Realizacja interesów jednostek grup społecznych i interesów narodowych w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego RP ebook

REALIZACJA

INTERESÓW JEDNOSTEK,

GRUP SPOŁECZNYCH

I INTERESÓW NARODOWYCH

W DZIEDZINIE BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO RP

Monika Nowikowska

Izabela Stańczuk

WARSZAWA

2020

Recenzenci:

dr hab. Katarzyna Chałubińska-Jentkiewicz

dr hab. Piotr Milik

Redakcja merytoryczna:

dr Zbigniew Moszumański

Opracowanie graficzne i projekt okładki:

Agencja Wydawnicza IDEAPRESS Anna Skowrońska

© Copyright by Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej, 2020

© Copyright by Monika Nowikowska, Izabela Stańczuk, 2018

ISBN 978-83-944423-3-0 (miękka oprawa)

ISBN 978-83-68170-23-8 (pdf)

ISBN 978-83-68170-24-5 (epub)

ISBN 978-83-68170-25-2 (mobi)

Wydanie I

Publikacja sfinansowana ze środków Akademii Sztuki Wojennej.

Wydawca:

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej

ul. 11 Listopada 17/19, 03-446 Warszawa

www.two.edu.pl

e-mail: [email protected]

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej znajduje się w wykazie wydawnictw publikujących recenzowane monografie naukowe, sporządzonym przez MNiSzW: poz. 652, poziom I – 80 punktów.

Skład:

Agencja Wydawnicza IDEAPRESS

ul. Łukowska 1/149, 04-113 Warszawa

www.ideapress.pl

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów 5

Wstęp 7

1. Interesy a bezpieczeństwo 13

1.1. Pojęcie „interesu” 13

1.2. Zabezpieczenie praw jednostki a bezpieczeństwo 17

1.3. Państwo jako dobro wspólne 20

2. Interesy jednostki 25

2.1. Pojęcie „interes indywidualny” 25

2.2. Wybrane interesy jednostki w świetle Konstytucji RP 30

2.2.1. Autonomia jednostki 31

2.2.2. Dostęp do informacji 35

2.2.3. Tajemnica komunikowania się 38

2.2.4. Wolność słowa 39

2.3. Interesy jednostki w rodzinie 48

3. Grupy interesu 65

3.1. Grupy interesu – pojęcie i funkcje 65

3.2. Klasyfikacja grup interesów 67

3.3. Grupa interesu a grupa nacisku i interesariusze 70

3.4. Grupa interesu a partia polityczna 73

3.5. Udział grup interesu w publicznych procesach

decyzyjnych 76

3.6. Problemy pozytywnego lub negatywnego postrzegania

grup interesów 80

4. Interesy narodowe w dziedzinie bezpieczeństwa państwa 83

4.1. Pojęcie „interesy narodowe” 83

4.2. Pojęcie interesów narodowych w świetle artykułu 5

Konstytucji RP 86

4.3. Współzależność interesów narodowych w dziedzinie

bezpieczeństwa na przykładzie Polski i Stanów

Zjednoczonych 96

4.4. Istotny interes bezpieczeństwa państwa

oraz podstawowy interes bezpieczeństwa państwa

w świetle ustawy Prawo zamówień publicznych 115

4.4.1. Pojęcie „istotny interes bezpieczeństwa państwa”

w świetle art. 4 pkt 5 Prawa zamówień

publicznych 119

4.4.2. Pojęcie „podstawowy interes bezpieczeństwa

państwa” w świetle art. 4 pkt 5b Prawa

zamówień publicznych 126

Bibliografia 136

Spis rysunków i tabel 148

WYKAZ SKRÓTÓW

Źródła prawa

Organy, instytucje i inne podmioty

Czasopisma

Inne skróty

Wstęp

Interesy jednostki i grup społecznych oraz interesy narodowe, a także zapewnienie możliwości ich realizacji stanowią sprawę nadrzędną zarówno na poziomie jednostki, grupy społecznej, jak i państwa. W zależności od poziomu ich identyfikacji, różnią się one między sobą, lecz zazwyczaj można wskazać pewne obszary wspólne. Interesy jednostki, grup społecznych oraz interesy narodowe Polski w dziedzinie bezpieczeństwa mają swoją wielowiekową historię.

