Rypin - dzieje miasta, T. 1 ebook

RYPIN - DZIEJE MIASTA

RYPIN - DZIEJE MIASTA

TOM 1

DO 1918 ROKU

pod redakcją Krzysztofa Mikulskiego

Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie Rypin 2010

Redaktor naukowy: prof. dr hab. Krzysztof Mikulski

Redakcja literacka i korekta: Justyna Brylewska

Redakcja techniczna i skład:

Rnłnł Mikulski

Zdjęcia pochodzą ze zbiorów Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie, Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Państwowego w Toruniu, Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, Archiwum Diecezjalnego w Płocku, Jadwigi Lewandowskiej oraz Piotra Bireckiego

© Copyright by Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie Rypin 2010

ISBN 978-83-930210-1-7

Wydawnictwo:

Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie, ul. Warszawska 20, 87-500 Rypin, http://www.muzeum.rypin.eu, tel./fax 54 280 25 14

Spis treści

Tomasz Dziki

Aneks 7. Sytuacja w Rypinie w pierwszych dniach po wybuchu

Wstęp

Mimo swojego zagubienia w rolniczym krajobrazie ziemi dobrzyńskiej Rypin pozostawał przez wieki jednym z najważniejszych miast tego regionu. Osiągniętą jeszcze w końcu średniowiecza stołeczność powiatową zachował, mimo różnych przeciwności losu, do dzisiaj. Na losach miasta odciskały piętno wielkie wydarzenia historyczne, rozgrywające się w tej części Europy. Miasto było świadkiem i ofiarą konfliktów polsko-krzyżackich, doświadczyło zniszczeń z okresu wojen polsko-szwedzkich, wraz z innymi miastami polskimi zostało w XIX wieku poddane władzy zaborców - najpierw Prusaków, a następnie Rosjan. Dwukrotnie przez Rypin przetaczały się obce wojska w trakcie wojen światowych w XX wieku.

Miasto trawiły pożary, jego ludność dziesiątkowały epidemie i pożogi wojenne. Mimo swojej długiej i ciekawej historii Rypin nie doczekał się dotąd szerszej syntezy swoich dziejów. Podejmowane wcześniej próby miały raczej charakter przyczynków, które dotykały jedynie problemów związanych z przeszłością miasta i jego mieszkańców. Rypin nie doczekał się jakiejkolwiek syntezy dziejów napisanej przed drugą połową XX wieku. Pierwszą z tego typu publikacji były Szkice rypińskie. Materiały z sesji popularno-naukowej zorganizowanej z okazji 900-lecia Rypina w dniu 27 listopada 1965 r. (red. Z. Jędrzyński, Bydgoszcz 1967), kolejną - młodsze o trzydzieści lat wydawnictwo Rypin. Szkice z dziejów miasta (red. M. Krajewski, Rypin 1994). Już tytuły tych opracowań zawierały zastrzeżenie, że mamy do czynienia jedynie z próbą naszkicowania dziejów miasta, a nie ich szerszym potraktowaniem. Dopiero ostatnie lata przyniosły znaczne ożywienie badań nad dziejami Rypina, głównie za sprawą aktywności naukowej Piotra Gałkowskiego, autora obszernej monografii parafii św. Trójcy (Parafia Świętej Trójcy w Rypinie, Rypin 2009) i wielu drobniejszych prac poświęconych różnym aspektom dziejów miasta, cytowanych wielokrotnie w niniejszej monografii. Do ożywienia badań nad przeszłością Rypina przyczynia się też niewątpliwie działalność Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie, z którego inicjatywy wydany został pierwszy tom naukowego periodyku poświęconego dziejom miasta i jego regionu („Rocznik Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie”), a które też patronuje wraz z Polskim Towarzystwem Historycznym niniejszemu przedsięwzięciu.

Zamysł napisania szerokiej syntezy dziejów Rypina jest efektem inicjatywy burmistrza i rady miasta Rypina oraz grupy miejscowych historyków związanych ze wspomnianym muzeum. Do współpracy przy tym wydawnictwie udało się pozyskać liczne grono historyków związanych z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu, Oddziałem Polskiego Towarzystwa Historycznego we Włocławku oraz historyków, archeologów i etnologów związanych z samym miastem.

Środowisko geograficzne Rypina i okolic opracował zespół uczonych z Instytutu Geografii UMK pod naukowym kierownictwem prof. Wojciecha Wysoty. Dzieje regionu w najstarszym okresie dziejów, rekonstruowane na podstawie wykopalisk archeologicznych, opracowała Jadwiga Lewandowska, związana z Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie. Autorem rozdziału poświęconego historii miasta w średniowieczu jest prof. Jan Wroniszewski z UMK. Wspomniany już dr Piotr Gałkowski opracował wraz z drem Piotrem Bokotą z Włocławka dzieje miasta w XVI-XVIII wieku. Ten ostatni jest też autorem rozdziału poświęconego pieczęciom i herbom miejskim Rypina. Losy Rypina w okresie zaborów szeroko omówił dr Tomasz Dziki z Włocławka. Refleksje nad dziejami sztuki, historią zabudowy miasta są dziełem dra Piotra Bireckiego z Wydziału Sztuk Pięknych UMK w Toruniu.

Prezentowana synteza dziejów Rypina zaplanowana została w dwóch częściach. Tom oddawany do rąk Czytelników obejmuje dzieje miasta do końca I wojny światowej wraz z rozdziałami poświęconymi dziejom symboli samorządowych i historii sztuki Rypina. W drugim tomie pomieszczone zostaną studia nad dziejami Rypina w okresie międzywojennym (dr Iwona Urbańska), w czasie okupacji hitlerowskiej oraz w latach 1945-1990 (dr Piotr Gałkowski, Andrzej Szałkowski). Ostatni okres dziejów miasta (1991-2010) zostanie ujęty w postaci kalendarium najważniejszych wydarzeń. Do tomu tego dołączony będzie też rozdział poświęcony kulturze ludowej okolic Rypina (Krystyna Pawłowska).

Szczególne podziękowanie za udzielone dla tego przedsięwzięcia wsparcie należy się burmistrzowi Rypina, mgrowi Markowi Błaszkiewiczowi. Mam nadzieję, że oddawane do Państwa rąk dzieło umocni poczucie więzi z rodzinnym miastem, pozwoli na lepsze zrozumienie jego dziejów i miejsca na cywilizacyjnej mapie regionu i kraju.

Redaktor naukowy prof. dr hab. Krzysztof Mikulski

Wojciech Wysota, Bożena Noryskiewicz, Bożena Pius

Położenie i środowisko

GEOGRAFICZNE RYPINA

1. Przegląd badań

••

Historia badań środowiska geograficznego ziemi dobrzyńskiej sięga końca XIX i początku XX wieku. Z tego okresu pochodzą pierwsze wzmianki J. Siemiradzkiego1, P. A. Prawosławliewa2 oraz J. Behra i O. Tietzego3 na temat budowy geologicznej oraz genezy i wieku krajobrazu polodowcowego Pojezierza Dobrzyńskiego. Ukazała się wówczas też publikacja E. Dziewulskiego4 dotycząca pierwszych badań jezior dobrzyńskich oraz Zalewskiego5 na temat sondażowych studiów szaty roślinnej tego obszaru.

W okresie międzywojennym badania osadów i form ostatniego zlodowacenia w obszarze Pojezierza Dobrzyńskiego prowadzili S. Lencewicz6, S. Wołłoso-wicz7, J. Lewiński8 i W. Nechay9. Nechay, który miał duże zasługi w tym zakresie, opracował pierwszą przeglądową mapę geologiczną Pojezierza Dobrzyńskiego. Jako pierwszy rozpoznał i opisał liczne formy polodowcowe w okolicy Rypina, w tym moreny czołowe (tzw. rypińskie moreny czołowe), sandr dobrzyński, ozy oraz formy drumlinowe. Ich powstanie wiązał z oscylacją i postojem ostatniego lądolodu skandynawskiego na obszarze ziemi dobrzyńskiej. W. Nechay10prowadził też badania dotyczące warunków morfometrycznych i genezy jezior dobrzyńskich. Z tego okresu pochodzi również przeglądowa praca A. Zierhoffe-ra11, który jako pierwszy zwrócił uwagę na wysokie położenia podłoża plejstocenu w obszarze między Brodnicą a Rypinem.

W latach powojennych prace badawcze na obszarze Pojezierza Dobrzyńskiego koncentrowały się na analizie budowy geologicznej osadów czwartorzędowych i ich podłoża, ukształtowaniu, genezy rzeźby i paleogeografii tego obszaru w plejstocenie i holocenie, szczegółowych studiach limnologicznych oraz problematyce szaty roślinnej i jej ochronie.

Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych ubiegłego wieku zestawiono wyniki dotychczasowych obserwacji geologicznych i geomorfologicznych poprzez opracowanie arkusza Toruń Przeglądowej mapy geologicznej Polski 1:300 000, który objął również obszar Rypina12. W zakresie rozpoznania historii geologicznej podłoża czwartorzędu istotne znaczenie miały badania paleobotaniczne osadów mioceńskich w Rypinie13.

Nowszym przeglądowym opracowaniem geologiczno-kartograficznym tego obszaru, przedstawiającym syntetyczny obraz budowy geologicznej i stratygrafii osadów czwartorzędowych oraz wykształcenia i ukształtowania ich podłoża, jest Mapa geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Brodnica wraz z objaśnieniami14. Uwagi odnośnie do budowy geologicznej podłoża i stratygrafii osadów czwartorzędu omawianego obszaru zwarte zostały również w pracach monograficznych dotyczących obszarów sąsiednich15.

Najnowszym i najbardziej dokładnym opracowaniem geologiczno-kartogra-ficznym obszaru Rypina i okolic jest opracowana w 2009 roku Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Rypin autorstwa W. Wysoty i R. J. Sokołowskiego16. Przedstawia ona aktualny stan wiedzy dotyczący budowy geologicznej i stratygrafii osadów czwartorzędu i ich podłoża, a także ukształtowania i rozwoju rzeźby tego obszaru podczas ostatniego zlodowacenia i w holocenie.

Powojenne studia geomorfologiczne i paleogeograficzne na obszarze Pojezierza Dobrzyńskiego dotyczyły przeważnie morfologii, budowy wewnętrznej i genezy rzeźby terenu powstałej podczas ostatniego zlodowacenia17. Dotyczyły one w szczególności unikatowych w krajobrazie młodoglacjalnym północnej Polski form - drumlinów zbójeńskich. Formy te były obiektem licznych badań, m.in.: S. Jewtuchowicza18, M. Liberackiego19, Z. Lamparskiego20, J. Rudnickiego21, A. Olszewskiego22, P. Głębickiego23, K. Chukowskiego i A. Olszewskiego24 oraz P. Głębickiego i L. Marksa. Przedmiotem badan geomorfologicznych były także studia nad genezą chrostkowskich moren czołowych M. Libe-rackiego25, M. Lamparskiego26, W. Niewiarowskiego i Wysoty27, J. Kordowskiego28oraz morfologią i geneza rynien subglacjalnych W. Niewiarowskiego29, W. Niewiarowskiego, Olszewskiego i Wysoty30. Najnowsze oryginalne poglądy na temat genezy form zbójeńskich, rynien subglacjalnych i moren czołowych w centralnej części Pojezierza Dobrzyńskiego zawarte zostały w artykule J. E. Lesemana, J. A. Piotrowskiego i W. Wysoty31.

