Zachowania niepoprawne ebook

Dla

Victora Fuchsa, który dał mi rok do namysłu,Erica Wannera i The Russell Sage Foundation,którzy wsparli zwariowany pomysł

oraz dla

Colina Camerera i George’a Loewensteina,pierwszych badaczy niepoprawnych zachowań

Podstawą ekonomii politycznej i, ogólnie rzecz biorąc, wszystkich nauk społecznych jest niewątpliwie psychologia. Być może nadejdzie taki dzień, kiedy będziemy w stanie wyprowadzić prawa nauk społecznych z zasad psychologii.

Vilfredo Pareto, 1906[1*]

Przedmowa

Zanim zaczniemy, chciałbym opowiedzieć wam dwie historyjki o moich przyjaciołach i mentorach, Amosie Tverskym i Danielu Kahnemanie. Pozwolą wam się zorientować, czego możecie oczekiwać po tej książce.

Jak zadowolić Amosa

Nawet zapominalskim, którzy jakoś nigdy nie mogą sobie przypomnieć, gdzie odłożyli klucze, życie dostarcza co jakiś czas chwil, które na zawsze pozostają w pamięci. Niekiedy chodzi o wydarzenia publiczne. Dla osób z mojego pokolenia było to na przykład zabójstwo Johna F. Kennedy’ego (studiowałem na pierwszym roku; graliśmy akurat z kolegami w kosza na sali gimnastycznej). Dla wszystkich, którzy są dostatecznie dojrzali, aby przeczytać tę książkę, będzie to z pewnością 11 września 2001 roku (akurat się obudziłem; słuchając radia, próbowałem ogarnąć sens tego, co się działo).

Zdarzają się i takie wydarzenia, które mają wymiar osobisty: od wesel do zaliczenia dołka jednym uderzeniem. Dla mnie był to telefon od Danny’ego Kahnemana. Mimo że pozostawaliśmy od lat w stałym kontakcie i odbyliśmy setki rozmów telefonicznych, które jakoś nie zapadły mi w pamięć, akurat w przypadku tamtej potrafię powiedzieć, gdzie się dokładnie znajdowałem. Był początek roku 1996, a Danny zadzwonił z informacją, że u jego przyjaciela i współpracownika Amosa Tversky’ego zdiagnozowano nieuleczalny nowotwór i że pozostało mu około sześciu miesięcy życia. Informacja ta wprawiła mnie w takie osłupienie, że musiałem oddać słuchawkę żonie i poświęcić chwilę na odzyskanie panowania nad sobą. Człowiek zawsze przeżywa szok na wieść o tym, że bliski przyjaciel umiera, ale Amos Tversky naprawdę nie był osobą, która mogłaby odejść w wieku pięćdziesięciu dziewięciu lat. Amos, którego artykuły i wykłady odznaczały się precyzją i perfekcjonizmem, u którego na pustym biurku spoczywały jedynie ułożone równolegle notes i ołówek, nie mógł tak po prostu umrzeć.

Amos podzielił się informacją o swoich problemach dopiero wtedy, kiedy nie był już w stanie chodzić do pracy. Wcześniej o nowotworze wiedział tylko wąski krąg, do którego należało dwóch moich bliskich przyjaciół. Zabroniono nam dzielić się tą tragiczną wiadomością z kimkolwiek poza małżonkami; przez tych pięć miesięcy mogliśmy tylko wspierać się nawzajem.

Amos nie chciał upubliczniać informacji o swoim stanie zdrowia, ponieważ nie zamierzał spędzić ostatnich miesięcy życia na odgrywaniu roli umierającego człowieka. Wolał skupić się na pracy. Razem z Dannym postanowili przygotować książkę: zbiór własnych i cudzych artykułów poświęconych badaniu ludzkich sądów i podejmowania decyzji, dziedzinie psychologii, pod którą położyli podwaliny. Zatytułowali ją Choices, Values, and Frames [Wybory, wartości i ramy interpretacyjne][1]. Amos chciał się po prostu oddać temu, co naprawdę uwielbiał: pracy, spędzaniu czasu z rodziną i oglądaniu meczów koszykówki. W tamtym okresie nie życzył sobie wizyt osób, które odwiedzałyby go tylko po to, żeby wyrazić ubolewanie z powodu jego choroby, ale ponieważ pozwalał na wizyty „robocze”, odwiedziłem go na sześć tygodni przed śmiercią, jako pretekst podając chęć skonsultowania jakichś spraw związanych z artykułem, który wspólnie przygotowywaliśmy. Poświęciliśmy trochę czasu na omawianie spraw naukowych, po czym obejrzeliśmy mecz z finałowych rozgrywek NBA.

Amos wykazywał się mądrością w niemal każdym aspekcie życia, w tym również w podejściu do choroby[2*]. Po zasięgnięciu opinii lekarzy z Uniwersytetu Stanforda doszedł do wniosku, że poświęcenie kilku ostatnich miesięcy życia na bezcelowe zabiegi medyczne sprawiłoby tylko, że czułby się fatalnie, a kilka dodatkowych tygodni życia, jakie mógłby w ten sposób uzyskać, nie wydawało mu się tego warte. Humor nie opuszczał go do końca. Swojemu onkologowi wyjaśnił, że nowotwór nie jest grą o sumie zerowej: „To, co złe dla raka, wcale nie musi być dobre dla mnie”. Kiedyś w czasie rozmowy telefonicznej zapytałem go, jak się czuje. „Wiesz, to naprawdę zabawne: kiedy człowiek zapada na grypę, czuje się tak, jakby miał zaraz umrzeć, ale kiedy naprawdę umiera, zazwyczaj czuje się zupełnie w porządku”.

Amos zmarł czerwcu i został pochowany w Palo Alto w Kalifornii, gdzie mieszkał ze swoją rodziną. Podczas pogrzebu Oren, syn Amosa, wygłosił krótką mowę. Przytoczył w niej treść liściku, który ojciec napisał do niego na kilka dni przed śmiercią.

Mam poczucie, że przez ostatnich kilka dni opowiadaliśmy sobie różne anegdoty i historyjki z myślą o tym, żeby nie poszły w zapomnienie; przynajmniej przez jakiś czas. Zgodnie ze starą żydowską tradycją historia i mądrość są przekazywane z pokolenia na pokolenie nie za pośrednictwem wykładów i książek historycznych, ale za pomocą anegdot, zabawnych opowiastek i odpowiednich dowcipów.

