Biblia Ekumeniczna. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu z księgami deuterokanonicznymi ebook

SŁOWO WSTĘPNE

„Bracia! Jeden jest tylko Bóg, a poznajemy Go nie skądinąd, ale z Pisma świętego. Cokolwiek więc ono głosi, w to powinniśmy wierzyć, i cokolwiek uczy, to przyjąć. Mamy tak wierzyć w Ojca, jak On chce, aby weń wierzono, i tak wysławiać Syna, jak Ojciec chce, aby Go sławiono, i tak przyjąć Ducha Świętego, jak On chce, aby był dany. Nie godzi się iść za własnym pragnieniem i własnym rozumieniem, ani też przeinaczać tego, co od Boga pochodzi, ale pojmować Jego naukę tak, jak On ją zechciał podać w Piśmie świętym” (św. Hipolit, Przeciw błędom Noeta, 9-12).

Cieszę się ogromnie z tego, iż pierwsze całościowe, jednotomowe wydanie Biblii Ekumenicznej doszło do skutku. Dziękuję jak najserdeczniej wszystkim, którzy brali udział w procesie tłumaczenia i redagowania tego tomu. W tym wieloletnim projekcie uczestniczyli przedstawiciele jedenastu Kościołów, które żyją w Polsce, w tym także Kościoła Rzymskokatolickiego. Polskojęzyczny czytelnik otrzymuje wreszcie jednolity tekst, na który zgadzają się te Kościoły. Z pewnością ułatwi to nić ekumenicznego porozumienia i przyśpieszy czas jedności.

Inicjatywa jest całkowicie zgodna z myślą Soboru Watykańskiego II: „Pismo święte jest w owym dialogu [ekumenicznym] w potężnym ręku Boga znakomitym narzędziem do osiągnięcia tej jedności, którą Zbawca ukazuje wszystkim ludziom” (Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio, 21).

Posynodalna Adhortacja poświęcona Słowu Bożemu (Verbum Domini) w punkcie poświęconym sprawie Biblii i ekumenizmu mówi z kolei, że fundamentem Kościoła jest Chrystus, Słowo Boże, które stało się ciałem: „Ponadto chciałbym podkreślić to, co powiedzieli ojcowie synodalni o znaczeniu tłumaczeń Biblii na różne języki w tej pracy ekumenicznej. Wiemy bowiem, że tłumaczenie tekstu nie jest zabiegiem czysto mechanicznym, ale w pewnym sensie jest częścią procesu interpretacji. Odnośnie do tego czcigodny Jan Paweł II stwierdził: «Kto pamięta, że dysputy wokół Pisma świętego bardzo przyczyniły się do podziałów, zwłaszcza na Zachodzie, potrafi zrozumieć, jak ważny krok naprzód stanowią te wspólne przekłady». Dlatego wspieranie wspólnych przekładów Biblii należy do działalności ekumenicznej. Pragnę tu podziękować wszystkim, którzy angażują się w tę ważną działalność i zachęcić ich do kontynuowania dzieła” (Verbum Domini, 46).

Wspólne słuchanie i rozważanie Pisma pozwala nam żyć w rzeczywistej komunii, choć jeszcze nie jest ona pełna. Wspólne rozważanie Biblii ułatwia nam kierowanie próśb do Boga o przyśpieszenie nadejścia upragnionego dnia, w którym wszyscy będziemy mogli przystąpić do tego samego stołu i pić z jednego kielicha.

Niech w tym rozważaniu nie zabraknie modlitwy o umiłowanie Pisma świętego: „Panie Boże mój, zważ na modlitwę moją... niech Pisma Twoje darzą mnie czystą rozkoszą, niech się sam w nich nie mylę i niech drugich w błąd nie wprowadzam... Boże mój, Światło ślepych, Siło słabych, a zarazem Światło widzących i Siło mocnych, wejrzyj na moją duszę i usłysz wołającego z przepaści. Nie na próżno chciałeś, aby spisano tyle kart o niezgłębionych tajemnicach... O Panie, dopełnij swego dzieła we mnie i odsłoń je przede mną. Oto głos Twój radością moją, głos Twój przewyższa obfitość wszelkich rozkoszy. Daj to, co kocham; kocham bowiem, a tę miłość Ty mi dałeś. Nie zaniedbuj swego daru i nie pogardzaj spragnioną rośliną Twoją. Spraw, niech wyznaje przed Tobą wszystko, cokolwiek znajdę w Twych księgach, i niech słucham głosu chwały, niech wchłaniam Ciebie i rozważam cuda prawa Twego od samego początku, kiedy uczyniłeś niebo i ziemię, aż do wiekuistego królowania z Tobą w świętym mieście Twoim” (św. Augustyn, Wyznania XI,2,3).

SŁOWO WSTĘPNE DO BIBLII EKUMENICZNEJ

„Następnie zaczynając od Mojżesza i wszystkich proroków, wyjaśnił im, co we wszystkich Pismach odnosiło się do Niego.”

Łk 24,27

Po ponad dwudziestu latach wytężonych wysiłków i żmudnych prac Towarzystwa Biblijnego w Polsce z radością witamy ich owoc w postaci Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu — Biblii Ekumenicznej.

Znamiennym jest fakt, że ukazuje się ona w jednym tomie, potwierdzając w ten sposób jedność i komplementarność Starego i Nowego Przymierza Boga z ludzkością.

Niniejszy przekład, który jest wspólnym dziełem jedenastu polskich Kościołów chrześcijańskich, niewątpliwie posiada cechy wielkiego wydarzenia o wymiarze religijno-ekumenicznym, kulturowym oraz historycznym. Jest też swoistym kamieniem milowym w dziejach polskiej biblistyki i translatoryki biblijnej, albowiem w procesie jego powstawania brali aktywny udział przedstawiciele różnych tradycji chrześcijańskich.

Nowy przekład cechuje przede wszystkim komunikatywny, współczesny język, który stara się wiernie oddać sens i przesłanie hebrajskiego i greckiego tekstu biblijnego, wykorzystując w tym celu piękną polszczyznę. Fakt ten z pewnością będzie sprzyjać rozpowszechnianiu się Biblii Ekumenicznej wśród polskich chrześcijan, lecz również wśród tych, którzy dopiero szukają „źródła wody żywej” (zob. J 4,7-15).

Kościół prawosławny z zadowoleniem odnotowuje fakt obecności w obecnym ekumenicznym przekładzie Pisma Świętego tzw. „Ksiąg deuterokanonicznych”, które są integralną częścią greckiego przekładu Starego Testamentu (Septuaginty) — pierwszej Biblii Kościoła, będącej jego tekstem kanonicznym i liturgicznym.

Wyrażając Wszechmogącemu Bogu naszą ogromną wdzięczność za to, że raczył pobłogosławić dziełu ekumenicznego przekładu Pisma Świętego, pragniemy jednocześnie pogratulować Towarzystwu Biblijnemu w Polsce oraz wszystkim tym, którzy brali w nim aktywny udział, pomyślnego doprowadzenia do końca dzieła niniejszego tłumaczenia Słowa Bożego.

Niech aktualne słowa św. Bazylego Wielkiego: „zawsze więc nauka Pisma jest pożyteczna, szczególnie zaś w obecnych czasach” (Epistoła CCLXIX, Ad conjugem Arinthcei ducis consolatoria, PG 32, 1000 B) towarzyszą wszystkim tym, którzy pochylą się nad stronicami niniejszego Pisma Świętego w poszukiwaniu „Drogi, Prawdy i Życia” (J 14,6).

PRZEDMOWA DO BIBLII EKUMENICZNEJ

Któż nie chciałby być świadkiem historycznego wydarzenia? Historia wciąż rozgrywa się na naszych oczach i w naszym życiu. Historia to część indywidualnej i zbiorowej tożsamości. Małe i wielkie historie łączą się w ciąg wydarzeń, budując scenerię życia. Gdy patrzymy na rozdarty świat, niełatwe dzieje chrześcijaństwa, mozolne próby przełamania podziałów i wrogości to chwile jedności, przy których możemy się zatrzymać, stają się przywilejem i powodem do wdzięczności. Takim jest bez wątpienia historyczne wydarzenie: wydanie jednotomowej Biblii Ekumenicznej w Roku Pańskim 2017.

Pismo Święte jest ogniwem łączącym wszystkich chrześcijan. Nawet jeśli inaczej rozumiemy rolę Biblii w naszych Kościołach i odmiennie interpretujemy niektóre fragmenty to jednak wspólnie możemy wyznać za św. Hieronimem: Kto nie zna Pisma Świętego, ten nie zna Chrystusa. Pismo Święte i jego znajomość to jednak coś więcej niż wpojone cytaty, gdyż Pismo jest żywym przesłaniem, które dzieje się na naszych oczach w liturgii, w osobistej lekturze i przenika do naszego życia choć nie zawsze tak, jakbyśmy tego chcieli. Jako chrześcijanie wierzymy, że Bóg wciąż do nas przemawia — czyni to poprzez Ducha Świętego, który sprawia, że Słowo staje się żywą ikoną Bożej komunikacji i organiczną częścią duchowego życia — wzbudza je, umacnia i chroni. Luterański kaznodzieja ze Wschowy, ks. Valerius Herberger, odwołując się do świadectwa Ojców Kościoła, powiedział, że sam Jezus jest Księgą Żywota (Iesus Liber Vitae) zapisaną wewnątrz i zewnątrz pięknymi literami miłości. I rzeczywiście Pismo Święte jest przesłaniem miłości, choć niełatwym, które w chrześcijańskim orędziu wypełniło się w Jezusie Chrystusie, Przyjacielu i Zbawcy Człowieka.

