Bałkańskie upiory. Podróż przez historię ebook

Robert D. Kaplan

Bałkańskie upiory

Podróż przez historię

Przełożył Janusz Ruszkowski

Wszelkie powielanie lub wykorzystanie niniejszego pliku elektronicznego inne niż autoryzowane pobranie w zakresie własnego użytku stanowi naruszenie praw autorskich i podlega odpowiedzialności cywilnej oraz karnej.

Tytuł oryginału angielskiego BalkanGhosts: A Journey Through History

Projekt okładki Agnieszka Pasierska / Pracownia Papierówka Fotografia na okładce © by Raymond Depardon / Magnum Photos / Ek Pictures

Fotografia na okładce © by Jerry Bauer

Copyright © by Robert D. Kaplan, 1993

Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Czarne, 2010 Copyright © for the Polish translation by Janusz Ruszkowski, 2010

Redakcja Bartosz Zima

Projekt typograficzny i redakcja techniczna Robert Oleś/ d2d.pl

Korekta Małgorzata Uzarowicz / d2d.pl, Małgorzata Poździk / d2d.pl

Skład Małgorzata Poździk / d2d.pl

Skład wersji elektronicznej Janusz Oleś / d2d.pl

ISBN 978-83-8049-109-0

PRZEDMOWA

Historia Bałkańskich upiorów może być przestrogą dla pisarzy. Jest to zasadniczo opowieść o podróżach przedwojennych, odbytych w latach osiemdziesiątych, ale opowieść, która w czasie gwałtownego konfliktu w Bośni w latach dziewięćdziesiątych nabrała całkowicie niezamierzonego znaczenia.

W latach osiemdziesiątych mieszkałem w Grecji i jako wolny strzelec pisałem o wojnach w Afryce, na Bliskim Wschodzie i w Afganistanie. Wówczas zacząłem się interesować Bałkanami, miejscem, które było nieobecne w newsach, ale w którym gołym okiem było widać, że upadek gospodarki, erozja komunistycznych struktur władzy i zadawnione konflikty narodowościowe prędzej czy później doprowadzą do wojny. W lipcu 1989 roku, kilka miesięcy przed zburzeniem muru berlińskiego i exodusem uchodźców z Niemieckiej Republiki Demokratycznej, który przyśpieszył to wydarzenie, ostrzegałem na łamach „Atlantic Monthly”: „W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych świat poznał granice wpływów supermocarstw w takich miejscach jak Wietnam i Afganistan. W latach dziewięćdziesiątych te granice mogą stać się widzialne również w Europie. Bałkany mogą odcisnąć niezatarte piętno na końcu stulecia, tak jak je odcisnęły na jego początku”.

W „Wall Street Journal Europe” 30 listopada 1989 roku, a więc w miesiącu, w którym padł mur berliński, pisałem:

„Z ruin wschodnioeuropejskiego komunizmu wyłaniają się dwa historyczne twory. Pierwszy, «Europa Środkowa», skupia uwagę wszystkich mediów, drugi, «Bałkany», jeszcze nie został przez nie zauważony”.

W dalszej części tekstu przewidywałem etniczny rozpad Jugosławii. Bałkańskie upiory w pewnym stopniu wyrosły właśnie z tego przeświadczenia.

Książkę ukończyłem w 1990 roku, zanim padły pierwsze strzały w Jugosławii. Początkowo odrzuciło ją kilku wydawców, którzy uznali, że Bałkany to za mało znany region, by zagwarantować przyzwoitą sprzedaż. Jest to bowiem dość specyficzna książka podróżnicza. W latach osiemdziesiątych, gdy Bałkany przyciągały stosunkowo nielicznych dziennikarzy, tylko przejazdem gościłem w Bośni, która dziś stała się teatrem najnowszej wojny bałkańskiej. W Macedonii nie było wtedy ani jednego korespondenta zagranicznego – dziś ten kraj stał się obiektem szczególnego zainteresowania, a żołnierze amerykańscy starają się zapobiec, by walki w Bośni nie rozprzestrzeniły się poza jej południową granicę.

Bałkańskie upiory w twardej oprawie sprzedały się całkiem dobrze, w miękkiej – stały się bestsellerem. Kiedy w 1993 roku prezydent Bill Clinton rozważał ingerencję, która położyłaby kres wojnie w Bośni, podobno i on, i jego żona przeczytali tę książkę. Ponoć opisane przeze mnie dzieje konfliktów narodowościowych natchnęły prezydenta pesymizmem względem możliwości rozwiązania sytuacji w regionie i – też podobno – przesądziły o rezygnacji z interwencji militarnej w obronie bośniackich muzułmanów, obleganych wówczas przez bośniackich Serbów. Zaniepokoiło mnie to z dwóch powodów. Po pierwsze, Bałkańskie upiory niewiele mówią o Bośni. Jak czytelnicy się przekonają, to subiektywny, fragmentaryczny obraz Półwyspu Bałkańskiego, a nie analiza politologiczna. Tylko cztery z dziewiętnastu rozdziałów są poświęcone byłej Jugosławii. A z tych czterech jeden opowiada o Chorwacji, jeden o Serbii i Kosowie, jeden o Macedonii, a jeden o jugosłowiańskim dysydencie Milovanie Dżilasie. Gdyby zawodowi politycy rzeczywiście podejmowali decyzje o użyciu sił zbrojnych na podstawie takiej książki, byłoby to przerażające. Podejrzewam, że w 1993 roku na początku swojej kadencji Clinton był tak zdezorientowany, że chwytał się każdego pretekstu, żeby nie podejmować żadnych działań.

To jednak tylko zwiększało moje rozżalenie z powodu odczytania Bałkańskich upiorów jako manifestu antyinterwencyjnego: ja sam bowiem byłem zaciekłym zwolennikiem interwencji. Od połowy 1993 roku publicznie apelowałem o pomoc wojskową dla bośniackich muzułmanów, w tym o wysłanie do Bośni oddziałów amerykańskich. Przez kilka lat wielokrotnie mówiłem o tym w Fort Leavenworth i Carlisle Barracks[1].

Uważam, że nie ma sprzeczności między książką podróżniczą, która opisuje dzieje konfliktów narodowościowych, i przekonaniem, że amerykańska potęga militarna może powstrzymać rozlew krwi na Bałkanach. Oto moje uzasadnienie: Bolesne wielowiekowe doświadczenia konfliktów narodowych same z siebie nie muszą jeszcze doprowadzić do śmierci setek tysięcy osób w warunkach przypominających Holokaust. Żeby doszło do takiej tragedii, trzeba dodatkowych czynników: zdezorientowania i bezczynności Zachodu, wskutek których wytwarza się próżnia władzy. Bez nich horror lat dziewięćdziesiątych być może nigdy by się nie wydarzył.

Dyskutowanie, czy Bośniacy to pokojowy naród, nie ma większego sensu. Znani pisarze bronią tezy o istnieniu tradycyjnie dobrych relacji międzygrupowych, zwłaszcza w takich miastach jak Sarajewo. Ale ta etniczna harmonia często była pozorna. Ivo Andrić, jugosłowiański laureat Nagrody Nobla, w krótkim opowiadaniu List z 1920 roku pisze o niewidzialnej granicy między miłością i nienawiścią w Bośni, o tym, że „pod powierzchnią czułości i tkliwej namiętności […] rodzą się i czekają swojej godziny huragany spętanej i skondensowanej nienawiści”. Poza tym trzeba brać pod uwagę nie tylko tradycję pokojowego współistnienia różnych narodowości, która przetrwała w przeważającej części dziejów Bośni, ale też konflikt po 1992 roku (i w latach 1941–1945). Bośniackich muzułmanów nie wymordował prezydent Clinton ani Marsjanie. Uczynili to Bośniacy.

Ale jakie to ma znaczenie? Co z tego, że Bałkany są kipiącym, często gwałtownie, etnicznym kotłem? Nie różnią się pod tym względem od większości świata. To jednak nie oznacza, że mamy się chować w izolacjonistycznym kokonie. Wojsko wysyła się tam, gdzie ważne względy moralne krzyżują się ze strategicznymi – bez względu na charakter miejscowej ludności. To, co dzieje się w Bośni, bezpośrednio wpłynie na to, co będzie się działo w Kosowie, Macedonii, Albanii, Grecji i Turcji, a więc w krajach, z których jedne mają niestabilne rządy, a drugie – umowy o pomocy wojskowej ze Stanami Zjednoczonymi i nowoczesne arsenały. Idąc dalej, to, co wydarzy się w Bośni, w znacznym stopniu, choć niebezpośrednio, wpłynie na przyszłą sytuację polityczną w pozostałej części Europy i w Rosji. Jak to ujął były asystent sekretarza stanu Richard Holbrooke: „Nie stać nas na porażkę w Bośni”.

kwiecień 1996

WSTĘP

W świecie, który w wyniku masowej turystyki i komunikacji satelitarnej staje się coraz bardziej jednorodny i przewidywalny, ubywa miejsca na niezaplanowaną przygodę. Nadmiar informacji sprawia jednak, że coraz szybciej zapominamy nawet o względnie niedawnych wydarzeniach. Stąd pokusa, by przeszłość i bieg procesów historycznych spróbować odkrywać poprzez krajobraz.

