Copyright na Jezusa. Język, znak, rytuał między wiarą a niewiarą ebook

Ks.Andrzej Draguła

Copyright na Jezusa

Język, znak, rytuał między wiarą a niewiarą

Biblioteka „Więzi”Tom 275Warszawa

© Copyright by Andrzej Draguła, Warszawa 2012

Projekt okładki i opracowanie wersji elektronicznej – Marcin KiedioRedaktor książki – Ewa Kiedio Zdjęcie na I stronie okładki – fot. Marcin KiedioZdjęcie autora – fot. Grażyna Makara / Tygodnik PowszechnyRecenzent – dr hab. Christopher Garbowski, prof. UMCS

ISSN 0519-9336ISBN 978-83-66769-11-3

Za zezwoleniem Kurii Diecezjalnej w Zielonej GórzeZielona Góra, 8.03.2012 r., znak K3-1/12

Towarzystwo „WIĘŹ”ul. Trębacka 3, 00-074 Warszawa, tel. 22 827 29 17

Zapraszamy do naszej księgarni internetowej – www.wiez.plZamówienia – Dział Handlowy, tel. 22 828 18 08, [email protected]

W szkole i parlamencie. O rzekomej pasywności znaków

Poprzedni rozdział podejmował kwestię obecności znaków religijnych w sferze i przestrzeni – mówiąc ogólnie – pozaprywatnej (publicznej i państwowej). Znaki te pojawiały się tam „wniesione” przez konkretne osoby przekonane, że wkroczenie w sferę publiczną i cywilną nie niesie konieczności zdejmowania tych znaków, co w ich przekonaniu równałoby się choćby częściowemu wyrzeczeniu się wiary, jak akcentowały to zarówna Nadia Eweida, jak i Shirley Chaplin. Znak religijny – a dokładnie krzyż – może jednak pojawić się w tych przestrzeniach niejako na stałe, gdy zostanie powieszony na ścianie w miejscu, które uznane jest powszechnie za publiczne czy też kojarzone jest ze sprawowaniem władzy.

O problemie tym wspominałem w książce Ocalić Boga, gdzie analizowałem konkretne rozwiązania obecności krzyża w ogólnie rozumianej przestrzeni publicznej na przykładzie Québecu i państw Europy Zachodniej1. Punktem odniesienia był wówczas wyrok Trybunału Praw Człowieka z 3 listopada 2009 w sprawie Lautsi przeciwko Włochom, na mocy którego państwo włoskie zostało zobowiązane do zdjęcia krzyży w szkole, gdzie uczyły się dzieci skarżącej. Jak wiemy, sprawa ta miała ciąg dalszy, a jej finałem był wyrok Wielkiej Izby Trybunału wydany 18 marca 2011 r., który okazał się pomyślny dla Włoch. Wyrok ten jest niezwykle ciekawą lekturą, proponuje bowiem niejako urzędową interpretację obecności krzyża w przestrzeni publicznej, a dokładnie w szkole funkcjonującej w państwie o systemie republikańskim oraz z silną obecnością tradycji chrześcijańskiej.

Równie interesującą lekturą są cztery ekspertyzy zamówione przez Ewę Kopacz, marszałka Sejmu RP VI kadencji w sprawie obecności krzyża w sali obrad polskiego parlamentu2. Zostały one zamówione w związku ze zgłoszeniem w listopadzie 2011 r. wniosku klubu poselskiego Ruch Palikota o wydanie zarządzenia nakazującego usunięcie wspomnianego krzyża. Ekspertyzy te nie mają oczywiście takiej rangi prawnej jak sentencja wyroku trybunału międzynarodowego, są jednak o tyle istotne, iż dotyczą już nie obecności znaku religijnego w szkole, którą można jednak zakwalifikować do sfery publicznej, a obecności w budynku państwowym, co więcej – w budynku, gdzie stanowi się prawo, a więc w sferze i przestrzeni stricte cywilnej, państwowej. Wszystkie te ustalenia zmierzają w tym samym kierunku: krzyż jest nie tylko znakiem religijnym, ale ma także znaczenie kulturowe. I przede wszystkim jako taki wisi w sali szkolnej czy sali parlamentu. Przyjmując, że teza ta jest prawdziwa, nie można jednak uciec od pytania, czy jest to teza zadowalająca chrześcijan, a zwłaszcza katolików. Czy powinniśmy wyrażać radość – jak to się działo po ogłoszeniu wyroku i przedstawieniu wspomnianych ekspertyz w wielu katolickich środowiskach i mediach – że krzyż wisi w tych miejscach właśnie jako znak kulturowy? Czy ten stan winien nas satysfakcjonować? A może zamiast wygranej jest to nasza przegrana?