Wydanie Biblii Ekumenicznej jest potężnym i historycznym świadectwem miłości, która przełamuje podziały. Dzięki inspiracji Ducha Świętego staje się ona zaczynem głębszej wspólnoty, lepszego zrozumienia świętych tajemnic, a nade wszystko Bożego Miłosierdzia dla całego świata. Biblia Ekumeniczna jest klamrą spinającą wielkie przekłady Pisma Świętego w języku polskim począwszy od Biblii Królowej Zofii poprzez Biblię Leopolity, Biblię Brzeską, Biblię Jakuba Wujka, Biblię Gdańską, a skończywszy na bardziej współczesnych tłumaczeniach Biblii wg Przekładu Mariawickiego, Biblii Tysiąclecia, Biblii Warszawskiej („Brytyjka”), Biblii Warszawsko-Praskiej, Biblii Paulistów czy fragmentów Pisma w postaci Ekumenicznego Przekładu Przyjaciół. Biblia Ekumeniczna nie jest unieważnieniem ani tym bardziej korektą poprzednich tłumaczeń — jest ona ich pogłębieniem i szczególnym, bo ekumenicznym świadectwem wiary. Jednocześnie jest też wezwaniem i wyzwaniem dla nas, abyśmy wspólnie zagłębili się w strumień żywego Słowa.

Ogromnie się cieszę i jestem wdzięczny, że w ważny dla ewangelików i innych chrześcijan jubileusz 500 lat Reformacji, która na nowo skierowała uwagę na rolę Pisma Świętego w nauce i praktyce Kościoła Chrystusowego, możemy przeżywać historyczny moment. Wyrazy podziękowania należą się Towarzystwu Biblijnemu w Polsce oraz Tłumaczom, żyjącym i którzy już stoją przed obliczem Pana. Dziękuję wszystkim Zaangażowanym, Znanym i Bezimiennym, dziękuję także wszystkim, którzy wezmą Biblię Ekumeniczną do ręki, będą ją czytać, rozważać i używać nie tylko podczas ekumenicznych nabożeństw.

Z życzeniami Bożego błogosławieństwa

OD WYDAWNICTWA

„Całe Pismo jest natchnione przez Boga i pożyteczne do nauczania, przekonywania, upominania, do wychowywania w sprawiedliwości, aby człowiek Boży był doskonały, przygotowany do czynienia wszelkiego dobra.”

2 Tm 3,16-17

Towarzystwo Biblijne w Polsce oddaje do rąk PT Czytelników jednotomowe wydanie Biblii Ekumenicznej, poprawione w porównaniu z tomami, które ukazywały się sukcesywnie w latach 2001-2016. Ten owoc ponad dwudziestoletniej pracy biblistów i językoznawców z jedenastu Kościołów w naszym kraju jest wynikiem działań i modlitw, a także wsparcia materialnego wielu ludzi. Ekumeniczny przekład Pisma Świętego to wielkie osiągnięcie na drodze ekumenicznej współpracy chrześcijan z Kościołów członkowskich Towarzystwa Biblijnego w Polsce. Za modlitwy, za ciężką pracę i za przekazane środki finansowe składamy wszystkim bardzo serdeczne podziękowania.

Nasze dziękczynienie wyrażamy jednak przede wszystkim Bogu Wszechmogącemu, który sprawia, że pragniemy i działamy według Jego upodobania (Flp 2,13), wysłuchiwał modlitw i błogosławił niełatwej pracy nad Biblią Ekumeniczną. Wszyscy zaangażowani w ten projekt są przekonani o tym, że bez Bożej łaski nic nie byłoby możliwe. Wszyscy pracowali z wiarą, nadzieją i miłością, pamiętając, że przekazują tekst Księgi, która dla niemal wszystkich Jej odbiorców jest Pismem Świętym.

Wydanie Biblii Ekumenicznej otwiera trzecie stulecie działalności Towarzystwa Biblijnego w Polsce (zał. 1816) i uświetnia jubileusz 500-lecia Reformacji (1517). Obie te rocznice są ściśle związane z przekładami Biblii na języki narodowe i jej rozpowszechnianiem.

Niniejsze wydanie zawiera księgi deuterokanoniczne, które przez Kościoły katolickie i prawosławne są uznawane za natchnione, na równi z księgami protokanonicznymi. Te księgi umieszczone zostały pomiędzy Starym a Nowym Testamentem, zgodnie z Wytycznymi do współpracy międzywyznaniowej w tłumaczeniu Biblii (1987), opracowanymi przez ówczesny Sekretariat (obecnie: Papieska Rada) ds. Popierania Jedności Chrześcijan i Zjednoczone Towarzystwa Biblijne.

Oddając w ręce PT Czytelników jednotomową Biblię Ekumeniczną, zachęcamy do poznawania Słowa Bożego, które daje wierzącym siłę i mądrość, wiarę i nadzieję. Daje też najważniejsze przykazanie: miłości Boga i miłości bliźniego. Nie jest to proste, wiemy przecież, ilu ludzi na świecie przyznaje się do chrześcijaństwa i jak — mimo to — ten świat wygląda. Brat Roger z Taizé, formułując na początku lat czterdziestych XX w. zasady życia członków przyszłej wspólnoty, napisał m. in.: Niechaj w twoim dniu pracę i odpoczynek ożywia Słowo Boże. Zróbmy więc Bogu i Jego Słowu miejsce w naszej, często niełatwej codzienności, i z Jego pomocą starajmy się miłością zmieniać ten świat.

Prezydium Komitetu Krajowego Towarzystwa Biblijnego w Polsce

SŁOWO WSTĘPNE REDAKCJI NAUKOWEJ

„I uwierzyli Pismu i słowom, które Jezus powiedział.”

J 2,22

Idea przekładu

Ideą przewodnią ekumenicznego tłumaczenia Pisma Świętego jest osiągnięcie przez wszystkie Kościoły chrześcijańskie w Polsce, partycypujące w tym dziele, wspólnego i zaakceptowanego przez wszystkie środowiska chrześcijańskie tekstu biblijnego w języku polskim, jednocześnie wiernego treści oryginałów hebrajskiego (i aramejskiego) oraz greckiego.

Jest to więc wspólne dzieło jedenastu polskich Kościołów chrześcijańskich: Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Chrystusowego, Kościoła Chrześcijan Baptystów, Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego, Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, Kościoła Polskokatolickiego, Kościoła Rzymskokatolickiego, Kościoła Starokatolickiego Mariawitów, Kościoła Zielonoświątkowego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Jego inicjatorem, realizatorem i wydawcą jest Towarzystwo Biblijne w Polsce, które od 1995 roku patronowało temu gigantycznemu wysiłkowi, troszcząc się o odpowiedni dobór wykwalifikowanych tłumaczy i członków komisji redakcyjnych, odzwierciedlający międzywyznaniowy charakter tego przedsięwzięcia, jak również o sukcesywne wydawanie kolejnych tomów ekumenicznego przekładu Pisma Świętego.

Kanon Pisma Świętego

Z uwagi na fakt, że w ekumenicznym przekładzie Pisma Świętego uczestniczą Kościoły z różnych tradycji chrześcijańskich, które uznają różne kanony ksiąg Pisma Świętego, podjęto decyzję o zawarciu w nim możliwie jak największej ilości ksiąg, uznawanych przez te Kościoły za natchnione. Dotyczy to wyłącznie ksiąg Starego Testamentu, których w niniejszym tłumaczeniu jest dokładnie 50.

Na tę liczbę składa się 39 ksiąg tzw. protokanonicznych, czyli obecnych w kanonie Biblii Hebrajskiej i w kanonach Kościołów protestanckich, oraz 9 ksiąg tzw. deuterokanonicznych (wśród protestantów znanych też pod nazwą apokryfów), jak również greckie (deuterokanoniczne) wersje 2 ksiąg protokanonicznych: Księgi Estery i Księgi Daniela. Ponadto, w przypadku Księgi Daniela, z powodu dużych różnic między dwoma podstawowymi greckimi wersjami tej księgi, konieczne stało się uwzględnienie również tzw. Recenzji Teodocjona na tle tłumaczenia z Septuaginty. Nowością jest także obecność w niniejszym tłumaczeniu Trzeciej Księgi Machabejskiej, którą za natchnioną uznaje Kościół Prawosławny.

W przypadku kanonu Nowego Testamentu wszystkie Kościoły, partycypujące w ekumenicznym przekładzie Pisma Świętego, zgodnie uznają za natchnione 27 ksiąg.