Po pogrzebie Tverscy urządzili u siebie w domu tradycyjną sziwę. Było niedzielne popołudnie. Po jakimś czasie w kilka osób wymknęliśmy się do pokoju z telewizorem, żeby obejrzeć końcówkę meczu z play-offs NBA. Było nam trochę głupio, ale Tal, syn Amosa, uspokoił nasze sumienia: „Gdyby ojciec był tu z nami, głosowałby za tym, żeby obejrzeć na żywo mecz, a nagrać pogrzeb”.

Od naszego pierwszego spotkania w 1977 roku każdy z pisanych przeze mnie artykułów naukowych poddawałem nieoficjalnemu testowi: „Czy Amos wyraziłby się o tym pochlebnie?”. Mój przyjaciel Eric Johnson, którego poznacie w dalszej części książki, może zaświadczyć, że jeden z naszych artykułów opublikowaliśmy dopiero trzy lata p o przyjęciu go przez czasopismo. Redaktor, recenzenci i Eric uważali, że wszystko jest w porządku, ale Amos miał zastrzeżenia do jednego z poruszanych przez nas punktów, a ja chciałem wprowadzić zmiany, które by go zadowoliły. Ślęczałem więc nad tekstem, podczas gdy Eric odliczał dni do promocji, tracąc nadzieję, że będzie mógł się pochwalić publikacją. Napisał również wiele innych ważnych artykułów, więc odwlekania przeze mnie publikacji wspólnego tekstu nie przypłacił na szczęście stanowiskiem. Po długich wysiłkach udało mi się nadać artykułowi postać, która usatysfakcjonowała Amosa.

Pisząc tę książkę, wziąłem sobie do serca słowa, jakie Amos skierował do Orena w przytoczonym przez niego liściku. Nie będzie to zatem publikacja, której spodziewalibyście się po profesorze ekonomii. Nie jest traktatem ani polemiką. Omawiam w niej rzecz jasna różne badania, ale przeplatam je anegdotami, zabawnymi (mam nadzieję) opowiastkami, a czasem nawet dziwacznymi dowcipami.

Danny o moich największych zaletach

Pewnego dnia w 2001 roku odwiedziłem Danny’ego Kahnemana w jego domu w Berkeley. Jak zwykle gawędziliśmy w salonie, kiedy Danny nagle przypomniał sobie o zaplanowanej rozmowie telefonicznej z dziennikarzem Rogerem Lowensteinem, który przygotowywał artykuł na temat mojej kariery naukowej dla „New York Times Magazine”[2]. Roger, autor między innymi znanej książki When Genius Failed [Kiedy geniusz zawodził][3], chciał oczywiście zasięgnąć informacji od mojego dobrego przyjaciela. Powstał zatem dylemat: powinienem wyjść z pokoju czy się przysłuchiwać? „Zostań – uznał Danny. – To może być zabawne”.

Rozmowa się rozpoczęła. Słuchanie przyjaciela opowiadającego o jakimś zamierzchłym wydarzeniu z moim udziałem nie było szczególnie pasjonujące, zawsze też czujemy się niezręcznie, słysząc pochwały na własny temat. Zacząłem coś czytać i przestałem śledzić przebieg rozmowy – do chwili, kiedy usłyszałem słowa Danny’ego: „Wie pan, największą zaletą Thalera, czymś, co naprawdę go wyróżnia, jest lenistwo”.

Że co? Serio? W żadnym razie nie twierdzę, że nie jestem leniwy, ale żeby Danny uważał to za moją największą zaletę? Zacząłem jak oszalały wymachiwać rękami i kręcić głową, ale Danny nie zamierzał kończyć i nadal wychwalał moją gnuśność. Do dziś uparcie twierdzi, że był to prawdziwy komplement. Jego zdaniem lenistwo sprawia, że zajmuję się wyłącznie na tyle intrygującymi problemami, aby przeważyły nad przyrodzoną mi skłonnością do unikania pracy. Tylko Danny mógł przekuć moje lenistwo w zaletę.

Tak czy inaczej wyszło szydło z worka. Przystępując do lektury dalszego ciągu, miejcie na uwadze, że książka ta została napisana przez dyplomowanego leniucha. Zdaniem Danny’ego płynie z tego jednak taka korzyść, że zawarłem w niej tylko rzeczy interesujące – przynajmniej dla mnie.

Część I

Początki:1970–1978

Rozdział 2

Efekt posiadania

Wywrotowe myśli na temat teorii ekonomii zaczęły mi przychodzić do głowy, kiedy studiowałem ekonomię na Uniwersytecie Rochester w stanie Nowy Jork. Mimo że niektóre informacje przekazywane nam podczas zajęć od dawna budziły moje wątpliwości, nie potrafiłem określić, czy problemem jest sama teoria, czy może moja nieumiejętność zrozumienia tej tematyki. Nie mogę powiedzieć, żebym był wyróżniającym się studentem. We wspomnianym w przedmowie artykule napisanym dla „New York Timesa” Roger Lowenstein przytacza słowa Sherwina Rosena, opiekuna mojej pracy magisterskiej, który w następujący sposób ocenił moje dokonania z okresu studiów: „Nie spodziewaliśmy się po nim za wiele”.

Praca magisterska nosiła prowokujący tytuł The Value of a Life [Wartość życia], niemniej zastosowałem w niej całkowicie normalne podejście badawcze. Konceptualizacja tego problemu została przedstawiona przez ekonomistę Thomasa Schellinga w znakomitym eseju The Life You Save May Be Your Own [Życiem, które ratujesz, może być twoje własne]. W późniejszych latach moje zainteresowania wielokrotnie pokrywały się z zainteresowaniami Schellinga, jednego z pierwszych współtwórców tego, co dziś nazywamy ekonomią behawioralną. Oto słynny fragment wspomnianego eseju:

Jeżeli ogłosimy, że sześcioletnia dziewczynka o brązowych włosach potrzebuje kilku tysięcy dolarów na operację, która pozwoli jej przeżyć do Bożego Narodzenia, poczta zostanie zasypana pięcio- i dziesięciocentówkami. Kiedy jednak media doniosą, że bez funduszy z podatku od sprzedaży szpitale w Massachusetts zaczną podupadać, co doprowadzi do niewielkiego wzrostu liczby zgonów, którym w normalnych warunkach można byłoby zapobiec, mało kto uroni łzę i sięgnie po książeczkę czekową[6].