Znak religijny

To, że krzyż ma nie tylko religijne, ale także kulturowe znaczenie, nie ulega wątpliwości. Wystarczy spojrzeć dookoła, by się przekonać, jak wiele krzyży funkcjonuje w sztuce, na herbach, godłach, flagach, a nawet w reklamie. O wiele mniej oczywiste jest to, które znaczenie wysuwa się na plan pierwszy: czy krzyż jest przede wszystkim znakiem religijnym, czy kulturowym? Wśród wyznawców krzyża pytanie o to, które znaczenie dominuje, też nie powinno budzić wątpliwości. Bardziej skomplikowane jest pytanie, które znaczenie dominuje w odbiorze krzyża, zwłaszcza tych, którzy w niego nie wierzą.

Stwierdzenie, że w krzyżu dominuje znaczenie religijne, było podstawą wyroku Trybunału z 2009 roku. Wychodząc z tego założenia, Trybunał uznał, że obowiązkowa i bardzo wyraźna obecność krucyfiksów w salach lekcyjnych może nie tylko stać w sprzeczności ze świeckimi przekonaniami skarżącej, której dzieci uczęszczały do szkoły państwowej, ale także wywoływać emocjonalny niepokój u uczniów wyznających religie niechrześcijańskie lub niewyznających żadnej religii3.

Znamienne jest to, że w trakcie procesu religijny wymiar krzyża podkreślany był przede wszystkim przez przeciwników jego obecności w szkole: tzn. przez skarżącą oraz przez część interwenientów4. Według wnoszącej pozew pani Lautsi, krucyfiks jest niewątpliwie symbolem religijnym, a usiłowanie przypisania mu wartości kulturowej stanowi w istocie rozpaczliwą próbę znalezienia argumentu na poparcie tezy, której inaczej nie da się obronić. Poza tym – jak uważa – żadna z norm włoskiego systemu prawnego nie uzasadnia poglądu, zgodnie z którym krzyż jest symbolem tożsamości narodowej. To flaga według niej symbolizuje taką tożsamość. Podobnie zresztą wypowiedział się prof. Henryk Markiewicz, który komentując ekspertyzy prawników, pisze: „nie sposób chyba zaprzeczyć, że krzyż nigdy nie był symbolem narodowym w tym znaczeniu, w jakim jest nim orzeł biały, sztandar biało-czerwony czy Mazurek Dąbrowskiego”5.

W opinii organizacji pozarządowej Greek Helsinki Monitor (jednego z interwenientów) krzyż może być postrzegany wyłącznie jako symbol religijny, tak więc jego eksponowanie w salach lekcyjnych może być odbierane jako instytucjonalny wyraz poparcia dla konkretnej religii. Organizacja ta powoływała się na inny wyrok Trybunału, w którym stwierdzono, że udział uczniów w zajęciach o charakterze religijnym mógł na nich wpływać oraz że podobny wpływ może mieć uczęszczanie na lekcje prowadzone w salach, w których eksponowany jest symbol religijny.

