład­niej­sze: „w więk­szo­ści blon­dynki, o smu­kłych, ko­bie­cych kształ­tach”.

Nie­modny, pe­łen luzu, w rów­nym stop­niu cią­żący ku Za­cho­dowi, co ku Wscho­dowi Ki­jów pod wie­loma wzglę­dami do­syć do­brze uosa­bia cały kraj, któ­rego sto­licą osta­tecz­nie zo­stał. Zrów­ny­wa­nie Ki­jowa z Ukra­iną by­łoby jed­nak du­żym błę­dem. „Praw­dziwą” Ukra­inę, tę, która nie pod­dała się ko­lej­nym ar­miom czy ide­olo­giom, można zna­leźć do­piero na pro­win­cji. Już po ja­kiejś pół­go­dzi­nie jazdy od gra­nic mia­sta wkra­cza się w przed­no­wo­cze­sny świat nie­utwar­dzo­nych dróg grun­to­wych i wo­zów za­przę­żo­nych w ko­nie, czer­piący wodę ze studni i po­wszech­nie uży­wa­jący wa­lo­nek, świat za­pa­da­jący po zmroku w wielką ci­szę i naj­głęb­sze ciem­no­ści. Lu­dzie go za­miesz­ku­jący ży­wią się tym, co sami są w sta­nie wy­pro­du­ko­wać: mię­sem ho­do­wa­nych przez sie­bie świń, mle­kiem wła­snych krów, owo­cami z upra­wia­nych drzew, mio­dem od psz­czół z przy­do­mo­wych uli. Za­pi­jają się na śmierć pę­dzo­nym do­mo­wymi spo­so­bami sa­mo­go­nem, sami skrę­cają so­bie pa­pie­rosy z ka­wał­ków pa­pieru wy­dar­tych ze sta­rych ga­zet i prze­kli­nają „ame­ry­kań­skie statki ko­smiczne” za zrzu­ca­nie stonki na ich pola ziem­nia­ków. Zimą opa­tu­lają swoje dwu­izbowe cha­tynki wiąz­kami su­chej słomy, by choć tro­chę prze­ciw­dzia­łać stra­tom cie­pła, a wio­sną toną po ko­lana w mo­rzu błota, ni­czym z naj­bar­dziej przej­mu­ją­cych ob­ra­zów Bru­egla. Ten świat jest tak her­me­tyczny, tak zre­du­ko­wany do ab­so­lut­nie pod­sta­wo­wych po­trzeb, że na­wet ki­jo­wia­nie, wy­bie­ra­jąc się w po­dróż po nim, za­cho­wują się tak, jakby wy­ru­szali na wy­prawę w głąb cał­ko­wi­tej dzi­czy, i za­bie­rają ze sobą sprzęt do go­to­wa­nia wody oraz za­pasy je­dze­nia na co naj­mniej kilka dni.

Czło­wie­kiem, który bo­daj naj­le­piej od­dał kon­trast mię­dzy Ki­jo­wem a resztą Ukra­iny, był po­wie­ścio­pi­sarz Mi­chaił Buł­ha­kow. Ten syn pro­fe­sora wy­cho­wy­wał się w nie­wiel­kim domu przy Zjeź­dzie św. An­drzeja, stromo opa­da­ją­cej bru­ko­wa­nej ulicy łą­czą­cej ki­jow­skie Górne Mia­sto z Pa­do­łem. Jego Ki­jów, uwiecz­niony w Bia­łej gwar­dii, to mia­sto klasy śred­niej tuż sprzed cza­sów re­wo­lu­cji. To Ki­jów cu­kierni La Ma­rqu­ise i kwia­ciarni Fleurs de Nice, mia­sto ulicz­nych ze­ga­rów wy­bi­ja­ją­cych gło­śno go­dziny i ele­ganc­kich pie­ców ka­flo­wych. To świat szczyp­czy­ków do cu­kru i mo­sięż­nych lamp z ciem­no­zie­lo­nymi klo­szami, ta­kich jak ta sto­jąca w ga­bi­ne­cie jego ojca. Pi­sząc swoją po­wieść w Mo­skwie, w na­zna­czo­nych sza­le­jącą in­fla­cją wcze­snych la­tach dwu­dzie­stych XX wieku, Buł­ha­kow od­ma­lo­wał te utra­cone do­bra jako atry­buty nie­zwy­kłego bo­gac­twa i luk­susu: „Ni­czym wie­lo­war­stwowe pla­stry psz­czele dy­miło, hu­czało i mro­wiło się Mia­sto. Piękne w mro­zie, w mgłach na nad­dnie­przań­skich wzgó­rzach. Po ca­łych dniach z nie­prze­li­czo­nych ko­mi­nów spi­ra­lami ku niebu wzbi­jał się dym. Ulice przy­snu­wały się mgiełką, skrzy­piał ubity gi­gan­tyczny śnieg. Domy wy­pię­trzały się na pięć, na sześć, na sie­dem kon­dy­gna­cji. W dzień okna ich były czarne, wie­czo­rem rządki okien ja­rzyły się na ciem­no­gra­na­to­wych wy­so­ko­ściach”[25].