W Polsce zjawisko wzajemnych relacji pomiędzy interesami jednostki, interesami grupowymi i narodowymi nie doczekało się całościowej analizy teoretycznej, mimo że powstało wiele publikacji poświęconych reprezentacji poszczególnych interesów1. Brak całościowej charakterystyki reprezentacji wymienionych interesów wynika z faktu, że badaniami tej problematyki zajmują się specjaliści z różnych dyscyplin naukowych: nauk politycznych, prawa, socjologii, ekonomii, którzy rozpatrują je w kontekście swoich dyscyplin naukowych.

Należy zauważyć, że pojęcie „interes” jest swego rodzaju spoiwem między państwem a społeczeństwem. Jednostka, grupy i państwo (rozumiane w tym przypadku jako instytucje władzy wykonawczej i ustawodawczej) muszą ze sobą współpracować i są od siebie wzajemnie zależne2. Ze względu na złożoność podejmowanego zagadnienia, konieczne wydaje się definicyjne sprecyzowanie problematyki interesów jednostki, interesów grupowych i interesów narodowych.

Zasadnicze pytanie stanowiące wyraz dociekań i rozważań naukowych w niniejszej publikacji koncentruje się wokół kwestii: czym są i jakie są współczesne interesy w dziedzinie bezpieczeństwa oraz czy jednostka, grupa i ostatecznie państwo mają szansę je zrealizować przy uwzględnieniu całokształtu struktur i działań społecznych i państwowych, a także występujących między nimi relacji?

Przedmiotem badania w niniejszej pracy są interesy jednostek i grup społecznych oraz interesy narodowe w dziedzinie bezpieczeństwa rozpatrywane z perspektywy ich identyfikacji i realizacji, zachodzących między nimi relacji oraz sposobów i form ich reprezentowania na różnych poziomach. Z przedmiotem realizacji interesów wiąże się pojęcie „reprezentowanie interesów” – grupowych bądź narodowych – rozumiane jako proces artykulacji. Katalog interesów na każdej z badanych płaszczyzn jest niezwykle rozbudowany i niejednolity. Nie jest możliwe więc stworzenie zamkniętego zbioru, który pozwalałby ująć je wszystkie w sposób wyczerpujący. W związku z tym skupiono się na wybranych kategoriach tych interesów, zwłaszcza istotnych z punktu widzenia celu badań i wewnętrznych przekonań autorek.

Celem badań jest określenie przykładowych interesów jednostek i grup społecznych oraz interesów narodowych, a także określenie efektywności wykorzystywanych przez nie strategii artykulacji. Dokonana analiza umożliwiła osiągnięcie celu, jakim jest uchwycenie wpływów i wzajemnych oddziaływań istniejących czy też pojawiających się na poszczególnych płaszczyznach interesów.

Postawiona hipoteza badawcza – to konstatacja, że identyfikacja i możliwość realizacji interesów na każdym z poziomów (jednostka, grupa, państwo) wynikają ze wzajemnych powiązań między nimi i są od siebie zależne, a interesy każdego z tych podmiotów w znaczący sposób wpływają na interesy pozostałych, kształtując je przez zarówno umożliwianie, jak i ograniczanie możliwości ich realizacji. Relacja ta szczególnie wyraźnie uwidacznia się między interesami jednostek i grup, a stanowiącymi wyraz pewnego uogólnienia i kompromisu – interesami narodowymi. Państwo – jako gwarant bezpieczeństwa – nie tylko określa te interesy w aktach prawa powszechnie obowiązującego, ale także decyduje o sposobie ich realizacji, nawet jeśli oznaczałoby to ograniczenie swobód i praw jednostek czy grup i niekoniecznie leżało w ich interesie.

Analiza problematyki reprezentacji interesów w Polsce wymaga zidentyfikowania czynników wpływających na funkcjonowanie różnych form reprezentacji interesów grupowych i skomplikowanych relacji między aktorami na różnych poziomach instytucjonalnych. Powstawanie organizacji zinstytucjonalizowanych i grup doraźnych jest dowodem na adaptację jednostek i grup do funkcjonowania w danym systemie politycznym społeczeństwa. Uwzględnienie charakterystyki poszczególnych interesów i różnych sposobów ich artykulacji pozwoli pogłębić rozumienie analizowanych zjawisk.