W ostatecznym wyroku także sam Trybunał uznał, że „krucyfiks jest przede wszystkim symbolem religijnym”. Co więcej, według Trybunału „pytanie o to, czy krucyfiks posiada inne znaczenie, niezwiązane ze sferą symboliki religijnej, nie ma rozstrzygającego charakteru”. Trybunał odrzucił jednakże sugestię, że obecność krzyża wskazuje na niejako religijny przymus ze strony państwa:

[…] prawdą jest, że wprowadzenie nakazu umieszczania w salach lekcyjnych szkół państwowych krucyfiksu (symbolu, który, bez względu na przypisywane mu świeckie wartości symboliczne, bez wątpienia reprezentuje chrześcijaństwo), stanowi regulację skutkującą podkreśleniem dominującej obecności w środowisku szkolnym religii wyznawanej przez większość społeczeństwa. Jednakże unormowanie takie samo w sobie nie świadczy o prowadzeniu przez pozwane Państwo indoktrynacji.

Na fakt religijnego znaczenia krzyża powołało się dwóch sędziów w zdaniu odrębnym sprzeciwiającym się wyrokowi (Giorgio Malinverni,Zdravka Kalaydjieva). Według nich znaczenie religijne krzyża „ma charakter dominujący”, a „obecność krucyfiksów w salach lekcyjnych z pewnością wykracza poza sferę używania symboli w określonych kontekstach historycznych”. Sędziowie wskazali także na istotną różnicę pomiędzy regulacją prawną dotyczącą indywidualnych osób (na przykład zakaz noszenia chust islamskich) a regulacją dotyczącą władz państwowych:

Obecność krucyfiksów w szkołach stanowić może naruszenie wolności religijnej i przysługującego uczniom prawa do nauki w większym stopniu niż związany z wyznawaną religią strój, na przykład noszona przez nauczycielkę islamska chusta. […] nauczycielka mogłaby powołać się na jej własną wolność religijną, którą należy wziąć pod uwagę i którą państwo ma obowiązek respektować. Takiego uprawnienia nie mogą jednak przywołać władze publiczne. Z punktu widzenia stopnia naruszenia zasady wyznaniowej neutralności państwa zakres takiego naruszenia będzie tym samym mniejszy w przypadku tolerowania przez władze publiczne chust w szkole aniżeli w sytuacji, gdy władze te narzucają obecność krucyfiksów.

Jak widać, sędziowie przyjęli tutaj za istotną dystynkcję pomiędzy sferą prywatną (osobistą), w której realizuje się religijność nauczycielki, a sferą publiczną, którą stanowi szkoła będąca domeną działania państwa, przez co sfera ta sytuuje się już na pograniczu sfery cywilnej. Wolność jednostki została tutaj przeciwstawiona zasadzie neutralności państwa. Jednostka ma prawo manifestować swoją religijność, państwo zaś musi manifestować swoją neutralność, co – według sędziów – zostaje naruszone poprzez zgodę na obecność krzyża w szkole państwowej (publicznej). Głos sędziów, którzy zgłosili zdania odrębne, idzie w przeciwnym kierunku niż ostateczny wyrok Trybunału, o którym prof. Joseph H.H.Weiler mówi, że pozostawia poszczególnym państwom decyzję, „jaki powinien być poziom symboli religijnych i kultury religijnej w życiu publicznym” z uwzględnieniem „wolności religii i wolności od religii na poziomie indywidualnym”6.

Przed koniecznością doprecyzowania znaczenia krzyża stanęli także eksperci poproszeni o przygotowanie ekspertyz prawnych na potrzeby Sejmu RP. Ich interpretacje idą w podobnym kierunku, co argumenty przedstawione przez rząd Włoch w trakcie procesu w Strasburgu. I tak według prof. Romana Wieruszewskiego,

krzyż, zarówno w polskiej, jak i europejskiej przestrzeni społecznej funkcjonuje przede wszystkim jako symbol o charakterze religijnym, który zarazem niesie określoną treść o znaczeniu uniwersalno-historycznym, a niekiedy nawet, jak w przypadku Polski, patriotycznym. Krzyż znajdujący się w Sejmie ma postać krucyfiksu z figurą ukrzyżowanego Chrystusa, co niewątpliwie wzmacnia jego odbiór jako symbolu określonej wiary7.