Amerykański uczony Paul Fussell napisał w Abroad. British Literary Traveling Between the Wars, że „tajemnica dobrego podróżopisarstwa” tkwi w „eseistycznej wizji, która zdaje się wyrastać z materialnej, bezpośrednio doświadczonej rzeczywistości”. Innymi słowy, podróżopisarstwo w swoim najlepszym wydaniu byłoby metodą najgruntowniejszego zgłębiania historii, sztuki i polityki. The Stones of Florence Mary McCarthy i Black Lamband Grey Falcon Rebeki West są najświetniejszymi przykładami jej zastosowania. Starałem się, jakkolwiek nieudolnie, zbliżyć do tego niedoścignionego ideału.

Bałkańskie upiory nie są książką naukową. Opowieść rozwija się w nich od szczegółu do ogółu: od rozważań o winie (lub niewinności) pewnego chorwackiego duchownego do rozważań o upadkach imperiów. W każdym z opisywanych krajów moje doświadczenia miały inny charakter. W Rumunii, po której wiele podróżowałem, spotykałem najróżniejszych ludzi; Bułgarię poznawałem przez pryzmat przyjaźni z jednym człowiekiem; w Grecji nie odbywałem podróży, tam, w okolicach Aten, mieszkałem równe siedem lat. Mam nadzieję, że zróżnicowana stylistyka tej książki odzwierciedla różnorodność moich bałkańskich doświadczeń.

O takich regionach jak jugosłowiańska Czarnogóra czy rumuński Maramureş nie ma w książce prawie ani słowa, Bośni i Albanii zaś poświęciłem znacznie mniej miejsca, niż na to zasługują. Niezależnie od zbrodni przeciwko tamtejszym muzułmanom konflikt narodowościowy w Bośni jest bez wątpienia przedłużeniem antagonizmu serbskochorwackiego. Dlatego o tym kraju opowiadam w rozdziale o Chorwacji. Albanią zajmuję się w rozdziale o „Starej Serbii”, ponieważ za klucz do polityki serbskiej uznałem historyczny konflikt z muzułmańskimi Albańczykami. Chociaż obecnie uwaga świata jest skupiona na Jugosławii, moja bałkańska odyseja wiodła głównie przez Rumunię i Grecję. Bałkany to półwysep, którego Bośnia jest tylko małą częścią. I chociaż dziś w mediach jest głośno o niej, jutro miejsce Bośni może zająć dowolny inny kraj regionu, Bałkany bowiem weszły w tragiczny okres, który może potrwać wiele lat. Niemniej nic, co napisałem, nie powinno służyć za choćby najlżejsze usprawiedliwienie zbrodni wojennych popełnionych przez oddziały serbskie w Bośni, zbrodnie te z całego serca potępiam.

W latach osiemdziesiątych starałem się – zwykle bezskutecznie – zainteresować wydawców i opinię publiczną Bałkanami i zbierającą się nad nimi burzą. Jak na ironię moje najczarniejsze obawy wkrótce się sprawdziły. Jedną z ofiar rozpętanej wojny stał się dziennikarz noszący identyczne nazwisko jak moje: David Kaplan z ABC News (inicjał w moim nazwisku – Robert D. Kaplan – to właśnie David). Mam nadzieję, że moja książka pomoże zrozumieć tę część świata, o której pisał inny, nieznany mi bliżej Kaplan, gdy stracił życie.

Bałkany, czyli po turecku «góry», rozciągają się od Dunaju po Dardanele, od Istrii do Stambułu i użyczają swej nazwy grupie małych krajów, do której zaliczają się Węgry, Rumunia, Jugosławia, Albania, Bułgaria, Grecja i częściowo Turcja, chociaż ani Węgrzy, ani Grecy nie życzą sobie, by określać ich tym samym mianem. Jest to, a raczej była wesoła kraina, zamieszkana przez dziarski lud, który lubuje się w ostrych potrawach, mocnych wódkach i krzykliwych strojach. Tubylcy z jednaką łatwością kochają się i zabijają, i mają nadzwyczajny talent do wszczynania wojen. Ludzie Zachodu, z natury bardziej przyziemni, patrzą na nich ze skrywaną zazdrością, kpią z ich monarchów, szydzą z ich aspiracji i boją się pochodzących stamtąd terrorystów. Karol Marks nazwał ich «etnicznym śmietnikiem». Ja, wolny jak ptak dwudziestokilkulatek, miałem dla nich nabożny podziw.

C. L. SULZBERGER, A LongRow of Candles

Brzydzę się trupami imperiów, nic nie cuchnie równie okropnie.

REBECCA WEST, Black Lamb and Grey Falcon

PROLOG

Święci, terroryści, krew i woda święcona

Dygotałem z zimna, poruszając się po omacku. Celowo wybrałem tę straszną porę, jeszcze przed świtem, żeby odwiedzić monastyr w Peciu, w Starej Serbii. W Kościele prawosławnym ćwiczenia duchowe wymagają fizycznego wysiłku, za który nagrodą jest objawienie równie namacalnego piekła i raju. Jeśli intruz z Zachodu nie jest gotów odczuwać całym swoim jestestwem, to niech pożegna się z nadzieją, że cokolwiek zrozumie.

W cerkwi Świętych Apostołów z freskami z 1250 roku moje oczy potrzebowały czasu. Minuty się dłużyły i były, niczym minione stulecia, pełne niepowodzeń. Nie miałem ze sobą latarki ani świeczki. Nic tak nie mobilizuje woli jak ślepota.

„Ślepcowi oczy nie są zawadą;/ zawsze trzyma się tej samej drogi, / jak pijany płota” – pisał Piotr II Petrowić-Niegosz w Górskim wieńcu, arcydziele literatury serbskiej. Masakra licznych islamskich konwertytów opisana w tym poemacie jest tam usprawiedliwiana jako jedna z metod walki z muzułmańskimi Turkami[2]. Ciemność właśnie zaczęła się rozrzedzać, a do mnie w ulotnym przebłysku zrozumienia dotarło, czym mogą być prawdziwa walka, rozpacz i nienawiść.

Wytężając wzrok, uświadomiłem sobie pierwszą zasadę narodowego przetrwania: cały świat może zostać stworzony z jednego małego światełka. Trzeba było jeszcze minuty, żeby z półmroku wychynęły twarze – straszne, wyniszczone głodem, twarze z przedświadomej serbskiej przeszłości, emanujące duchowością i prymitywizmem, które Zachód najlepiej poznał dzięki bohaterom Fiodora Dostojewskiego. Miałem wrażenie, jakbym znalazł się we wnętrzu czaszki, w której wytrawiono ogniem zbiorowe wspomnienia narodu.

Sny oblekają się w kształty, halucynacje: święty Mikołaj w purpurowej szacie i z czarnymi, świdrującymi oczami; święty Sawa, patron Serbii i budowniczy tej cerkwi, zstępujący z wyblakłych przestworzy, by rozdzielać dary miłosierdzia i natchnienia; Chrystus Tryumfujący, odczłowieczony wiejski Bóg, który ma już za sobą ostatni etap fizycznego cierpienia, straszniejszy niż jakikolwiek zdobywca czy jakakolwiek ziemska ideologia.

Apostołowie i święci mieszają się ze średniowiecznymi serbskimi królami i arcybiskupami. Wszyscy jakby odbici w krzywym lustrze wiary: z wydłużonymi torsami, z olbrzymimi rękami i głowami. Wielu świętych ma wydrapane oczy. Wieśniacy wierzą, że zaprawa i farba z tych miejsc, gdzie znajdowały się oczy świętych, mogą uleczyć ślepotę. Przesąd? Bałwochwalstwo? Tak oceniłaby tę wiarę umysłowość zachodnia. Umysłowość, której brak – mówiąc słowami Josepha Conrada – „odziedziczonej i osobistej świadomości środków, jakimi historyczna autokracja zwalcza idee, strzeże swej władzy i broni swego istnienia”. Człowiek Zachodu – powiada dalej Conrad – „tylko w malignie […] wpadłby na pomysł, że mogłaby go spotkać chłosta jako normalny środek śledztwa czy kary”[3].

Cerkiew ostrzegała: im głębsza ciemność, tym bardziej irracjonalny i straszny opór.

„W Bułgarii i Grecji, w Jugosławii i we wszystkich krajach europejskich, które niegdyś znajdowały się pod panowaniem tureckim, jest tak samo – lamentowała w więzieniu madame Dełczew, ofiara czystki stalinowskiej opisana w Judgement on Deltchev Erica Amblera. – Potem nasz naród żył w swoich ścianach, w małych światach iluzji […]. Wymalowano na tych ścianach sceny z życia narodowego […]. A teraz, kiedy ponownie mieszkamy we własnych ścianach, zwyczaje naszych rodziców i naszego dzieciństwa powracają”.