Począwszy od lat 50. XX wieku, na obszarze Pojezierza Dobrzyńskiego prowadzono też badania wód powierzchniowych, w tym przede wszystkim jezior. W 1953 roku ukazał się katalog jezior dobrzyńskich autorstwa B. Richlinga32. S. Kopczyński33 prowadził studia morfometryczne połączone z pomiarami cech fizycznych wód jezior w okolicy Skępego. Warunki hydrograficzne środkowej i zachodniej części Pojezierza Dobrzyńskiego badali T. Celmer34 i Z. Churska35. Począwszy od lat 80. XX wieku, systematyczne i szczegółowe badania morfometrii oraz parametrów fizyko-chemicznych jezior dobrzyńskich prowadził W. Marszelewski36. Uwagi dotyczące wód powierzchniowych Pojezierza Dobrzyńskiego oraz stanu ich czystości znajdują się w monografiach poświęconych województwom włocławskiemu37i toruńskiemu38, a także w raportach o stanie środowiska województwa włocławskiego z 199539 i 199740 oraz w raportach o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego od 1999 do 2008 roku41.

Przedmiotem licznych badań była też szata roślinna Pojezierza Dobrzyńskiego. Wielkie zasługi w tym zakresie miał K. Kępczyński, który wyniki swoich długoletnich, szczegółowych badań zamieścił w dwóch obszernych monografiach42oraz licznych artykułach naukowych43. Zasoby i walory szaty roślinnej Pojezierza Dobrzyńskiego zostały również opisane w monografiach poświęconych województwom włocławskiemu44 i toruńskiemu oraz w kilku innych pracach monograficznych45. Historia rozwoju roślinności w rejonie Rypina u schyłku ostatniego zlodowacenia i w holocenie została ostatnio szczegółowo zbadana przez B. No-ryśkiewicz46.

2. Zagadnienia wstępne

Cechy środowiska fizycznogeograficznego Rypina i okolic wynikają z budowy i historii geologicznej, ukształtowania rzeźby terenu, stosunków wodnych, klimatu i gleb, większej jednostki regionalnej, w której ten obszar się znajduje. W świetle podziału Polski na regiony fizycznogeograficzne47 miasto Rypin położone jest w obrębie Pojezierza Dobrzyńskiego, nazywanego też, z punktu widzenia geomorfologicznego, Wysoczyzną Dobrzyńską (ryc. 1). Jednostka ta ograniczona jest od zachodu i południa doliną dolnej Wisły z Kotlinami Toruńsko-Bydgoską i Płocką, od północy doliną Drwęcy, od północnego wschodu i wschodu Garbem Lubawskim i Równiną Urszulewską oraz od południowego wschodu Wzniesieniami Mławskimi.

Wysoczyzna Dobrzyńska przedstawia krajobraz młodoglacjalny, ukształtowany podczas recesji i zaniku lądolodu fazy poznańskiej ostatniego zlodowacenia (Wisły). W rzeźbie terenu przeważają płaskie lub faliste równiny gliniaste, urozmaicone pagórkami i wzgórzami o różnej genezie, rozciętymi licznymi, często głębokimi rynnami polodowcowymi (subglacjalnymi), wykorzystywanymi przez rzeki lub niekiedy zajętymi przez jeziora48. W widłach Wisły i Drwęcy wysoczyzna ta stanowi lekko sfalowaną powierzchnię morenową, położoną na wysokości 85-100 m n.p.m. (ryc. 1). W części centralnej, między Lipnem a Rypinem, powierzchnia Wysoczyzny Dobrzyńskiej znajduje się na wysokości 110-130 m n.p.m. Występują tu okazałe chrostkowskie moreny czołowe, a na ich zapleczu manifestują się unikalne w krajobrazie ostatniego zlodowacenia w Europie zespoły gliniastych form wałowych, zwanych drumlinami zbójeńskimi. Na północny wschód od Rypina wysoczyzna morenowa podnosi się do wysokości 140-150 m n.p.m. Najwyższe wzniesienie - 154,3 m n.p.m. - znajduje się koło wsi Szynkowizna.

Wysoczyzna Dobrzyńska odwadniana jest przez prawoboczne dopływy Wisły: Skrwę i Mień oraz lewoboczne dopływy Drwęcy: Brynicę, Rypienicę, Ruziec, Strugę Radomińską i Łubiankę (Gnilszczynę). W obszarze tym występują liczne jeziora rynnowe i wytopiskowe oraz obniżenia bezodpływowe z mokradłami. Klimat ma charakterystyczne cechy przejściowe pomiędzy chłodniejszym i bardziej wilgotnym regionem pomorsko-warmińskim a cieplejszym i bardziej suchym regionem centralnej Polski49.

Z racji urodzajnych gleb i nizinnego charakteru wysoczyzn morenowych historyczna ziemia dobrzyńska, w której położony jest Rypin, została dość wcześnie odlesiona. W krajobrazie przeważają tereny użytkowane rolniczo, a naturalna szata roślinna została znacznie przekształcona wskutek gospodarczej działalności człowieka.

Miasto Rypin położone jest we wschodniej części województwa kujawsko--pomorskiego. Jest stolicą powiatu rypińskiego, graniczącego z powiatami: brodnickim, golubsko-dobrzyńskim, lipnowskim, sierpeckim i żuromińskim. Przez Rypin przebiegają ważne dla tej części województwa kujawsko-pomorskiego szlaki komunikacyjne: drogi wojewódzkie nr 560 - Brodnica-Sierpc, nr 543 - Gru-dziądz-Golub-Dobrzyń-Rypin, nr 563 - Rypin-Żuromin-Mława oraz nr 557 -Rypin-Lipno. Według stanu na 31 grudnia 2008 roku miasto Rypin liczyło 16 490 mieszkańców50. Liczba kobiet (52,6%) nieznacznie przewyższała liczbę mężczyzn (47,4%).

3. Rypin na mapach topograficznych

Mapa topograficzna jest szczegółowym (w skali większej od 1:200 000) obrazem powierzchni Ziemi, przedstawiającym podstawowe elementy krajobrazu, jak: wody, zabudowania, drogi czy roślinność wraz z odwzorowaniem rzeźby terenu. Pierwszą taką mapą obszaru miasta Rypina i okolic była mapa Reymanna51. Były to niemieckie mapy w skali 1:200 000 (Topographische Spezialkarte von Mitteleuropa) , które od 1806 roku wytwarzał Daniel Gottlob Reymann (Spezialkarte Reymanna). Arkusze tej mapy były wydawane od 1844 roku. W 1871 roku został opublikowany kompletny atlas Reymanna obejmujący całą Europę Środkową. Obszar miasta Rypina i okolic znajduje się na dwóch arkuszach: nr 64 Toruń (Thorn) oraz nr 65 Radzanowo (ryc. 2a). Na mapach przedstawione zostały zabudowania miasta Rypina wraz z kościołem Świętej Trójcy, główne drogi i zabudowania sąsiednich wsi (m.in. Starorypin, Rusinowo, Marianki, Kowalki, Dylewo), rzeka Ry-pienica i jej największe dopływy, a także główne kompleksy leśne. Rzeźba terenu została odwzorowana metodą szrafowania (drobnych kreseczek).

W latach 1880—1912 na analizowanym terenie kartografowie rosyjscy realizowali prace związane z opracowaniem oryginalnego zdjęcia topograficznego w skali 1:21 000, czyli tzw. półwiorstówki (1 cal na mapie równał się 0,5 wiorsty w terenie). Mapę o tej skali jako jednokolorową kopię zdjęcia topograficznego (rzeźba terenu przedstawiona za pomocą warstwie) wydano w okresie poprzedzającym I wojnę światową. Kopie tej mapy były po I wojnie światowej przez długi czas wykorzystywane jako podstawowy materiał źródłowy do opracowywania przez kartografów Wojskowego Instytutu Geograficznego polskich map szczegółowych z tego terenu w skali 1:100 000, a także opracowania i wydania przez Niemców szczegółowej mapy w skali 1:25 000 (tzw. Messtischblätter). Przedstawiają one (ryc. 2b, c) zasięg przestrzenny Rypina w okresie międzywojennym. Miasto rozwijało się wtedy głównie po wschodniej stronie rzeki Rypienicy. Zwracają uwagę układ urbanistyczny najstarszej części miasta położonej w dnie rynny Rypienicy oraz obszary zagospodarowane wzdłuż współcześnie istniejących szlaków komunikacyjnych.

W okresie po II wojnie światowej można prześledzić rozwój przestrzenny Rypina na mapach topograficznych w różnych skalach i układach współrzędnych. Na rycinie 2d przedstawiono obszar miasta na mapie topograficznej w skali 1:25 000, wydanej w 1988 roku. Porównanie tej mapy z mapą pruską (ryc. 2c) pokazuje, że w okresie powojennym rozwój przestrzenny Rypina nastąpił nieporównanie bardziej na wschód od Rypienicy. Doskonałą ilustracją zmian w rozwoju przestrzennym po 1988 roku jest zdjęcie lotnicze obszaru miasta z 2005 roku (ryc. 2e). Pokazuje ono, że w ciągu tych niespełna dwudziestu lat nastąpiło zagospodarowanie wielu nowych terenów, szczególnie w południowo-wschodniej części miasta.

4. Ukształtowanie rzeźby terenu

Rzeźba terenu obszaru Rypina i okolic jest urozmaicona i cechuje się występowaniem form o różnej genezie (ryc. 3, 4). Podstawowymi jednostkami geomorfologicznymi są: wysoczyzna morenowa, rynna Rypienicy oraz równina sandrowa.

Wysoczyzna morenowa, obejmująca przeważającą część tego obszaru, rozdzielona jest przez rynnę Rypienicy na dwie części: zachodnią i wschodnią. Różnią się one morfologią oraz położeniem wysokościowym. Fragment położony na zachód od rynny Rypienicy cechuje się występowaniem wysoczyzny morenowej płaskiej i falistej w kilku poziomach topograficznych (wysoczyzno-wych): 100-110, 110-120 i 120-135 m n.p.m.52 Wysoczyzna morenowa rozcięta jest przez liczne rynny subglacjalne. Są to formy o długości 4-14 km i głębokości 10-35 m, przeważnie wąskie (100-800 m) i kręte, z licznymi przewężeniami i rozszerzeniami oraz progami i przegłębieniami. Rynny subglacjalne zajęte są przez jeziora i równiny torfowe. W części zostały one wykorzystane i przekształcone przez rzeki. Do największych należą rynny Jeziora Kiełpińskiego, Jeziora Długie, Jezior Trąbińskiego i Czarownica, jeziora Ostrowite, Jeziora Kleszczyń-skiego oraz Jeziora Żalskiego Dużego. Charakterystycznym elementem rzeźby wysoczyzny morenowej są też zagłębienia powstałe po martwym lodzie. Najbardziej licznie formy te występują w okolicy Czyżewa, Balina i Kowalek. Dna zagłębień wytopiskowych zajęte są przez równiny torfowe.

W okolicy Brzuze i Żałe w obrębie obniżonej wysoczyzny morenowej i rynien subglacjalnych występują formy wałowe interpretowane dotychczas jako drumliny53. Występuje tu ponad sto indywidualnych form. Są to wały gliniaste, przeważnie o długości 100-500 m, szerokości 50-150 m i wysokości do 10 m.

Szczególną uwagę zwracają formy najdłuższe (500-1000 m), które mają charakterystyczny kręty przebieg i nierówną linię grzbietową. Osie wałów układają się przeważnie wzdłuż kierunków NW-SE i WNW-ESE. Najnowsze badania wskazują, że formy te powstały w wyniku działalności erozyjnej wód roztopowych płynących pod lodem54.