Analizując cytowane tutaj wypowiedzi, trzeba zauważyć, że ich autorzy – owszem – wciąż powracają do podkreślania pierwotnie religijnego znaczenia krzyża. Jednocześnie jednak czasami trudno jest jednoznacznie zinterpretować, które ze znaczeń krzyża – religijne czy pozareligijne – w rozumieniu tych autorów jest obecnie pierwszoplanowe i dominujące. Odnosi się wrażenie, że znaczenie pozareligijne jest niejako potrzebne do skonstruowania argumentacji, którą można także zastosować w dyskusji z niewierzącymi, a jednocześnie przywoływane jest znaczenie religijne, by nie zostać posądzonym o wrogość wobec religii.

Indeks osób

Abraham

Adamek Zbigniew

Antonowicz Dominik

Arkadius, wł. Arkadiusz Weremczuk

Artaud Antonin

Augustyn, św.

Axelos Kostas

Bach Jan Sebastian

Bajer Magdalena

Bajerowa Irena

Baldwin I, król

Baranowska Kamila

Bareja Stanisław

Barlak Marianna

Baron Arkadiusz

Bartyzel Jacek

Bator Zofia

Baudouin I zob. Baldwin I, król

Bazyli, św.

Bątkiewicz-Brożek Joanna

Bellah Robert Neelly

Benedykt XVI, papież

Bernard z Clairvaux, św.

Besançon Alain

Boespflug François, o.

Boissevain Jeremy

Bonawentura, św.

Bonello Giovanni

Boniecki Adam, ks.

Borowik Irena

Boruc Artur

Boy-Żeleński Tadeusz

Braun Kazimierz

Bromberger Christian

Brook Peter

Burbach Hermann-Josef

Burke Peter

Bush George W.

Casanova Jose

Casement Roger

Chaplin Shirley

Chirac Jacques

Chmielowski Albert, św.

Chmielowski Franciszek

Choduń Marcin

Chorzewski Leszek

Chrostowski Waldemar, ks.

Chyrowicz Barbara, s.

Comte-Sponville André

Czerni Krystyna

Czeszewski Maciej

Darski Adam ps. Nergal

Dawkins Richard

Debord Guy

Debray Régis

Derkaczew Joanna

Deyna Kazimierz

Die Marguerite Van

Dmowski Roman

Douglas William O.

Draguła Andrzej, ks.

Dudek Dariusz

Durkheim Emil

Dyczewski Leon

Eliade Mircea

Eweida Nadia

Fahda, król

Fallaci Oriana

Fellerer Karl Gustav

Figo Luis

Filip, apostoł

Fitzgerald Ella

Floreński Paweł

Fra Angelico

Frossard André

Gałązka Grzegorz

Gancarczyk Marek, ks.

Gärtner Katarzyna

Germann Brian

Gervais Ricky

Giesey Ralph

Gilkey Langdon

Giraudo Cesare

Gładziuk Nina

Gnoiński Leszek

Góra Jan, o.

Goślińska Małgorzata

Grabowski Mateusz

Grabowski Tomasz, o.

Grotowski Jerzy

Gryko Filip

Grzegorz Wielki, papież

Gullan Desire

Halík Tomáš, ks.

Hasik Daniel

Hass Frederick

Heinrich Böll

Hennessy Theresa

Hiob

Hitler Adolf

Hofman Iwona

Hołownia Szymon

Hopper Dennis

Hoser Henryk, abp

Hőss Rudolf

Huston Nancy

Idestrom Olle, ks.

Imbs Paul

Jakub, patriarcha

Jan Paweł II, papież

Jan XXIII, papież

Jan z Damaszku, św.

Janus Tomasz

Janyga Wojciech

Jarosz Agnieszka

Jaszewska Dagmara

Jezus Chrystus

Józef, patriarcha

Józef, św.