Odległość, jaką te monumentalne formy musiały przebyć, gdy moje oczy przyzwyczajały się do ciemności, była niezmierzona: poprzez stulecia osmańskie, najkrwawsze wojny i rządy komunistów. Tutaj, w świątyni dogmatu, mistyki i dzikiego piękna, tliło się życie narodowe. I tylko z tego miejsca mogło kiedyś wybuchnąć żywym płomieniem.

„Nie wiesz, co to znaczy zabić młotkiem, gwoździami, pałkami, prawda?”

Ismaił usiłował przekrzyczeć muzykę, jego twarz lśniła purpurowo w świetle migających jarzeniówek. Byłem wciąż w Peciu, w Starej Serbii, w dyskotece odwiedzanej przez albańskich muzułmanów, położonej nieopodal serbskiego monastyru.

„Wiesz, dlaczego nie lubię śliwowicy, dlaczego piję tylko piwo? Bo czetnicy [serbscy partyzanci w okresie drugiej wojny światowej] zawsze najpierw chlali śliwowicę, a potem brali się do mordowania. Wiesz, jak to jest rzucić niemowlę do góry i złapać je na ostrze bagnetu – na oczach jego matki? Być przywiązanym do płonącej kłody? Mieć dupę rozpłataną siekierą i błagać Serbów, błagać, żeby strzelili ci w głowę, ale nadaremno? A po wszystkim szli do cerkwi. Szli do swojej przeklętej cerkwi. Nie mam słów… – Ismaił się wzdrygnął. – Są rzeczy gorsze niż zło, po prostu nie da się o nich opowiedzieć”.

Mówił dalej, przekrzykując muzykę. Miał dwadzieścia sześć lat, nie pamiętał zdarzeń, które opisywał. Powiedział, że w jego domu zalęgły się szczury. Winił za to Serbów.

Była dziesiąta trzydzieści rano, 30 listopada 1940 roku. W Bukareszcie właśnie zaczął padać śnieg. W cerkwi Ilie Gorgani, wzniesionej w XVII wieku ku czci rumuńskiego generała, który walczył z Turkami, setki świec rozświetlały sklepienie kopuły z wizerunkiem Chrystusa w czerwonej szacie. Po obu stronach nawy stały rzędami trumny okryte zielonymi sztandarami ze złotym haftem. Ministranci wnieśli tace z colivă – kutią dla zmarłych. Czternastu członków Legionu Michała Archanioła – faszystowskiej Żelaznej Gwardii – w tym ich przywódca, Corneliu Zelea Codreanu, miało wkrótce zostać pogrzebanych i kanonizowanych jako „narodowi święci” przez duchownych rumuńskiej Cerkwi, którzy całą noc śpiewali pieśni żałobne, kołysząc kadzielnicami.

Dwa lata wcześniej, w 1938 roku, żandarmi króla Karola II udusili tych czternastu mężczyzn, rozebrali do naga, wrzucili do zbiorowej mogiły i przed przysypaniem ziemią oblali kwasem siarkowym, żeby przyśpieszyć rozkład zwłok. Tyle że u schyłku 1940 roku Karol abdykował i uciekł, a władzę w Rumunii przejęła Żelazna Gwardia. Szczątki ofiar, niewiele ponad garść prochów „na głowę”, zostały ekshumowane i złożone w czternastu trumnach, w których miały być jeszcze raz pochowane. Pod koniec nabożeństwa pogrzebowego wierni wysłuchali nagrania z przemówieniem zabitego przywódcy legionistów, Codreanu. „Wypatrujcie tego dnia – krzyczał – gdy pomścicie naszych męczenników!”

Pomścili kilka tygodni później. W nocy z 21 na 22 stycznia 1941 roku legioniści Michała Archanioła – odśpiewawszy hymny prawosławne, zawiesiwszy na szyi woreczki z rumuńską ziemią, wypiwszy utoczoną wzajemnie krew i skropiwszy się wodą święconą – uprowadzili dwustu Żydów: mężczyzn, kobiet i dzieci. Załadowali ich do ciężarówek i zawieźli do miejskiej rzeźni w południowej części Bukaresztu, nieopodal rzeki Dymbowica. Tam, w lodowatych ciemnościach, kazali im się rozebrać do naga i wejść na czworakach na taśmociąg. Skowyczących z przerażenia przewieźli przez wszystkie etapy zautomatyzowanego uboju. Krew tryskała z bezgłowych, pozbawionych kończyn torsów, które legioniści nadziewali na rzeźnickie haki, opatrując pieczęcią: „Zdatne do spożycia przez ludzi”. Jak zapisał naoczny świadek odkrycia tej zbrodni następnego ranka, tułów pięcioletniej dziewczynki wisiał do góry nogami, „zbryzgany krwią… jak cielak”.

Była dziesiąta wieczorem, 17 grudnia 1989 roku. W monastyrze w Mołdowicy w Mołdawii[4] było zbyt ciemno, żeby dojrzeć freski, ale matka Tatulici Georgeta Benedykta opisała z pamięci scenę Sądu Ostatecznego: dzikie zwierzęta wyrzygują wszystkich ludzi, których pożarły; kilka dobrych uczynków przeważa zło na szalach Wagi Sprawiedliwości; jaskrawożółci aniołowie zwijają w rulon niebiosa ze znakami zodiaku, symbolicznie obwieszczając koniec czasu.

Matka Benedykta spędziła, jak co dzień, osiem godzin na modlitwie. To nie Bukareszt, tutaj nie było donosicieli ani podsłuchów w konfesjonałach. W bukowych lasach dalekiej rumuńskiej północy reżim komunistyczny – jak w dawnych czasach władcy tureccy – „miał mniej oczu”. Było ciepło jak na tę porę roku. Dzień wcześniej matka Benedykta widziała tęczę, chociaż wcale nie padało. Tego samego dnia doszły ją pogłoski o masakrze. Pierwszy raz w życiu pozostała w cerkwi przez całą noc. Modliła się.

Dołączyły do niej inne zakonnice i wspólnie przez trzy kolejne noce nie przestawały się modlić.

„I wówczas Bóg sprawia cud. Podsuwa Dracowi [Diabłu] myśl, żeby wystąpił w telewizji, a wtedy ludzie, którzy już się nie boją Draca, poniżają go. I w taki sposób ten, który był niczym Herod, ten, który wymordował dzieci Timişoary, jak Herod wymordował dzieci palestyńskie, został stracony tego samego dnia, w którym narodził się nasz Pan”.

„W Rumunii Biblia jest żywa – powiedziała matka Benedykta – Boże Narodzenie dokonało się ponownie. Teraz ludzie muszą się modlić i rozważać swoje grzechy”.

U schyłku XVIII wieku, w najczarniejszej godzinie długiej nocy tureckiej okupacji, bułgarski mnich o imieniu Rafał spędził dwanaście lat w monastyrze Rilskim, rzeźbiąc drewniany krucyfiks. Umieścił na nim sześćset postaci ludzkich, każda wielkości ziarnka ryżu.

„Ile jest wart taki krzyż? – wykrzykiwał ojciec Bonifacy, drobny garbus z lekko kręconymi szpakowatymi włosami, brodą i skórą delikatną jak u niemowlęcia, który już od dwudziestu siedmiu lat żył w murach tego klasztoru. I nie czekając na odpowiedź, wołał: – A jaka jest cena ludzkiego życia? Rafał stracił wzrok, rzeźbiąc ten krucyfiks!” Monastyr Rilski był wielokrotnie plądrowany i burzony przez Turków. Za każdym razem był odbudowywany: krużganki z łukami pomalowanymi w białe i czarne pasy, rzeźbione drewniane balkony, dzwonnica, cerkwie zdobione freskami, których barwy nabierają nowego życia na tle ośnieżonych szczytów. W czasie okupacji tureckiej w klasztorze w górach Riła mieszkało trzystu mnichów. Za rządów bułgarskich komunistów ta liczba spadła do dwunastu. I tych dwanaście dusz przemierzających mroczne korytarze wraz z niezliczonymi chmarami myszy miało ocalić dziedzictwo całego narodu! Były tam zaryglowane drzwi, za które nikt nie zaglądał od stuleci.

Teraz nadszedł czas, że zaczęto je otwierać. Wróciłem do monastyru Rilskiego w 1990 roku, dziewięć lat po poprzedniej wizycie. Ojciec Bonifacy już nie żył. Cerkiew, dawniej ciemną i ponurą, zapełniał tłum wiernych i rozświetlał las skwierczących świec. W jednym z narożników umieszczono fotografię cara Borysa III, pochowanego tutaj w 1943 roku, którego grobowiec usunęli komuniści po dojściu do władzy w roku 1946. Wizerunek cara Borysa otaczały świeczki, polne kwiaty i ciasteczka. Wierni pochylali się, by go ucałować. „Jezus Chrystus powrócił do Bułgarii – wyjaśnił rzeczowo mój przewodnik. – Musimy zmusić komunistów, żeby wskazali miejsce pochówku Borysa”. To tylko jedna z tajemnic, które muszą być odkryte.