Schelling pisze tak samo, jak mówi: z cierpkim poczuciem humoru i diabelskim błyskiem w oku. Stara się wzbudzić w czytelniku poczucie dyskomfortu[4*]. Przypadek chorej dziewczynki w obrazowy sposób streszcza główną nowatorską myśl artykułu: szpitale reprezentują pojęcie, które Schelling nazywa „życiem statystycznym” (statistical life), podczas gdy dziewczynka reprezentuje „życie zidentyfikowane” (identified life). Z przypadkami zagrożenia dla życia zidentyfikowanego spotykamy się co jakiś czas w życiu publicznym, na przykład przy akcji ratunkowej mającej na celu uwolnienie górników uwięzionych w kopalni. Jak zauważa Schelling, rzadko pozwalamy zgasnąć życiu zidentyfikowanemu wyłącznie z powodu braku pieniędzy. Tymczasem tysiące „niezidentyfikowanych” ludzi umierają codziennie z powodu niedoboru tak podstawowych rzeczy jak moskitiery, szczepionki albo dostęp do czystej wody.

Inaczej niż w przypadku chorej dziewczynki, typowa decyzja związana z budżetem publicznym jest bardziej abstrakcyjna. Pozbawiona wymiaru osobistego. Powiedzmy, że budujemy nową autostradę i specjaliści od bezpieczeństwa mówią nam, że poszerzenie o jeden metr środkowego pasa zieleni będzie kosztowało 42 miliony dolarów i przez następnych trzydzieści lat zapobiegnie 1,4 śmiertelnych wypadków rocznie. Czy powinniśmy zdecydować się na takie rozwiązanie? Oczywiście nie znamy tożsamości ofiar. Są one „jedynie” statystycznymi jednostkami. Aby zdecydować o szerokości środkowego pasa zieleni, musimy przypisać jakąś wartość przedłużonemu życiu tych jednostek albo, mówiąc bardziej obrazowo, życiu „uratowanemu” dzięki temu dodatkowemu wydatkowi. W świecie Ekonów społeczeństwo nie zapłaciłoby więcej za uratowanie jednej zidentyfikowanej osoby niż za dwadzieścia statystycznych żywotów.

Jak zauważa Schelling, powinniśmy raczej zapytać, ile sami użytkownicy autostrady (a być może również ich przyjaciele i krewni) byliby gotowi zapłacić za trochę większe bezpieczeństwo każdego przejazdu. Schelling sformułował poprawne pytanie, tyle że nikomu nie udało się jeszcze na nie znaleźć odpowiedzi. Do tego potrzebowalibyśmy konkretnej sytuacji, w której ludzie stawaliby przed wyborem: wydanie większej sumy pieniędzy czy większe ryzyko śmierci? Moglibyśmy na tej podstawie oszacować, ile są gotowi zapłacić za swoje bezpieczeństwo. Gdzie jednak moglibyśmy zaobserwować tego rodzaju wybory?

Ekonomista Richard Zeckhauser, student Schellinga, zwrócił uwagę, że analizy tego problemu można dokonać na przykład za pomocą rosyjskiej ruletki. Oto podany przez niego przykład w sparafrazowanej wersji. Załóżmy, że Aidan musi zagrać jedną rundę rosyjskiej ruletki za pomocą karabinu maszynowego z wieloma komorami (powiedzmy tysiącem), z których wybrano losowo cztery i umieszczono w nich pociski. Aidan musi pociągnąć za spust tylko raz (na szczęście karabin został przestawiony w tryb jednostrzałowy). Ile byłby gotów zapłacić za usunięcie jednego z pocisków?[5*] Mimo że eksperyment myślowy Zeckhausera z rosyjską ruletką pozwala zgrabnie zobrazować problem, nie uzyskamy za jego pomocą żadnych konkretnych wartości. Eksperyment, w którym uczestnicy przykładają sobie do głowy naładowane pistolety, trudno uznać za praktyczną metodę pozyskiwania danych.

Zastanawiając się nad tym zagadnieniem, wpadłem na pewien pomysł. A gdyby tak udało mi się zdobyć dane na temat prawdopodobieństwa ulegnięcia śmiertelnemu wypadkowi w różnych zawodach, w tym niebezpiecznych, jak górnictwo, wyrąb drzew, mycie okien w wieżowcach? W świecie Ekonów ryzykowniejsze zawody powinny być lepiej opłacane, w przeciwnym razie nikt by ich nie wykonywał. Wyższa pensja powinna wynagradzać pracownikowi ponoszenie ryzyka związanego z wykonywanymi przez niego czynnościami (a także z innymi aspektami pracy). Gdyby zatem udało mi się znaleźć dane na temat wysokości zarobków w tych zawodach, mógłbym oszacować kwotę, o której wspomina Schelling, nie zmuszając nikogo do zabawy w rosyjską ruletkę. Zacząłem szukać, ale bez skutku.

Z pomocą przybył mój ojciec, Alan. Był aktuariuszem, czyli osobą zajmującą się obliczaniem ryzyka dla firm ubezpieczeniowych. Zapytałem, czy mógłby dla mnie zdobyć dane dotyczące współczynnika śmiertelności w różnych zawodach. Po niedługim czasie otrzymałem cienką czerwoną książeczkę w twardej oprawie wydaną przez Stowarzyszenie Aktuariuszy, w której znajdowały się wszystkie potrzebne mi dane. Zestawiając współczynniki śmiertelności z łatwo dostępnymi informacjami na temat wysokości zarobków, mogłem oszacować, o ile więcej trzeba zapłacić ludziom, aby zgodzili się na ponoszenie wyższego ryzyka utraty życia w pracy.

Sam pomysł i uzyskanie potrzebnych danych to jedno, ale kluczowe było przeprowadzenie prawidłowych obliczeń statystycznych. Musiałem znaleźć jakiegoś pracownika naukowego z wydziału ekonomii, który zgodziłby się poprowadzić moją pracę doktorską. Oczywistym kandydatem był dobrze się zapowiadający specjalista od rynku pracy, wspomniany wcześniej Sherwin Rosen. Nie mieliśmy wcześniej okazji współpracować, ale temat mojego doktoratu wiązał się w jakiś sposób z prowadzonymi przez niego rozważaniami teoretycznymi, dlatego zgodził się zostać moim promotorem.

Napisaliśmy potem wspólnie artykuł oparty na mojej pracy, zatytułowany, jak łatwo się domyślić, The Value of Saving a Life [Wartość uratowanego życia][7]. Uaktualnione wartości naszych ówczesnych szacunków są do dziś wykorzystywane w rządowych analizach kosztów i korzyści. W chwili obecnej wartość jednego uratowanego życia szacowana jest na mniej więcej siedem milionów dolarów.