Justyn, św.

Kaczyński Jarosław

Kaczyński Lech

Kalaydjieva Zdravka

Kalina Jerzy

Kantorowicz Ernst

Karabin Ewa

Karkosz Tadeusz

Karol Wielki

Kawecki Witold

Kazejak Anna

Kaznowski Piotr

Kennedy John F.

Kiedzik Mirosław

Kiljan Dariusz, ks.

Kinski Klaus

Klaudia Prokula, żona Piłata

Kłoczowski Jan Andrzej, o.

Kolankiewicz Leszek

Komorowski Bronisław

Kopacz Ewa

Kosiewicz Jerzy

Kosiewski Piotr

Kostołowski Andrzej

Kowalczyk Dariusz, o.

Kowalczyk Józef, abp

Kowalska Faustyna, św. wł. Kowalska Helena

Koziara Stanisław

Kozioł Justyna

Kózka Karolina, bł.

Krasiński Zygmunt

Krutul Piotr

Krzysztof, św.

Kucharczak Franciszek

Kucz Jan

Kumar Krishan

Kydryński Lucjan

Lautsi Soile

Leach Edmund R.

Lefebvre Solange

Leszczyński Zenon

Lévi-Strauss Claude

Libiszowska-Żółtowska Maria

Limon Jerzy

Lindstrom Martin

Lis Tomasz

Llosa Mario Vargas

Luckmann Thomas

Luter Andrzej, ks.

Łukasz z Penny

Mach Zdzisław

Madonna, piosenkarka

Majewski Józef

Majewski Mariusz

Makuchowska Marzena

Malinverni Giorgio

Małkowski Stanisław, ks.

Maradona Diego

Mariański Janusz

Marion Jean-Luc

Markiewicz Henryk

Marti Kurt

Maryja

Massot Alain

Matejko Jan

McKenna Terence

Mengele Josef

Menozzi Daniele

Michalski Cezary

Mickiewicz Adam

Mieszko I, książę

Mikołajczak Stanisław

Mikołejko Zbigniew

Mojżesz

Morawski Lech

Morgan David

Mozart Wolfgang Amadeusz

Mrożek Maciej

Müller Gerhard Ludwik

Nadeau Jean-Guy

Newcombe Russel

Nieśpiał Tomasz

Nietzsche Fryderyk

Nitschowa Ludwika

Nodzyńska Paulina

Norwid Cyprian Kamil

Nosowski Zbigniew

Nossol Alfons, abp

Nowacki Oskar

Nowak Małgorzata

Nycz Kazimierz, kard.

Oder Stanisław, ks.

Oldenburg Ray

Ong Walter, o.

Onori Maria Florencia

Orsini Joseph, ks.

Osterwa Janusz

Ostrowski Andrzej

Ożóg Kazimierz

Palikot Janusz

Pankiewicz Ryszard

Paweł, św.

Pawłowski Roman

Peszkowski Zdzisław

Pietras Henryk

Pietryga Tomasz

Pigoń Stanisław

Piłat zob. Poncjusz Piłat

Piotr, św.

Piotrowski Ryszard

Pius IX, papież

Pius XII, papież

Piwowarski Władysław

Platon

Poncjusz Piłat

Popiełuszko Jerzy ks.

Popowski Remigiusz, ks.

Power Ann

Poźniak Grzegorz, ks.

Prothero Stephen

Proust Marcel

Putin Władimir

Rabczewska Dorota ps. Doda

Rachela, żona Jakuba

Radwański Zbigniew

Rafael

Rainaldi Olivier

Rappaport Roy Abraham

Ratzinger Joseph zob. Benedykt XVI, papież

Rawls John

Reese Thomas J.

Repohl Roger F.

Rey Alain

Reymond Bernard

Rezau Pierre

Ricoeur Paul

Rogozińska Renata

Rojek Paweł

Rothenbuhler Eric W.