Ale w oczach Buł­ha­kowa – kon­ser­wa­tyw­nego Ro­sja­nina wy­wo­dzą­cego się z klas śred­nich – Ki­jów i Ukra­ina były dwoma od­ręb­nymi by­tami. Ki­jów ozna­czał tram­waje, ener­gię elek­tryczną, cy­wi­li­za­cję i swoj­skość. Ukra­ina na­to­miast ko­ja­rzyła się z ni­skim i ciem­nym wid­no­krę­giem, dzi­wacz­nym ję­zy­kiem i stra­chem przed nie­zna­nym. „Bo Mia­sto to Mia­sto – pi­sał o Ki­jo­wie za cza­sów wojny do­mo­wej – ale co się dzieje do­okoła, na owej praw­dzi­wej, więk­szej od Fran­cji Ukra­inie (...) – tego nikt nie wie­dział. (...) Nie wie­dzieli, ale nie­na­wi­dzili z ca­łego serca”[26].

Bi­twa opi­sy­wana w Bia­łej gwar­dii – po­mię­dzy czer­wo­nymi, bia­łymi, zwo­len­ni­kami Sko­ro­pad­skiego i woj­skami Pe­tlury – nie jest tylko bi­twą to­czoną o mia­sto, ale też walką o toż­sa­mość, o ja­kąś formę apro­baty ze strony sił o wiele star­szych i po­tęż­niej­szych od sa­mych ście­ra­ją­cych się stron – in­nymi słowy, ze strony Rusi Ki­jow­skiej. Święty Wło­dzi­mierz – ów nie­stro­niący od po­li­ga­mii książę, który na­ka­zał oba­le­nie, upo­ko­rze­nie i za­to­pie­nie Pe­runa – unosi się nad miej­scem ak­cji pod po­sta­cią od­la­nej z że­liwa sta­tuy, trzy­ma­ją­cej w ręku pod­świe­tlany krzyż, która wciąż stoi nad Dnie­prem w jed­nym z ki­jow­skich par­ków. Pod sam ko­niec książki, gdy bol­sze­wicy szy­kują się do od­bi­cia mia­sta z rąk par­ty­zan­tów, Buł­ha­kow każe świę­temu zmie­nić się po­now­nie w wo­jow­nika: „Nad Dnie­prem z grzesz­nej i skrwa­wio­nej, i śnież­nej ziemi wspi­nał się w czarne, mroczne wy­żyny pół­nocny krzyż Wło­dzi­mie­rza. Z da­leka wy­da­wało się, że ra­miona krzyża znik­nęły – zlały się z pio­nem, krzyż prze­mie­nił się w ostry wznie­siony do ciosu miecz”[27].

W in­ter­pre­ta­cji Buł­ha­kowa Wło­dzi­mierz ja­wił się jako obrońca utra­co­nego im­pe­rium, a być może na­wet utra­co­nego stylu ży­cia. Dla sa­mych Ukra­iń­ców jest on ra­czej sym­bo­lem utra­co­nej hi­sto­rii – pierw­szego, czę­sto­kroć ide­ali­zo­wa­nego etapu w ich po­nad­ty­siąc­let­niej walce o na­ro­dową toż­sa­mość.

2.

PO­LACY I KO­ZACY: KA­MIE­NIEC PO­DOL­SKI

A cheł­pi­cie się, że Pol­skę

Zwa­li­li­ście sami!...

Prawda! Pol­ska pa­dła, lecz was

Zgnio­tła pod gru­zami!

TA­RAS SZEW­CZENKO, 1845.

Obyś sczezł w wie­rze Po­la­ków!