Wysoczyzna morenowa na wschód od rynny Rypienicy wznosi się wyżej, bo do wysokości 130-150 m n.p.m. (ryc. 3). Fragment wysoczyzny sąsiadujący bezpośrednio z rynną Rypienicy położony jest na wysokości 110-120 m n. p. m. Występuje tu wysoczyzna morenowa płaska, która rozcięta jest przez dolinki o różnej genezie, szczególnie liczne na północ od Rusinowa oraz między Rypinem a Dy-lewem. Bardziej na wschód występuje wysoczyzna morenowa falista, miejscami pagórkowata, która niekiedy wznosi się powyżej 150 m n.p.m. (kulminacja na południe od Kretek Małych - 154,3 m n.p.m. jest najwyższym punktem w okolicy Rypina). Charakterystycznym elementem rzeźby są tu też zagłębienia powstałe po martwym lodzie.

Rynna Rypienicy jest najbardziej wyrazistą formą rzeźby tego terenu. Jest to szeroka (do 1,5 km), głęboka (20-45 m) i kręta rynna subglacjalna, o długości około 15 km. Przebiega ona przez środkową część tego obszaru, od Osieka na północy, po Zakrocz na południowym wschodzie. Rynna jest wykorzystywana przez rzekę Rypienicę, która na północ od Rypina uformowała kilka krótkich i wąskich dolin przełomowych. Dno rynny zajmują równiny torfowe, które miejscami przykryte są namułami rzecznymi. W dnie rynny na zachód od Osieka znajduje się najniższy punkt w okolicy Rypina - 69 m n.p.m. Strefy krawędziowe rynny Rypienicy, szczególnie po jej wschodniej stronie, między Rypinem a Osiekiem, rozcięte są przez liczne dolinki o różnej genezie. Najliczniejsze wśród nich to dolinki i niecki denudacyjne oraz parowy i młode rozcięcia erozyjne. U wylotu niektórych z tych form rozwinięte są stożki napływowe.

W południowo-wschodniej części omawianego obszaru występują formy rzeźby terenu związane z postojem krawędzi lądolodu podczas subfazy kujawsko--dobrzyńskiej ostatniego zlodowacenia55. Są to niewielkie pagórki moren czołowych akumulacyjnych, wyznaczające zasięg tej subfazy w okolicy Huty-Nad-róż i na wschód od wsi Godziszewy56. Należy do nich także równina sandrowa, rozpościerająca się w obszarze na wschód od Sitnicy i Huty-Nadróż oraz na południe od Zakrocza i Dylewa. Stanowi ona fragment proksymalnej części niższego poziomu rozległego sandru dobrzyńskiego57. Powierzchnia sandru zalega tu na wysokości od 138-130 m n.p.m. przy granicy z wysoczyzną morenową w rejonie Sitnicy i Huty-Nadróż, do 130-125 m n.p.m. w rejonie Zkrocza i Dylewa. Jest ona urozmaicona licznymi, często rozległymi zagłębieniami powstałymi po martwym lodzie, których dna są najczęściej zatorfione.

W obrębie wysoczyzn morenowych oraz w rynnie Rypienicy występują formy akumulacyjne związane z zanikiem ostatniego lądolodu. Największe rozprzestrzenienie mają kemy. Zajmują one zwarte i pagórkowate powierzchnie, urozmaicone zagłębieniami powstałymi po martwym lodzie, w pasie o szerokości 0,5-3,0 km wzdłuż rynny Rypienicy58. Rozległe wzgórza i plateau kemowe o wysokości do 15 m znajdują się na południe od Radzynka i w okolicy Rudy. Niewielkie, izolowane pagórki kemowe o wysokości 5-10 m występują w okolicy Ostrowitego, Wąpielska, Sumówka i Dzierzna.

Do licznych form rzeźby terenu na badanym obszarze należą równiny torfowe i równiny jeziorne. Zajmują one dna dawnych jezior w rynnach subgla-cjalnych i w zagłębieniach powstałych po martwym lodzie. Największe równiny torfowe występują w dnie rynny Rypienicy i w dnach rozległych zagłębień wyto-piskowych w obrębie równiny sandrowej w okolicy Pręczek. Równiny jeziorne stwierdzono w brzeżnej części równin torfowych w okolicy Czyżewa i Rudy.

Z form antropogenicznych występują niewielkie wyrobiska związane z eksploatacją żwirów i piasków, a także kanały, stawy, wkopy, doły potorfowe i nasypy. Na uwagę zasługują grodziska wczesnośredniowieczne: Osiek, Strzygi, Starory-pin, Żałe (rezerwat archeologiczny) i „Góra Szaniec” na południe od wsi Somsio-ry (rezerwat florystyczny).

5. Budowa i historia geologiczna

Rejon Rypina położony jest w całości w obrębie niecki brzeżnej, a dokładniej w północnej części niecki warszawskiej (płockiej)59. Niecka brzeżna stanowi strefę przejściową między zachodnioeuropejskim obszarem silnie sfałdowanych miąższych skał osadowych a wschodnioeuropejskim obszarem płytowym, gdzie sztywne podłoże krystaliczne leży na niewielkiej głębokości, a miąższość serii osadowych jest nieznaczna. Strop fundamentu krystalicznego w okolicy Rypina leży prawdopodobnie na głębokości ponad 4000 m60. Powyżej skał krystalicznych występują osadowe utwory paleozoiczne, mezozoiczne i kenozoiczne o miąższości ponad 4000 m.

Na podłożu krystalicznym zalegają płytkomorskie szare piaskowce kwarcowe i kwarcytowe z wkładkami iłowców kambru (542-488 min lat temu) o miąższości ponad 400 m61. Powyżej leżą utwory ordowiku (488-444 min lat temu), reprezentowane przez głębokomorskie szaroczarne iłowce i łupki ilaste z graptolita-mi, podrzędnie wapienie szare, o łącznej miąższości około 40 m. Podczas syluru (444-416 min lat temu), podobnie jak w ordowiku, w głębokim zbiorniku morskim akumulowane były szare i ciemnoszare iłowce i łupki graptolitowe z wkładkami margli, wapieni i mułowców. Ich miąższość wynosi ponad 300 m.

Osady dewonu (416-359 min lat temu), karbonu (359-299 min lat temu) i dolnego permu (299-270 min lat temu) na badanym obszarze nie zostały stwierdzone. Prawdopodobnie był on w tym czasie lądem, na którym przeważały procesy denudacji. Na utworach syluru leżą zgodnie osady permu górnego - cechsztynu (270-251 min lat temu), na które składają się morskie i lagunowe łupki miedzionośne, wapienie, dolomity, anhydryty i sole kamienne, łącznie o miąższości ponad 500 m.

Utwory mezozoiczne reprezentowane są przez serie osadowe triasu, jury i kredy. Na utwory triasu (251-200 min lat temu) składają się mułowce z przeła-wiceniami piaskowców oraz iłowców i łupków triasu dolnego, wapienie ciemnoszare, dolomity i anhydryty triasu środkowego oraz iłowce, mułowce i piaskowce triasu górnego, łącznie o miąższości ponad 900 m. Powyżej występują utwory jury (200-145 min lat temu), która reprezentowana jest głównie przez piaskowce z wkładkami mułowców i iłowców jury dolnej i środkowej, szare wapienie, szaroczarne mułowce i iłowce oraz jasnoszare wapienie z wkładkami anhydrytu i margli, łącznie o miąższości około 900 m62. Przykryte są przez osady kredy dolnej (145-100 min lat temu), przeważnie mułowce, iłowce i piaskowce, łącznie o miąższości około 150 m. Utwory kredy górnej (100-65 min lat temu) to głównie margle, wapienie margliste i wapienie o miąższości do 900 m63. Górna ich część, należąca do mastrychtu64, została rozpoznana w kilku otworach wiertniczych (ryc. 6) w Rypinie i okolicach (Wólka Sumińska, Rusinowo, Borzymin i Ba-lin)65. Ich strop zalega na wysokości od 79,3 do 99,3 m p.p.m., a miąższość wynosi co najmniej 56 m (osady nie zostały przewiercone). Obejmują one margle szare i jasnoszare z odcieniem zielonkawym oraz wapienie i wapienie margliste szare, miejscami z okruchami muszli mięczaków, kolcami jeżowców i mikrofauną. Osady te były akumulowane w płytkim i ciepłym morzu.

Powyżej skał kredy górnej zalegają utwory paleogenu (65-23 min lat temu) i neogenu (23-2,6 min lat temu). Znane one są one z wielu otworów wiertnicz-nych z obszaru miasta i okolic66. Dolną część serii paleogeńskiej obejmują osady paleocenu (65-56 min lat temu) o miąższości do 4,5 m (ryc. 6). Ich strop zalega na wysokości od 76,0 do 98,3 m p.p.m. Są to przeważnie słabo zwięzłe szarozielone piaskowce margliste i margle ilaste szare, miejscami zawierające okruchy muszli mięczaków. Osady te były akumulowane w płytkim morzu. Przykrywają je utwory oligocenu (34-23 min lat) o miąższości do 24,5 m (strop zalega na wysokości 62,8-92,0 m p.p.m.)67. Obejmują one ciemnobrunatne, czarnobrunatne, szarobrunatne iły i iłowce z przerostami mułków i mułowców, a miejscami także piasków i piasków pylastych. Osady te odpowiadają wiekowo iłom toruńskim68, które tworzyły się w zanikających zbiornikach (lagunach) okresowo zalewanych przez morze.

Osady oligoceńskie przykryte są przez utwory miocenu69. Mają one miąższość od 14 do 187 m, a ich strop położony jest na wysokości 62,8-92 m p.p.m. (ryc. 6). Występują powszechnie w powierzchni podczwartorzędowej na tym obszarze. Lokalnie w Rypinie, Starorypinie i Osieku zalegają pod cienką (10-20 m) pokrywą utworów czwartorzędowych70. Dolną część sekwencji mioceńskiej (do 45 m miąższości) obejmują piaski pylaste oraz piaski drobno- i średnioziarniste, o barwie szarej i jasnoszarej z przewarstwieniami iłów i mułków szarobrunatnych z okruchami, rzadziej wkładkami węgla brunatnego. Środkową część osadów mioceńskich (do 60 m miąższości) tworzą iły szare, ciemnoszare, czasem prawie czarne, oraz mułki szare, szarobruntane i brunatne, z wkładkami i przewar-stwieniami węgla brunatnego. Górna część utworów mioceńskich to osady serii (formacji) poznańskiej, zwykle o miąższości 60-70 m, a miejscami, w obszarach zaburzonych glacitektonicznie, nawet do 115 m71. Składają się na nie iły niebieskie, szaroniebieskie, szarozielone i pstre (płomieniste), z przerostami lub przeła-wiceniami mułków i mułków piaszczystych, rzadziej z wkładkami czy przewar-stwieniami piasków pylastych. Lokalnie, głównie w spągu, zawierają one okruchy, a miejscami wkładki węgla brunatnego. Serie mioceńskie były odkładane w różnych, często zazębiających się środowiskach sedymentacji: rzecznym, deltowym, jeziornym i bagiennym.

Na utworach miocenu zalega ciągła pokrywa osadów czwartorzędu. Był to okres ostatnich 2,6 min lat, w którym nastąpiły skomplikowane i rytmiczne zmiany klimatu na całej kuli ziemskiej72. Procesy geologiczne działające w tym okresie miały decydujący wpływ na ukształtowanie budowy geologicznej i rozwój rzeźby tego terenu. Podczas pięter zimnych plejstocenu (od 2,6 min do 11,7 tys. lat temu), zwanych zlodowaceniami, nastąpiło co najmniej czterokrotne nasunięcie i zanik lądolodu skandynawskiego na tym obszarze. Zapisem geologicznym obecności lądolodu są gliny zwałowe i głazy narzutowe (eratyki), odłożone z lodu lodowcowego, piaski i żwiry wodnolodowcowe, powstałe w wyniku akumulacji przez strumienie wód roztopowych, oraz drobne piaski, mułki i iły, odkładane w jeziorach lodowcowych (zastoiskowych). Zlodowacenia rozdzielone były piętrami ciepłymi, nazywanymi interglacjałami, w których panował klimat umiarkowany, zbliżony do obecnego. Podczas interglacjałów tworzyły się, podobnie jak obecnie, żwiry, piaski i namuły rzeczne oraz osady jeziorne i bagienne, głównie gytie i torfy.