W publikacji zostały zastosowane różne metody badawcze. Metodą komparatystyczną dokonano analizy różnych form reprezentacji interesów. Metoda systemowa pozwoliła zaś na uporządkowanie badanej problematyki przez skategoryzowanie poszczególnych interesów. W pracy wykorzystano także analizę aktów prawnych i innych dokumentów, które zawierają regulacje dotyczące poszczególnych jednostek, grup interesów oraz interesów narodowych.

W pierwszym rozdziale pracy autorki podjęły próbę wyjaśnienia pojęcia „interes”, prezentując różne koncepcje, modele i poglądy na ten temat. W celu usystematyzowania podstawowych założeń, kluczowych dla całości rozważań, wskazano na poziomy identyfikacji interesów oraz występujące między nimi relacje. Na podstawie źródeł naukowych zdefiniowano termin „bezpieczeństwo”, odnosząc go do potrzeb i interesów jednostek, grup i państwa oraz konieczności zabezpieczenia praw tych podmiotów. Wykorzystując akty prawne (zarówno te o znaczeniu historycznym, jak i obowiązujące współcześnie), przedstawiono postrzeganie relacji jednostka – grupa – państwo przez pryzmat koncepcji „dobra wspólnego” w różnych okresach funkcjonowania państwa polskiego. Tym samym, dzięki tak dokonanej analizie, uwzględniającej tradycje polskiego konstytucjonalizmu, uzyskano obraz zmian zachodzących w obszarze rozumienia i wartościowania tego pojęcia.

W drugim rozdziale, zgodnie z obowiązującymi normami konstytucyjnymi i ustawowymi oraz orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, wywodząc z nich konkretne przykłady, przybliżono pojęcie „interesu indywidualnego”, zwracając jednocześnie uwagę na brak definicji legalnej tego pojęcia w przepisach. Analizą prawodawstwa objęto nie tylko materię konstytucyjną, ale także gałąź prawa administracyjnego, uwzględniając takie pojęcia, jak „interes prawny” i „faktyczny”, które wiążą się bezpośrednio z ochroną interesów jednostki (obywatela) w różnego rodzaju postępowaniach prowadzonych przed organami państwa, także w postępowaniu administracyjnym. Identyfikacja interesu jednostki została przeprowadzona również na gruncie prawa cywilnego, gdzie przywołano i omówiono art. 5 kodeksu cywilnego. Szczególną uwagę w kontekście badanej problematyki poświęcono prawom podmiotowym zagwarantowanym w Konstytucji RP (prawu do prywatności, dostępu do informacji, wolności słowa oraz tajemnicy komunikowania się), zwracając jednak uwagę, że pojęcie interesu jednostki nie wyczerpuje się w sferze osobistej. Interesy te mogą być bowiem wyrażane także w innych sferach stosunków interpersonalnych, w szczególności politycznych, ekonomicznych, społecznych i kulturalnych. W treści publikacji podjęto próbę odzwierciedlenia tej różnorodności w kontekście różnych interesów, poświęcając tej problematyce stosunkowo sporo uwagi.

Rozdział trzeci obejmuje problematykę grup interesu, ponieważ są one nieodłącznie związane z instytucją państwa. Poza częścią koncentrującą się na wyjaśnieniu podstawowej terminologii, dokonano klasyfikacji tych grup oraz omówiono pełnione przez nie funkcje. Dla klaryfikacji analizowanych treści konieczne było również porównanie pojęć, takich jak „grupa interesu”, „grupa nacisku” oraz „interesariusze”, zwracając uwagę na występujące między nimi różnice oraz umiejscowienie w tym obszarze partii politycznych. Dopełnieniem problematyki grup interesu jest wskazanie i przedstawienie ich udziału w procesach decyzyjnych, jak również rozważania na temat pozytywnego lub negatywnego postrzegania interesów tych grup.