„Północny Epir spłynie krwią” – głosiło przydrożne graffiti niedaleko północnozachodniej granicy Grecji z Albanią. Północny Epir – czyli południowa Albania – to historyczna część Grecji: miejsce narodzin Olimpii, matki Aleksandra Wielkiego, oraz króla Pyrrusa, którego wątpliwe sukcesy wojenne upamiętniono określeniem „pyrrusowe zwycięstwo”.

Jednak mocą „haniebnego” traktatu z 1913 roku, wcielającego Północny Epir do wcześniej nieistniejącego państewka albańskiego, Grecja jest dziś narodem „rozczłonkowanym” – wyjaśnił mi Sevastianos, arcybiskup metropolita tego przygranicznego regionu[5]. Na jego mapie Północny Epir, zamieszkany przez blisko pół miliona Greków, obejmuje pięćdziesiąt procent terytorium Albanii. Krążyły pogłoski, że Sevastianos, zwany przez niektórych „greckim Chomeinim”, wysyłał do południowej Albanii uzbrojonych partyzantów, by przygotować grunt pod zjednoczenie Grecji po przewidywanym upadku komunizmu.

Po przekroczeniu albańskiej granicy autobus sunął w dół labiryntem wapiennych wąwozów, poszarpanych i ogołoconych z roślinności. Furmanki zaprzężone w woły, powożone przez żołnierzy z wygolonymi głowami, tamowały ruch na dziurawych drogach. Kobiety w białych kitlach i chustkach, z kosami i łopatami na ramieniu, w milczeniu wracały z poletek zbóż i tytoniu. Bloki mieszkalne z blachy falistej i kiepsko związanych zaprawą cegieł stały na gołych placach otoczonych drutem kolczastym i betonowymi bunkrami. Wszystkie przedmioty – chropowate mydło, krany, klamki – zdawały się pochodzić z jakiejś archaicznej epoki. Dym i spaliny spowijały krajobraz, nadając mu ziarnistość i żółtawy odcień starej fotografii. W świetle latarni sodowych przyglądałem się twarzom albańskich Greków. Patrzyli na mnie nieobecnym wzrokiem. Przypominali cienie. W pewnym domu w Sarandzie (po grecku: Agios Saranda) pięcioosobowa rodzina stłoczyła się wokół czarnobiałego rosyjskiego telewizora, żeby na greckim kanale obejrzeć Dynastię i CNN.

I jak się wam żyje? – zapytałem.

W porządku. Mamy wszystko, czego nam trzeba – odparł ojciec. Dzieci milczały.

Najstarszy syn odprowadził mnie do hotelu.

Niedawno zostałem ochrzczony – zwierzył się w ciemnościach. – Jestem Grekiem. A kim mógłbym być? Wierzę w Boga… Tutaj wszyscy jesteśmy foukarades [biedakami].

Cztery dni później w pobliskiej wiosce zastrzelono dwóch Greków usiłujących przedostać się do Grecji. Ich zwłoki powieszono za nogi na rynku.

To był świat z kapsuły czasu: mroczna scena, na której ludzie miotani dzikimi namiętnościami przelewali krew i doświadczali ekstaz i wizji. Ich twarze jednak miały chłodny, kamienny wyraz i przypominały zakurzone posągi. „Żyjemy całkowicie pogrążeni we własnej przeszłości” – powiedział Luben Gocew, były bułgarski minister spraw zagranicznych.

Stąd się wzięła moja obsesja na punkcie średniowiecznych cerkwi i monastyrów, starych książek i fotografii. Każdego, kogo spotkałem w podróży, pytałem o przeszłość. Tylko w ten sposób można było zrozumieć teraźniejszość.

Te ziemie wymagają miłości do mrocznej sfery świata. Miesiącami szperałem w antykwariatach. Wiedziałem, że nakłady książek, które próbują tłumaczyć dramat rumuńskiej rewolucji z grudnia 1989 roku, są wyczerpane od dziesięcioleci, czasem od półwiecza lub jeszcze dłużej.

John Reed, amerykański dziennikarz i polityczny radykał, wraz z rysownikiem Boardmanem Robinsonem od kwietnia do października 1915 roku podróżował po Serbii, Macedonii, Rumunii, Bułgarii, Grecji i Turcji. Dziennik Reeda z tej wyprawy, The War in Eastern Europe, ukazał się drukiem w 1916 roku, na rok przed podróżą autora do Rosji, opisaną w Dziesięciu dniach, które wstrząsnęły światem. Z wszystkich książek Reeda The War in EasternEurope jest najmniej znana. Za egzemplarz pierwszego wydania z autografem musiałem zapłacić trzysta osiemdziesiąt dziewięć dolarów i jedenaście centów. Niektóre ryciny były zabezpieczone pergaminowymi przekładkami.

„W wirze niespodziewanego szturmu, rozpaczliwej obrony, zdobywania i burzenia miast – pisał Reed – ludzie zatracają swoje cechy osobnicze czy rasowe i upodabniają się do siebie nawzajem w obłąkanej demokracji bitwy”. Sam wolał ich obserwować później, gdy „zaczynali traktować wojnę jak biznes, przystosowywać się do nowego sposobu życia oraz rozmawiać i myśleć o innych sprawach”.

To właśnie był mój cel: zobaczyć zapomniane kuchenne drzwi Europy nie w najgorętszych momentach rewolucji czy przełomowych wyborów, ale bezpośrednio po nich, kiedy ludzie „zaczynają się dostosowywać do nowego sposobu życia”.

Jedna ze starych fotografii, które oglądałem, przedstawiała arcyksięcia austriackiego Franciszka Ferdynanda podczas manewrów wojskowych na sarajewskich błoniach w dniu 27 czerwca 1914 roku, czyli dzień przed zamachem, w którym zginął i który doprowadził do wybuchu pierwszej wojny światowej. Kopyta końskie wzniecały tumany kurzu. Franciszek Ferdynand jechał wyprostowany, jego stopa głęboko wsunięta w strzemię, u boku szabla. Okolona brodą twarz wyrażała poczucie pewności, właściwe tamtej, bardziej niewinnej i podatnej na wstrząsy epoce, światu wciąż mieszczącemu się w Metternichowskim pojęciu restauracji i nieświadomemu (choć w tej błogiej nieświadomości miał tkwić już tylko dni czy tygodnie) grozy nowoczesnej wojny i nowoczesnego totalitaryzmu. Inna fotografia przedstawiała zabójcę arcyksięcia, Gawriła Principa, bośniackiego Serba z okolic Sarajewa.

Princip był jeszcze nastolatkiem i sprawiał wrażenie chucherka – na pozór sama skóra i kości. Ale jego oczy, pełne zwierzęcej energii, różniły się od zimnych oczu współczesnych terrorystów, którzy mordują na odległość za pomocą karabinów maszynowych i bomb detonowanych przez żyroskopy.

Od tego czasu minęło siedemdziesiąt pięć najintensywniejszych lat w dziejach świata. Ale w konfrontacji z ludźmi, których spotkałem, i słowami, które usłyszałem, te fotografie nie wydawały się takie stare.

Belgrad, Bukareszt, Sofia, Ateny, Adrianopol. To były kiedyś wymarzone cele podróży ambitnych dziennikarzy – tak jak Sajgon, Bejrut i Managua dla młodszego pokolenia. Ernest Hemingway swoją najsłynniejszą depeszę wysłał z Adrianopola (dzisiejszego Edirne w tureckiej Tracji) w 1922 roku. Pisał o greckich uchodźcach „wędrujących na oślep w deszczu”, z dobytkiem załadowanym na furmanki ciągnięte przez woły.

Bałkany były Trzecim Światem, na długo zanim media zachodnie ukuły to określenie. To na tym górzystym półwyspie graniczącym z Bliskim Wschodem korespondenci prasowi spisywali pierwsze dwudziestowieczne relacje o kolumnach uchodźców ociekających błotem i zbierali materiały do książek, które dały początek gonzo – specyficznemu gatunkowi reportażu i podróżopisarstwa – w czasach gdy do Azji i Afryki wciąż było daleko.

Wszystko, co wydarzyło się w Bejrucie czy gdzie indziej, pierwszy raz wydarzyło się już dawno temu na Bałkanach.

To Bałkany wydały pierwszych dwudziestowiecznych terrorystów. Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna (wmor) to jakby Organizacja Wyzwolenia Palestyny lat dwudziestych i trzydziestych, finansowana przez Bułgarów i działająca na rzecz odzyskania tych części Macedonii, które po drugiej wojnie bałkańskiej przypadły Grecji i Jugosławii. Podobnie jak dzisiejsi szyici z południowych przedmieść Bejrutu, zabójcy z wmor, którzy składali przysięgę na rewolwer i prawosławną Biblię, pochodzili z wykorzenionego, wiejskiego proletariatu Skopja, Belgradu i slumsów Sofii. Porywanie dla okupu i masowe rzezie ludności cywilnej były na porządku dziennym. Nawet fanatyzm irańskich ajatollahów miał swój bałkański precedens. W czasie wojen bałkańskich z lat 1912–1913 grecki biskup z Macedonii kazał zabić bułgarskiego polityka i jego głowę przywieźć jako dowód do cerkwi.