Przygotowując pracę, doszedłem do wniosku, że zadając ludziom hipotetyczne pytania, mógłbym uzyskać dodatkowe informacje o ich preferencjach na temat kosztów zmniejszania ryzyka śmierci. Najpierw jednak musiałem dokonać wyboru między dwoma sposobami sformułowania problemu: czy będę pytał o „gotowość do zapłacenia”, czy o „gotowość do pogodzenia się”. Pierwszy sposób pozwala zapytać, ile ludzie byliby gotowi zapłacić, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo śmierci w ciągu następnego roku o jakąś konkretną wartość, na przykład o jedną tysięczną. Za pomocą drugiego mógłbym zapytać, ile zażądaliby pieniędzy za zwiększenie o taką samą wartość ryzyka zgonu. Dla porównania ryzyko, że pięćdziesięcioletni mieszkaniec Stanów Zjednoczonych umrze w danym roku, wynosi cztery na tysiąc.

Oto typowe pytanie, jakie zadawałem na zajęciach. Studenci odpowiadali na obie jego wersje.

A. Wyobraź sobie, że uczestnictwo w tych zajęciach naraziło cię na kontakt z dużą ilością zarazków pewnej śmiertelnej choroby. Jeżeli zapadniesz na tę chorobę, czeka cię szybka i bezbolesna śmierć w ciągu następnego tygodnia. Ryzyko zarażenia chorobą wynosi jeden na tysiąc. Jako prowadzący zajęcia dysponuję jedną dawką antidotum, którą sprzedam osobie gotowej zapłacić za nią najwięcej. Zażycie antidotum zmniejsza do zera ryzyko zarażenia. Ile maksymalnie byłbyś gotowy zapłacić za antidotum? (Jeżeli nie masz akurat gotówki, pożyczymy ci pieniądze na zakup antidotum; stawka oprocentowania kredytu wyniesie zero, a na jego spłacenie będziesz miał trzydzieści lat).

B. Lekarze z kliniki uniwersyteckiej prowadzą badania nad pewną rzadką chorobą. Poszukują ochotników, którzy zgodziliby się wejść na pięć minut do specjalnego pomieszczenia, gdzie groziłoby im identyczne jak w poprzednim przykładzie, wynoszące jeden na tysiąc ryzyko zarażenia się wspomnianą chorobą, co skutkowałoby szybkim i bezbolesnym zgonem w ciągu tygodnia. Antidotum nie będzie dostępne. Jakiej kwoty zażądalibyście za wzięcie udziału w badaniu?

Teoria ekonomii jednoznacznie przewiduje, w jaki sposób ludzie powinni odpowiedzieć na obie wersje pytania. Podawane przez nich kwoty powinny być niemal identyczne. Dla pięćdziesięciolatka koszt zagrożenia śmiercią nie powinien się specjalnie różnić przy przejściu z ryzyka wynoszącego pięć na tysiąc (0,005) na cztery (0,004), z czym miałby do czynienia w pierwszym przykładzie, niż w przejściu z ryzyka wynoszącego 0,004 do 0,005, jak w przykładzie drugim. W rzeczywistych odpowiedziach wystąpił ogromny rozrzut, ale nie sposób było w nim wyróżnić wyraźnego trendu: na każde z pytań studenci odpowiedzieli zupełnie inaczej. Zazwyczaj tak: nie zapłaciłbym więcej niż 2000 dolarów w przypadku A, ale nie zgodziłbym się na mniej niż 500 000 w przypadku B. Wielu studentów odpowiedziało wręcz, że nie wzięliby udziału w badaniu z przykładu B, niezależnie od oferowanej im kwoty.

Nie tylko teoria ekonomii twierdzi, że odpowiedzi na oba pytania powinny brzmieć identycznie. Wymagałaby tego również spójność logiczna. Rozważmy ponownie pięćdziesięciolatka, któremu przed spotkaniem ze mną groziło ryzyko rzędu 0,004, że umrze w ciągu następnego roku. Powiedzmy, że udziela takich odpowiedzi, jak te przytoczone w poprzednim akapicie: 2000 dolarów w scenariuszu A i 500 000 dolarów w scenariuszu B. Pierwsza odpowiedź wskazywałaby, że wzrost ryzyka z poziomu 0,004 na 0,005 pogarsza jego sytuację o najwyżej 2000 dolarów, ponieważ nie był gotów zapłacić więcej za uniknięcie dodatkowego zagrożenia. Tymczasem jego druga odpowiedź wskazuje, że nie zgodziłby się na identyczne zwiększenie ryzyka za mniej niż 500 000 dolarów. A przecież różnica między ryzykiem na poziomie 0,004 i 0,005 nie może jednocześnie wynosić najwyżej 2000 dolarów i co najmniej 500 000 dolarów!

Nie wszyscy potrafią się z tym pogodzić. Nawet po wyjaśnieniu problemu wiele osób – być może wy również w tej chwili – odrzuca takie rozumowanie. Rzecz w tym, że trudno znaleźć w nim jakąkolwiek lukę[6*]. Dla ekonomisty tego rodzaju wyniki mieściły się w przedziale między zagadkowymi a niedorzecznymi. Pokazałem je Sherwinowi, a on poradził, żebym nie marnował czasu, tylko zabrał się z powrotem do pisania pracy. Tyle że ja zdążyłem już połknąć bakcyla. Co się za tym wszystkim kryło? Scenariusz, w którym człowiek ryzykuje życie, jest może nietypowy, ale wystarczyło się rozejrzeć, a zacząłem natykać się na podobne przykłady na każdym kroku.

Jeden z nich podsunął mi Richard Rosett, szef wydziału ekonomicznego i zapalony kolekcjoner wina. Powiedział mi, że ma w piwniczce butelki, które przed wielu laty nabył za dziesięć dolarów, a które są teraz warte przeszło sto. Lokalny sprzedawca wina o imieniu Woody zaproponował Richardowi, że odkupi od niego niektóre ze starych butelek za ich obecną wartość. Rosett powiedział, że zdarza mu się otwierać stare wina w związku z jakąś szczególną okazją, ale nie przyszłoby mu do głowy wydać wtedy stu dolarów na zakup nowego wina. Nie sprzedał też ani jednego egzemplarza ze swoich zbiorów Woody’emu. Gdzie tu logika? Skoro wypijał butelkę wina, którą mógł sprzedać za sto dolarów, jej konsumpcja musiała przedstawiać dla niego jeszcze większą wartość. Jeśli tak, dlaczego nie miałby sobie kupić wina za tę kwotę? Dlaczego nie dopuszczał możliwości, że kupuje wino za cenę zbliżoną do stu dolarów? Jako ekonomista, Rosett zdawał sobie sprawę, że zachowuje się nieracjonalnie, ale nie potrafił nic z tym zrobić[7*].