W rozdziale czwartym skoncentrowano się wokół interesów narodowych w dziedzinie bezpieczeństwa, skupiając uwagę zarówno na kwestiach teoretycznych (np. zdefiniowanie samego pojęcia „interes narodowy”), jak i praktycznych (konkretne przykłady interesów). Zwrócono uwagę na powiązania polityki i interesów narodowych oraz wskazano – przy pomocy form graficznych – na możliwe poziomy identyfikacji tych interesów. Istotnym aspektem, stanowiącym punkt wyjścia do rozważań na temat interesów narodowych, jest analiza art. 5 Konstytucji RP. Skonkretyzowaniem i niejako uzupełnieniem materii konstytucyjnej jest wiele polskich strategii bezpieczeństwa traktujących w sposób szczegółowy o bezpieczeństwie, które były przedmiotem szczegółowej analizy. Dla lepszego zrozumienia, czym są interesy narodowe i jak istotne są one z punktu widzenia państwa, posłużono się przykładami interesów narodowych Polski i Stanów Zjednoczonych Ameryki, wywodząc je z faktów i dokumentów strategicznych z lat 1989–2013. Na zakończenie przywołano przykład ujęcia „interesów bezpieczeństwa państwa” w polskim reżimie prawnym, przedstawiając rezultat wykładni i analizy ustawy z 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych.

Ze względu na szerokie ujęcie problematyki interesów, autorki mają nadzieję, że zawarty w monografii materiał będzie stanowić przyczynek do dyskusji nad możliwością realizacji tych interesów przez jednostki i grupy oraz państwo, a poczynione spostrzeżenia przyczynią się do poprawy poziomu (jakości) w zakresie prowadzonych działań na ich rzecz.

Wstęp Wstęp

Rozdział I

Interesy a bezpieczeństwo

1. Interesy a bezpieczeństwo

1.1. Pojęcie „interesu”

Źródła pojęcia „interes” należy doszukiwać się w łacińskim słowie „interesse”, które oznacza: być w czymś, znajdować się przy czymś, być pomiędzy, brać udział, być obecnym1. W literaturze przedmiotu podejmowano różne próby zdefiniowania omawianego terminu2. Analiza piśmiennictwa pozwala na wyodrębnienie w tym zakresie trzech poglądów.

Zgodnie z pierwszym stanowiskiem – za podstawę interesu uważa się pewien rodzaj wartości. Przyjmuje się, że interes X jest interesem A ze względu na wartość Y. Jak wskazuje A. Żurawik: „pewien stan lub przedmiot zostaje uznany za interes danego podmiotu, ponieważ jest on wartościowy, korzystny dla niego. Jeśli układem odniesienia są tu wartości lub systemy wartości, to taką podstawę interesu można nazwać aksjologiczną”3. Zgodnie z tym poglądem – pojęcie „interes” oznacza wartość.

Według drugiego poglądu – podstawą dookreślania interesu mogą być potrzeby. X będzie interesem A ze względu na potrzeby Y. W tym ujęciu pojęcie „interes” jest utożsamiane z pojęciem „potrzeba”. Przyjmuje się, że interes – to społecznie zdeterminowana potrzeba, która może być rozumiana w sensie subiektywnym oraz obiektywnym. Potrzeba subiektywistyczna stanowi indywidualne życzenie, skłonność czy odczuwanie pragnienia. Natomiast potrzeba w sensie obiektywnym – to interes ujmowany niezależnie od wyobrażeń i subiektywnych przekonań jednostki.

Zgodnie z trzecią teorią – podstawą interesu może być kategoria celu. Polega ona na twierdzeniu, że X jest interesem A ze względu na stojący przed A cel Y. W tym przypadku podstawą interesu jest kategoria celu. Tego rodzaju podstawę interesu nazywa się prakseologiczną4.

Rys. 1. Pojęcie „interesu”

Źródło: opracowanie wł.

Podczas analizy zagadnienia realizacji interesów jednostki i grup społecznych oraz interesów narodowych należy zastanowić się nad wzajemną relacją przedmiotowych pojęć. W literaturze przedmiotu bowiem początkowo zestawiano interes jednostki i interes narodowy jako pojęciowo przeciwstawne. Interes indywidualny był przeciwstawiany interesowi ogółu. Dopiero doktryna liberalnego państwa prawnego oraz koncepcja publicznych praw podmiotowych stworzyły podstawę do analizy pozycji jednostki w państwie i charakteru jej interesów. Zauważono, że w praktyce występuje sytuacja nie tyle przeciwstawna, ile równoległości, a nawet łączenia interesu indywidualnego i interesu państwa5.