Osady czwartorzędowe mają miąższość od kilku metrów w obrębie elewacji podłoża podczwartorzędowego do ponad 100 m w kopalnych rynnach i dolinach rzecznych (ryc. 6). Maksymalna miąższość czwartorzędu (158,3 m) występuje w kopalnej rynnie rypińskiej wciętej w podłoże do rzędnej 68,3 m p.p.m. W profilu stratygraficznym plejstocenu wydzielono kompleksy osadowe zlodowaceń południowopolskich, środkowopolskich i ostatniego zlodowacenia, a także serie rzeczne, prawdopodobnie z interglacjałów augustowskiego, mazowieckiego i emskiego73.

Do najstarszych osadów plejstoceńskich należą utwory rzeczne powstałe podczas interglacjału augustowskiego (ok. 900-800 tys. lat temu). Obejmują one warstwowane piaski drobno- i średnioziarniste z niewielką domieszką żwirów, o miąższości do 22 m, które występują w kopalnej dolinie rzecznej między Wąpielskiem a Długim, a prawdopodobnie także w Nadrożu.

Kompleks osadów zlodowaceń południowopolskich (ok. 800-410 tys. lat temu) zbudowany jest z dwóch serii osadów glacjalnych, na które składają się dwie warstwy glin zwałowych oraz osady wodnolodowcowe i zastoiskowe (ryc. 6). Największe miąższości tych osadów (50-135 m) występują w obrębie kopalnych obniżeń o różnej genezie. Leżą one na utworach mioceńskich lub osadach rzecznych interglacjału augustowskiego. Przypuszcza się, że dolna seria glacjalna należy do zlodowacenia sanu 1 (ok. 700-600 tys. lat temu), natomiast górna wiąże się ze zlodowaceniem sanu 2 (ok. 500-410 tys. lat temu).

Po zlodowaceniu sanu 2 nastąpił interglacjał mazowiecki (ok. 410-390 tys. lat temu). Był to okres wzmożonych procesów erozyjno-denudacyjnych i kształtowania się sieci dolinnej na tym obszarze. Prawdopodobnie w tym czasie w rejonie Wąpielska rozwinęła się dolina rzeczna o głębokości do 25 m. W dolinie tej płynęła stosunkowo głęboka rzeka o zróżnicowanej energii przepływu, która odłożyła osady piaszczyste o miąższości do 23 m.

Na osadach zlodowaceń południowopolskich i interglacjału mazowieckiego, a miejscami także na utworach mioceńskich podłoża zalega kompleks osadów zlodowaceń środkowopolskich (390-130 tys. lat temu). W obrębie tego kompleksu występują dwie serie glacjalne, obejmujące dwie warstwy glin zwałowych oraz powiązane z nimi osady zastoiskowe i wodnolodowcowe, łącznie o miąższości do 35 m (ryc. 6). Dolna seria osadów glacjalnych najprawdopodobniej należy do zlodowacenia Odry (ok. 280-260 tys. lat temu), natomiast górna do zlodowaceniem Warty (ok. 200-130 tys. lat temu). Gliny zwałowe i osady wodnolodowcowe tych zlodowaceń odsłaniają się na powierzchni na zboczach rynny Rypienicy na północ od Rypina, między Strzygami a Osiekiem74.

Podczas ostatniego piętra ciepłego w plejstocenie, a więc w interglacjale eemskim (130-115 tys. lat temu), na obszarze tym zachodziły procesy erozyjno--denudacyjne i rozwijała się sieć rzeczna. W obszarze między Wąpielskiem a Długim uformowała się wówczas dolina rzeczna o głębokości do 20 m, która rozcięła osady zlodowaceń środkowopolskich. W dolinie tej w warunkach chłodnego klimatu akumulowane były osady piaszczyste przez stosunkowo wolno płynącą rzekę.

Po interglacjale eemskim nastąpiło ostatnie piętro zimne plejstocenu, zwane zlodowaceniem Wisły (ok. 115-11,7 tys. lat temu). Był to piętro o skomplikowanych zmianach warunków klimatycznych, odznaczające się kilkoma drugorzędnymi okresami oziębień (stadiałów) i ociepleń (interstadiałów)75. W okresie poprzedzającym nasunięcie ostatniego lądolodu skandynawskiego na obszarze tym panowały surowe warunki pustyni arktycznej. Świadectwem tych warunków są stwierdzone w wyrobisku w Obórkach na północ od Rypina osady i struktury peryglacjalne.

Stopniowe pogarszanie się klimatu doprowadziło do transgresji lądolodu skandynawskiego na ten obszar w stadiale głównym zlodowacenia Wisły (ok. 25--11,7 tys. lat temu). Osadziły się wówczas dwie warstwy glin zwałowych o różnej miąższości oraz związane z nimi serie piasków i żwirów wodnolodowcowych oraz mułków i iłów zastoiskowych. Miąższość tych osadów w obszarach wysoczyzn morenowych dochodzi miejscami do 30 m. Dolna glina zwałowa i związane z nią utwory wodnolodowcowe i zastoiskowe powstały podczas pierwszego nasunięcia lądolodu w fazie leszczyńskiej, ok. 21-20 tys. lat temu76. Niestety, zasięg przestrzenny tego nasunięcia nie został dostatecznie rozpoznany, ale można przypuszczać, że krawędź lądolodu mogła sięgać po okolice Osieka i Wąpielska. Górna warstwa glin zwałowych, która buduje powierzchnię wysoczyzny morenowej, związana jest z ponownym nasunięciem lądolodu podczas fazy poznańskiej, ok. 19-18 tys. lat temu77. Ostatni lądolód przekroczył wówczas zasięg fazy leszczyńskiej i dotarł po okolice Płocka, Sierpca oraz na południowy wschód od Górzna. Obszar Rypina znajdował się we wschodniej części rozległego lobu lodowcowego Wisły i przykryty był warstwą lodu o grubości około 250 m.

Lokalnie przed czołem transgredującego lądolodu zachodziła akumulacja osadów wodnolodowcowych i zastoiskowych. Podczas nasunięcia osady te zostały miejscami zaburzone glacitekonicznie i w części zniszczone przez erozję lodowcową, a następnie przykryte przez gliny zwałowe o miąższości do 10 m. Podczas recesji lądolodu w subfazie kujawsko-dobrzyńskiej nastąpił krótkotrwały postój krawędzi lodowej na południe od Rypina78. Przy krawędzi lądolodu akumulowa-ne były głównie piaski i żwiry wodnolodowcowe, a miejscami gliny spływowe. Uformowały się moreny czołowe akumulacyjne oraz równina sandrowa w okolicy Huty Nadróż, Zakrocza i Dylewa. W następstwie akumulacji glin zwałowych w podeszwie lądolodu utworzyły się równiny moreny dennej. W wyniku intensywnej erozji wód roztopowych płynących pod lądolodem ukształtowane zostały liczne rynny subglacjalne i zespoły wałów gliniastych („drumlinów”). Następnie nastąpiło zamarcie brzeżnej części lądolodu. Stagnujące masy lodowe zajmowały znaczne obszary, szczególnie wzdłuż dzisiejszej rynny Rypienicy. W przepływowych, przeważnie supraglacjalnych jeziorach lodowcowych odłożone zostały piaski i mułki, a miejscami także iły kemów o miąższości do 30 m (ryc. 6). Największe zbiorniki funkcjonowały między Rypinem a Rusinowem. W wyniku wytapiania się stagnującego i martwego lodu miejscami na powierzchni wysoczyzn morenowych osadziły się piaski, żwiry i głazy lodowcowe oraz gliny spływowe.

Po ustąpieniu lądolodu w zimnych fazach późnego glacjału (najstarszy dryas, koniec ok. 14,7 tys. lat temu, starszy dryas, ok. 14,1-13,9 tys. lat temu i młodszy dryas, ok. 12,9-11,7 tys. lat temu) panowały tu surowe warunki pe-ryglacjalne z roślinnością tundrową. Nastąpiła agradacja wieloletniej zmarzliny. W okresie lata górna część zmarzliny rozmarzała (warstwa czynna), a grunt przepojony wodą łatwo podlegał przemieszczaniu (soliflukcji) po nachylonych powierzchniach. Warunki te sprzyjały intensywnej denudacji oraz tworzeniu osadów deluwialnych i form denudacyjnych. Na zboczach wysoczyzn morenowych i rynny Rypienicy powstały wówczas liczne dolinki i niecki denudacyjne. W rynnach subglacjalnych i zagłębieniach zalegały pogrzebane martwe lody.

W fazach ciepłych (interstadiałach) późnego glacjału (bolling, ok. 14,7-14,1 tys. lat temu i allerod, ok. 13,9-12,9 tys. lat temu) nastąpiło wytapianie się pogrzebanych martwych lodów oraz degradacja wieloletniej zmarzliny79. W krajobrazie pojawiły się liczne zagłębienia wytopiskowe i rynny subglacjalne, w których rozwinęły się płytkie jeziora. W jeziorach tych akumulowane były niewielkiej miąższości osady mineralne (piaski, mułki), a miejscami organiczne (gytie, torfy). Prawdopodobnie z tego okresu pochodzą mułki i piaski budujące równinę dawnego dna jeziora na północny wschód od Czyżewa. Był to też początek kształtowania się sieci rzecznej w rynnie Rypienicy i przyległych wysoczyznach morenowych. Odpływ rzeki Rypienicy do Drwęcy prawdopodobnie rozpoczął się w allerodzie80.

Ocieplenie klimatu w młodszej epoce czwartorzędu, w holocenie (od ok. 11,7 tys. lat temu), spowodowało zanik wieloletniej zmarzliny i wkroczenie lasów na ten obszar. Na początku holocenu w okresie preborealnym (ok. 11,7-10,2 tys. lat temu) nastąpiło ostateczne wytopienie się pogrzebanych martwych lodów w rynnie Rypienicy81. W dnach rynien i zagłębień powstałych po martwym lodzie doszło do sedymentacji gytii, kredy jeziornej i torfów, a miejscami również piasków i mułków jeziornych. W dnach dolin, dolinek denudacyjnych oraz zagłębień bezodpływowych i okresowo przepływowych postępowała akumulacja deluwiów i namułów.

Począwszy od wczesnego średniowiecza, następowały stopniowe wylesienie tego obszaru oraz rozwój osadnictwa i działalności rolniczej. Powodowało to wzmożenie procesów denudacyjnych na stokach, w tym przede wszystkim erozję gleb. U podnóży stoków, szczególnie rynny Rypienicy, zachodziły intensywne procesy spłukiwania, a miejscami również spełzywania, które odłożyły piaski i gliny deluwialne. W następstwie procesów erozyjnych w krawędzi rynny Rypienicy oraz w dnach dolinek denudacyjnych rozwinęły się parowy i młode dolinki erozyjne. U ich wylotu powstały stożki napływowe. W wyniku prowadzonej od kilkuset lat orki oraz procesów spłukiwania nastąpiło złagodzenie stoków i zmniejszenie pierwotnych deniwelacji terenu. Najbardziej eksponowane na procesy niszczące formy wypukłe oraz krawędzie rynien i dolinek podlegały degradacji, natomiast zagłębienia bezodpływowe były zapełniane deluwiami i na-mułami. W okresie tym powstały formy antropogeniczne, w tym: grodziska, wko-py, doły potorfowe i nasypy.