W przytoczonych przykładach występuje zjawisko zwane przez ekonomistów „kosztem alternatywnym” (opportunity cost). Kosztem alternatywnym jakiejś czynności jest to, z czego rezygnujemy, kiedy ją wykonujemy. Jeżeli pójdę dziś na wycieczkę zamiast zostać w domu i obejrzeć mecz, kosztem alternatywnym będzie utracona przyjemność z oglądania futbolu amerykańskiego. W przypadku butelki wina za sto dolarów kosztem alternatywnym jej wypicia przez Rosetta była kwota, jaką oferował mu za nią Woody. Niezależnie od tego, czy Rosett wypijał swoją butelkę wina, czy kupował nową, koszt alternatywny wypicia wina wynosił tyle samo. Jak jednak unaocznia postępowanie Rosetta, nawet ekonomiści mają problem z porównaniem kosztu alternatywnego z pieniędzmi rzeczywiście wydawanymi. Rezygnacja z okazji do sprzedaży jakiejś rzeczy nie sprawia nam równie wielkiej przykrości jak wyłożenie pieniędzy z własnego portfela. Koszty alternatywne są abstrakcyjne i trudne do oszacowania, kiedy próbujemy je porównywać z wydawaniem konkretnych sum.

Mój przyjaciel Tom Russell podsunął mi inny ciekawy przypadek. W tamtym czasie karty kredytowe dopiero wchodziły do powszechnego użytku, a ich operatorzy toczyli batalię prawną ze sprzedawcami w sprawie tego, czy ci ostatni mogą sprzedawać klientom towar po różnych cenach w zależności od zapłaty kartą bądź gotówką. Ponieważ operatorzy kart kredytowych pobierają prowizję za obsługę transakcji, niektórzy ze sprzedawców, zwłaszcza stacje benzynowe, chcieli pobierać wyższe stawki od osób płacących kartą. Operatorzy oczywiście ostro sprzeciwiali się tej praktyce; zależało im na tym, aby w oczach konsumentów posługiwanie się kartami płatniczymi było darmowe. Kiedy sprawą zajmowały się instytucje regulujące rynek, lobby kart kredytowych postanowiło się zabezpieczyć i skoncentrowało wysiłki na formie, a nie treści. Domagało się mianowicie, aby w sytuacji gdy sklep mimo wszystko sprzedaje towar po różnej cenie osobom płacącym gotówką i kartą, „normalną ceną” była ta wyższa, dla płacących kartą, a klienci płacący gotówką otrzymywali „rabat”. W przeciwnym razie cena przy zapłacie gotówką byłaby tą normalną, a użytkownicy kart musieliby uiścić „dopłatę”.

Ekoni nie widzieliby różnicy między obiema praktykami. Jeżeli przy zapłacie kartą kredytową trzeba wydać 1,03 dolara, a przy zapłacie gotówką równo jednego dolara, nie powinno mieć znaczenia, czy nazwiemy tę trzycentową różnicę rabatem czy dopłatą. Nie zmienia to faktu, że firmy obsługujące karty kredytowe słusznie zabiegały o wersję z rabatem. Wiele lat później Kahneman i Tversky nazwą tę różnicę „efektem framingu” albo „efektem ram interpretacyjnych” (framing effect), ale sprzedawcy już wcześniej instynktownie rozumieli znaczenie tego zjawiska. Uiszczając dopłatę, musimy sięgnąć do portfela, podczas gdy nieotrzymanie rabatu jest „zaledwie” kosztem alternatywnym.

Ja nazwałem to zjawisko „efektem posiadania” (endowment effect), ponieważ rzeczy będące już naszą własnością nazywane są w żargonie ekonomistów „stanem posiadania”. Już wcześniej natknąłem się na opis badań, z których wynikało, że ludzie cenią rzeczy, które już posiadają, bardziej niż rzeczy, które mogliby posiadać, czyli rzeczy dostępne, ale jeszcze do nich nienależące.

Efekt posiadania wywiera olbrzymi wpływ na zachowanie osób planujących uczestnictwo w specjalnych koncertach albo wydarzeniach sportowych. Zdarza się często, że cena biletów w oficjalnej sprzedaży jest znacznie niższa od ich ceny rynkowej. Osoba, której się poszczęściło i kupiła w ten sposób bilet (stojąc w długiej kolejce do kasy albo klikając szybciej od innych na stronie internetowej), musi podjąć decyzję: wybrać się na koncert/mecz czy sprzedać bilet? W wielu częściach świata istnieją obecnie proste, legalne sposoby handlowania takimi biletami na stronach internetowych, na przykład na Stubhub.com, dzięki czemu ludzie nie muszą ustawiać się pod arenami i oferować pokątnie swoich biletów, aby zgarnąć wielką kasę.

Mało kto poza ekonomistami rozważa ten dylemat w prawidłowy sposób[8]. Ciekawego przykładu dostarczył nam ekonomista Dean Karlan, obecnie pracujący na Uniwersytecie Yale. Dean mieszkał w Chicago, studiując zarządzanie, w czasie gdy Michael Jordan rządził na parkietach NBA. Za jego czasów drużyna Chicago Bulls zdobyła sześć tytułów mistrza ligi. Owego roku Bullsi grali z Washington Wizards w pierwszej rundzie play-offs. Mimo że uchodzili za zdecydowanych faworytów, istniało ogromne zapotrzebowanie na bilety, między innymi dlatego, że miejsca miały stać się jeszcze droższe w dalszej części rozgrywek pucharowych.

Kolega Deana ze studiów pracował dla Wizards i podarował mu dwa bilety. Inny znajomy Deana, student teologii, również miał dojścia do Wizards i też otrzymał dwa darmowe bilety. Obaj zmagali się z typowym dla studentów niedoborem gotówki, choć sytuacja Deana wydawała się lepsza w dłuższej perspektywie: absolwenci zarządzania zarabiają zwykle więcej od absolwentów teologii[8*].

Zarówno Dean, jak i jego przyjaciel szybko podjęli decyzję: sprzedać bilety czy iść na mecz. Student teologii zaprosił kogoś znajomego na mecz i spędził miło czas. Dean zaczął się z kolei orientować, którzy profesorowie będący fanami koszykówki prowadzą jednocześnie intratną działalność konsultingową. Każdy z biletów sprzedał za kilkaset dolarów. Zarówno Dean, jak i student teologii uważali postępowanie tego drugiego za idiotyczne. Dean nie mógł zrozumieć, na jakiej podstawie jego przyjaciel mógł uznać, że stać go na pójście na mecz. Tamten nie pojmował z kolei, dlaczego Dean nie przyjmował do wiadomości, że bilety dostali za darmo.