PRZE­KLEŃ­STWO UKRA­IŃ­SKIE

W Ka­mieńcu Po­dol­skim zna­la­złam tylko jedną czynną ka­wiar­nię, w ciem­nej i wil­got­nej piw­nicy pod śre­dnio­wiecz­nymi mu­rami miej­skimi. Sprze­da­wano w niej pod­róbkę kawy marki Jacky i sma­ku­jące jak pa­pier cia­steczka, a je­dy­nym klien­tem poza mną był chudy mło­dzie­niec w twe­edo­wej ma­ry­narce i skó­rza­nych pół­bu­tach nie­okre­ślo­nego ko­loru. Usły­szaw­szy dźwięk ob­cego ję­zyka, pod­szedł do mnie i wrę­czył swoją wi­zy­tówkę, wy­ciętą z cien­kiego pa­pieru do kse­ro­ko­piarki, z wła­sno­ręcz­nie wy­ko­na­nym logo i na­pi­sem „Wa­lery Cze­śniew­ski, Ar­chi­tekt”. Po­ni­żej, sta­ran­nym cha­rak­te­rem pi­sma, do­pi­sał ołów­kiem, już al­fa­be­tem ła­ciń­skim „Bez­ro­botny”. Jak na­tych­miast wy­ja­śnił, bez­ro­botny był tylko dla­tego, że był Po­la­kiem – je­dy­nym po­zo­sta­łym w ca­łym Ka­mieńcu.

Ka­mie­niec był kie­dyś twier­dzą bro­niącą po­łu­dniowo-wschod­nich gra­nic Pol­ski przed na­jaz­dami Tur­ków. Oto­czony przez skalny wą­wóz rzeki Smo­trycz, był uwa­żany za „przed­mu­rze chrze­ści­jań­stwa”, nie­le­d­wie mi­tyczną pla­cówkę na wschod­nich ru­bie­żach Eu­ropy, ty­leż od­le­głą, co nie do zdo­by­cia, jako że do mia­sta można się było do­stać wy­łącz­nie przez jed­no­przę­słowe mo­sty wi­szące. Po­dobno je­den z tu­rec­kich suł­ta­nów, mi­ja­jąc Ka­mie­niec na czele swo­jej ar­mii, miał spy­tać, kto tak do­sko­nale umoc­nił to mia­sto. „Sam Bóg” – usły­szał w od­po­wie­dzi. „Wo­bec tego – od­parł po chwili na­my­słu – nie­chaj sam Bóg je sztur­muje”. W 1672 roku Tur­kom udało się wszakże za­jąć Ka­mie­niec, choć na krótko, i tak roz­wiała się jego le­genda. Na dzie­dzińcu ka­te­dry św. św. Pio­tra i Pawła wznie­siono mi­na­ret, a nad wej­ściem do świą­tyni wy­pi­sano w ję­zyku arab­skim słowa: „Nie ma Boga prócz Al­laha, a Ma­ho­met jest Jego pro­ro­kiem” – o czym do­no­sił pe­wien obu­rzony mi­sjo­narz wik­to­riań­ski. W po­bli­skiej for­tecy w Cho­ci­miu – któ­rej łu­ko­wate mury obronne wznie­śli ge­nu­eń­scy in­ży­nie­ro­wie woj­skowi – umiesz­czono ha­rem miej­sco­wego pa­szy. Młody książę Adam Je­rzy Czar­to­ry­ski, po­dró­żu­jący po tych stro­nach ze swoim oj­cem w la­tach osiem­dzie­sią­tych XVIII wieku, czyli wtedy, kiedy cały re­gion po raz wtóry wpadł w ręce Tur­ków, za­no­to­wał, że nie po­do­bały mu się tam­tej­sze „ko­biety w stro­jach bar­dzo za­nie­dba­nych”[1]. Dziś nic już nie świad­czy o tym, że Cho­cim zbu­do­wali Włosi na zle­ce­nie Po­la­ków, na­wet prze­wod­nik sprze­da­wany w ka­sie obiektu bez ogró­dek in­for­muje zwie­dza­ją­cych, że twier­dza jest sym­bo­lem „walki na­rodu ukra­iń­skiego z ob­cymi na­jeźdź­cami”.