Podstawy przekładu

Zgodnie z zasadami, określonymi w Wytycznych do współpracy międzywyznaniowej w tłumaczeniu Biblii i przyjętymi przez Sekretariat ds. Jedności Chrześcijan oraz Zjednoczone Towarzystwa Biblijne w 1987 r., ekumeniczne tłumaczenie Pisma Świętego zostało dokonane z języków oryginalnych: hebrajskiego (i aramejskiego) oraz greckiego. Podstawę tłumaczenia ksiąg Starego Testamentu stanowiły: Biblia Hebraica Stuttgartensia, ed. R. Kittel, Stuttgart 1990 (w przypadku ksiąg tzw. protokanonicznych) oraz Septuaginta. Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes, ed. A. Rahlfs, vol. 1-2, 8 ed., Stuttgart 1965 (w przypadku ksiąg tzw. deuterokanonicznych). Tłumaczenia ksiąg Nowego Testamentu dokonano natomiast z The Greek New Testament, ed. K. Aland, C. M. Martini, B. M. Metzger, Stuttgart 1994.

W pracach redakcyjnych wykorzystywano także najnowsze edycje krytyczne tekstów biblijnych, m.in.: Biblia Hebraica Quinta, ed. A. Schenker et al., Stuttgart 2004-, Septuaginta. Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes, ed. A. Rahlfs. Editio altera, quam recognovit et emendavit Robert Hanhart, Stuttgart 2006, oraz Novum Testamentum Graece, ed. B. Aland et K. Aland, J. Karavidopoulos, C. Martini, B. Metzger, Stuttgart 1993 (i późn.).

Główne zasady przekładu

Podstawową zasadą ekumenicznego przekładu Pisma Świętego była wierność tekstowi oryginału hebrajskiego (i aramejskiego) oraz greckiego, a jednocześnie przekazanie jego treści w polszczyźnie zrozumiałej dla współczesnego Czytelnika. Wymagało to z jednej strony unikania dosłownego, mechanicznego tłumaczenia określonych terminów czy też całych fraz, które w czasach autorów biblijnych mogły oznaczać coś zupełnie innego, niż obecnie, a z drugiej strony nieulegania pokusie rozwiązań zbyt dynamicznych, wręcz parafrastycznych.

Biorąc pod uwagę specyfikę tekstów biblijnych, która między innymi polega (oprócz naturalnego i podstawowego faktu dużego dystansu chronologicznego, jaki dzieli współczesnego Czytelnika od czasu ich napisania) na ich odmiennej strukturze językowej, należało zastosować szereg zasad translatorskich i redakcyjnych.

Przede wszystkim starano się więc unikać w niniejszym przekładzie niezrozumiałych semityzmów oraz związków frazeologicznych, charakterystycznych dla języka greckiego, stosując ich polskie równoważniki. Również obfite użycie zarówno hebrajskich jak i greckich zaimków dzierżawczych wymagało znaczącego ich zredukowania w tłumaczeniu na współczesny język polski, który w zdecydowanej większości przypadków ich nie potrzebuje. Starano się również ograniczyć ilość długich zdań, wielokrotnie złożonych, które są w tekstach biblijnych nader często spotykane, dzieląc je na zdania krótsze a przez to bardziej zrozumiałe. Nie zawsze jednak taki zabieg był możliwy, ponieważ czasami np. struktura argumentacji lub logicznego wynikania powodowała, że takie zdanie musiało zachować swoją specyficzną długość, aby sens tekstu nie został utracony lub zniekształcony.

Kolejnym ważnym elementem była troska o uwspółcześnienie brzmienia niektórych archaicznych już terminów czy zwrotów, które są dla współczesnego Czytelnika niezrozumiałe. Nie poszukiwano jednakże przy tym rozwiązań zbyt awangardowych, preferując swego rodzaju umiarkowaną modernizację. W niektórych przypadkach było to jednak zupełnie niemożliwe, gdyż dotyczyło np. słów charakterystycznych dla określonego gatunku literackiego ksiąg biblijnych lub też sfer starożytnej obyczajowości.

W odniesieniu do ksiąg Starego Testamentu napisanych po hebrajsku przyjęto zasadę, zgodnie z którą występujący tam tetragram imienia Bożego (JHWH) jest zapisywany kapitalikami jako „Pan” lub „Pan Bóg” (w przypadku zapisu „Adonaj JHWH”), natomiast w księgach tzw. deuterokanonicznych oraz w Nowym Testamencie grecki termin Kýrios jest zapisywany bez użycia kapitalików („Pan”).

Większość imion postaci biblijnych, i ogólnie nazw własnych występujących w niniejszym przekładzie, w zasadzie nie odbiega od form najczęściej występujących w języku polskim, choć w przypadku niektórych, np. rzadziej spotykanych, zastosowano formy bardziej zbliżone do brzmienia w języku hebrajskim.

W przypadku problemów z zakresu tekstologii hebrajskiej (i aramejskiej) oraz greckiej korzystano z sugestii aparatu krytycznego, zawartego w wyżej wymienionych krytycznych edycjach tekstu Pisma Świętego, co zostało zasygnalizowane w przypisach. Do przypisów zostały również przeniesione (zgodnie z sugestią aparatu krytycznego) niektóre wersety określonych ksiąg biblijnych.

W przypisach, oprócz odnośników do tekstów paralelnych, znalazły się więc tylko informacje o charakterze tekstologicznym, filologicznym, geograficznym, historycznym, kulturowym itp. Natomiast co do zasady unikano umieszczania w przypisach treści o charakterze egzegetyczno-teologicznym. Nieliczne zaś przypadki przypisów o takim charakterze cechuje daleko idąca powściągliwość i duża doza ogólności, co umożliwiło – za pośrednictwem oficjalnych przedstawicieli w Komisjach Konsultantów Kościelnych − zaakceptowanie ich treści przez wszystkie Kościoły uczestniczące w ekumenicznym przekładzie Pisma Świętego.

Na koniec należy zaznaczyć, że podczas prac tłumaczeniowych oraz redakcyjnych brano też pod uwagę aktualne tendencje i rozwiązania translatorskie, publikowane w specjalistycznej prasie oraz propagowane w bogatej literaturze przedmiotu.

Podsumowanie

Wydanie ekumenicznego przekładu Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu kończy długi „bieg” (zob. 2 Tm 4,7) wielu ludzi, którzy na różne sposoby trudzili się przy jego powstawaniu. Niech Biblia Ekumeniczna, która jest dzisiaj oddawana w ręce Czytelników, będzie dla wszystkich zaangażowanych najlepszą nagrodą za ten wysiłek.

Wszyscy zaś, którzy po nią sięgną niech się budują w wierze i rozwijają swoją znajomość Słowa Bożego.

W imieniu redakcji naukowej

Jerzy Betlejko

WYKAZ SKRÓTÓW

STARY TESTAMENT

Księga Rodzaju — Rdz

Księga Wyjścia — Wj

Księga Kapłańska — Kpł

Księga Liczb — Lb

Księga Powtórzonego Prawa — Pwt

Księga Jozuego — Joz

Księga Sędziów — Sdz

Księga Rut — Rt

1 Księga Samuela — 1 Sm

2 Księga Samuela — 2 Sm

1 Księga Królewska — 1 Krl

2 Księga Królewska — 2 Krl

1 Księga Kronik — 1 Krn

2 Księga Kronik — 2 Krn

Księga Ezdrasza — Ezd

Księga Nehemiasza — Ne

Księga Estery — Est

Księga Hioba — Hi

Księga Psalmów — Ps

Księga Przysłów — Prz

Księga Koheleta (Eklezjastesa) — Koh

Pieśń nad Pieśniami — Pnp

Księga Izajasza — Iz

Księga Jeremiasza — Jr

Lamentacje — Lm

Księga Ezechiela — Ez

Księga Daniela — Dn

Księga Ozeasza — Oz

Księga Joela — Jl

Księga Amosa — Am

Księga Abdiasza — Ab

Księga Jonasza — Jon

Księga Micheasza — Mi

Księga Nahuma — Na

Księga Habakuka — Ha

Księga Sofoniasza — So

Księga Aggeusza — Ag

Księga Zachariasza — Za

Księga Malachiasza — Ml

KSIĘGI DEUTEROKANONICZNE

Księga Estery — Est(d)

Księga Judyty — Jdt

Księga Tobita — Tb

1 Księga Machabejska — 1 Mch

2 Księga Machabejska — 2 Mch

3 Księga Machabejska — 3 Mch

Księga Mądrości — Mdr

Księga Mądrości Syracha — Syr

Księga Barucha — Ba

List Jeremiasza — LJr

Księga Daniela — Dn(d)