W związku z powstaniem i rozwojem przestrzennym miasta Rypina dokonały się istotne zmiany w ukształtowaniu rzeźby terenu. Polegały one głównie na pozyskiwaniu i wyrównywaniu powierzchni terenu pod zabudowę poprzez stosowanie nasypów na gruntach organicznych (głównie torfach) w dnie rynny Rypienicy oraz łagodzeniu jej krawędzi, szczególnie po wschodniej stronie miasta. Miąższość nasypów w najstarszej części miasta dochodzi do kilku metrów. Przy budowie dróg o twardej nawierzchni i mostów zostały wykonane liczne wykopy i sztuczne nasypy, a przy melioracji terenów podmokłych - sztuczne rowy. W wyniku eksploatacji surowców mineralnych powstały doły po eksploatacji torfu, glinianki i piaskownie.

6. Historia roślinności okolic Rypina

Współcześnie obszar Pojezierza Dobrzyńskiego, na którym położony jest Rypin, zajmują głównie pola uprawne i obszary zabudowane, a tylko 13,5% powierzchni stanowią lasy. Wzrost intensywności osadnictwa i związany z tym proces odlesiania na tym terenie nastąpił już od późnej fazy wczesnego średniowiecza - XI-XII wiek82.

Fragmenty lasów na Pojezierzu Dobrzyńskim rozmieszczone są bardzo nierównomiernie. Zajmują one obszary nieprzydatne dla rolnictwa i w większości rozmieszczone są w rynnach, dolinach rzecznych, równinach sandrowych oraz w otoczeniu jezior. Współcześnie podstawowym typem lasów Pojezierza Dobrzyńskiego są bory sosnowe. Lasy liściaste i mieszane odgrywają niewielką rolę i często utworzone są na nich obszary chronione („Źródła Skrwy”). Większy kompleks leśny wchodzący w skład Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego znajduje się przy północno-wschodniej granicy Pojezierza. Ponad 70% jego powierzchni zajmują różnorodne lasy; w północnej części występują głównie grądy, a na południu przeważają lasy mieszane i bory sosnowe.

Najważniejszym składnikiem lasotwórczym Pojezierza jest sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), rosnąca głównie na terenach piaszczystych, mniej korzystnych dla upraw. Obok niej rzadko występują drzewa siedlisk żyznych, jak: grab (Carpi-nus), lipa (Tilia), wiąz (Ulmus), jawor, klon (Acer) i jesion (Fraxinus). Olsza (Ainus) odgrywa ważną rolę na siedliskach wilgotnych, w obniżeniach terenu, nad ciekami i jeziorami. W rejonie rypińskim występują również niewielkie naturalne stanowiska buka zwyczajnego (Fagus sylvatica). Gatunek ten występuje jako domieszka w niewielkich płatach w zespołach grądowych na wschodniej granicy swego zwartego zasięgu. Na uwagę zasługują także naturalne stanowiska świerka i cisa na sandrze oraz wyspowe stanowiska modrzewia polskiego w strefie moreny dennej. Świerk, cis i modrzew rosną tu poza zwartym zasięgiem. Lasy powiatu rypińskiego stanowią tylko 5-10%, co stanowi znacznie niższy udział niż dla województwa kujawsko-pomorskiego (23%).

Historia współczesnej szaty roślinnej tego obszaru rozpoczyna się u schyłku ostatniego zlodowacenia. Pierwsze rośliny na ziemi dobrzyńskiej pojawiły się około 15 tys. lat temu, zaraz po ustąpieniu lądolodu. Poznanie historii lasów oraz przemian szaty leśnej umożliwia metoda analizy pyłkowej. Pozwala ona, na podstawie procentowego udziału pyłku i zarodników oraz ich koncentracji w osa-, dzie, scharakteryzować roślinność, jaka rosła w czasie tworzenia osadów wypełniających zbiorniki akumulacyjne. Osadami stanowiącymi swoiste „archiwum”, w którym zapisane są wszelkie zmiany klimatyczne i związane z nimi zmiany roślinności, są gytie jeziorne oraz torfy. W osadach tych zmiany zarejestrowane zostały przez stopniowo dostarczany do nich opad pyłkowy. Duża odporność ziaren pyłku i zarodników na wiele czynników chemicznych umożliwia ich przetrwanie w osadach biogenicznych, które są doskonałym materiałem do zastosowania metody analizy pyłkowej.

Pojezierze Dobrzyńskie ze względu na swoją młodoglacjalną rzeźbę bogate jest w zbiorniki akumulacji biogenicznej. Było to między innymi przyczyną zastosowania metody analizy pyłkowej dla poznania historii roślinności tego obszaru już w kilka lat od jej wprowadzenia83. Kolejne badania prowadzono tu w II poł. XX wieku84. Oprócz opracowań dotyczących wybranych stanowisk zestawiono również syntetyczne opracowanie historii szaty roślinnej dla obszaru Pojezierza Dobrzyńsko-Olsztyńskiego85. Dzięki datowaniu radiowęglowemu i korelacji z dobrze wydatowanymi profilami z sąsiednich obszarów historia szaty roślinnej omawianego terenu przedstawiona została tam na skali czasowej. Ponadto historię drzew i kierunki ich migracji na obszar Polski, a zatem również na teren Pojezierza Dobrzyńskiego, możemy prześledzić na mapach izopolowych wykorzystujących palinologiczną analizę 190 stanowisk z terenu Polski86.

Po ustąpieniu lądolodu, w wyniku procesów zachodzących pod wpływem zróżnicowanych warunków klimatycznych, w okresie późnego glacjału roślinność ulegała kilkukrotnym zmianom. W najstarszym dryasie obszar północnej Polski pokrywała bezleśna roślinność tundrowa, która wraz z poprawą warunków kli-matyczno-siedliskowych stopniowo była zastępowana przez zbiorowiska z dominującymi krzewami: rokitnika, jałowca, brzozy karłowatej i wierzby. W tym czasie w Polsce środkowej panował klimat arktyczny, a średnia temperatura lipca wynosiła około 7° C87. Schyłek tego wczesnego stadium krzewiastej tundry z rokitnikiem stwierdzono w najniżej zalegających warstwach osadu wypełniającego zagłębienie bezodpływowe w okolicy Zbójenka, oddalonego 18 km od Rypina88 (ryc. 7).

Po tym zimnym okresie nastąpiło ocieplenie (interstadiał bolling), które zainicjowało wkraczanie zbiorowisk leśnych. Były to początkowo luźne świetliste lasy brzozowe z domieszką sosny, w których znaczną rolę odgrywały jeszcze zbiorowiska rokitnika i wierzb (ryc. 7). Rozwój lasów brzozowych zahamowany został krótkotrwałym ochłodzeniem i osuszeniem klimatu w starszym dryasie. Luźne lasy brzozowe przekształciły się w tundrę parkową z licznymi heliofitami.

Ten chłodny okres, trwający około 200 lat, nie zawsze ma zapis w profilach pa-linologicznych. Przyczyną braku jego identyfikacji również w okolicach Rypina może być lokalna specyfika klimatu i zbiorowisk roślinnych dająca słaby sygnał pyłkowy*9. Z tego powodu historia roślinności badanego obszaru potraktowana jest jako kompleks interstadialny bolling-allerod. W miarę poprawy warunków klimatycznych w młodszej części tego kompleksu (allerod) po raz pierwszy w okolicach Rypina, podobnie jak i na całym obszarze Polski, rozprzestrzeniały się zwarte lasy brzozowo-sosnowe i sosnowe. Klimat tego okresu można określić jako borealny, ze średnią temperaturą lipca dla środkowej Polski około 13-16°C8990.

Dalszy rozwój lasów powstrzymany został w końcowym epizodzie późnego glacjału, w młodszym dryasie. W najzimniejszej części tego okresu średnia temperatura lipca szacowana jest na około 10° C91. Oziębienie i osuszenie klimatu spowodowało w rejonie Rypina przekształcenie lasów w mozaikową tundrę parkową z dużym udziałem zarośli jałowca i licznych gatunków roślin światłożąd-nych - heliofitów (ryc. 7).

Po ostatnim zimnym wahnieniu klimatycznym nastąpił gwałtowny wzrost temperatury i poprawa warunków siedliskowych. Umożliwiło to niemal natychmiastową ekspansję roślinności leśnej i rozpoczęcie najmłodszego cyklu interglacjalnego, czyli holocenu. Dla charakterystyki historii szaty roślinnej okolic miasta Rypina najbardziej reprezentatywny jest profil z dna rynny Rypienicy (1 km na południe od Rypina; por. ryc. 5) wykonany dla potrzeb opracowania szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 00092. W pobranym z dna rynny profilu osadów zarejestrowane zostały obok roślinności leśnej także zmiany w lokalnej roślinności, jakie zachodziły bezpośrednio na badanym torfowisku. Spągowa data radiowęglowa z głębokości 996-998 cm - 10 230±60 C14 BP93(11 990±25 cal BP53) oraz zapis pyłkowy w tym profilu świadczą, że już od tego czasu w okolicy Rypina rozpoczął się okres panowania lasów, który trwa do chwili obecnej.

Kontynentalny klimat i generalnie ubogie u progu holocenu gleby sprzyjały w tym początkowym okresie rozprzestrzenianiu się lasów sosnowych i sosnowo--brzozowych (okres preborealny, ok. 11,7-10,2 tys. lat temu). Przemienne dominowanie sosny i brzozy w lasach było charakterystyczne dla początku holocenu, gdy klimat o dość wysokich, lecz oscylujących temperaturach i znacznym kontynentalizmie pozostawał w stanie braku równowagi z niestabilną, formującą się roślinnością.

W kolejnym okresie (borealnym, ok. 10,2-8,9 tys. lat temu) na świeżych glebach o większej żyzności masowo rozprzestrzeniała się leszczyna, opanowująca prześwietlenia leśne i wypierająca zbiorowiska brzozy. Stopniowo wkraczały również inne gatunki ciepłolubne, takie jak: wiąz, dąb, lipa i, jako ostatni, jesion. W miejscach podmokłych rozwijały się zbiorowiska, których drzewostan składał się głównie z olszy.

Dalsza sukcesja prowadziła do rozwoju lasów liściastych (okres atlantycki, ok. 8,9-5,7 tys. lat temu), w których obecne były wszystkie składniki mieszanych, ciepłolubnych lasów liściastych. Ich głównymi składnikami były: dęby, lipy, wiązy i jesion. W tym czasie nastąpiła stabilizacja zbiorowisk leśnych, które osiągnęły stan równowagi z warunkami klimatycznymi i siedliskowymi, wytwarzając zbiorowiska klimaksowe. Na torfowisku w dnie rynny Rypienicy i w okolicy ten stan utrzymywał się prawie do końca okresu atlantyckiego.

Fragment osadu przypadający stratygraficznie na schyłek okresu atlantyckiego i początek okresu subborealnego rejestruje zmiany zachodzące na badanym torfowisku. Zarastanie zbiornika spowodowało wkroczenie na torfowisko paproci (Polypodiaceae), czego wyrazem jest duży udział zarodników paproci na diagramie pyłkowym (ryc. 8). Poziom wód gruntowych był zapewne bardzo zmienny, co wpływało na przesuszanie torfowiska. Hiatus w zapisie pyłkowym może być spowodowany przerwą w sedentacji94 torfu albo wtórnie w wyniku selektywnego rozkładu sporomorf. O zmiennym poziomie wód gruntowych zdaje się między innymi świadczyć najpierw występowanie, a następnie zanik roślin szuwarowych w czasie maksymalnej ilości spor paproci i zmienna obecność glonów (Pediastrurn). Świadczą o tym również duże wahania ilości pyłku olszy, zajmującej wilgotne siedliska, i charakterystyczne następstwo roślin błotnych i wodnych. Rypienica zasilana jest szeregiem małych dopływów, ale w dużej mierze wodami podziemnymi. Dużą zmienność hydrologiczną na badanym torfowisku obserwować możemy aż do czasów współczesnych. Nie można jednak wykluczyć, że przyczyną zmian hydrologicznych obok klimatu była również działalność człowieka. Z powiatu rypińskiego znane są ślady obecności ludów neolitycznych95, które mogły mieć wpływ na szatę leśną.