Tak właśnie działa efekt posiadania. Wiedziałem, że jest prawdziwy, ale nie miałem pojęcia, co z nim zrobić.

Rozdział 3

Lista

Rozbieżność między cenami kupna i sprzedaży nie dawała mi spo koju. Czy ludzie również w innych sytuacjach zachowują się niezgodnie z obowiązującym w ekonomii modelem racjonalnego wyboru? Kiedy zacząłem zwracać uwagę na tego rodzaju sytuacje, przykłady pojawiały się jeden za drugim. Zacząłem je spisywać na tablicy w moim gabinecie. Oto kilka przykładów opisujących zachowania moich znajomych:

– Zdobyliśmy z Jeffreyem dwa bilety na mecz NBA w Buffalo, miasta oddalonego o półtorej godziny jazdy samochodem od Rochester, gdzie wtedy mieszkaliśmy. W dniu kiedy rozgrywano mecz, rozszalała się burza śnieżna. Zrezygnowaliśmy z wyjazdu, ale Jeffrey zwrócił uwagę, że gdybyśmy te (drogie) bilety kupili, nie przejmowalibyśmy się burzą i pojechalibyśmy na mecz.

– Stanley kosi trawnik raz w tygodniu, po czym dostaje koszmarnego kataru siennego. Zapytałem Stanleya, dlaczego nie zapłaci jakiemuś dzieciakowi, żeby zrobił to za niego. Stanley twierdzi, że nie zamierza tracić dziesięciu dolarów. Pytam go, czy skosiłby trawnik sąsiadów za dwadzieścia dolarów, a on odpowiada: oczywiście, że nie.

– Linnea idzie do sklepu, żeby kupić radio z budzikiem. Znajduje model, który jej się podoba, do tego w dobrej cenie 45 dolarów. Ma się już zdecydować, kiedy sprzedawca wspomina o tym, że to samo radio można kupić w promocyjnej cenie 35 dolarów w nowym oddziale tej sieci sklepów, położonym w odległości dziesięciu minut jazdy samochodem. Czy Linnea uda się do drugiego sklepu, żeby kupić zegarek w niższej cenie?

Kiedy indziej Linnea kupuje telewizor i znajduje dobry model w cenie 495 dolarów. I tym razem sprzedawca informuje ją, że ten sam telewizor można kupić za 485 dolarów w sklepie oddalonym o dziesięć minut jazdy samochodem. To samo pytanie... ale prawdopodobnie inna odpowiedź.

– Żona Lee daje mu w prezencie na Gwiazdkę drogi kaszmirowy sweter. Lee widział wcześniej ten sweter w sklepie i uznał wtedy, że go sobie nie kupi, ponieważ byłaby to zbytnia rozpusta. Mimo to ogromnie się cieszy z prezentu. Lee i jego żona mają wspólne konto bankowe, na które przelewają wszystkie zarobki; żadne z nich nie dysponuje dodatkowym źródłem dochodów.

– Kilkoro przyjaciół przychodzi do mnie z wizytą. Pijemy drinki i czekamy, aż obiad będzie gotowy. Przynoszę dużą miskę nerkowców, żeby goście mieli tymczasem coś do pogryzania. Wyjadamy połowę miski w pięć minut; jeszcze chwila i stracimy apetyt. Zabieram miskę i chowam ją w kuchni. Wszyscy są zadowoleni.

Każdy z przykładów opisuje zachowanie niezgodne z teorią ekonomii. Jeffrey zapomina o ekonomicznym przykazaniu, aby „ignorować koszty utopione” (sunk costs), czyli pieniądze, które zostały już wydane. Cena biletów nie powinna wpływać na naszą decyzję o tym, czy jechać na mecz. Stanley łamie zasadę, która mówi, że cena kupna i sprzedaży powinna być mniej więcej identyczna. Jeżeli Linnea poświęca dziesięć minut, żeby zaoszczędzić dziesięć dolarów przy małym, ale nie przy dużym wydatku, nie potrafi konsekwentnie wyceniać swojego czasu. Lee ma mniejsze wyrzuty sumienia z powodu wydania rodzinnych zasobów na drogi sweter, jeżeli decyzję podejmuje jego żona, mimo że sweter nie staje się przez to ani trochę tańszy. Schowanie nerkowców pozbawia moich gości okazji do zjedzenia większej ilości pożywienia; Ekoni zawsze wolą mieć większy wybór od mniejszego.

Przez długi czas wpatrywałem się w Listę i dodawałem do niej kolejne pozycje, ale nie wiedziałem, co z tym wszystkim zrobić. „Idiotyczne zachowania ludzkie” to raczej mało udany tytuł artykułu naukowego. W końcu dopisało mi szczęście. W lecie 1976 roku pojechaliśmy z Sherwinem na konferencję pod Monterey w Kalifornii, aby opowiedzieć o naszych szacunkach wartości życia. Konferencja okazała się dla mnie wyjątkowa z powodu obecności dwóch psychologów: Barucha Fischhoffa i Paula Slovica. Obaj prowadzili badania nad podejmowaniem decyzji. Miałem poczucie, jakbym odkrył nowy gatunek. Nigdy wcześniej nie spotkałem w środowisku akademickim nikogo o takich zainteresowaniach.

Tak się złożyło, że odwoziłem Fischhoffa na lotnisko. Opowiedział mi po drodze, że obronił doktorat z psychologii na Uniwersytecie Hebrajskim w Izraelu. Miał tam okazję pracować z dwoma facetami, o których nigdy wcześniej nie słyszałem: Danielem Kahnemanem i Amosem Tverskym. Baruch opowiedział mi również o swojej, teraz już słynnej, pracy doktorskiej poświęconej „efektowi pewności wstecznej” (hinsight bias)[9]. Po zajściu zdarzenia sądzimy często, że od początku uważaliśmy je za prawdopodobne czy wręcz przesądzone. Kiedy praktycznie nieznany afroamerykański senator Barack Obama pokonał zdecydowaną faworytkę do nominacji na kandydata Partii Demokratycznej, wielu twierdziło, że przewidziało taki rozwój wypadków. Nieprawda. Tylko im się tak wydaje.