Historia XX wieku zaczyna się na Bałkanach. To tutaj ludziom spychanym na margines przez nędzę i walki etniczne nienawiść krążyła we krwi. To tutaj polityka zniżyła się do poziomu anarchii, która niejednokrotnie rozlewała się wzdłuż Dunaju aż do Europy Środkowej. Nazizmowi, na przykład, można śmiało przypisać bałkańskie korzenie. To przecież w dzielnicy wiedeńskich noclegowni, wylęgarni etnicznych resentymentów, nieopodal granic południowej Słowiańszczyzny Hitler nauczył się tak zaraźliwie nienawidzić.

Jak wygląda ziemia tam, gdzie ludzie dopuszczają się nieludzkich okrucieństw? Czy ma jakąś szczególną woń, jakiś genius loci, element w krajobrazie, który mógłby popychać do zbrodni?

Podróż rozpocząłem w Europie Środkowej, w Norymberdze i Dachau, ale te miasta nie zrobiły na mnie wrażenia. To tylko muzea: nie ma już w nich życia ani żaru. Ocalały mur stadionu, na którym naziści organizowali swoje zloty, służy niemieckim yuppie za ścianę do squasha. Pierwszy trop znalazłem w Wiedniu. Nazwiskiem Wolfganga Amadeusza Mozarta nazwano tutaj tylko pomnik, aleję i plac. Doktor Karl Lueger ma większy pomnik, większy plac i najznamienitszą część Ringstrasse – Dr. Karl Lueger Ring – przy której znajduje się neoklasyczny gmach parlamentu, renesansowy uniwersytet, barokowy Burgtheater, gotycki ratusz i Volksgarten.

Karl Lueger, burmistrz Wiednia na przełomie XIX i XX wieku, zapoczątkował razem z Georgiem von Schönererem, także ówczesnym politykiem austriackim, polityczny antysemityzm. Adolf Hitler pisał w Mein Kampf: „Uważam tego człowieka za najwybitniejszego niemieckiego burmistrza wszech czasów […]. Gdyby dr Karl Lueger mieszkał w Niemczech, zaliczałby się do naszych najświetniejszych umysłów”. Hitler przyznał, że swoje idee zaczerpnął od Luegera. Kiedy wieczorem 29 maja 1895 roku Theodor Herzl dowiedział się o zwycięstwie Luegera w wyborach do wiedeńskiej Rady Miasta, od razu zasiadł do biurka, żeby naszkicować plan żydowskiego exodusu z Europy.

Przyglądałem się pomnikowi Luegera na Dr. Karl Lueger Platz (nie należy mylić z Dr. Karl Lueger Ring). Z ręką na sercu, ubrany z nienaganną, urzędniczą elegancją, der schöne Karl („piękny Karl”) spokojnie patrzył w przyszłość, z jego oczu biła stanowczość; otaczali go muskularni, nadzy do pasa, uzbrojeni w łopaty i kilofy robotnicy. We współczesnych Niemczech taki pomnik wywołałby skandal, ale w Austrii nikt nie poczuwał się do winy. „Karl Lueger był najwybitniejszym burmistrzem Wiednia – wyjaśnił miejscowy dziennikarz austriacki, wzruszając ramionami. – Tak naprawdę wcale nie był antysemitą, tylko posługiwał się antysemityzmem jako metodą walki politycznej”. Ruszyłem w dalszą podróż. Metternich kiedyś stwierdził, że Bałkany zaczynają się na Rennweg, drodze prowadzącej na południowy wschód od Wiednia.

Im bardziej się zbliżamy do wschodnich albo południowych obrzeży świata niemieckojęzycznego – a zatem, innymi słowy, im bardziej zbliżamy się do złowieszczej i ludniejszej Słowiańszczyzny – tym bardziej agresywny i niebezpieczny staje się niemiecki nacjonalizm. Na wschodnim pograniczu świata germańskiego Niemcy z Pomorza i ze Śląska kwestionują prawomocność granic Polski. Z kolei na południu, w Austrii, gdzie w „germańskich” żyłach nierzadko płynie słowiańska krew, zaprzeczanie temu oczywistemu pochodzeniu przybiera postać nieuleczalnej pangermańskiej paranoi.

Pojechałem do Klagenfurtu, stolicy najdalej na południe wysuniętego austriackiego landu, Karyntii, zwanej eldoradem eksnazistów. W przeliczeniu na liczbę ludności z Karyntii pochodziło więcej strażników obozów śmierci niż z jakiegokolwiek innego regionu Austrii czy Niemiec. W Klagenfurcie w latach osiemdziesiątych XX wieku istniała segregacja w szkołach. Broń Boże, żeby niemieckie dzieci uczyły się ze Słoweńcami, którzy są Słowianami. Odwiedziłem biura nacjonalistycznej Freiheitliche Partei Österreichs (Austriackiej Partii Wolnościowej) i Kärntner Heimatdienst (Karynckiej Służby Ojczyźnianej) – paramilitarnej organizacji założonej po pierwszej wojnie światowej i wskrzeszonej, z neonazistowskim programem, w latach pięćdziesiątych. Próbowałem sprowokować ich rzecznika prasowego do szczerości. Bez rezultatu.

Pytanie: Szymon Wiesenthal stwierdził w rozmowie ze mną, że w demokratycznym państwie, jakim jest Austria, wszystkie partie używające w nazwie słowa „wolność” to w rzeczywistości partie nazistowskie albo komunistyczne. Mógłby pan to skomentować?

Odpowiedź: Pan Wiesenthal to osoba godna najwyższego szacunku. Ma prawo do własnego poglądu w tej sprawie. Chciałbym jednak wyjaśnić, dlaczego mamy odmienne zdanie…

Powiedział, że idea Wielkich Niemiec obejmujących Austrię jest martwa. Celem austriackich nacjonalistów jest zachowanie integralności języka niemieckiego w regionie.

Ściany biura Partii Wolnościowej zdobiły jedynie bezbarwne dzieła sztuki nowoczesnej. Żadnych starych fotografii czy sztandarów. Potem przyszło kolejne rozczarowanie: na ulicach Klagenfurtu nie zobaczyłem prowincjonalnych „brunatnych koszul”, lecz klasę próżniaczą Veblena.

Obok mnie przemknęły modnie ubrane nastolatki na rowerach górskich w barwach tęczy. Zobaczyłem mężczyznę w szkarłatnej zamszowej kurtce i okularach od Armaniego oraz kobietę w kreacji Jil Sander albo Guerlaina z jedwabnym szalem w subtelnych odcieniach jesieni. Jeśli pominąć chromowane okna w biurach, to pseudobarokowe budynki wyglądały jak równo pokrojone kawałki szwarcwaldzkiego tortu wiśniowego. Na środku chodnika stały szklane gabloty z modelami Hobby Trains, galanterią Samsonite, klockami lego i schmuck (biżuterią) od Tiffany’ego. Kilka kroków od taniego Mothercare znajdował się sklep z bielizną damską z Paryża, równie drogą, co frywolną. Perfumy sprzedawczyni o blond włosach miały słodką zwierzęcą woń. Latorośl esesmanów obrosła w kosztowne piórka, straciła drapieżność i żyła w przytulnych mieszczańskich klatkach.

Wszyscy uwijali się w codziennej krzątaninie. Jedyne sztandary, które dostrzegłem, reklamowały karty kredytowe. W witrynie biura podróży Izrael był po prostu jednym z zimowych kierunków oferowanych miejscowym zwolennikom słońca. Prawdziwi ideowcy w Partii Wolnościowej i Służbie Ojczyźnianej byli coraz bardziej osamotnieni i zmuszeni do przestrzegania reguł politycznej poprawności. Miejsce antysemityzmu i innych tradycyjnych nadużyć zajął rozpasany konsumpcjonizm. Karyntyjczycy dali się oswoić.

I od 1989 roku Partia Wolnościowa, której zależy na zwiększeniu liczby mandatów parlamentarnych, coraz częściej napomyka o konieczności współpracy ze Słoweńcami. Wiesenthal, doświadczony tropiciel nazistów, wyjaśnił mi, że „dopóki nie przyjdzie kryzys gospodarczy, dopóty Partia Wolnościowa nie ma innego wyjścia, jak tylko się przystosować”. Do uleczenia zła, powiedział, nie potrzeba cierpienia ani pokuty, wystarczy otępiająca stabilizacja burżuazyjnej demokracji oraz dobrobyt utrzymujący się całymi dziesięcioleciami, aż wzorce zachowań tak się utrwalą, że nawet kryzys gospodarczy nie zdoła ich zmienić.

To była ostatnia dekada XX wieku. Musiałem przyznać rację Wiesenthalowi, nie Metternichowi: Bałkany nie zaczynały się teraz u bram Wiednia, ani nawet Klagenfurtu.