Pojęcie interesu zaczęto rozpatrywać jako kategorię skomplikowaną, złożoną z elementów uprzednio odrzucanych jako jej części składowe. Powstała także koncepcja matematyczna, zakładająca, że interes narodowy jest sumą interesów prywatnych. W tym kontekście można mówić o trzech modelach zagadnienia relacji pomiędzy interesem narodowym a interesem jednostki.

Zgodnie z pierwszym modelem, czyli tzw. teorią nadrzędności interesu ogółu, interes państwa jest nadrzędny w stosunku do interesu jednostki. Drugi model, zwany także teorią wspólnego interesu („common interest”)6, również odwołuje się do interesów jednostek. Od teorii nadrzędności interesu narodowego różni go to, że zakłada sumowanie wszystkich interesów indywidualnych przy jednoczesnym uwzględnieniu interesów mniejszości, podczas gdy tzw. teoria nadrzędności dopuszcza możliwość eliminacji interesów mniejszości w procesie definiowania dobra wspólnego.

Ostatni model, związany z teorią jedności („unitary conception”), zakłada, że pojęcie interesu publicznego opiera się na rywalizacji konkurencyjnych roszczeń, bazujących jednak na pewnych wspólnych wartościach uznawanych w społeczeństwie i stanowiących podstawę rozstrzygnięć władzy publicznej. Wydaje się, że nie można „in genere” przypisywać wyższości interesu publicznego nad indywidualnym. Interesy muszą być wyważane w każdej sytuacji i z uwzględnieniem okoliczności danej sprawy. Czasem pierwszeństwo będzie należeć do interesu publicznego, ale niekiedy będzie on musiał ustąpić przed interesem prywatnym.

Każdy z podmiotów, czy to w sferze stosunków międzyludzkich, danych grup społecznych, czy w sferze stosunków międzynarodowych, ma swoją, sobie właściwą sferę interesów. Wzajemna zależność interesów stanowi podstawę racjonalnego i sprawnego działania jednostki. Interesy indywidualne tworzą podwaliny interesów grupowych, te z kolei kreują interesy narodowe i międzynarodowe. Zjawisko to powoduje występowanie rozbieżności lub wspólnoty tych interesów7.

Rys. 2. Poziomy interesów

Źródło: opracowanie wł.

W czasie analizy relacji interesy jednostki – interesy państwa można wskazać następujące ujęcia. Zgodnie z pierwszym ujęciem, z punktu widzenia dobra ogółu, uwzględniając przede wszystkim fakt, że jednostka nie żyje w świecie sama, lecz musi się dostosować do grupy, w której żyje i funkcjonuje, interesy grupy są nadrzędne. Pojęcie indywidualistyczne zakłada przewagę interesu indywidualnego. Kładąc nacisk na rozwój jednostki, realizację jej osobistych celów, interes jednostki ma zaś pozycję nadrzędną względem interesu ogółu. Zwolennicy tego poglądu zauważają, że elementem interesu publicznego jest ochrona jednostki. Wartościowanie interesów indywidualnych determinuje dobro publiczne. Koncepcja dobra wspólnego nie może być formułowana w sposób jednostronny przez elementy tradycyjnej racji stanu, lecz w zakres dobra ogółu jest włączona ochrona jednostki. Nie może istnieć dobro wspólne, w którego skład nie wchodziłaby, jako istotny element, wolność jednostki.

Podsumowując tę część rozważań, można stwierdzić, że z punktu widzenia interesu indywidualnego, który jest punktem wyjścia, interes indywidualny nie zawsze musi korespondować z interesami ogółu. Interes publiczny ocenia się z punktu widzenia dobra wspólnego, działanie jednostki natomiast jest oceniane w aspekcie zgodności z interesami innych podmiotów, zwłaszcza z interesami całego społeczeństwa. Ochrona interesu indywidualnego i jej zakres sięgają do granic kolizji z interesem ogółu. Zadaniem analizy znaczenia pojęcia „interes” jest pokazanie nie tylko jego denotacji, tzn. złożonego fragmentu rzeczywistości, do którego odnosi się to pojęcie, ale także uwzględnienie cech kojarzonych, stereotypowych (tzw. konotacji).