Ideę efektu pewności wstecznej uznałem za fascynującą i niezwykle ważną w kontekście zarządzania. Jednym z najtrudniejszych problemów, przed jakim stają prezesi firm, jest przekonanie kadry kierowniczej do realizowania ryzykownych projektów, jeżeli tylko mogłyby przynieść odpowiednio wysokie zyski. Kierownicy ci obawiają się z kolei, że jeśli projekt nie wypali, to osoba, która za nim orędowała, zostanie obwiniona za niepowodzenie, niezależnie od tego, czy ta decyzja była na tamtym etapie słuszna, czy nie. Pewność wsteczna tylko pogarsza sytuację, ponieważ prezes niesłusznie uzna, że cokolwiek okazało się powodem niepowodzenia, powinno zostać przewidziane zawczasu. Za sprawą pewności wstecznej dojdzie do wniosku, że sam od początku uważał projekt za zbyt ryzykowny. Efekt ten należy uznać za szkodliwy przede wszystkim dlatego, że wszyscy łatwo dostrzegamy go u innych, ale nie u siebie.

Baruch poradził mi, żebym przeczytał jakieś prace jego opiekunów naukowych. Następnego dnia po powrocie do Rochester udałem się do biblioteki. Wcześniej ograniczałem się wyłącznie do działu ekonomicznego, a tym razem trafiłem w nieznane mi zakamarki. Lekturę rozpocząłem od sumarycznego artykułu, który Kahneman i Tversky opublikowali w „Science”, zatytułowanego Osądy w warunkach niepewności: heurystyka i błędy poznawcze[10]. W tamtym czasie nie byłem pewien, co dokładnie oznacza słowo „heurystyka”, ale okazało się jedynie wymyślnym określeniem na „chłopski rozum”. W czasie lektury serce łomotało mi jak podczas ostatnich minut ważnego meczu. Artykuł przeczytałem w pół godziny, ale moje życie zmieniło się od tego momentu na zawsze.

Teza przedstawiona w artykule była prosta i zgrabna. Ludzie dysponują ograniczonym czasem i mocami przerobowymi mózgu. Dlatego też korzystają z „chłopskiego rozumu” – heurystyk – który pomaga im w ocenie sytuacji. Przykładem może być „dostępność”. Powiedzmy, że pytam was, czy Dhruv to popularne imię. Mieszkańcy większości państw odpowiedzą zapewne, że nie, tak się jednak składa, że jest to bardzo popularne imię w Indiach, a ponieważ w kraju tym żyje bardzo wielu ludzi, czyni to owo imię częstym w skali całego świata. Zgadując, jak często coś występuje, zadajemy sobie zazwyczaj pytanie, z iloma takimi przypadkami sami mieliśmy do czynienia. Jest to zupełnie przyzwoita praktyczna zasada, a jeśli ograniczymy się do własnej okolicy, łatwość przypomnienia sobie osób o danym imieniu będzie dobrą wskazówką co do jego rzeczywistej popularności. Niemniej ta reguła nie sprawdzi się w sytuacjach, w których liczba wystąpień jakiegoś zdarzenia nie jest silnie skorelowana z łatwością przypomnienia sobie odpowiednich przykładów (jak imię Dhruv). Przykład ten posłużył autorom artykułu do zilustrowania głównej tezy, która wprawiła mnie podczas lektury w pełne podekscytowania drżenie: posługując się tego rodzaju heurystycznymi sztuczkami, ludzie popełniają możliwe do przewidzenia błędy. Stąd właśnie tytuł artykułu: heurystyka i błędy poznawcze. Pojęcie możliwych do przewidzenia błędów poznawczych posłużyło za szkielet, na którym oparłem analizę moich uprzednio nieskładnych pomysłów.

Poprzednikiem Kahnemana i Tversky’ego był Herbert Simon, wszechstronnie utalentowany naukowiec, który większą część kariery zawodowej spędził na Carnegie Mellon University. Simon był znany niemal we wszystkich obszarach nauk społecznych, w tym ekonomii, politologii, sztucznej inteligencji i teorii organizacji, ale co najistotniejsze dla nas, na długo przed Kahnemanem i Tverskym pisał o zjawisku, które nazwał „ograniczoną racjonalnością” (bounded rationality). Kiedy Simon mówił, że ludzie odznaczają się ograniczoną racjonalnością, miał na myśli to, że brakuje im kognitywnych zdolności do rozwiązywania skomplikowanych problemów, co jest niewątpliwie prawdą. Mimo że Simon został uhonorowany Nagrodą Nobla z ekonomii, można chyba powiedzieć, że nie wywarł na tę dziedzinę zbyt wielkiego wpływu[9*]. Wielu ekonomistów zignorowało Simona, uznając ograniczoną racjonalność za „prawdziwe, ale nieistotne” zjawisko. Ekonomistom nie przeszkadzało, że ich modele są nieprecyzyjne i że przewidywania wynikające z tych modeli są obarczone pewnym błędem. W modelach statystycznych wykorzystywanych przez ekonomistów problem ten rozwiązuje się, dodając tak zwany „błąd” do równania. Powiedzmy, że próbujemy przewidzieć wzrost, jaki dziecko osiągnie w wieku dorosłym, posiłkując się w tym celu wzrostem jego rodziców. Taki model sprawdzi się zupełnie nieźle, ponieważ wysocy ludzie mają zazwyczaj wysokie dzieci, lecz nie będzie zawsze precyzyjny, a tę różnicę obrazuje właśnie wspomniany błąd. Dopóki błędy występują losowo – to znaczy model przewiduje zbyt wysokie lub zbyt niskie wartości z równą częstotliwością – wszystko jest w porządku. Błędy się znoszą. W ten sposób ekonomiści uzasadniali, dlaczego można spokojnie ignorować błędy generowane przez ograniczoną racjonalność. Niech żyje model pełnej racjonalności!

Kahneman i Tversky zaczęli wymachiwać wielką czerwoną flagą, przestrzegając, że tego rodzaju błędy wcale nie występują losowo. Jeżeli zapytamy ludzi, czy w Stanach Zjednoczonych więcej osób ginie z broni palnej w zabójstwach czy w samobójstwach[11], niemal wszyscy wskażą na zabójstwa, tymczasem liczba ludzi, którzy odebrali sobie w ten sposób życie, niemal dwukrotnie przewyższa liczbę tych, którzy zostali zastrzeleni[10*]. Mamy tu do czynienia ze spodziewanym błędem. Nawet w dużej grupie tego rodzaju błąd się nie wyzeruje. Wtedy jeszcze nie zdawałem sobie z tego sprawy, ale spostrzeżenia Kahnemana i Tversky’ego przybliżyły mnie znacząco do zabrania się na poważnie do analizy przykładów z mojej Listy. Każdy z nich obrazował jakiś systemowy błąd poznawczy.