Stabilne lasy klimksowe z okresu atlantyckiego w miarę upływ czasu ulegały przekształceniom spowodowanym pogarszającymi się warunkami klimatyczny-

(e) Panchromatyczna ortofotomapa (1:5000) uzyskana na podstawie zdjęć lotniczych zarejestrowanych w 2005 roku (skala oryginału 1:26 000) (ortofotomapa pochodzi z Bazy Danych Topograficznych, udostępniona przez Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Warszawie)

Ryc. 3. Cyfrowy obraz rzeźby terenu Rypina i okolic (wysokości bezwzględne od 70 do 153 metrów) na podstawie modelu TIN pozyskanego ze stereoskopowych zdjęć lotniczych z 2004 roku (na podstawie danych Centralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Warszawie)

Ryc. 4. Mapa geomorfologiczna obszaru Rypina i okolic (na podstawie W. Wysota, R. J. Sokołowski, Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Rypin. Centr. Arch. Geol. Państ.

Inst. Geol., Warszawa 2009; zmodyfikowana). 1 - wysoczyzna morenowa płaska; 2 - wysoczyzna morenowa falista; 3 - zagłębienia powstałe po martwym lodzie; 4 - sandry; 5 - kemy; 6 - rynny subglacjalne; 7 - wydmy; 8 - dolinki i niecki denudacyjne oraz dolinki erozyjne, 9 - stożki napływowe, 10 - równiny jeziorne, 11 - równiny torfowe, 12 - nasypy, 13 - grodziska.

Ryc. 5. Mapa geologiczna obszaru Rypina i okolic (na podstawie W. Wysota, R. J. Sokołowski Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Rypin. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Warszawa 2009; zmodyfikowana i uproszczona). 1 - torfy, 2 - namuły i deluwia, 3 - piaski i mułki jeziorne, 4 - piaski i mułki kemów, 5 - piaski i żwiry wodnolodowcowe, 6 - gliny zwałowe, 7 - nasypy, 8 - otwory wiertnicze i linia przekroju geologicznego A-B, 9 - lokalizacja sondy badawczej w dnie rynny Rypienicy (ryc. 8)

¥Z6ru! I pnjeBue^’6* _ eijejDX}B4souojqo

u/n/)SB/pad XUO|9

Lunipuaid BOI|JO j

uinuGetids q09^ !

9iqo|q i gupoM Xui|soy yj 9U|9IZ Xui|SOJ 9(BJS0Z0d MBjdn Xui|soy aea:»J9cM3Q}eM00Xzjn_L flA 9B9X0d X»BJj.

B99IJ )|J9!MS snSBj >|ng

snuidjeg qejg

snuixei-j UOISOp 1

emi Bdn L zl •

snu/v BZS|O snaiano qb(] ‘ sniAjoo BUXZOZS91 sniOZkjM

x//eS BqZJ9|M :

aeudoddiH

sruadiunp 09IM0fBp •

ł eueug E]BMO|JB)| BZOZJ0 :

qoAu|9iz ui|soj Burns i /

trZ6l’u!! pnjeßuB^ßM l ; BjjBjoA}B4SOUOjqo j

umiiseipad AuO|0 i uimpuaid BOIPO

aujofq i aupoM Auysoy 9U|9IZ Aui| SOJ 9{B}S0Z0J 1 auMBjdn Auysoy;

seaoeod AmBJ_[

eaotd ijJBIMS ./A snted )|ng _ snuidieQ qejQ 7^ snuixejd uolSdp

e//U Bdn sna/ano qfeg

snu/v BZS|O sn/ÄJOQ BUAZ0ZS9~]

sniu/nzbl/V\ 1

Ryc. 10. Sumy roczne opadów atmosferycznych na posterunku meteorologicznym w Ostrowitem (na podstawie B. Pius, Przestrzenne zróżnicowanie odpływu Drwęcy. Praca doktorska, Instytut Geografii UMK, Toruń 2010 [w przygotowaniu])

Ryc. 11. Roczne współczynniki przepływu (k) Rypienicy w profilu Rypin i krzywa kumulacyjna ich odchyleń [Z (k-1)] od wartości średniej wieloletniej (1961-2005) (wg B. Pius, Przestrzenne zróżnicowanie odpływu Drwęcy. Praca doktorska, Instytut Geografii UMK, Toruń 2010 [w przygotowaniu])

V^>h* hSu4*           &&& 44

c^h Gwf&y c^tt          $>*ł Sn

Vk3A 1114L HtT..___Jtv I /     /*

Ryc. 29. List dobrego urodzenia z 1400 roku wystawiony przez władze Rypina dla mieszczanina rypińskiego Mikołaja Molnera (APT, Kat. III, nr 4078)

^>10 cv\ćłtSk ioVr                            ^coytŁ.

ncfpfiG<j fu* cfycśjtaf £juoc^                                    Vł’^

fy^ne yóy             Lpf^}7^

CMt^tu^c^ ^fbt-7 '3h»c           nw*11*

ctn fyH4L                 ^04^ HWO* <i^-6cił‘h<Vfc' U»t |dr^CV ^A0

p>£Ł wyi* ^e^C4; ^»u><Lt*v                                    ajua ^yj”

d.vt Sć>* /vtjyteefcu*cfft4| 4»dtiint^cA4aic

<raxr^1 "                        /^ C\

Ryc. 30. List dobrego urodzenia z 1406 roku wystawiony przez władze miasta Rypina dla mieszczanina rypińskiego Jakuba (APT, Kat. III, nr 4251)

mi, postępującym ubożeniem gleb i wpływem gospodarki człowieka na środowisko. Te zmiany wpłynęły zasadniczo na skład gatunkowy lasów. W liściastych lasach mieszanych malał udział wiązu, lipy i jesionu, natomiast stopniowo rozprzestrzeniały się grab i buk (okres subborealny, ok. 5,7-2,7 tys. lat temu). Buk w tym czasie stanowił prawdopodobnie domieszkę lasów liściastych lub występował w niewielkich skupieniach na żyznych glebach. Świerk, podobnie jak współcześnie, w okolicach Rypina był poza granicą swojego naturalnego zasięgu i być może występował w rozproszeniu. Około 3 510±35 C14BP (3830±15 cal BP) nastąpił na badanym terenie dynamiczny rozwój lasów grądowych z dużym udziałem graba. Jednak już na przełomie okresów subborealnego i suba-tlantyckiego (od ok. 2,7 tys. lat temu) dominującym gatunkiem w otoczeniu torfowiska w dnie Rypienicy była sosna. Równocześnie rozprzestrzeniały się rośliny zielne o wymowie antropogenicznej.

Na zniszczenie lasów liściastych w sąsiedztwie torfowiska nałożyły się dwa czynniki. Obok wahań poziomu wody wywołanych zmianami klimatycznymi ważnym czynnikiem była działalność człowieka. Obecność osadnictwa z epoki brązu i początku epoki żelaza (ludność kultury łużyckiej) oraz z okresu wpływów rzymskich (kultura wielbarska) potwierdzają znaleziska archeologiczne96. Osłabienie osadnictwa, a być może i wyludnienie tego obszaru spowodowały wyraźną fazę regeneracyjną lasów. Maksymalny udział graba w tych lasach przypada w poziomie datowanym radiowęglowo na 1 220±30 C14 BP (1155±15 cal BP) (młodsza część okresu subbatlantyckiego). Rozwój lasów grabowych w okolicy Rypina według periodyzacji archeologicznej przypada na okres Wędrówki Ludów i początek wczesnego średniowiecza. Nastąpiło wtedy osłabienie osadnictwa lub nawet wyludnienie tego terenu. Ponowne osadnictwo według ustaleń archeologów miało miejsce we wczesnym średniowieczu. Na XI/XII wiek datowane są między innymi grodziska w północnej części ziemi dobrzyńskiej, w Starorypinie i Radzikach97. Sprzyjające warunki dla rozwoju hutnictwa w północnej części ziemi dobrzyńskiej sprzyjały dalszej dewastacji środowiska przyrodniczego. Pozostałości osady hutniczej położonej nad Rypienicą dowodzą o wykorzystywaniu miejscowych rud już od XII wieku98.

Od późnego średniowiecza głównym składnikiem wytrzebionych lasów, pozostałych na glebach ubogich, jest sosna, która wraz z dębem i grabem tworzy bory mieszane. Powierzchnie nieleśne zajęte są głównie pod uprawy, pastwiska i obszary zabudowane. Świadczy o tym duży udział roślin zielnych, które w stropie profilu przekraczają 40%.

7. Gleby

Pokrywa glebowa obszaru Rypina i okolic została ukształtowana w wyniku procesów naturalnych, uwarunkowanych zmieniającymi się warunkami klimatycz-no-roślinnymi po ustąpieniu ostatniego lądolodu oraz pod wpływem późniejszej działalności gospodarczej człowieka. U schyłku ostatniego zlodowacenia na obszarze opuszczonym przez lądolód pod wpływem roślinności tundrowej zaczęły formować się gleby inicjalne i gleby tundrowe. Większość gleb występujących na tym obszarze rozwinęła się wraz z ociepleniem klimatu w holocenie w warunkach istnienia naturalnych zbiorowisk leśnych. Rozwój osadnictwa i intensyfikacja gospodarki rolnej doprowadziły do przeobrażenia naturalnej pokrywy glebowej, degradację gleb, a nawet wytworzenie nowych typów gleb.

Charakterystyczną cechą pokrywy glebowej w rejonie Rypina jest dominacja gleb strefowych, specyficznych dla nizinnych obszarów Polski". Obok gleb strefowych występuje tu także kilku typów gleb śródstrefowych i niestrefowych.

Strefową pokrywę glebową w tym obszarze stanowią gleby brunatnoziem-ne (głównie gleby płowe, rzadziej gleby brunatne) oraz gleby bielicoziemne (gleby rdzawe i gleby bielicowe). Gleby płowe zajmują zwarte obszary przeważnie płaskich wysoczyzn morenowych przyległych do rynny Rypienicy. Utworzyły się one z glin zwałowych przy udziale roślinności wielogatunkowych lasów liściastych lub mieszanych99100. Lokalnie z glebami płowymi sąsiadują gleby brunatne zajmujące obszary falistych równin morenowych, a miejscami także pagórki i wzgórza kemowe. Ukształtowały się one z glin lodowcowych oraz z mułków i iłów przy udziale lasów liściastych lub bogatszych lasów mieszanych. Gleby płowe i brunatne należą potencjalnie do gleb średnio urodzajnych i stanowią podstawę produkcji rolniczej na tym obszarze.

Gleby bielicoziemne zajmują obszary sandrowe oraz formy kemowe. Składają się na nie przede wszystkim gleby rdzawe, które powstały z luźnych piasków i żwirów oraz piasków i piasków pylastych przy udziale roślinności borów, bo-

rów mieszanych, rzadziej lasów mieszanych101. Lokalnie na ubogich piaskach sandrowych pod wpływem roślinności leśnej, głównie mało wymagających zespołów borowych, obok gleb rdzawych rozwinęły się również gleby bielicowe. Kwaśny odczyn i ubóstwo w składniki pokarmowe powodują, że gleby rdzawe i bielicowe są mało urodzajne i ich wykorzystanie w rolnictwie jest niewielkie. W okolicy Za-krocza, Rusionowa i Strzyg gleby te porośnięte są borami sosnowymi lub borami mieszanymi.