NOWY TESTAMENT

Ewangelia św. Mateusza — Mt

Ewangelia św. Marka — Mk

Ewangelia św. Łukasza — Łk

Ewangelia św. Jana — J

Dzieje Apostolskie — Dz

List św. Pawła do Rzymian — Rz

1 List św. Pawła do Koryntian — 1 Kor

2 List św. Pawła do Koryntian — 2 Kor

List św. Pawła do Galatów — Ga

List św. Pawła do Efezjan — Ef

List św. Pawła do Filipian — Flp

List św. Pawła do Kolosan — Kol

1 List św. Pawła do Tesaloniczan — 1 Tes

2 List św. Pawła do Tesaloniczan — 2 Tes

1 List św. Pawła do Tymoteusza — 1 Tm

2 List św. Pawła do Tymoteusza — 2 Tm

List św. Pawła do Tytusa — Tt

List św. Pawła do Filemona — Flm

List do Hebrajczyków — Hbr

List św. Jakuba — Jk

1 List św. Piotra — 1 P

2 List św. Piotra — 2 P

1 List św. Jana — 1 J

2 List św. Jana — 2 J

3 List św. Jana — 3 J

List św. Judy — Jud

Apokalipsa św. Jana — Ap

INNE

LXX – Septuaginta, grecki przekład Starego Testamentu

Wlg – Wulgata, łaciński przekład Pisma Świętego

BHS – Biblia Hebraica Stuttgartensia, hebrajski tekst Starego Testamentu

TM – tekst masorecki

por. – porównaj

zob. – zobacz

ap. kryt. – aparat krytyczny

STARY TESTAMENT

WSTĘP DO KSIĘGI RODZAJU

Charakterystyka ogólna

Księga Rodzaju, zwana też Pierwszą Księgą Mojżeszową, jest pierwszą z pięciu ksiąg, które Żydzi nazywają Torą (Prawem), a chrześcijanie Pięcioksięgiem (gr. Pentáteuchos, dosł.: ‘pięć zwojów’). Łacińska nazwa Księgi – Genesis – także wywodzi się z greki i znaczy ‘pochodzenie’. Nadany przez tłumaczy greckich i łacińskich tytuł Genesis wiąże się z treścią Księgi, która opowiada o pochodzeniu i początkach świata, ludzkości oraz narodu wybranego.

Księgę można podzielić na dwie części.

Pierwsza część (rozdziały Rdz 1-11) przedstawia stworzenie świata i człowieka, nieposłuszeństwo pierwszych ludzi, ich grzech i związane z nim cierpienie, a następnie dzieje Kaina i Abla, Noego, opowiadanie o potopie i o wieży Babel.

Druga część (rozdziały Rdz 12-50) przedstawia dzieje patriarchów, protoplastów narodu izraelskiego: Abrahama (Rdz 12-25), Izaaka, Jakuba, zwanego Izraelem (Rdz 26-36), oraz historię Józefa, która wyjaśnia, w jaki sposób synowie Jakuba-Izraela znaleźli się w Egipcie i jak żyli w obcej ziemi (Rdz 37-50).

Księga Rodzaju opowiada o początkach działania Boga względem człowieka. Bóg stworzył cały wszechświat za sprawą swojego słowa; również za pośrednictwem słowa wybrał spośród ludzi, którzy już popadli w grzech, posłusznego i wiernego Abrahama. To Abraham dał początek narodowi izraelskiemu. Bóg jest w Księdze Rodzaju tym, który działa – od Niego świat bierze początek i w Nim znajduje swój sens; od Niego zaczyna się historia i od Niego pochodzi obietnica zbawienia.

Autor i środowisko historyczne

Niektórzy tradycyjnie przypisują autorstwo tej Księgi Mojżeszowi, jednak współczesna biblistyka wskazuje na autorstwo zbiorowe. Najpierw opowiadania ukazujące początki historii, kultury i wiary narodu izraelskiego przekazywano sobie ustnie z pokolenia na pokolenie. Każde pokolenie, choć dbało o wierne przekazanie zasadniczych treści, to jednak dopowiadało własne historie, dodawało elementy charakterystyczne dla swojej epoki, starsze tradycje konfrontowało z teraźniejszością, poddawało je rewizji. W rezultacie w Księdze znajdują się obok siebie dzieje całego ludu izraelskiego i historie oddzielnych grup, opowiadania o wybitnych osobistościach i o ludziach niegodziwych. Cała warstwa narracyjna jest bardzo złożona, zwłaszcza pod względem gatunków literackich, a przez to niezwykle bogata. Zasadniczym tematem pozostają jednak początki powstania narodu izraelskiego i jego wiary.

Struktura

Na początku: 1,1 – 5,32

Potop: 6,1 – 11,32

Abraham: 12,1 – 23,20

Izaak: 24,1 – 25,18

Jakub: 25,19 – 36,43

Józef: 37,1 – 50,26

KSIĘGA RODZAJU

ROZDZIAŁY:[ 01 ][ 02 ][ 03 ][ 04 ][ 05 ][ 06 ][ 07 ][ 08 ][ 09 ][ 10 ][ 11 ][ 12 ][ 13 ][ 14 ][ 15 ][ 16 ][ 17 ][ 18 ][ 19 ][ 20 ][ 21 ][ 22 ][ 23 ][ 24 ][ 25 ][ 26 ][ 27 ][ 28 ][ 29 ][ 30 ][ 31 ][ 32 ][ 33 ][ 34 ][ 35 ][ 36 ][ 37 ][ 38 ][ 39 ][ 40 ][ 41 ][ 42 ][ 43 ][ 44 ][ 45 ][ 46 ][ 47 ][ 48 ][ 49 ][ 50 ]

NA POCZĄTKU

Stworzenie świata

1.1 Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię[1].

1.2 Ziemia była bezładna i pusta;

ciemność panowała nad głębiną,

a Duch[2] Boży unosił się nad powierzchnią wód.

1.3 Wtedy Bóg powiedział: Niech się stanie światłość!

I stała się światłość[3].

1.4 Bóg zobaczył, że światłość była dobra,

i Bóg oddzielił światłość od ciemności.

1.5 Światłość Bóg nazwał dniem, a ciemność nazwał nocąa[4].

I nadszedł wieczór, a następnie poranek – dzień pierwszyb.

1.6 Potem Bóg powiedział:

Niech w środku wód powstanie sklepienie[5]

i niech oddzieli jedne wody od drugich.

1.7 Uczynił więc Bóg sklepienie

i oddzielił wody, które były pod sklepieniem, od wód nad sklepieniem.

I tak się stało.

1.8 Bóg nazwał sklepienie niebem.

I nadszedł wieczór, a następnie poranek – dzień drugi.

1.9 Potem Bóg powiedział:

Niech się zbiorą wody[6] spod nieba w jedno miejsce

i niech się ukaże suchy ląd.

I tak się stało.

1.10 Bóg nazwał suchy ląd ziemią, a zbiorowisko wód nazwał morzami.

Bóg zobaczył, że to było dobre.

1.11 Potem Bóg powiedział:

Niech ziemia pokryje się roślinnością

– trawą rozsiewającą nasienie,

drzewem owocowym rodzącym owoc zgodnie ze swoim gatunkiem,

w którym jest jego nasienie na ziemi.

I tak się stało.

1.12 Ziemia wydała roślinność:

trawę rozsiewającą nasienie zgodnie ze swoim gatunkiem

i drzewo wydające owoc, w którym jest nasienie zgodnie z jego gatunkiem.

Bóg zobaczył, że to było dobre.

1.13 I nadszedł wieczór, a następnie poranek – dzień trzeci.

1.14 Potem Bóg powiedział: Niech powstaną światłaa[7] na sklepieniu nieba,

aby rozdzielały dzień od nocy

i niech wyznaczają czasyb, dni i lata.

1.15 Niech będą światłami na sklepieniu nieba,

by świecić nad ziemią.

I tak się stało.

1.16 Bóg uczynił więc dwa wielkie światła[8]:

wielkie światło, żeby rządziło dniem, i małe światło, aby rządziło nocą,

oraz gwiazdy.

1.17 I umieścił je Bóg na sklepieniu nieba,

aby świeciły nad ziemią

1.18 i aby rządziły dniem i nocą

oraz oddzielały światłość od ciemności.

Bóg zobaczył, że to było dobre.

1.19 I nadszedł wieczór, a następnie poranek – dzień czwarty.

1.20 Potem Bóg powiedział:

Niech się wody zapełnią mnóstwem żywych istot,

a ptactwo niech lata nad ziemią na sklepieniu nieba.

1.21 Wtedy Bóg stworzył wielkie potwory morskie[9]

i wszelkie pływające istoty żywe zgodnie z ich gatunkami,

którymi zapełniły się wody,

oraz wszelkie ptactwo skrzydlate zgodnie z jego gatunkami.

Bóg zobaczył, że to było dobre.

1.22 Wtedy Bóg je pobłogosławił[10] i powiedział:

Bądźcie płodne, rozmnażajcie się i zapełniajcie morskie wody,

a na ziemi niech mnoży się ptactwo.

1.23 I nadszedł wieczór, a następnie poranek – dzień piąty.

1.24 Potem Bóg powiedział:

Niech ziemia wyda różnego rodzaju żywe istoty

– bydło, zwierzęta pełzające i dzikie zwierzęta zgodnie z ich gatunkami.

I tak się stało.