Przykłady z mojej Listy odznaczały się jeszcze jedną interesującą cechą. W każdym z opisanych przypadków, z teorii ekonomii wynikały niezwykle konkretne przewidywania na temat któregoś z kluczowych czynników – na przykład obecności nerkowców albo kwoty wydanej na bilety na mecz koszykówki – który według owej teorii nie powinien wpływać na decyzje ludzi. Miały to być rzekomo nieistotne czynniki, inaczej czynniki SIF. Wiele późniejszych analiz z obszaru ekonomii behawioralnej stawiało sobie za cel pokazanie, które z owych czynników SIF odgrywają w istocie niezwykle ważną rolę w przewidywaniu zachowań, często odwołując się do systematycznych błędów, o których pisali Tversky i Kahneman w artykule z 1974 roku[11*]. Od tego czasu moja Lista znacznie się powiększyła i dziś jest o wiele dłuższa od tej spisanej przed laty na tablicy w moim gabinecie.

Poświęciłem kilka ekscytujących godzin na lekturę wszystkiego, co napisali razem Kahneman i Tversky. Z biblioteki wychodziłem na miękkich nogach.

Przypisy

Przedmowa

[1] Kahneman, Tversky 2000.

[2] Lowenstein 2000.

[3] Lowenstein 2001.

Rozdział 1. Rzekomo nieistotne czynniki

[4] Smith [1776] 2007, [1759] 1989.

[5] Dowody, że rolnicy będący Ludźmi podejmują takie decyzje, można znaleźć w: Duflo, Kremer, Robinson (2011), Suri (2011), i Cole, Fernando (2012). Z drugiej strony rolnicy wydają się reagować na informacje, jeżeli zostaną skierowane bezpośrednio do nich i jeżeli rozumieją poziom korzyści płynących z użycia nawozu. Ale zwiększają zakupy i wykorzystanie nawozów również w odpowiedzi na proste behawioralne zachęty – „szturchnięcia” (nudges), które nie wywarłyby żadnego wpływu na Ekona.

Rozdział 2. Efekt posiadania

[6] Schelling 1958.

[7] Thaler, Rosen 1976.

[8] W czasie Super Bowl XXXV Alan Krueger (2001) zapytał fanów, którzy zdołali kupić bilety za nie więcej niż 400 dolarów (czyli za ich nominalną cenę), czy byliby gotowi kupić albo sprzedać bilet po jego cenie rynkowej wynoszącej około 3000 dolarów. Przytłaczająca większość (86%) nie kupiłaby takiego biletu (w razie gdyby nie udało im się go zdobyć wcześniej), ale jednocześnie nie sprzedałaby go za tę cenę.

Rozdział 3. Lista

[9] Fischhoff 1975.

[10] Tversky, Kahneman 1974.

[11] DeSilver 2013, na podstawie danych z 2010 roku uzyskanych od Centrów Kontroli i Prewencji Chorób (Centers for Disease Control and Prevention).

[1*] Vilfredo Pareto, The foundation of political economy, [1906] 2013, rozdz. 2, s. 21.

[2*] Za jego życia w środowisku psychologów krążył dowcip, że Amos jest chodzącym jednopunktowym testem na inteligencję: im szybciej sobie uświadomisz, że Amos jest od ciebie mądrzejszy, tym bardziej sam jesteś inteligentny.

[3*] Jedynym ekonomistą, który przewidział krach na rynku nieruchomości, był mój dobry znajomy, ekonomista behawioralny Robert Shiller.

[4*] Oto typowy eksperyment myślowy Schellinga: załóżmy, że istnieje zabieg medyczny, który pozwala uzyskać niewielką poprawę zdrowia kosztem ogromnego bólu. Haczyk polega na tym, że w czasie zabiegu pacjentowi podaje się lek, który nie zapobiega odczuwaniu bólu, ale wymazuje jakiekolwiek wspomnienia związane z tym doświadczeniem. Czy poddalibyście się takiemu zabiegowi?

[5*] Zeckhausera interesuje tu następująca kwestia: ile przeciętny zjadacz chleba byłby gotów zapłacić w zależności od liczby pocisków umieszczonych w karabinie. Gdyby wszystkie komory były nabite, Aidan powinien poświęcić cały swój majątek (i jeszcze się zapożyczyć), żeby opróżnić choćby jedną z nich. Ale co jeśli w karabinie pozostały tylko dwa pociski? Ile zapłaci, żeby usunąć jeden z nich? Zapłaci więcej czy mniej niż za usunięcie ostatniego pocisku?

[6*] Dokładniej rzecz biorąc, odpowiedzi mogą się różnić o wartość wynikającą z tego, co ekonomiści nazywają efektem bogactwa. W przykładzie A znajdujecie się w gorszej sytuacji niż w przykładzie B, ponieważ w tym drugim przykładzie nie podejmując żadnych działań nie narażacie się na zarażenie chorobą. Niemniej efekt ten nie pozwala na wyjaśnienie zaobserwowanych przeze mnie różnic w odpowiedziach, a w innych eksperymentach, w których informowałem uczestników, że chwilę wcześniej otrzymali (powiedzmy) 50 000 dolarów, różnica nie zniknęła.

[7*] Rosett nie wydawał się tym specjalnie poruszony. Jakiś czas później opublikowałem artykuł zawierający przytoczoną tu anegdotę, w której Rosett występował jako „pan R.”. Kiedy wysłałem mu kopię tekstu, otrzymałem dwuwyrazową odpowiedź: „Ach, sława!”.

[8*] Studenci teologii odbijają sobie tę różnicę w naprawdę długiej perspektywie.

[9*] Nagroda z ekonomii nie figuruje wśród odznaczeń wyszczególnionych w testamencie Alfreda Nobla, niemniej jest przyznawana razem z nimi. Jej pełna nazwa brzmi: Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych, ale będę ją tu nazywał dla uproszczenia Nagrodą Nobla. Listę laureatów można znaleźć na: http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/. (W 2017 roku trafił na nią również autor tej książki – przyp. tłum.).

[10*] Samo posiadanie broni w domu zwiększa ryzyko, że któryś z członków rodziny popełni samobójstwo.

[11*] Jeżeli zastanawiacie się nad kolejnością nazwisk w artykułach napisanych przez tę parę, Amos i Danny od samego początku stosowali całkowicie nietypową strategię naprzemiennego umieszczania nazwisk na pierwszym miejscu, co miało wskazywać, że są równorzędnymi partnerami. W ekonomii normalnie stosuje się kolejność alfabetyczną, z kolei w psychologii kolejność nazwisk odzwierciedla zwykle intelektualny udział w tworzeniu artykułu. Dzięki przyjętemu rozwiązaniu Amos i Danny nie musieli za każdym razem rozstrzygać, kto wniósł więcej do tekstu. Tego rodzaju debaty mogą łatwo prowadzić do spięć (zob. rozdział 28).