Jak wy­znał mi Wa­lery, być ar­chi­tek­tem w Ka­mieńcu to ciężki ka­wa­łek chleba. Opa­no­wany przez ukra­iń­skich na­cjo­na­li­stów lo­kalny sa­mo­rząd nie chce da­wać zle­ceń Po­la­kowi. Gdy ku­ląc się w prze­ni­kli­wym wie­trze, wy­szli­śmy na ze­wnątrz, żeby się tro­chę ro­zej­rzeć, nie wy­da­wało mi się, by w ogóle była tu ja­ka­kol­wiek praca dla ar­chi­tekta. Z da­leka mia­sto po­prze­ty­kane wie­życz­kami for­tecz­nymi i dzwon­ni­cami ba­ro­ko­wych ko­ścio­łów wy­glą­dało bar­dzo ma­low­ni­czo, wręcz pocz­tów­kowo. Ale już z bli­ska można było do­strzec, że do­słow­nie roz­sy­puje się w proch. Jego hi­sto­ryczna za­bu­dowa, odra­pana, po­pę­kana, po­prze­sła­niana czarną pla­sti­kową fo­lią i drew­nia­nymi rusz­to­wa­niami, zda­wała się po­zo­sta­ło­ścią po ja­kiejś za­gi­nio­nej cy­wi­li­za­cji, rów­nie nie­przy­sta­jącą do dzi­siej­szej rze­czy­wi­sto­ści jak świą­ty­nie In­ków ma­ja­czące po­śród wio­sek rol­ni­ków pe­ru­wiań­skich. Nie było tu żad­nych tu­ry­stów, spa­ce­ro­wi­czów ani ama­to­rów za­ku­pów, a na po­ro­śnię­tym ziel­skiem cen­tral­nym placu je­dyną oznaką ży­cia była ja­kaś star­sza ko­bieta wy­pa­sa­jąca mocno za­pusz­czo­nego ku­cyka. Kiedy mi­ja­li­śmy je­den ze wzmoc­nio­nych przy­po­rami mu­rów, Wa­lery ka­zał mi przy­klęk­nąć i zaj­rzeć w głąb po­miesz­cze­nia za po­dwój­nymi drew­nia­nymi drzwiami, na wpół wy­rwa­nymi z za­wia­sów. Zo­ba­czy­łam tam jed­nak tylko stertę gruzu i kilka ka­łuż, a także roz­rzu­cone po ca­łym wnę­trzu pta­sie od­chody i ze­rwane frag­menty be­lek no­śnych. Jak wy­ja­śnił, mie­ścił się tu oneg­daj klasz­tor Fran­cisz­ka­nów. Ze­szłego lata jedna z fa­bryk odzie­żo­wych otwo­rzyła w śre­dnio­wiecz­nych kruż­gan­kach swój sklep, kilka bel ma­te­riału za­jęło się ogniem i wy­buchł po­żar. „Re­miza straży po­żar­nej jest wpraw­dzie nie­da­leko stąd, ale jak już przy­je­chali, in­te­re­so­wało ich głów­nie ra­to­wa­nie fa­bryki. Ni­kogo nie ob­cho­dził sam ko­ściół, więc w końcu się spa­lił”.

Nie wszyst­kie wszak ko­ścioły w Ka­mieńcu po­pa­dły w po­dobne za­po­mnie­nie. Choć ich mury się sy­pią, a da­chy prze­cie­kają, to jed­nak przy­naj­mniej część z nich po­woli przy­wra­cana jest do ży­cia. Za­kon­nicy z Kra­kowa sfi­nan­so­wali po­ło­że­nie no­wego mie­dzia­nego po­szy­cia da­cho­wego ka­mie­niec­kiej ka­te­dry, a także za­in­sta­lo­wa­nie dwóch czy trzech ław w sa­mym ko­ściele – wię­cej nie po­trzeba, bo pra­wie cała spo­łecz­ność Po­la­ków miesz­ka­ją­cych w mie­ście zo­stała de­por­to­wana na roz­kaz Sta­lina za­raz po woj­nie. Przy wej­ściu do świą­tyni po­ja­wiła się zaś kartka za­wie­ra­jąca czte­ro­punk­towy plan dzia­ła­nia prze­wi­dziany dla no­wych pa­ra­fian: „1. OCHRZCIJ SIĘ. 2. WEŹ ŚLUB W KO­ŚCIELE. 3. OCHRZCIJ SWOJE DZIECI. 4. SPO­TKAJ SIĘ Z NA­SZYM KSIĘ­DZEM”. In­nymi świą­ty­niami w mie­ście za­opie­ko­wały się Ko­ściół pra­wo­sławny i Ko­ściół unicki. W daw­nym ko­ściele try­ni­ta­rzy pod we­zwa­niem Trójcy Świę­tej, w ap­sy­dach, które kie­dyś mie­ściły pol­skie fi­gury ma­donn, dziś znaj­dują się nad­zwy­czaj ja­skrawe ikony ude­ko­ro­wane ha­fto­wa­nymi rusz­ny­kami