Na południowej granicy z byłą Jugosławią przestało działać ogrzewanie w pociągu, także w przedziałach pierwszej klasy. Odczepiono wagon restauracyjny. W wagonie, którym go zastąpiono, był tylko kontuar obity blachą cynkową, przy którym można było na stojąco wypić piwo lub śliwowicę i zapalić cuchnące papierosy bez filtra. Z każdą następną stacją gęstniał tłum okupujących wagon mężczyzn o brudnych paznokciach. Kiedy akurat nie wrzeszczeli na siebie i nie wlewali do gardła kolejnej setki, w milczeniu kartkowali „świerszczyki”. W przeciwieństwie do austriackich robotników byli krótko ostrzyżeni i na pewno nie spędzali zimowych urlopów w Tunezji czy Izraelu. Gdyby Partia Wolnościowa i Służba Ojczyźniana miały poparcie ubogich, ksenofobicznych wyborców, mogłyby zrezygnować z nowoczesnej sztuki i wymijających odpowiedzi na pytania reportera.

Za oknem sypało śniegiem. Z ceglanych i żelaznych kominów unosił się czarny dym. Tutejsza ziemia miała chropawą, znużoną twarz prostytutki, gorzko przeklinającej między kolejnymi napadami kaszlu. Pejzaż zbrodni jest łatwo rozpoznawalny: komunizm był Wielkim Utrwalaczem.

Miałem niewiele czasu. Wkrótce, jeszcze u schyłku lat dziewięćdziesiątych albo zaraz w następnej dekadzie, obraz straci ostrość, tak jak to się stało w Klagenfurcie.

CZĘŚĆ I

Jugosławia – uwertury historyczne

Przyjechałam do Jugosławii zobaczyć historię z krwi i kości.

REBECCA WEST, Black Lamb and Grey Falcon

ROZDZIAŁ 1

Chorwacja – „żeby dostali się do nieba”

W Zagrzebiu przeszłość leżała pod stopami: nasiąknięty deszczem, gruby, miękki dywan liści, które rozgarniałem, mieszając z teraźniejszością. Wychodząc z dworca, zanurzyłem się we mgle pożółkłej od dymu z pieców węglowych – chemicznego odpowiednika palących wspomnień. Tu i ówdzie mgła się rozrzedziła i w prześwitach ukazały się – w naturalnej ostrości – fragmenty ogrodzenia z kutego żelaza i elementy barokowej kopuły. Zdałem sobie sprawę, że to także jest przeszłość: prześwit we mgle, przez który można było coś dojrzeć.

Stolica byłej Jugosłowiańskiej Socjalistycznej Republiki Chorwacji jest ostatnim „miastem kolejowym” w Europie, w którym wciąż pokutuje niezachwiane przekonanie, że każdy, kto tutaj przyjeżdża, podróżuje pociągiem. Esplanade – zbudowany w 1925 roku i nadal uważany za jeden z najbardziej luksusowych hoteli na świecie – znajduje się dokładnie naprzeciwko dworca.

Najwybitniejsza książka podróżnicza XX wieku zaczyna się od opisu stacji kolejowej w Zagrzebiu, w pewien deszczowy, wiosenny dzień 1937 roku.

Kiedy cztery lata później, w 1941 roku, ukazało się pierwsze wydanie Black Lamb and Grey Falcon, „New York Times Book Review” nazwał książkę Rebeki West apoteozą podróżopisarstwa. „New Yorker” ogłosił, że można ją porównać jedynie do Siedmiu filarów mądrości T. E. Lawrence’a. W największym skrócie jest to relacja z sześciotygodniowej podróży po Jugosławii[6]. Szukając bardziej precyzyjnych określeń, można powiedzieć, że Black Lamb andGrey Falcon jest, jak Jugosławia, rozrastającym się we wszystkie strony światem – dwutomowym, liczącym pół miliona słów encyklopedycznym inwentarzem pewnego kraju; dynastyczną sagą Habsburgów i Karadziordziewiciów; rozprawą naukową o archeologii bizantyjskiej, pogańskim folklorze oraz filozofii islamskiej i chrześcijańskiej. To również zapierająca dech w piersiach psychoanaliza niemieckiej duszy i dziewiętnastowiecznych korzeni faszyzmu i terroryzmu. W czasie, gdy się ukazała, była przestrogą, nieomal proroczą, przed zagrożeniem, jakie w Europie lat czterdziestych (i w następnych dekadach) stanowił totalitaryzm. Jak Talmud, można ją czytać wielokrotnie, za każdym razem na innym poziomie znaczeniowym.

„Gdyby Rebecca West żyła w średniowieczu i była bogata, zostałaby sławną ksienią. Gdyby urodziła się w XVII wieku i była uboga, spłonęłaby na stosie jako czarownica” – napisała Victoria Glendinning w biografii Rebecca West. A Life. Glendinning nazywa BlackLamband Grey Falcon „najważniejszym dziełem” długiego życia West, w którym – autorka dwudziestu innych książek, młoda kochanka H. G. Wellsa, zakała społeczeństwa i feministka – dawała wyraz swoim poglądom na „religię, etykę, sztukę, mitologię i płeć”.

Tytuł jej książki odnosi się do chrześcijańskiej doktryny ukrzyżowania i odkupienia, wedle której Bóg wybaczył nam grzechy dzięki ofierze Jezusa na krzyżu.

Black lamb, czyli „czarny baranek”, to zwierzę, które na oczach Rebeki West zarżnięto podczas muzułmańskiego święta płodności w Macedonii. „Cała myśl zachodnia – pisała pod wrażeniem tego widowiska – opiera się na tym odstręczającym założeniu, że ceną wszelkiego dobra jest cierpienie”. Grey falcon, „sokół siwy”, to symbol tragicznej reakcji ludzkości na ofiarę z czarnego baranka. W pewnym serbskim poemacie prorok Eliasz, ukryty pod postacią sokoła, każe wybierać serbskiemu generałowi między królestwem ziemskim a niebieskim. Generał wybiera to drugie i wznosi cerkiew, zamiast przegrupować armię, która zostaje rozgromiona przez Turków. Innymi słowy, grzmi autor, parafrazując najskrytsze pragnienie pacyfisty, „skoro źle jest być kapłanem i składać ofiarę z baranka, przeto sam będę barankiem i zostanę złożony w ofierze przez kapłana”.

Niepewność, jak dobro przeciwstawiać złu i na czym polega właściwa relacja między duszpasterzem i jego trzodą, prześladuje Zagrzeb do dzisiaj.

Rebecca West już po kilku dniach zrozumiała, że Zagrzeb jest tylko miejscem smutnego „widowiska cieni”.

Jego mieszkańcy byli tak pochłonięci sporami katolickich Chorwatów z prawosławnymi Serbami, że stali się upiorami jeszcze przed wkroczeniem nazistów.

Okupacja nazistowska spowodowała eksplozję nienawiści. Pod względem okrucieństwa – nawet jeżeli nie samej liczby ofiar – masakra prawosławnych Serbów w katolickiej Chorwacji oraz sąsiedniej Bośni i Hercegowinie była równie potworna jak wszystko, co się wówczas działo w zajętej przez Niemców Europie. Czterdzieści pięć lat „planowego ubóstwa” pod rządami komunistów Tity nie sprzyjało zabliźnieniu tych ran.

Do Zagrzebia przyjechałem pociągiem z Klagenfurtu. Właśnie zaczęła się ostatnia dekada XX wieku. Miałem słuch wyczulony na upiorne głosy, które znów miały rozbrzmieć.

Pewien Serb, którego spotkałem w pociągu, powiedział: „Chorwaccy faszyści z Jasenovaca nie mieli komór gazowych. Do popełnienia masowej zbrodni na Serbach wystarczyły im noże i młotki. Zabijali jak popadło, nikt nie liczył ofiar. Tak więc dziś jesteśmy dziesiątki lat za Polską. Tam Żydzi i katolicy spierają się o znaczenie. Tutaj Chorwaci i Serbowie nadal kłócą się o liczby”.

W Zagrzebiu zawsze ważne były tylko liczby. Gdyby ktoś powiedział, na przykład, że w czasie drugiej wojny światowej w Jasenovacu, obozie śmierci zlokalizowanym sto kilometrów na południowy wschód od Zagrzebia, chorwaccy ustasze („powstańcy”) zamordowali siedemset tysięcy Serbów, to zostałby uznany za serbskiego nacjonalistę, który nienawidzi Chorwatów i Albańczyków, uważa nieżyjącego już chorwackiego kardynała i arcybiskupa Zagrzebia, Alojzijego Stepinaca za „nazistę i zbrodniarza wojennego” oraz popiera Slobodana Miloševicia, populistycznego przywódcę serbskich nacjonalistów. Gdyby zaś ktoś powiedział, że faszystowscy ustasze zamordowali jedynie sześćdziesiąt tysięcy Serbów, to natychmiast zostałby sklasyfikowany jako nacjonalista chorwacki, uważający kardynała Stepinaca za „świętego” i gardzący Serbami i ich przywódcą Miloševiciem.