1.25 Bóg uczynił więc różnego rodzaju dzikie zwierzęta[11],

bydło oraz wszelkie zwierzęta pełzające po ziemi zgodnie z ich gatunkami.

Bóg zobaczył, że to było dobre.

1.26 Potem Bóg powiedział:

Uczyńmy człowiekaa[12] na Nasz obraz i na Nasze podobieństwo.

Niech panujeb nad rybami morskimi, nad ptactwem podniebnym,

nad bydłem i nad całą ziemią,

i nad wszelkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi.

1.27 I Bóg stworzył człowieka na swój obraza[13],

stworzył go na obraz Boży,

stworzył ich jako mężczyznę i kobietęb.

1.28 Następnie Bóg im pobłogosławiła[14]. I powiedział do nich Bóg:

Bądźcie płodni, rozmnażajcie sięb i zapełniajcie ziemię,

podporządkowujciec ją sobie,

i panujcie nad rybami morskimi, nad ptactwem podniebnym

i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi.

1.29 Potem Bóg powiedział:

Oto daję wam wszystkie trawy wydające nasiona,

które są na powierzchni całej ziemi,

i wszystkie drzewa, których owoce wydają nasiona,

niech będą dla was pokarmem.

1.30 A wszystkim zwierzętom na ziemi i wszelkiemu ptactwu podniebnemu,

i wszystkiemu, co pełza po ziemi, co ma w sobie życie,

daję na pokarm wszelką zieloną roślinę.

I tak się stało.

1.31 Bóg zobaczył, że wszystko, co uczynił, było bardzo dobre[15].

I nadszedł wieczór, a następnie poranek – dzień szósty.

2.1 Tak zostało zakończone dzieło stworzenia nieba i ziemi,

i wszystkiego, co się na nich znajduje[16].

2.2 A gdy w siódmym dniu[17] Bóg zakończył swoje dzieło, którego dokonał,

odpoczął siódmego dnia od wszelkiego dzieła, którego dokonał.

2.3 Wówczas pobłogosławił Bóg ten siódmy dzień i go uświęcił,

w nim bowiem odpoczął po całym swym dziele,

którego – stwarzając – Bóg dokonał.[18]

2.4 Takie są dzieje stwarzania nieba i ziemia[19].

Stworzenie mężczyzny

W dniu, w którym PAN Bógb uczynił ziemię i niebo, 2.5 nie było jeszcze żadnego krzewu polnego na ziemi ani nie wyrosła żadna polna trawa, ponieważ PAN Bóg nie spuścił deszczu na ziemię i nie było człowieka, który by uprawiał ziemię. 2.6 Tylko mgła[20] wydobywała się z ziemi i nawilżała całą powierzchnię gleby. 2.7 Wtedy PAN Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia, tak że człowiek stał się żywą istotą[21].

2.8 Potem PAN Bóg zasadził ogród w Edenie[22] na wschodzie i umieścił tam człowieka, którego ulepił. 2.9PAN Bóg sprawił, że wyrosły z ziemi wszelkie pięknie wyglądające drzewa o smacznych owocach, a w środku ogrodu drzewo życiaa[23] oraz drzewo

poznania dobra i złab. 2.10 Z Edenu wypływała rzeka nawadniająca ogród, która się tam rozdzielała, dając początek czterem rzekom. 2.11 Pierwsza nazywała się Piszona[24], okrążała całą ziemię Chawilab, gdzie znajduje się złoto. 2.12 Złoto tej krainy jest znakomite. Tam też znajduje się pachnąca żywica i kamień onyksowy. 2.13 Druga rzeka nazywała się Gichona[25] i okrążała całą ziemię Kuszb. 2.14 Trzecia rzeka nazywała się Chiddekela[26] i płynęła na wschód od Aszszuru. Czwarta rzeka to Peratb. 2.15 Potem PAN Bóg wziął człowieka i umieścił go w ogrodzie Eden, aby go uprawiał i strzegł. 2.16PAN Bóg nakazał też człowiekowi: Z każdego drzewa w ogrodzie możesz jeść, 2.17 tylko z drzewa poznania dobra i zła nie będziesz jadł, bo w dniu, w którym z niego zjesz, umrzesz na pewno[27].

Stworzenie kobiety

2.18 Potem PAN Bóg powiedział: Nie jest dobrze, jeśli człowiek jest sam, uczynię więc pomoc odpowiednią dla niego[28]. 2.19PAN Bóg ulepił z ziemi wszelkie polne zwierzęta oraz wszelkie ptactwo podniebne i przyprowadził do człowieka, aby zobaczyć, jak je nazwie. Każde żywe stworzenie miało nosić takie imię, jakie człowiek mu nada. 2.20 Człowiek nazwał więc wszelkie bydło, ptactwo podniebne oraz wszystkie zwierzęta polne, ale nie znalazła się pomoc odpowiednia dla niego. 2.21 Wtedy PAN Bóg zesłał głęboki sen[29] na człowieka, a kiedy ten zasnął, wyjął jedno z jego żeber i wypełnił to miejsce ciałem. 2.22 Z żebra wyjętego człowiekowi PAN Bóg zbudował kobietę[30] i przyprowadził ją do mężczyzny. 2.23 Wtedy człowiek powiedział:

Ta jest wreszcie kością z moich kości i ciałem z mojego ciałaa[31],

ona będzie nazwana kobietąb, gdyż z mężczyzny została wzięta.

2.24 Dlatego mężczyzna opuści swego ojca i matkęa[32] i połączy się ze swoją żoną i będą jednym ciałemb. 2.25 Chociaż obydwoje, mężczyzna i jego żona, byli nadzy, to jednak się nie wstydzili.

Nieposłuszeństwo

3.1 Najbardziej przebiegłym ze wszystkich zwierząt polnych, uczynionych przez PANA Boga, był wąż[33]. Zwrócił się on do kobiety: Czy naprawdę Bóg powiedział: Nie będziecie jedli owoców ze wszystkich drzew ogrodu? 3.2 Kobieta odpowiedziała wężowi: Możemy jeść owoce z drzew w ogrodzie, 3.3 tylko o owocu z drzewa, które jest pośrodku ogrodu, Bóg powiedział: Nie będziecie go jeść i nie dotykajcie go, żebyście nie umarli. 3.4 Wtedy wąż oznajmił kobiecie: Na pewno nie umrzecie. 3.5 Ale Bóg wie, że w dniu, w którym zjecie owoc, otworzą się wasze oczy i będziecie, jak Bóg[34], znali dobro i zło. 3.6 Wówczas kobieta zobaczyła, że drzewo ma owoce dobre do jedzeniaa[35], że jest rozkoszą dla oczu i wzbudza pożądanieb, bo daje możliwość poznania. Zerwała więc z niego owoc, jadła i dała swemu mężowi, który był z nią, a on też jadł. 3.7 Wtedy otworzyły się obojgu oczy i spostrzegli, że są nadzy. Spletli więc liście figowe i zrobili sobie przepaski.

3.8 A gdy usłyszeli głos PANA Boga przechadzającego się po ogrodzie w dziennym powiewiea[36], wtedy Adamb i jego żona ukryli się przed obliczem PANA Boga pośród drzew ogrodu. 3.9 Ale PAN Bóg zawołał do Adama i zapytał go: Gdzie jesteś? 3.10 Odpowiedział: Usłyszałem Twój głos w ogrodzie, przestraszyłem się, bo jestem nagi, i się schowałem[37]. 3.11 Wtedy On zapytał: Kto ci powiedział, że jesteś nagi? Czy jadłeś owoc z drzewa, z którego zakazałem ci jeść? 3.12 Adam odpowiedział: Kobieta, którą mi dałeś, aby była ze mną, dała mi owoc z tego drzewa, a ja zjadłem. 3.13 Wówczas PAN Bóg zwrócił się do kobiety: Dlaczego to zrobiłaś? Kobieta odpowiedziała: Wąż mnie zwiódł i zjadłam[38].

Kara

3.14 Wtedy PAN Bóg powiedział do węża: Za to, co zrobiłeś, będziesz przeklęty wśród wszelkiego bydła i wszelkiego zwierzęcia polnego. Będziesz się czołgał na brzuchu i przez całe życie będziesz jadł pył[39]. 3.15 Ustanawiam nieprzyjaźń między tobą a niewiastą i między twoim potomstwem a jej potomstwem. Ono zmiażdży twoją głowę, a ty zranisz je w piętę[40].

3.16 Do kobiety powiedział: Pomnożę bardzo cierpienia związane z twoją ciążą, w bólu będziesz rodziła dzieci, a mimo to będziesz pożądała swego męża, on zaś będzie panował nad tobą.

3.17 A do Adama powiedział: Ponieważ usłuchałeś głosu swej żony i jadłeś owoc z drzewa, z którego zakazałem ci jeść, mówiąc: Nie będziesz z niego jeść; więc niech będzie przeklęta ziemiaa[41] z twojego powodu. Przez wszystkie dni swojego życia w trudzie będziesz się z niej żywiłb. 3.18 Ciernie i osty będzie ci rodziła, ty zaś będziesz jadł polne rośliny[42]. 3.19 W pocie czoła będziesz jadł chleb, dopóki nie powrócisz do ziemi, z której zostałeś wzięty, bo prochem jesteśa[43] i do prochu powróciszb.