Glebom strefowym towarzyszą gleby śródstrefowe, wśród których występują gleby torfowe, gleby murszowe, gleby murszaste (murszowate) i mady rzeczne.

Gleby torfowe powstały w wyniku gromadzenia się szczątków roślinności bagiennej w warunkach wysokiego poziomu wód gruntowych, powodującego często podtapianie, a także występowania przepływowych wód powierzchniowych. Rozwinęły się one w obszarach torfowisk niskich, zajmujących dno rynny Rypienicy oraz zagłębień wytopiskowych. W sąsiedztwie gleb torfowych często występują gleby murszowe. Gleby te rozwijają się z torfów w następstwie sztucznego lub naturalnego obniżenia poziomu wód gruntowych. Gleby torfowe i murszowe stanowią siedliska zbiorowisk hydrofilnych, do których należą najczęściej wilgotne lasy olszynowe i jesionowe (olsy) oraz roślinność łąkowa. Gleby murszaste są to gleby zbliżone do czarnych ziem i przeważnie występują w lokalnych i niewielkich, bezodpływowych obniżeniach terenu. Mady rzeczne rozwinęły się lokalnie w dnie rynny Rypienicy i w dnach większych dolinek jej bocznych dopływów, które podlegają okresowo zalewom i akumulacji namu-łów rzecznych. Pierwotną naturalną pokrywę roślinną tworzyły lasy łęgowe, które przekształciły się stopniowo w wilgotne zbiorowiska grądowe.

Na obszarze Rypina i okolic występują też gleby niestrefowe. Należą do nich gleby, w których dominującym czynnikiem glebotwórczym była działalność człowieka (gleby antropogeniczne)102. Do tej grupy gleb zaliczamy rigosole, czyli gleby całkowicie przeobrażone pod wpływem głębokiej (do 1 m) orki melioracyjnej, zwanej regulówką, oraz urbisole (gleby urbanoziemne), występujące na terenach o wieloletniej zwartej zabudowie, głównie na skwerach, w parkach, alejach i cmentarzach. Liczne są też hortisole (gleby ogrodowe), czyli gleby przeobrażone wskutek długotrwałych zabiegów agrotechnicznych, zajmujące przede wszystkim obszary ogródków działkowych i sadów.

Znaczne odlesienie i urozmaicona rzeźba tego terenu sprzyjają procesom erozji gleb. Współcześnie zachodzące procesy z nią związane to: spłukiwanie (erozja wodna), ruchy masowe (osuwiska, zerwy, spełzywanie), sufozją, procesy niwalne i eoliczne101. Najbardziej zagrożone erozją gleb są bardziej strome wschodnie zbocza rynny Rypienicy, a także stoki bocznych dolinek erozyjnych i denudacyjnych oraz form kemowych.

8. Wody powierzchniowe i klimat

Obszar Rypina położony jest w zlewni rzeki Rypienicy (ryc. 9). Rzeka ta jest ciekiem III rzędu w systemie hydrograficznym Wisły. Jest ona lewostronnym dopływem Drwęcy, który odwadnia obszar o powierzchni 369,1 km2. Zlewnia ma kształt lekko wydłużony w kierunku północ-południe. Źródła Rypienicy znajdują się koło wsi Stępowo i Wólka Przywitowo102. Po przepłynięciu 35,7 km uchodzi ona do rzeki Drwęcy.

W górnym biegu Rypienica odwadnia obszary sandru dobrzyńskiego, zaś w środkowym i dolnym - wysoczyzny morenowe. Rzeka w większości swojego biegu wykorzystuje rynnę subglacjalną, którą niegdyś subglacjalne wody roztopowe odpływały w kierunku południowym na obszar sandru dobrzyńskiego. Dopiero po wytopieniu się brył martwego lodu nastąpił odpływ wód rzecznych w kierunku doliny Drwęcy.

Początkowo Rypienica na długości około 5 km wykazuje cechy cieku okresowego. Płynie ona tu przez obszar sandrowy, zbudowany z przepuszczalnych osadów piaszczysto-żwirowych. Następnie po połączeniu z Rowem Skudzewskim płynie jako rzeka stała. Na 7 km wpada do niej lewoboczny dopływ Struga Puszcza - ciek zbierający wody z obszaru sandrowego. Od około 9,5 km w okolicach miejscowości Zakrocz Rypienica wpływa na obszar wysoczyzn morenowych. Dalej - na 14 km - uchodzą do niej Struga Dylewska i Czermińska. W ich dolnych odcinkach zlokalizowane są liczne źródła i wysięki103. Następnie Rypienica przyjmuje lewoboczny dopływ - Strugę Prątnicką - odwadniający obszar w okolicach Karbowizny. Kolejnymi dopływami na 20,5 km są Struga Starorypińska i Struga Mariańska. Następny dopływ - Struga Warpalicka - po drodze przepływa przez jeziora: Czarownica, Trąbin i Długie. W dolnym odcinku Rypienica zasilana jest przez rzekę Pissę, która odwadnia zmeliorowany obszar wysoczyzny morenowej. Rolę retencyjną zlewni pełni obszar sandru dobrzyńskiego, nieliczne jeziora, do których poza już wyżej wymienionymi należą jeszcze Kiełbińskie i Warpalickie oraz mokradła i torfowiska.

Warunki hydrogeologiczne są tu bardzo skomplikowane i zmienne zarówno na powierzchni, jak i w przekroju hydrogeologicznym. Jednolity poziom wodonośny występuje tu na rzędnych od ok. 82 do ok. 70 m n.p.m.104 Przypowierzchniowy poziom wodonośny wykazuje dość skomplikowany układ, który cechuje się często brakiem ciągłości występowania. Układ zwierciadła wód podziemnych wskazuje na drenujący charakter Rypienicy105. O intensywnym zasilaniu podziemnym koryta świadczą też liczne źródła wzdłuż rynny Rypienicy106, szczególnie u podnóża jej wschodnich zboczy.

W obszarze miasta Rypina, jak też przyległej wysoczyzny morenowej przeważa spływ powierzchniowy do cieków. Natomiast w górnej części zlewni na piaszczystym obszarze sandrowym odpływ wód opadowych następuje drogą podziemną.

Ze względu na występowanie niedoborów zasobów wodnych na tym obszarze Rypienica w latach 1965-1070 została uregulowana za pomocą zastawek. Zyskano w ten sposób możliwość nawodnienia dna rynny w okresach suchych.

8.1. Jeziora

Jeziora pełnią bardzo ważną funkcję w systemie hydrograficznym, stanowią bowiem zbiorniki retencyjne zwiększające zasoby wodne zlewni, przez co wpływają na reżim odpływu cieków. Choć zlewnia Rypienicy położona jest na Pojezierzu Dobrzyńskim, jeziora zajmują niewielką powierzchnię i jest ich niewiele (ryc. 9). Ze względu na genezę zaliczamy je do jezior rynnowych. Większość jezior dobrzyńskich, w tym jeziora w okolicy Rypina, charakteryzuje się słabym urozmaiceniem linii brzegowej oraz zwartością przejawiającą się brakiem oddzielnych basenów, zatok i wysp. Warto podkreślić, że wskaźnik wydłużenia jeziora Długie, rozumiany jako iloraz długości jeziora do jego szerokości, wynosi 25,6 i jest najwyższy w Polsce107. Jest to największe jezioro w omawianej zlewni; ma powierzchnię 112,5 ha i 6,4 m głębokości średniej, przy 18 m głębokości maksymalnej. Drugie pod względem zajmowanej powierzchni jest Jezioro Kiełpińskie - 50 ha. Charakteryzuje się głębokością średnią 5,3 m, przy maksimum dochodzącym do 10 m.

Istotnym elementem hydrograficznym są też torfowiska i mokradła. W zlewni Rypienicy występują one głównie w zagłębieniach powstałych po martwym lodzie na wysoczyźnie morenowej i w obszarze sandrowym oraz w dnach rynien subglacjalnych. Często pełnią rolę rezerwuaru wody w okresach suchych, gromadząc wodę w czasie zwiększonych opadów atmosferycznych lub zatrzymując ją po roztopach.

Jeziora Długie i Kiełpińskie występują w obszarze intensywnej działalności rolniczej. Odpowiadają one III niskiej kategorii odporności na degradację. Ocena jakości wody wykazała, że jeziora te należą do III klasy czystości108. Powyżej Rypina wody rzeki Rypienicy pod względem fizyczno-chemicznym odpowiadają III klasie czystości109. W wodach Rypienicy poniżej Rypina osiągane są wysokie stężenia niektórych wskaźników fizyczno-chemicznych, co zbliża je do wód pozaklasowych. W Rypinie funkcjonuje oczyszczalnia ścieków, do której dowożone są ścieki w ilości ok. 18 tys. m3/rok, a poprzez sieć kanalizacyjną trafia do niej zaledwie ok. 640 tys. m3/rok. Część ścieków nieczyszczonych dostaje się bezpośrednio do Rypienicy, co przy niewielkich przepływach w rzece powoduje znaczną degradację jej wód.

8.2. Klimat

Klimat Rypina, tak jak klimat całego Pojezierza Dobrzyńskiego i obszarów sąsiednich, ma charakter przejściowy między klimatem morskim a klimatem kontynentalnym. O właściwościach klimatu decydują napływające w ciągu roku głównie polarne masy atmosferyczne, rzadziej podzwrotnikowe i arktyczne, o cechach morskich i kontynentalnych. Cechą charakterystyczną klimatu jest znaczna zmienność pogody w ciągu całego roku. Zgodnie z regionalizacja klimatyczną

Tab. 1. Średnie miesięczne i roczne temperatury powietrza (w °C) i sumy opadów atmosferycznych (w mm) w Rypinie w latach 1951-1980 oraz sumy opadów atmosferycznych w Ostrowite w latach 1961-2005

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

Rok

Temperatura

Rypin

-3,4

-2,8

1,0

6,8

12,3

16,3

17,4

16,7

12,6

7,9

3,2

-1,2

7,2

Opady Rypin

32

27

25

37

51

58

84

64

48

38

42

36

542

Opady Ostrowite

28

23

29

32

49

64

83

61

52

37

42

38

537

Podstawa: K. Marciniak, G. Wójcik, Klimat, [w:] Środowisko przyrodnicze w województwie włocławskim, red. S. Bagdziński, Włocławek, s. 44.

Polski Rypin i jego okolice leżą w obrębie regionu wielkopolsko-mazowieckie-go110111 112. Stosunki ogólnoklimatyczne modyfikowane są przez lokalne warunki mi-kroklimatyczne, wynikające z charakterystycznego rynnowo-wysoczyznowego położenia miasta.

Średnia temperatura roczna w Rypinie wynosi 7,2 °C (tab. 1). Najniższa temperatura występuje zazwyczaj w styczniu i wynosi -3,4 °C. W poszczególnych latach roczne minima mogą przypadać na luty oraz grudzień. Najcieplejszymi miesiącami w ciągu roku są lipiec i sierpień (ok. 17 °C). Średnie sumy roczne opadów są rzędu 542 mm (tab. 1). Występuje wyraźna przewaga opadów w półroczu letnim (V-X) - 343 mm, co związane jest z kontynentalizmem klimatu. Najwilgotniejszym miesiącem jest lipiec (84 mm), zaś najniższe opady występują w marcu (25 mm) lub lutym (27 mm). W przebiegu rocznym opadów wyróżnia się maj, kiedy następuje wzrost opadów w porównaniu z poprzednimi miesiącami.