Kardynał Stepinac, przywódca Chorwatów w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku, jest bronią przeciwko Miloševiciowi, przywódcy Serbów w latach dziewięćdziesiątych – i viceversa. Ponieważ w Zagrzebiu czas się zatrzymał, lata trzydzieste i czterdzieste minionego stulecia wydają się teraźniejszością. Nigdzie w Europie dziedzictwo nazistowskich zbrodni wojennych nie jest tak palącym, nierozwiązanym problemem jak w Chorwacji.

Zagrzeb to krajobraz miejski, układ brył i przestrzeni, w którym barwa ma jedynie wtórne znaczenie. To miasto nie potrzebuje światła słonecznego, żeby pokazać się w całej krasie. Bardziej mu służą chmury, a jeszcze bardziej – marznąca mżawka. Przeszedłem sto metrów w deszczu z dworca kolejowego do hotelu Esplanade – ogromnego gmachu o barwie morskiej zieleni, który łatwo było wziąć za siedzibę jakiegoś ministerstwa, emanującego zmysłową i rozkosznie ponurą dekadencją edwardiańskiej Anglii czy wiedeńskiego fin de siècle’u. Znalazłem się w czarnobiałym, marmurowym hallu z lustrami w złotych ramach, drapowanymi, aksamitnymi zasłonami z frędzlami i szkarłatnymi dywanami. Meble w odcieniu głębokiej czerni, abażury zaś złocistożółte. Hall i sala jadalna przypominały zagracone galerie sztuki, obrazy na ścianach pochodziły z epoki Zygmunta Freuda, Gustawa Klimta i Oskara Kokoschki – modernistyczna ikonografia ilustrująca rozpad więzi społecznych i zwycięstwo przemocy i popędu seksualnego nad rządami prawa.

Slavenka Drakulić jest zagrzebską dziennikarką, która pisuje po chorwacku do lokalnego tygodnika „Danas” („Dzisiaj”) i po angielsku do „The New Republic” i „The Nation”. W modnych ciemnych okularach i czerwonej opasce na włosach, świetnie pasującej do czerwonej bluzki i szminki, zwracała na siebie uwagę – podobnie jak inne kobiety w hotelowym bistro – niejako w hołdzie dla artystycznego wystroju tych wnętrz. Ogólne przesłanie nie pozostawiało wątpliwości: „Mimo odziedziczonego po komunizmie powszechnego ubóstwa, zawilgoconych, słabo ogrzewanych mieszkań i nieatrakcyjnych witryn sklepowych my, Chorwaci, jesteśmy katolikami, a Zagrzeb jest wschodnim bastionem Zachodu; wy, przybysze, jesteście tu nadal w orbicie Austro-Węgier i Wiednia – gdzie w gruncie rzeczy narodził się świat współczesny – i lepiej o tym nie zapominajcie!”.

Slavenka kreśliła jugosłowiańskie dylematy, pomagając sobie palcami z wprawą profesjonalnego rysownika: „To nie Węgry ani Polska czy Rumunia. To raczej Związek Sowiecki w miniaturze. Na przykład, coś się dzieje na Litwie, coś innego w Tadżykistanie. Coś się dzieje w Chorwacji, coś innego w Serbii czy Macedonii. Każda sytuacja jest wyjątkowa. Tutaj nie ma łatwych spraw. Odkąd Tito zerwał ze Stalinem, w Jugosławii wróg był wewnątrz, nie na zewnątrz. Przez lata byliśmy mamieni czymś, co było iluzją wolności…”.

Od razu pojąłem, że kontrrewolucja w Europie Wschodniej objęła także Jugosławię. Ponieważ jednak niezadowolenie społeczne rozlało się horyzontalnie, stawiając przeciwko sobie różne grupy społeczne, a nie wertykalnie, kierując się przeciwko władzy komunistycznej w Belgradzie, ścieżka zmian w Jugosławii była z początku bardziej kręta, mniej widoczna. I dlatego świat zewnętrzny dostrzegł ją dopiero w 1991 roku, kiedy w Jugosławii rozpoczęły się walki.

Niepotrzebny był jednak jasnowidz, żeby zauważyć, co się święci. Moja wizyta w Jugosławii właśnie dlatego była tak wstrząsająca, bo wszyscy, z którymi rozmawiałem – zarówno tubylcy, jak i zagraniczni dyplomaci – wydawali się już pogodzeni z nadciągającą falą przemocy. Jugosławia nie zdegenerowała się nagle i niespodziewanie, lecz stopniowo i systematycznie, krok po kroku, w latach osiemdziesiątych, z każdym rokiem pogrążając się w coraz większym ubóstwie i coraz większej nienawiści. To dlatego wszystkie rozmowy były tak przygnębiające. Wszyscy też głośno ostrzegaliśmy świat przed zbliżającą się katastrofą, ale nikt nie chciał słuchać naszego mrocznego sekretu. Nikt nie był tym zainteresowany. Nieliczni zresztą wiedzieli, gdzie leży, na przykład, Chorwacja. Kiedy dzwoniłem gdzieś z mojego pokoju w Esplanade i informowałem, że jestem na Bałkanach, moi rozmówcy przeważnie sądzili, że chodzi o kraje bałtyckie.

„Musisz spędzić w Zagrzebiu przynajmniej kilka tygodni. Jest mnóstwo osób, które powinieneś poznać. Wszystko tutaj jest wzajemnie powiązane, granice się zacierają. Wszystko jest takie skomplikowane…” Palce Slavenki najwyraźniej się poddają i lądują na stole. Tutaj, przekonuje dziennikarka, walka między kapitalizmem i komunizmem jest po prostu kolejną odsłoną wojny, w której katolicyzm zmaga się z prawosławiem, Rzym z Konstantynopolem, a dziedzictwo Habsburgów z dziedzictwem Osmanów – innymi słowy, to wojna Zachodu ze Wschodem, fundamentalny konflikt historyczny i kulturowy. W kolejnych dniach Zagrzeb i hotel Esplanade mia ły się skurczyć do rozmiarów pudła rezonansowego: rozbrzmiewały w nim świetne monologi, wzmacniane i utrwalane w pamięci przez deszcz, który zmywał pejzaż i architekturę, pozostawiając czyste idee.

To nie przypadek, że książka Black Lamb and Grey Falcon zaczyna się w Zagrzebiu, koncentruje się na Jugosławii i jest napisana przez kobietę: taka książka niemal musiała spełniać te wszystkie warunki. Skrupulatność i kreatywność utalentowanej kucharki i hafciarki, połączone ze zdrowym rozsądkiem chłopki i (już wkrótce) babci, były właśnie tymi niezbędnymi kwalifikacjami, które pozwoliły Rebece West zamienić w przędzę włókna myśli, namiętności oraz historii narodów Europy i Azji i utkać z niej gobelin z morałem.

Rebecca West pierwszy raz wymówiła słowo „Jugosławia” 9 października 1934 roku, zaledwie dwa i pół roku przed swoją podróżą. Tego dnia, przykuta do łóżka po niedawnej operacji, usłyszała w radiu, że agenci chorwackich ustaszów zamordowali głowę serbskiej rodziny panującej, króla Aleksandra I Karadziordziewicia, który właśnie przybył z oficjalną wizytą do Marsylii. Kilka dni później obejrzała kronikę filmową poświęconą zamachowi – zbliżenie twarzy konającego czterdziestosześcioletniego monarchy obudziło w pisarce obsesję na punkcie jego ojczyzny. Instynktownie wyczuła, że to szlachetne, zastygłe oblicze jest kolejnym znakiem na drodze do straszliwego kataklizmu, jeszcze potworniejszego niż pierwsza wojna światowa, którego rozmiaru na razie nie potrafiła opisać. Pojechała więc do Jugosławii, żeby zbadać naturę owego nadciągającego kataklizmu, podobnie jak ja pojechałem zbadać charakter następnej zbliżającej się katastrofy. Polityka w Jugosławii doskonale odzwierciedla bieg historii i z tego powodu jest bardziej przewidywalna, niż to się większości wydaje.

To książka Black Lamb and Grey Falcon zaprowadziła mnie do Jugosławii. Do początku lat dziewięćdziesiątych podróż w tamte strony nie była ani śmiertelnie niebezpieczną przygodą, ani ucieczką w zmysłową egzotykę; zamiast tego oferowała zderzenie z najbardziej zatrważającymi i najbardziej fundamentalnymi problemami stulecia. Jugosławia była też opowieścią o etnicznych subtelnościach, których nie da się streścić w kilku zdaniach na użytek mediów. Wcześniej byłem już korespondentem wojennym w Afryce i Azji i najwyraźniej połknąłem bakcyla, ale jednocześnie miałem poczucie, że to zadanie mnie przerasta. Za przewodniczkę obrałem nieżyjącą kobietę, której żywe myśli wydawały mi się bardziej pasjonujące i wymagające niż refleksje jakiegokolwiek pisarza. Wolałbym zgubić paszport i pieniądze niż mocno sfatygowany i pogryzmolony egzemplarz Black Lamband Grey Falcon. Tej książki, podobnie jak The War in Eastern Europe Johna Reeda, w Jugosławii nigdy nie zostawiałem w hotelowym pokoju. Gdziekolwiek się udawałem, zabierałem obie z sobą.