Wygnanie z Edenu

3.20 Adam nazwał swoją żonę Ewa[44], ponieważ stała się matką wszystkich żyjących. 3.21PAN Bóg zrobił ubranie ze skóry dla Adama i dla jego żony i odział ich.

3.22 Potem PAN Bóg powiedział: Oto człowiek stał się jak jeden z Nas[45], znając dobro i zło. Oby tylko nie wyciągnął teraz ręki i nie zerwał owocu także z drzewa życia! Zjadłby bowiem i żył wiecznie. 3.23PAN Bóg więc wygnał go z ogrodu Eden[46], aby uprawiał ziemię, z której został wzięty. 3.24 Wygnał człowieka, a na wschód od ogrodua[47] Eden postawił cherubyb i wirujący ognisty mieczc, aby strzegły drogi do drzewa życia.

Kain i Abel

4.1 Adam zbliżył się do swojej żony Ewy, a ona poczęła i urodziła Kaina[48], i powiedziała: Otrzymałam mężczyznę od PANA. 4.2 Potem urodziła jeszcze jego brata Abla[49]. Abel był pasterzem owiec, a Kain uprawiał ziemię. 4.3 Po pewnym czasie Kain złożył PANU ofiarę z płodów ziemi. 4.4 Także Abel złożył ofiarę z pierworodnych zwierząt swojej trzody oraz z ich tłuszczu. PAN zwrócił uwagę na Abla i na jego ofiarę[50], 4.5 a na Kaina i na jego ofiarę nie zwrócił uwagi. Wtedy Kain rozgniewał się bardzo i zasępił. 4.6PAN zapytał Kaina: Czemu się gniewasz i dlaczego się zasępiłeś? 4.7 Byłbyś pogodny, gdybyś dobrze postępował. Jeżeli jednak nie będziesz dobrze czynił, to grzech czający się w pobliżu skusi cię, ty zaś masz nad nim panować. 4.8 Wówczas Kain zwrócił się do swojego brata Abla: Chodźmy na pole!a[51] A gdy byli na polu, Kain rzucił się na Abla, swego brata, i go zabiłb. 4.9PAN zaś zapytał Kaina: Gdzie jest twój brat Abel? Odpowiedział: Nie wiem. Czy ja jestem stróżem mego brata? 4.10 Wtedy On powiedział: Co zrobiłeś? Krew twojego brata woła do Mnie z ziemi[52]. 4.11 Będziesz teraz przeklęty na tej ziemi, która otworzyła się, aby przyjąć krew twego brata, który zginął z twojej ręki. 4.12 Gdy będziesz uprawiał ziemię, nie wyda ci więcej plonu[53]. Będziesz wygnańcem i tułaczem na ziemi. 4.13 Wówczas Kain zwrócił się do PANA: Zbyt wielka jest moja wina, bym mógł ją udźwignąć. 4.14 Skoro wypędzasz mnie dziś z tej ziemi i sprzed Twojego oblicza, to muszę się ukryć. Będę wygnańcem i tułaczem na ziemi, a każdy, kto mnie spotka, będzie mógł mnie zabić[54]. 4.15PAN mu jednak odpowiedział: O, nie! Ktokolwiek zabiłby Kaina, siedmiokrotną poniesie karę! I PAN tak naznaczył Kaina, aby nikt, kto go spotka, go nie zabił[55]. 4.16 Kain odszedł więc sprzed oblicza PANA i zamieszkał w ziemi Nod[56], na wschód od Edenu.

Potomkowie Kaina

4.17 Kain zbliżył się do swojej żony a ona poczęła i urodziła Henocha. A gdy Kain zbudował miasto, nazwał je imieniem swego syna: Henoch. 4.18 Henochowi urodził się Irad, a Irad był ojcem Mechujaela, Mechujael był ojcem Metuszaela, Metuszael zaś został ojcem Lameka. 4.19 Lamek wziął sobie dwie żony. Jednej było na imię Ada, a drugiej Silla. 4.20 Ada urodziła Jabala, który był praojcem mieszkających w namiotach i pasterzy trzód. 4.21 Jego brat miał na imię Jubal. On był praojcem wszystkich grających na cytrze i flecie. 4.22 Silla natomiast urodziła Tubal-Kaina, który był kowalem wykuwającym miedź i żelazo. A siostrą Tubal-Kaina była Naama. 4.23 Lamek zwrócił się do swoich żon, Ady i Silli: Słuchajcie mnie, żony Lameka, nadstawcie ucha na moje słowa. Zabiję każdego, kto mnie zrani, i dziecko, które zrobi mi siniec. 4.24 Jeżeli Kain miał być pomszczony siedem razy, to Lamek będzie siedemdziesiąt siedem razy[57].

Set – syn Adama

4.25 Adam raz jeszcze zbliżył się do swojej żony, a ona urodziła syna i dała mu na imię Set[58], ponieważ, jak mówiła: Dał mi Bóg potomka zamiast Abla, którego zabił Kain. 4.26 Setowi również urodził się syn i nazwał go Enosza[59]. Wtedy zaczęto wzywać imienia PANAb.

Potomkowie Adama

5.1 Oto księga potomków Adama. W dniu kiedy Bóg stworzył człowieka, uczynił go na podobieństwo Boże. 5.2 Stworzył ich jako mężczyznę i kobietę, pobłogosławił ich i w dniu, w którym ich stworzył, nazwał ludźmi.

5.3 Adam miał sto trzydzieścia[60] lat, gdy spłodził synab na swój obraz, podobnego do siebie, i nadał mu imię Setc. 5.4 A po urodzeniu się Seta żył Adam osiemset[61] lat i spłodził synów i córki. 5.5 Adam przeżył dziewięćset trzydzieści lat, a potem umarł.

5.6 Set miał sto pięć[62] lat, gdy został ojcem Enosza. 5.7 A po urodzeniu się Enosza żył Set osiemset siedem[63] lat i spłodził synów i córki. 5.8 Set przeżył dziewięćset dwanaście lat, a potem umarł.

5.9 Enosz miał dziewięćdziesiąt[64] lat, gdy został ojcem Kenana. 5.10 Po urodzeniu się Kenana żył Enosz osiemset piętnaście[65] lat i spłodził synów i córki. 5.11 Enosz przeżył dziewięćset pięć lat, a potem umarł.

5.12 Kenan miał siedemdziesiąt[66] lat, gdy został ojcem Mahalaleela. 5.13 Po urodzeniu się Mahalaleela żył Kenan osiemset czterdzieści[67] lat i spłodził synów i córki. 5.14 Kenan przeżył dziewięćset dziesięć lat, a potem umarł.

5.15 Mahalaleel miał sześćdziesiąt pięć[68] lat, gdy został ojcem Jereda. 5.16 Po urodzeniu się Jereda żył Mahalaleel osiemset trzydzieści[69] lat i spłodził synów i córki. 5.17 Mahalaleel przeżył osiemset dziewięćdziesiąt pięć lat, a potem umarł.

5.18 Jered miał sto sześćdziesiąt dwa lata, gdy został ojcem Henocha. 5.19 Po urodzeniu się Henocha żył Jered osiemset lat i spłodził synów i córki. 5.20 Jered przeżył dziewięćset sześćdziesiąt dwa lata, a potem umarł.

5.21 Henoch miał sześćdziesiąt pięć[70] lat, gdy został ojcem Metuszelacha. 5.22 Po urodzeniu się Metuszelacha żył Henoch w przyjaźni z Bogiema[71] przez trzystab lat i spłodził synów i córki. 5.23 Henoch przeżył trzysta sześćdziesiąt pięć lat. 5.24 Henoch żył w przyjaźni z Bogiem, a potem go nie było, gdyż Bóg go zabrał[72].

5.25 Metuszelach miał sto osiemdziesiąt siedem[73] lat, gdy został ojcem Lameka. 5.26 Po urodzeniu się Lameka żył Metuszelach siedemset osiemdziesiąt dwa[74] lata i spłodził synów i córki. 5.27 Metuszelach przeżył dziewięćset sześćdziesiąt dziewięć lat, a potem umarł.

5.28 Lamek miał sto osiemdziesiąt dwa[75] lata, gdy spłodził syna. 5.29 Nadał mu imię Noe[76] i powiedział: On nas pocieszy w naszej pracy i w trudzie naszych rąk na ziemi, którą PAN przeklął. 5.30 Po urodzeniu się Noego żył Lamek pięćset dziewięćdziesiąt pięć[77] lat i spłodził synów i córki. 5.31 Lamek przeżył siedemset siedemdziesiąt siedem[78] lat, a potem umarł. 5.32 Noe zaś miał pięćset lat, gdy został ojcem Sema, Chama i Jafeta[79].