1.2. Zabezpieczenie praw jednostki a bezpieczeństwo

Bezpieczeństwo ma charakter interdyscyplinarny. Powszechnie przyjmuje się, że bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, a zarazem najważniejszym ich celem8. Bezpieczeństwo jest zatem wartością, której osiąganie należy do podstawowych obowiązków władz publicznych. R. Kuźniar nadmienia, że bezpieczeństwo jest pierwotną, egzystencjalną potrzebą jednostek, grup społecznych i wreszcie państw. Idzie przy tym nie tylko o przetrwanie, integralność czy niezawisłość, lecz także o bezpieczeństwo rozwoju, który zapewnia ochronę i wzbogacenie tożsamości jednostki czy narodu9.

W literaturze przedmiotu bezpieczeństwo definiuje się zarówno jako stan, poczucie bezpieczeństwa danego podmiotu, jak i proces – zapewnianie poczucia bezpieczeństwa podmiotu. Podmiotem bezpieczeństwa mogą być wszystkie jednostki mające własne interesy i wyrażające ambicje realizacji tych interesów. Mogą to być poszczególne osoby, grupy społeczne, narody, społeczności międzynarodowe i wreszcie cała ludzkość. Stosownie do tego wyróżnia się różne kategorie bezpieczeństwa: indywidualne (personalne), grupowe (rodowe, plemienne), publiczne, międzynarodowe (regionalne, globalne)10. W. Kitler zauważa, że najdoskonalszą dotąd formą zabezpieczenia potrzeb jednostki i grupy społecznej w zakresie bezpieczeństwa jest państwo11. To właśnie państwo w kontekście bezpieczeństwa ma czuwać nad bezpieczeństwem zewnętrznym, ale i nad porządkiem wewnętrznym. Bezpieczeństwo państwa dotyczy bezpieczeństwa jego instytucji i organizacji, ustalonego terytorium, a także ludności podlegającej władztwu. W bezpieczeństwie państwa chodzi o utrzymanie porządku w zbiorowości państwowej oraz zapewnienie jej bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego.

Rys. 3. Kategorie bezpieczeństwa

Źródło: opracowanie wł.

Relacja bezpieczeństwo – jednostka ma szczególny wymiar. Ma ona znaczenie w każdej sytuacji, kiedy zadaniem i celem publicznym państwa jest zapewnianie bezpieczeństwa jednostki, narodu, społeczeństwa. W każdych okolicznościach związanych z obowiązkami państwa wobec jednostki do głosu dochodzą jej prawa podstawowe. Na sytuację prawną jednostki składa się określony zespół praw i obowiązków wyznaczonych przez normy prawne. O wolności jednostki w państwie decydują poszczególne przepisy prawne, które muszą być przestrzegane przez organy państwa w sytuacjach, w których mamy do czynienia z wkraczaniem w sferę prywatną. Sfera wolności obywateli nie jest zatem ściśle określona. Według W. Osiatyńskiego pojęcie praw człowieka opiera się na trzech zasadach: 1) każda władza jest ograniczona; 2) każda jednostka posiada sferę autonomii, do której nie ma dostępu żadna władza; 3) każda jednostka może się domagać od państwa ochrony jej praw12.

Z wymienionych zasad wynikają funkcje, które mogą pełnić prawa człowieka, a mianowicie: chronić wolności jednostki przed jej naruszeniem przez państwo, tworzyć możliwości realizacji praw jednostki przez państwo oraz chronić przez państwo praw i wolności jednostki przed jej naruszeniem przez inne osoby.

W konkluzji można stwierdzić, że prawa człowieka są określoną kategorią praw, które posiada każdy jako zobowiązany do korzystania z nich, gdyż są one niezbywalne, przy czym zobowiązane jest przede wszystkim państwo. Do realizacji praw, w tym ochrony prywatności i szczególnego jej elementu – tożsamości, służą także publiczne prawa podmiotowe. W tym obszarze spierają się dwa istotne interesy: interes ogólny oraz interes indywidualny jednostkowy, który dotyczy życia prywatnego jednostki, jej dóbr osobistych, godności i wynikającej z niej ochrony tożsamości.

W preambule Konstytucji RP, która określa podstawy aksjologiczne Rzeczypospolitej Polskiej, wymieniono gwarancję praw obywatelskich, ochronę wolności i godności jako cel i podstawową, nienaruszalną zasadę jej funkcjonowania. Spośród praw i wolności podstawowych wyróżnia się: wolności i prawa osobiste, wolności i prawa polityczne, wolności i prawa socjalne oraz kulturalne, a także wolności i prawa ekonomiczne. P. Winczorek uważa, że można przyjąć podział na wolności człowieka, wolności obywatela, prawa człowieka, prawa obywatela oraz obowiązki człowieka i obowiązki obywatela.