Opady z posterunku meteorologicznego w Ostrowitem w latach 1961-2005 wykazują niewielkie odchylenia w porównaniu z danymi z okresu 1951-1980 w Rypinie. Średnio w wieloleciu różnica ta wynosi zaledwie 5 mm. Rozkład opadów w ciągu roku jest też podobny. Maksimum przypadało w lipcu, zaś minimum w lutym, podczas gdy w Rypinie w marcu. W latach 1961 -2005 w opadach atmosferycznych nie obserwowano istotnej tendencji zmian (ryc. 10). Zauważyć jednak można znaczne różnice w sumie opadów w poszczególnych latach; minimum -334 mm zanotowano w 1982 roku, zaś maksimum - 872 mm w 1970 roku.

8.3. Przepływy

Średni wieloletni przepływ wynosił 0,54 m3s ’,co daje 4,4 dm3s ’km2. Jest to mniej o 1,1 dm3s ’km2 w porównaniu ze średnimi przepływami dla Polski. Obszar Rypina i jego okolic charakteryzuje się więc małymi zasobami wodnymi. Wahania przepływu w wieloleciu 1961-2005 są znaczne (ryc. 11). W 1992 roku średni roczny przepływ wynosił zaledwie 0,25 m3s 1 (2 dm3s ’km2), zaś w bardzo wilgotnym 2002 roku aż 0,9 m3s 1 (7,3 dm3s ’km2)”4. W analizowanych latach tendencja rosnąca przepływu z przewagą lat wilgotnych utrzymywała się do 1983 roku. Od 1983 roku rozpoczął się wieloletni okres niskich wartości przepływu, wynikający z mniejszego zasilania opadami atmosferycznymi. Od 1993 roku zaznaczają się fluktuacje zarówno zwiększonego, jak i zmniejszonego odpływu w zależności od wilgotności roku.

Sezonowa zmienność odpływu zgodna jest z charakterem pór roku (ryc. 12). Występuje ogromna dysproporcja odpływu; aż 68% przypada na półrocze zimowe (XI-IV). Kulminacja przypada na roztopy wiosenne, tj. na marzec, ale w poszczególnych latach może to też być luty lub kwiecień. Wtedy następuje alimentacja koryta na skutek spływu powierzchniowego pochodzącego z topnienia pokrywy śnieżnej. Pomimo wysokich opadów atmosferycznych tylko 32% odpływu występuje w półroczu letnim (V-X). W ciepłej porze roku wysoka temperatura sprzyja parowaniu oraz intercepcji. Można jednak wyróżnić niewielki wzrost odpływu w lipcu, co jest reakcją na wysokie opady nawalne w tym miesiącu.

8.4. Zjawiska ekstremalne

W hydrologii do zjawisk ekstremalnych zalicza się wezbrania i niżówki. Wezbraniem nazywamy podniesienie stanu wody/przepływu ponad przyjęty poziom odniesienia. Podczas wezbrania większość wody w korycie rzecznym pochodzi ze spływu powierzchniowego. Niżówka, analogicznie do wezbrania, to okres, w którym stany wody/przepływy są niższe od przyjętej wartości granicznej. Bardzo często niżówki można wiązać z okresem, w którym rzeka zasilana jest przez wody podziemne. Zjawiska ekstremalne charakteryzujemy za pomocą parametrów takich jak: głębokość (wysokość), czas trwania, początek i koniec zjawiska oraz objętość fali wezbraniowej lub niedoboru wody w czasie niżówki.

Wezbrania tworzą się przede wszystkim na wiosnę i są wywołane nagłym wzrostem temperatury i topnieniem pokrywy śnieżnej w zlewni. Dodatkowo zamarznięty jeszcze w tym czasie grunt utrudnia wsiąkanie wody, przyspieszając spływ wód po powierzchni gruntu. Letnie wezbrania występują jako skutek na-walnych opadów, które wykazują dużą nieregularność z roku na rok. Biorąc to pod uwagę, liczba wezbrań w okresie półrocza ciepłego jest znacznie niższa w porównaniu z okresem zimowym. W wieloleciu 1961-2005 zdecydowanie dominowały wezbrania w półroczu chłodnym - 39 wystąpień, zaś w letnim 18 (ryc. 13). Średni przepływ podczas wezbrania w półroczu chłodnym wynosił 2,89 m3s 1 (tj. 23,5 dm3s ’km2), w letnim - 1,43 m3s‘‘ (11,6 dm3s’km2). Maksymalny przepływ w wieloleciu 1961-2005 wystąpił w półroczu ciepłym 12 VII 1980 roku i wynosił 10,9 m3s 1 (88,7 dm3s ’km2). Wezbrania w półroczu chłodnym mogą wystąpić zarówno w styczniu i lutym, jako skutek odwilży śródzimowych, jak też w marcu i kwietniu, jako wynik wiosennych roztopów.

Wezbrania w półroczu ciepłym nie wykazują uporządkowania i mogą wystąpić w każdym miesiącu. Średni czas trwania wezbrań w obydwu półroczach jest zbliżony i wynosi 11-12 dni, choć zdarzały się wzbrania trwające ponad 30 dni115. Wezbrania zwykle są krótkie, ale dość gwałtowne, na co wskazują wysokie wartości odpływu jednostkowego.

Niżówki dominują w półroczu letnim. W wieloleciu 1961-2005 przeciętny czas ich trwania w półroczu ciepłym wynosił 44 dni, natomiast w okresie półrocza zimowego 22 dni. W ostatnich latach z powodu braku ostrych zim niżówki zimowe obserwowane są coraz rzadziej, a w.analizowanym okresie ich wystąpienie notowano w 12 latach, z czego większość w latach 70. XX wieku (ryc. 14). Niżówki te powstają jako efekt silnych mrozów, gdy ustaje spływ powierzchniowy, a zamarznięcie gruntu ogranicza zasilanie wód podziemnych. Niżówki letnie nie wykazują uporządkowania i występują bardzo często (wyjątek stanowią bardzo wilgotne lata). Średni czas trwania niżówek znacznie się różni w zależności od pory roku. Okres niskiego przepływu wód trwa od połowy lata do jesieni. Jeżeli zima jest mało śnieżna, a lato charakteryzuje się niskimi opadami deszczu, wówczas obserwuje się głębokie niżówki. Takie warunki sprzyjają wyczerpaniu wód podziemnych i następują ekstremalnie niskie przepływy. Dla przykładu można wymienić rok 1993, w którym przepływy niżówkowe utrzymywały się przez 108 dni116. Średni przepływ podczas niżówki w półroczu chłodnym wynosił 0,19 m3s 1 (tj. 1,5 dm3s’km2), a w letnim - 1,10 m3s’’ (0,9 dm3s’km2). Absolutne minimum przepływu wystąpiło podczas suszy w lipcu 1993 roku i wynosiło 0,036 m3s ’, co daje zaledwie 0,3 dm3s ’km2.

1

J. Siemiradzki, Szkic geologiczny Królestwa Polskiego i krajów przyległych, „Pamiętnik Fizjograficzny” 1891, t. 11; idem, Geologia ziem polskich, t. 2, Lwów 1909.

2

P. A. Prawosławliew, K izuczenju lednikowych obrazowanij siewiernoj czasti Carstwa Polska-wo, „Trudy i protokoły zasiedanij obszestwa Jestiestwoispytatielej pri Imp. Warsz. Uniwersy-tietie” 1904, t. XV, Warszawa 1905.

3

J. Behr, O. Tietze, Die Fortsetzung der Lissauer Endmoränen nach Russisch - Polen und die Endmoränen bei Mława, „Jahrbuch der Königlich Preussischen Geologischen Landesanstalt” 1912, Bd. 33, s. 98-113.

4

E. Dziewulski, Jeziora rypińskie i firlejowskie. „Pamiętnik Fizjograficzny” 1881, t. 1, s. 101 — -109.

5

A. Zalewski, Sprawozdanie z poszukiwań roślinoznawczych w Ziemi Dobrzyńskiej w 1889 roku, „Wszechświat” 1890, nr 7, s. 108-109.

6

S. Lencewicz, Nowe moreny czołowe na Niżu Polskim, „Przegląd Geograficzny” 1919, t. 1, z. 1, s. 108-114; idem, O podłożu dyluwialnym w okolicach Płocka, „Posiedzenia Naukowe Państwowego Instytutu Geologicznego” 1924, s. 8; idem, Dyluwium i morfologia środkowego Powiśla, „Prace Państwowego Instytutu Geologicznego” 1927, t. 2, z. 2, s. 67-220.

7

S. Wołłosowicz, O południowej krawędzi prusko-mławskiego lądolodu w epoce ostatniego zlodowacenia, „Sprawozdania Polskiego Instytutu Geologicznego”, t. 2, Warszawa 1924.

8

J. Lewiński, Zaburzenia czwartorzędowe i „morena dolinowa” w pradolinie Wisły pod Włocławkiem, „Sprawozdania Naukowe Państwowego Instytutu Geologicznego, 1924, nr 1, s. 8.

9

W. Nechay, Dyluwium Pojezierza Dobrzyńskiego, „Posiedzenia Naukowe Państwowego Instytutu Geologicznego” 1925, t. 10, s. 2-3; idem, Utwory lodowcowe Ziemi Dobrzyńskiej, „Sprawozdania Państwowego Instytutu Geologicznego” 1927, t. 4, z. 1-2, s. 61-144.

10

W. Nechay, Studia nad genezą jezior dobrzyńskich, „Przegląd Geograficzny” 1932, t. 12, s. 116-176.

11

A. Zierhoffer, Zagadnienia powierzchni podyluwialnej na ziemiach polskich, „Pokłosie Geograficzne”, t. 3, Lwów 1925.

12

R. Galon, Przeglądowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, arkusz Toruń, wyd. A, Warszawa 1947; R. Galon, J. Pacowska, Przeglądowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, arkusz Toruń, Warszawa 1953; J. Pacowska, Materiały archiwum wierceń, t. IV, cz. 1, ark. Toruń, Warszawa 1953.

13

M. Łańcucka-Środoniowa, Mioceńska flora z Rypina na Pojezierzu Dobrzyńskim, [w:] Z badań flor trzeciorzędowych, t. 2, „Prace Instytutu Geologicznego” 1957, t. 15, s. 5-76; L. Stuchlik, Pollen analysis of the Miocene deposits at Rypin (NW ofWarsaw), „Acta Paleobotanica” 1964, t. 5, z. 2, s. 3-111.

14

Z. Churski, J. Kotarbiński, M. Liberacki, W. Niewiarowski, C. Wójcik, Mapa geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Brodnica, Warszawa 1978; J. Kotarbiński, Mapa geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Brodnica, Warszawa 1978; R. Galon, J. Kotarbiński, C. Wójcik, Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Brodnica, Warszawa 1979.

15

W Niewiarowski, Rzeźba terenu i budowa geologiczna doliny Drwęcy i jej otoczenia (w granicach województwa bydgoskiego) i ich wpływ na zagrożenie erozją, wodną gleb, „Acta Univer-sitatis Nicolai Copernici”, Geografia, 1973, t. 9, s. 39-62; Z. Lamparski, Plejstocen i jego podłoże w północnej części Środkowego Powiśla, „Studia Geologica Polonica” 1983, t. 76, ss. 88; W. Niewiarowski, Osady czwartorzędowe i rzeźba terenu, [w:] Województwo toruńskie. Przyroda - ludność i osadnictwo - gospodarka, red. R. Galon, Warszawa 1984, s. 47-81; L. Marks, Relation of substrate to the Quaternary paleorelief and sediments western Mazury and Warmia (northern Poland), „Zeszyty Naukowe AGH” 1988, t. 1165, ss. 76; A. Sadurski, W. Strembski, Budowa geologiczna i zasoby kopalin, [w:] Środowisko przyrodnicze województwa włocławskiego, red. S. L. Bagdziński, Włocławek 1997, s. 47-76.

16

W. Wysota, R. J. Sokołowski, Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Rypin, Warszawa 2009; iidem, Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Rypin, Warszawa 2009.

17