POTOP

Powszechne zepsucie

6.1 Ludzie zaczęli się mnożyć na ziemi i rodziły im się też córki. 6.2 A synowie Boży[80] widzieli, że córki ludzkie były piękne. Wzięli więc sobie za żony te wszystkie, które sobie wybrali. 6.3 Wtedy PAN oznajmił: Nie pozostanie Mój duch w człowieku na zawsze, ponieważ jest on także ciałem. Dlatego jego życie będzie trwać sto dwadzieścia lat. 6.4 W tamtych czasach, a także później, gdy synowie Boży zbliżyli się do córek ludzkich, a one im rodziły, ziemię zamieszkiwali olbrzymi[81]. Byli to sławni od wieków mocarze. 6.5PAN zaś widział, że podłość ludzi na ziemi jest wielka i że wszystkie ich zamiary ciągle były złe[82]. 6.6 Żałował[83] więc Pan, że uczynił człowieka na ziemi i głęboko się zasmucił. 6.7 Wówczas PAN powiedział: Zetrę z powierzchni ziemi człowieka, którego stworzyłem: Zarówno człowieka, jak i bydło, płazy i ptactwo podniebne. Żałuję bowiem, że ich uczyniłem. 6.8 Tylko Noe znalazł łaskę[84] w oczach PANA.

Budowa arki

6.9 Oto dzieje Noegoa[85]. Noe był człowiekiem sprawiedliwymb, bez zarzutu wśród ludzi mu współczesnych, trwał w przyjaźnic z Bogiem. 6.10 Noe miał trzech synów: Sema, Chama i Jafeta[86].

6.11 Ziemia uległa zepsuciu przed obliczem Boga i napełniła się bezprawiem[87].

6.12 Bóg widział zepsucie ziemi, gdyż wszystkie istoty[88] źle postępowały.

6.13 Powiedział więc Bóg do Noego: Położę kres wszelkim istotom[89], bo przez nie bezprawie zapanowało na ziemi. Zniszczę je wraz z ziemią. 6.14 Ty jednak zbuduj sobie arkęa[90] z drzewa goferb. Zrobisz w niej przegrody i pokryjesz ją smołą wewnątrz i na zewnątrz. 6.15 Tak ją zbudujesz: Arka ma mieć trzysta łokci długości[91], pięćdziesiąt łokci szerokości i trzydzieści łokci wysokości. 6.16 Zrobisz w arce oknoa[92] na łokieć wysokie, a z boku arki umieścisz drzwi. Wykonasz w niej dolny, drugi i trzeci poziomb. 6.17 Ja zaś sprowadzę na ziemię potop[93], aby zniszczył wszystkie istoty. Wszystko, co ma w sobie tchnienie życia, wszystko pod niebem i na ziemi, zginie. 6.18 Ale z tobą zawrę Moje przymierze[94] i wejdziesz do arki razem ze swoimi synami, swoją żoną i synowymi. 6.19 Spośród wszelkich istot żywych i spośród wszelkich stworzeń wprowadzisz do arki po parze, samca i samicę, aby przeżyły wraz z tobą. 6.20 Wejdą do ciebie pary spośród ptactwa zgodnie z ich gatunkami, spośród bydła i spośród wszelkich płazów ziemnych zgodnie z ich gatunkami, aby przeżyć. 6.21 Ty natomiast weź całą żywność, która nadaje się do jedzenia, i zgromadź ją u siebie. Ona będzie służyła tobie oraz im za pokarm. 6.22 Noe uczynił wszystko, co mu nakazał Bóg[95]. Tak uczynił.

Wejście Noego do arki

7.1PAN powiedział do Noego: Wejdź do arki z całą swoją rodziną, bo widziałem, że tylko ty jesteś sprawiedliwy wobec Mnie w tym pokoleniu[96]. 7.2 Ze wszystkich zwierząt czystych[97] weź sobie po siedem par, samca i samicę, a ze zwierząt, które nie są czyste, po parze, samca i samicę. 7.3 Także spośród ptactwa podniebnego weź po siedem par, samca i samicę, aby zachować przy życiu ich potomstwo na całej ziemi. 7.4 Gdyż po siedmiu dniach przez czterdzieści dni i czterdzieści nocy[98] będę spuszczał na ziemię deszcz i zgładzę z powierzchni ziemi wszystkie istoty, które stworzyłem. 7.5 I Noe uczynił wszystko, co PAN mu nakazał.

7.6 Noe miał sześćset lat, gdy potop nastał na ziemi. 7.7 Wtedy on i jego synowie, jego żona oraz jego synowe weszli do arki[99], by się schronić przed wodami potopu. 7.8 Spośród zwierząt czystych i nieczystych, spośród ptactwa oraz ze wszystkiego, co pełza po ziemi, 7.9 weszły do Noego, do arki, samiec i samica, po parze, tak jak Bóg nakazał Noemu.

7.10 A po siedmiu dniach wody potopu zalały ziemię.

Potop

7.11 Kiedy Noe miał sześćset lat, siedemnastego dnia drugiego miesiąca wytrysnęły wszystkie źródła wielkiej głębiny i otworzyły się upusty nieba[100]. 7.12 Deszcz padał na ziemię przez czterdzieści dni i czterdzieści nocy. 7.13 Właśnie w tym dniu Noe wszedł do arki a wraz z nim Sem, Cham i Jafet[101] – synowie Noego, żona Noego i jego trzy synowe. 7.14 Z nimi zaś wszystkie zwierzęta według swoich gatunków, wszelkie bydło według swoich gatunków, wszelkie zwierzęta pełzające po ziemi według swoich gatunków, wszelkie ptactwo według swoich gatunków, każdy ptak i wszystkie stworzenia latające. 7.15 Wszystkie istoty żywe, po parze, weszły do Noego, do arki. 7.16 A gdy weszły samiec i samica każdej żywej istoty, jak nakazał mu Bóg, wtedy PAN zamknął za nim wejście[102].

7.17 Potop trwał na ziemi przez czterdzieści dni. Wody wzbierały i uniosły arkę, która wznosiła się nad ziemią. 7.18 Wody wzbierały i przybywało ich na ziemi coraz więcej, arka natomiast pływała na powierzchni wód. 7.19 Wody na ziemi tak bardzo się podniosły, że zostały przykryte wszystkie wysokie góry, które były pod całym niebem. 7.20 Aż na piętnaście łokci podniosły się wody i zakryły góry. 7.21 Wyginęły wszystkie istoty pełzające po ziemi, ptactwo, bydło, dzikie zwierzęta i wszelkie drobne istoty, których było mnóstwo na ziemi, oraz wszyscy ludzie. 7.22 Wszystko, co miało tchnienie życia w swoich nozdrzach, wszystko, co było na suchym lądzie, wyginęło. 7.23 Zgładził On wszystkie istoty żywe, które były na powierzchni ziemi, od ludzi aż po bydło, płazy i ptactwo podniebne. Zostały one zgładzone z ziemi. Pozostał tylko Noe i to, co było z nim w arce.

Koniec potopu

7.24 A wody wzbierały na ziemi przez sto pięćdziesiąt dni.

8.1 Bóg jednak pamiętał o Noem i o wszystkich zwierzętach oraz wszelkim bydle, które było z nim w arce, i zesłał Bóg na ziemię wiatr i wody opadły. 8.2 Źródła głębiny oraz upusty nieba zamknęły się[103] i deszcz przestał padać z nieba. 8.3 Wody ustępowały z ziemi i po upływie stu pięć- dziesięciu dni zaczęły opadać. 8.4 Siedemnastegoa[104] dnia siódmego miesiąca arka osiadła na górach Araratb. 8.5 Wody opadały aż do dziesiątego miesiąca. Pierwszego zaś dnia dziesiątego miesiąca ukazały się szczyty gór. 8.6 Po czterdziestu dniach Noe otworzył wykonane przez siebie okno arki, 8.7 i wypuścił kruka, który wylatywał i wracał, dopóki wody na ziemi nie obeschły. 8.8 Potem wypuścił gołębicę, aby się przekonać, czy opadły wody na powierzchni ziemi. 8.9 Ale gołębica nie znalazła miejsca spoczynku dla swoich nóg, gdyż powierzchnia całej ziemi była pod wodą, i powróciła do niego, do arki. Wyciągnął więc rękę, wziął ją i wniósł do siebie, do arki. 8.10 Poczekał jeszcze kolejnych siedem dni i znów wypuścił gołębicę z arki. 8.11 Wieczorem gołębica powróciła do niego, a w dziobie miała świeży liść z drzewa oliwnego. Noe poznał więc, że opadły wody na ziemi. 8.12 Poczekał jeszcze kolejnych siedem dni i znów wypuścił gołębicę, a ona już więcej do niego nie wróciła. 8.13 W sześćset pierwszym roku[105], pierwszego dnia pierwszego miesiąca, wyschły wody na powierzchni ziemi. Noe zdjął dach arki i zobaczył, że obeschła powierzchnia ziemi. 8.14 Dwudziestego siódmego dnia drugiego miesiąca wyschła ziemia. 8.15 Wtedy Bóg powiedział do Noego: 8.16 Wyjdź z arki, a z tobą twoja żona, synowie i synowe. 8.17 Wyprowadź ze sobą wszystkie zwierzęta, jakie masz, spośród wszystkich istot, spośród ptactwa, bydła, spośród wszystkich płazów pełzających po ziemi. Niech się zaroją na ziemi, niech się rozmnażają i niech będzie ich mnóstwo na ziemi[106]. 8.18 Noe więc, a wraz z nim jego synowie, żona i synowe wyszli z arki. 8.19 Wyszły też wszystkie zwierzęta, płazy i wszelkie ptactwo, wszystko, cokolwiek się porusza po ziemi, według swoich gatunków.