Zagrzeb znaczy: „za wzgórzem”; na wzgórzu ulokowało się górne miasto, które wyrasta ponad dolnym. W dolnym mieście znajdują się dworzec kolejowy, hotel Esplanade oraz szeregi neorenesansowych i secesyjnych kamienic, przedzielone zieleńcami i parkami. Mierząc surowym wzrokiem dolne miasto, wysoko na wzgórzu stoi ufortyfikowana gotycka katedra, nieomal miniaturka Kremla, konsekrowana w XIII wieku i odrestaurowana w wieku XIX. Ta katedra jest największą świątynią katolicką na Bałkanach i siedzibą arcybiskupa Zagrzebia. Odwiedziwszy ją w Wielką Sobotę 1937 roku, zafascynowana budowlą Rebecca West pisała, że dostrzega w niej „intensywność uczucia, które nie tylko cechuje nieodparta, wręcz radosna siła, ale które też wypływa ze szlachetnego źródła, z namiętnego realizmu, z żarliwej wiary”.

Wtedy jeszcze ów górnolotny opis wydawał się całkiem stosowny. Od setek lat, częściowo wskutek opresyjności panowania austro-węgierskiego, chorwackich teologów katolickich coraz bardziej pociągała wizja chrześcijańskiej jedności południowych (Jugo)Słowian. Ci teologowie, puszczając w niepamięć schizmę między Rzymem i Konstantynopolem z 1054 roku, ponownie nawiązywali do apostołów IX wieku, Cyryla i Metodego, którzy nawrócili Słowian na chrześcijaństwo. Po schizmie jednak większość ich owieczek stała się członkami Kościoła prawosławnego, stąd też w świecie katolickim Chorwaci byli raczej osamotnieni w kulcie dla tych misjonarzy.

W XIX wieku w chorwackich kręgach kościelnych postaci Cyryla i Metodego uznawane były za symbole jedności katolików i prawosławnych. Orędownikiem tego zjednoczenia był Josip Strossmayer, biskup o iście renesansowej osobowości – chorwacki patriota, filantrop, założyciel Uniwersytetu Zagrzebskiego, zawołany lingwista i ogrodnik, hodowca koni lipicańskich, znawca win i niezrównany gawędziarz. Jako katolicki intelektualista chorwacki Strossmayer w pełni uznawał prawa serbskiej Cerkwi oraz jej równość względem katolicyzmu. Kiedy z okazji obchodów tysiąclecia urodzin Metodego wysłał list gratulacyjny do biskupów prawosławnych, został odsądzony od czci i wiary przez katolików zarówno w Austro-Węgrzech, jak i w Watykanie. Cesarz Franciszek Józef osobiście zelżył Strossmayera. Ten zaś w odpowiedzi przestrzegł monarchę, że kontynuacja niesprawiedliwych rządów w Bośni i Hercegowinie – prowincji sąsiadującej z Chorwacją od wschodu i południa, gdzie wśród Serbów i tamtejszych muzułmanów mieszkają Chorwaci – doprowadzi do upadku całego imperium, co faktycznie się stało. Rebecca West chwaliła Strossmayera jako „nieustraszonego demaskatora tyranii austro-węgierskiej”. Napisała, że biskup, który walczył zarówno z antysemityzmem, jak i antyserbskim rasizmem, nie był lubiany w dziewiętnastowiecznym Watykanie, gdyż był „doszczętnie wyzbyty fanatyzmu”.

Kiedy jednak wiosną 1937 roku Rebecca West przybyła do Zagrzebia, w duszach chorwackich katolików rodziła się idea chrześcijańskiej jedności innej niż ta, którą głosił Strossmayer. Ta zmiana dokonała się pod przemożnym wpływem arcybiskupa koadiutora Alojzijego Stepinaca, który w tym samym roku został pełnoprawnym arcybiskupem Zagrzebia.

Stepinac urodził się w 1898 roku we wsi Brezarici nieopodal Zagrzebia, jako piąte z ośmiorga dzieci zamożnej rodziny chłopskiej. Walczył w pierwszej wojnie światowej, po czym rozpoczął studia rolnicze, włączając się w działalność katolickiej organizacji studenckiej. W 1924 roku zerwał zaręczyny z miejscową dziewczyną i wstąpił do seminarium duchownego. Dzięki pieniądzom ojca siedem kolejnych lat spędził w Rzymie, uczęszczając na prestiżowy jezuicki Uniwersytet Gregoriański. Po studiach poprosił o przydział do małej parafii, ale (niewątpliwie w związku ze zdobytym wykształceniem) ówczesny arcybiskup Zagrzebia, Antun Bauer, skierował trzydziestodwuletniego prymusa do pracy w miejscowej kurii.

Trudno sobie wyobrazić dwóch katolików chorwackich, którzy by się różnili bardziej niż Strossmayer i Stepinac. Strossmayer był południowosłowiańskim nacjonalistą, walczącym z Austriakami i Watykanem, natomiast Stepinac był nacjonalistą czysto chorwackim, który współpracując z Austriakami i Watykanem, walczył z innymi południowymi Słowianami – Serbami. Stepinac od wczesnej młodości był, jak to ujął arcybiskup Bauer, „nadzwyczaj pobożny”, w przeciwieństwie do Strossmayera, który uwielbiał konie, wino i wygodne życie.

Młody Stepinac uznał, że jego koledzy z katolickiej organizacji studenckiej nie są dostatecznie religijni. W czasie zaręczynowego przyjęcia, które odbyło się, zanim podjął decyzję o wstąpieniu do seminarium, odmówił pocałowania narzeczonej, stwierdzając: „To przecież nie sakrament”. Obejmując w 1934 roku godność arcybiskupa koadiutora, wystąpił odziany w szkaplerz i sznur franciszkański, który był wyrazem poszanowania cnoty ubóstwa. Wkrótce odprawiał specjalne msze i organizował procesje w intencji walki z przekleństwami i grzechami cielesnymi. Jego krytyka plażowania i koedukacyjnych pływalni nadała jego przywództwu purytańską aurę. Jak świadczy dziennik Stepinaca, sądził on, że katolickie ideały czystości powinny być krzewione także w prawosławnej Serbii.

„Gdybyśmy mieli więcej wolności – pisał – w ciągu dwudziestu lat Serbia byłaby katolicka”. Jego konserwatyzm kazał traktować prawosławnych jako odstępców od wiary.

„Najlepiej by było, gdyby Serbowie wrócili do wiary swych ojców, to znaczy skłonili głowę przed zastępcą Chrystusa, Ojcem Świętym. Wówczas w tej części Europy moglibyśmy nareszcie odetchnąć, gdyż Bizancjum odegrało tutaj złowrogą rolę… wespół z Turkami”.

Kiedy „później, w czasie drugiej wojny światowej, [Stepinac] zetknął się z praktycznymi owocami tych idei, był przerażony” – podkreśliła Stella Alexander w gruntownej i wnikliwej biografii arcybiskupa Zagrzebia, The Triple Myth. A Life ofArchbishop Alojzije Stepinac.

Wszedłem do zagrzebskiej katedry i zauważyłem liczne podobizny Jana Pawła II. W Chorwacji wizerunek tego papieża robił szczególne wrażenie, bo chociaż sąsiaduje ona przez morze z Włochami i Watykanem i leży na granicy chrześcijaństwa zachodniego i wschodniego, którego zjednoczenia Jan Paweł II tak bardzo pragnął, to jednak papież, który pielgrzymował do najdalszych zakątków Azji i Afryki, w ciągu pierwszych dwunastu lat pontyfikatu nie odwiedził tego kraju. Główną przyczyną była spuścizna kardynała Stepinaca.

Reszta tekstu dostępna w regularniej sprzedaży.

Przypisy

WYDAWNICTWO CZARNE sp. z o.o.

www.czarne.com.pl

Sekretariat: ul. Kołłątaja 14, III p., 38-300 Gorlice tel. +48 18 353 58 93, fax +48 18 352 04 75

e-mail: [email protected],

[email protected], [email protected], [email protected], [email protected]

Redakcja: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa e-mail: [email protected]

Sekretarz redakcji: [email protected]

Dział promocji: ul. Marszałkowska 43/1, 00-648 Warszawa tel./fax +48 22 621 10 48

e-mail: [email protected], [email protected], [email protected], [email protected]

Dział marketingu: [email protected] Dział sprzedaży: [email protected],

[email protected], [email protected] Audiobooki i e-booki: [email protected]

Skład: d2d.pl, ul. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków tel. +48 12 432 08 52, e-mail: [email protected]

Wołowiec 2015 Wydanie II