Konstytucja zawsze odzwierciedla określone tradycje prawne, powstaje jako wynik szerokiej debaty politycznej, ogólnonarodowej, a także doktrynalnej. Jej przesłanie i znaczenie nie mogą być w samym założeniu ograniczone do rozwiązywania bieżących potrzeb funkcjonowania państwa i społeczeństwa, mają być bowiem nakierowane na budowanie możliwie trwałych, solidnych podstaw funkcjonowania państwa zarówno na obecnym etapie, jak i na przyszłość.

1.3. Państwo jako dobro wspólne

W art. 1 Konstytucji RP ustrojodawca przyjął, że Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Poszukując w polskiej tradycji konstytucyjnej odwołań do dobra wspólnego jako fundamentalnej wartości, trzeba sięgnąć do dwóch aktów: ustawy rządowej z 3 maja 1791 r., czyli Konstytucji 3 maja, oraz do ustawy konstytucyjnej z 23 kwietnia 1935 r.13, nazywanej Konstytucją kwietniową. Są to jedyne ustawy rangi konstytucyjnej, które traktują o dobru wspólnym, a pojawiły się w kontekście prac nad obecnie obowiązującą Konstytucją RP.

W Konstytucji 3 maja dobro wspólne stanowiło pierwszą wartość konstytucyjną. Pojmowaniu prawa, państwa i jednostki, w jej preambule zostały wskazane trzy zasadnicze cele uchwalenia Konstytucji: „[…] dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic”14.

Pierwszym celem jest dobro powszechne. Pojęcie to odpowiada łacińskiemu terminowi „bonum commune”15. W preambule wskazano, że „[…] ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą egzystencyją polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony”16. Wartość ta była stawiana na pierwszym miejscu. Wyznaczała ona perspektywę aksjologiczną typową dla podejścia etatystycznego, w którym centralną kategorią jest racja stanu pojmowana zgodnie z tradycją nowożytną. Mając jednak na uwadze szerszy kontekst wypowiedzi, wartości te trudno uznać za pierwsze i zasadnicze cele Konstytucji. Są one bowiem wyraźnie wskazane jako cele (motywy działania) przyświecające ustrojodawcy uchwalającemu Konstytucję, który – przynajmniej w sferze deklaracji – jest gotów poświęcić swoje życie i szczęśliwość osobistą, a nie jako cele ustanawianego porządku konstytucyjnego.

Dobro powszechne było pojmowane jako pomyślność czy szczęście rządzonych i jako cel prawa i państwa. Postawienie wolności na drugim miejscu jest warunkowane: z jednej strony – polską tradycją wolności szlacheckiej, z drugiej zaś – ideami oświecenia eksponującymi wolność i przyrodzone prawa człowieka17.

W tradycji nowożytnej, za której ojca należy uznać N. Machiavellego, na pierwszym planie w myśleniu o państwie była racja stanu, czyli dobro państwa, umacnianie jego suwerenności, wzmocnienie władzy. Są to najważniejsze kryteria postępowania, odrzucone jest zaś obiektywne ugruntowanie sprawiedliwości i to władza państwowa uzurpuje sobie prawo rozstrzygania o tym, co sprawiedliwe, a co nie.

Na koncepcji prymatu państwa wobec jednostek i odrzuceniu przyrodzonych praw człowieka opierała się natomiast Konstytucja kwietniowa. Choć do Konstytucji kwietniowej nie odwoływano się wprost w tekstach projektów, to była ona powoływana w dyskusjach nad konkretnymi rozwiązaniami przygotowywanej Konstytucji. Zgodnie z brzmieniem Konstytucji kwietniowej mówiono o „wspólnym dobru”, a nie „dobru wspólnym”, nie podejmując wprost refleksji nad kolejnością słów.