Ofiara Noego

8.20 Następnie Noe zbudował ołtarz[107] dla Pana, wziął z wszelkiego czystego bydła i wszelkiego czystego ptactwa i złożył na ołtarzu ofiarę całopalną. 8.21 Gdy PAN poczuł miły zapach, wtedy PAN postanowił w swoim sercu: Już więcej nie przeklnę ziemi[108] z powodu człowieka, gdyż jego myśli są złe już od jego młodości. Już więcej nie zniszczę żadnej istoty żywej, jak to uczyniłem.

8.22 Jak długo będzie istniała ziemia, nie ustaną siew i żniwo, zimno i gorąco, lato i zima, dzień i noc.

Przymierze Boga z Noem

9.1 Bóg pobłogosławiła[109] Noego i jego synów i powiedział im: Bądźcie płodni, rozmnażajcie się i napełniajcie ziemięb. 9.2 Niech odczuwają lęk i strach przed wami wszystkie zwierzęta na ziemi i wszelkie ptactwo podniebne, wszystko, co pełza po ziemi i wszystkie ryby morskie. One zostały oddane w wasze ręce. 9.3 Wszystko, co się porusza i żyje, będzie dla was pokarmem, podobnie jak zielone rośliny. To wszystko wam daję. 9.4 Ale nie będziecie jedli mięsa, w którym jest jego życie, to znaczy krew[110]. 9.5 Upomnę się też o waszą krew przez wzgląd na wasze życie, upomnę się z pewnością u każdego zwierzęcia, u każdego człowieka, upomnę się o życie człowieka u jego brata. 9.6 Kto przelewa krew człowieka, tego krew będzie przelana przez człowiekaa[111], bo Bóg uczynił człowieka na swój obrazb. 9.7 A wy bądźcie płodni i się rozmnażajcie. Niech dzięki wam zaludni się ziemia, i ją zapełniajcie[112].

9.8 Potem Bóg oświadczył Noemu i jego synom, którzy z nim byli: 9.9 Oto Ja zawieram Moje przymierze z wami i z waszym przyszłym potomstwem. 9.10 I ze wszystkimi żywymi istotami, które są z wami, z ptactwem, z bydłem i ze wszystkimi zwierzętami, które wyszły z arki, ze wszystkimi zwierzętami na ziemi[113]. 9.11 Zawrę Moje przymierze z wami i już nigdy żadna istota nie zostanie zgładzona przez wody potopu. Nie będzie więcej potopu niszczącego ziemię.

Tęcza znakiem przymierza

9.12 Następnie Bóg powiedział: To jest znak przymierza[114], które Ja na wieczne czasy zawieram z wami i ze wszystkimi istotami żywymi. 9.13 Kładę Mój łuk na obłoku[115]. On będzie znakiem przymierza między Mną a ziemią. 9.14 Gdy zgromadzę obłoki nad ziemią, wtedy łuk ukaże się na obłoku. 9.15 Przypomnę sobie wówczas Moje przymierze, które zawarłem z wami i ze wszystkimi żywymi istotami cielesnymi, i nie będzie już więcej potopu[116], który by zniszczył wszelkie istoty cielesne. 9.16 Gdy pojawi się łuk na obłokach, spojrzę na niego, aby przypomnieć sobie wieczne przymierze pomiędzy Mną[117] a wszystkimi żywymi istotami cielesnymi, które istnieją na ziemi. 9.17 Bóg powiedział więc do Noego: To jest znak przymierza, które zawarłem ze wszystkimi istotami, które są na ziemi.

Noe i jego synowie

9.18 Synami Noego, którzy wyszli z arki, byli: Sem, Cham i Jafet[118]. Cham był ojcem Kanaana. 9.19 Ci trzej byli synami Noego i dzięki nim zaludniła się cała ziemia.

9.20 Noe został rolnikiem i zasadził winnicę. 9.21 Pewnego razu napił się wina, upił się[119] i leżał nagi w swoim namiocie. 9.22 Cham, ojciec Kanaana, zobaczył, że ojciec jest nagi i opowiedział o tym dwom braciom pozostającym na zewnątrz namiotu. 9.23 Wtedy Sem i Jafet wzięli płaszcz, założyli go sobie na ramiona i idąc tyłem nakryli nagiego ojca. Twarze zaś mieli odwrócone, żeby nie patrzeć na nagiego ojca. 9.24 Gdy Noe obudził się po winie, dowiedział się, co mu zrobił jego najmłodszy syn, 9.25 i powiedział: Niech będzie przeklęty Kanaana[120], niech będzie najniższym sługą swoich bracib. 9.26 A potem dodał:

Błogosławiony niech będzie PAN, Bóg Sema, a Kanaan niech będzie jego sługą. 9.27 Niech Bóg da Jafetowi ogromną przestrzeń[121], niech zamieszka w namiotach Sema, a Kanaan niech będzie jego sługą.

9.28 Noe żył po potopie trzysta pięćdziesiąt lat. 9.29 Przeżył w sumie dziewięćset pięćdziesiąt lat, potem umarł.

Ludy ziemi

10.1 Oto potomkowie synów Noego: Sema, Chama i Jafeta, którym po potopie urodzili się synowie. 10.2 Synowie Jafeta to: Gomer, Magog, Madaj, Jawan, Tubal, Meszek i Tiras. 10.3 Synowie Gomera to: Aszkanaz, Rifat i Togarma. 10.4 Synowie Jawana to: Elisza, Tarszisz, Kittima[122] i Dodanimb. 10.5 Od nich wywodziły się narody wyspiarzy, podzielone według swych krajów i języków, i według swoich rodów w narodach. 10.6 Synowie Chama to: Kusza[123], Misraimb, Put i Kanaan. 10.7 Synowie Kusza to: Seba, Chawila, Sabta, Rama i Sabteka. Synowie Ramy to Saba i Dedan.

10.8 Kusz był ojcem Nimroda, który był pierwszym mocarzem na ziemi. 10.9 Był także dzielnym myśliwym przed PANEM[124]. Dlatego mówi się: Dzielny jak Nimrod myśliwy przed PANEM. 10.10 Na początku panował w Babel[125], Erek, Akkad i w Kalne w ziemi Szinear. 10.11 Z tej ziemi wyruszył do Aszszur i zbudował Niniwę[126], Rechobot-Ir i Kalach 10.12 oraz wielkie miasto Resan między Niniwą a Kalach.

10.13 Potomkowie zaś Misraima to: Ludim, Anamim, Lehabim i Naftuchim, 10.14 Patrusim i Kasluchim, od których wywodzą się Filistyni i Kaftoryci.

10.15 Kanaan był ojcem Sydona, swego pierworodnego, oraz Cheta, 10.16 ponadto Jebusytów, Amorytów i Girgaszytów, 10.17 Chiwwitów, Arkitów i Sinitów, 10.18 Arwadytów, Semarytów, Chamatytów. Potem rody kananejskie się rozproszyły. 10.19 Granice Kananejczyków sięgały od Sydonu w kierunku Geraru aż do Gazy i dalej w stronę Sodomy i Gomory[127], Admy, Seboim aż do Leszy. 10.20 To są synowie Chama według ich rodów, języków, krajów i narodów.

10.21 Także Semowi, praojcu wszystkich synów Ebera[128], starszemu bratu Jafeta, urodzili się synowie. 10.22 Synowie Sema to: Elam, Aszszur, Arpachszad, Lud i Aram[129]. 10.23 Synowie Arama to: Us, Chul, Geter i Masz. 10.24 Arpachszad był ojcem Szelacha, Szelach ojcem Ebera[130], 10.25 któremu urodzili się dwaj synowie. Pierwszy miał na imię Peleg, ponieważ za jego czasów podzieliła się ziemia, jego brat zaś miał na imię Joktan. 10.26 Joktan był ojcem Almodada, Szelefa, Chasarmaweta i Jeracha, 10.27 Hadorama, Uzala i Dikli, 10.28 Obala, Abimaela i Saby, 10.29 Ofira, Chawili i Jobaba. Wszyscy oni byli synami Joktana. 10.30 Ich siedziba rozciągała się od Meszy w stronę Sefaru, góry na wschodzie. 10.31 To są synowie Sema według ich rodów, języków, krajów i narodów. 10.32 To są rody synów Noego zgodnie z ich pochodzeniem wśród narodów. Od nich po potopie wywodzą się narody na ziemi[131].

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.

To jest fragment Biblii Ekumenicznej. Pełna wersja do nabycia w dobrych księgarniach z ebookami.