Odmiennie niż w Konstytucji 3 maja, w Konstytucji kwietniowej zasada wspólnego dobra ewidentnie służyła podkreśleniu prymatu państwa i obowiązków obywateli względem państwa. Została ona zawarta w art. 1 ust. 1 Konstytucji kwietniowej. Zgodnie z brzmieniem art. 1 – „Państwo Polskie jest wspólnem dobrem wszystkich obywateli. Wskrzeszone walką i ofiarą najlepszych swoich synów ma być przekazywane w spadku dziejowym z pokolenia w pokolenie. Każde pokolenie obowiązane jest wysiłkiem własnym wzmóc siłę i powagę Państwa. Za spełnienie tego obowiązku odpowiada przed potomnością swoim honorem i swojem imieniem”.

W literaturze przedmiotu w sposób jednoznaczny wskazuje się, że na pierwszym miejscu jest państwo i jego pomyślność oraz służące temu obowiązki obywateli. Chodzi tu nie tylko o to, że człowiek osiąga korzyści z faktu swej przynależności do państwa, ale przede wszystkim o to, że wszyscy ludzie składają się czynami swymi na istnienie tego dobra wspólnego – że wszyscy biorą na siebie odpowiedzialność za państwo, za jego byt, rozwój, za jego dzień dzisiejszy i za jego przyszłość.

Artykuł 4 ust. 1 Konstytucji kwietniowej stanowił, że „[…] w ramach państwa i w oparciu o nie kształtuje się życie społeczne”. Nie ma zatem niczego w życiu społeczeństwa, co nie byłoby w ramach państwa i oparte o państwo. Etatystyczny wydźwięk stwierdzenia zawartego w ust. 1 został osłabiony w ust. 2, który stanowił, że „Państwo zapewnia mu [społeczeństwu] swobodny rozwój, a gdy tego dobro powszechne wymaga, nadaje mu kierunek lub normuje jego warunki”. W przepisie tym mowa jest nie o wspólnym dobru, ale o dobru powszechnym. O tym ostatnim mowa jest także w art. 9: „Państwo dąży do zespolenia wszystkich obywateli w harmonijnym współdziałaniu na rzecz dobra powszechnego”.

W przypadku ustaleń określających cele usprawiedliwiające ingerencję w swobodę działania jednostek czy społeczności, sprawą fundamentalną jest wskazanie granic takich ingerencji, granic, którymi władza nie może dowolnie dysponować. Jeśli takich granic brak, droga do totalitaryzmu zostaje otwarta. W tradycji klasycznej takim ograniczeniem były wymogi obiektywnie ugruntowanej sprawiedliwości czy prawa naturalnego. W nowożytności funkcję taką przejęły przyrodzone prawa człowieka, a możliwość powoływania się na takie prawa została w tradycji, która Konstytucję kwietniową kształtowała, wyraźnie i wprost odrzucona. Pojęcie wspólnego dobra okazuje się służyć w niej wyrażeniu odrzucenia przyrodzonych praw człowieka jako istotnej podstawy porządku konstytucyjnego.

Komentując dyspozycję art. 1 Konstytucji kwietniowej, jako jedną z tez konstytucyjnych, W. Komarnicki pisał: „[…] państwo nie jest tu traktowane jako związek jednostek, powołany do troszczenia się o dobro tych jednostek, ale jako całość, która sama w sobie stanowi dobro, a zatem ma wartość niezależną, ponadindywidualną. W podstawowym zagadnieniu stosunku jednostki i zbiorowości tezy stoją na stanowisku prymatu zbiorowości. Wynika z tego podporządkowanie jednostki zbiorowości ucieleśnionej w państwie. Jednostka bowiem zostaje pojęta jako człon całości, nie zaś jako byt odrębny”18.

W Konstytucji kwietniowej wspólne dobro było utożsamione z państwem, którego istnienie i siła były pierwszą wartością – przedmiotem obowiązków obywateli. Wspólne dobro nie tylko nie służy umieszczeniu praw stanowionych w perspektywie aksjologicznej, którą państwo powinno brać pod uwagę, ale służy wyrażeniu poglądu głoszącego odrzucenie praw przyrodzonych. Jest to ujęcie radykalnie odmienne od ujęcia dobra wspólnego w tradycji klasycznej, w której jest ono pojmowane jako szczęście czy pomyślność jednostek, a warunki jego zapewnienia są wzorcem kształtowania państwa i podstawą postulatów dotyczących przede wszystkim tego, jakie ma być państwo, a nie – jak się mają do niego odnosić obywatele19.