Rousseau Jan Jakub

Różewicz Tadeusz

Ruciński Stanisław

Rusinek Michał

Sakaguchi Alicja

Sakiewicz Tomasz

Sałwacka Maja

Saramago José

Sartre Jean-Paul

Saussure Ferdynand de

Schmitt Éric-Emmanuel

Segalen Martine

Serenus z Marsylii

Siński Jacek

Skaradziński Jan

Sławińska Irena

Smerda Marcin

Smoczyński Wawrzyniec

Sobol Elżbieta

Sobolewski Tadeusz

Solecka Ewa

Sontag Susan

Stafiej Leszek

Stanisz Piotr

Stokfiszewski Igor

Straus Grażyna

Szlendak Tomasz

Szostkiewicz Ł.

Szymborska Wisława

Szymik Jerzy, ks.

Środa Magdalena

Śwerdzewska Irena

Święcka Krystyna

Taieb Eric

Tatarkiewicz Władysław

Teodozjusz Wielki

Terlikowski Tomasz

Tischner Józef, ks.

Tkocz Ewa

Tołstoj Lew

Tosterud Bob

Tosterud Karen

Turek Andrzej

Turner Steve

Tusk Donald

Tymoteusz

Tysiąc Alicja

Urban VIII, papież

Valadier Paul

Wałęsa Lech

Weber Max

Węcławski Tomasz, ks.

Weiler Joseph Halevi Horowitz

Weintraub Jeff

Weiss Wiesław

Wieruszewski Roman

Wierusz-Kowalski Jan

Wierzbicki Alfred, ks.

Więckowski Krzysztof

Wilczyński Przemysław

Wiloszewska Krystyna

Włodarczyk Wojciech

Wojciechowski Jan Stanisław

Wojciechowski Michał

Wojewódzki Kuba

Wojtyła Karol zob. Jan Paweł II

Wolff Katarzyna

Woźniak Zbigniew ks.

Wójcik Tomasz 129

Wrzesiński Łukasz

Wyszyński Stefan, kard.

Zdort Dominik

Zieliński Jan

Zoll Andrzej

Zwingli Ulrich

Żeleński Tadeusz zob. Boy-Żeleński Tadeusz

Żmijewski Artur

Żukowska-Gardzińska Dominika

Spis rzeczy

Kiedy mówię: Jezus

Język religijny czy języki religijne?

Teologia czy teologie?

Język wiary, język bluźnierstwa

Konfesyjność i misyjność

Co się Bogu podoba, czyli język, który zaklina rzeczywistość

Mowa nienawiści?

Pan życia i śmierci

Interwencja i opatrzność

Naturalnie i nienaturalnie

Bezradność językowa

O wyłączności na papieża i zapachu Chrystusa

Wizerunek pod ochroną

Ogólna dostępność papieża

Papier w formacie „Jezus”

Bezprawne naśladownictwo

Pobożna empetrójka i maryjny pendrive

Bluźnierstwo okładkowe. Lżenie Boga czy gra religijnym tabu?

Bez wiary nie ma bluźnierstwa

Fenomenologia bluźnierstwa

Siła rażenia symboli

Pobożne awatary

Katolik obrażony

Postmodernistyczna gra?

Pochwała kremówki i gipsowej figurki, czyli o kulcie bł. Jana Pawła II

Żarliwość wiary rodzi się przez oczy

Kremówka jak magdalenka

Społeczeństwo spektaklu

Papież z Photoshopa

Drzwi dla kiczu?

Kremówka jako „memento”

Krzyżyk na szyi i schizofrenia tożsamości

W samolocie i w szpitalu

Prywatna, publiczna, cywilna

Na skrzyżowaniu przestrzeni i sfer

W szkole i parlamencie. O rzekomej pasywności znaków

Znak religijny

Znak tożsamości narodowej i kulturowej

Znak pasywny?

Pusta ściana

Votum separatum

Rzecz o narodowości krzyża

Polityka z krzyżem w tle

Krzyż z biało-czerwoną flagą

Polak – nie tylko katolik

Krzyż sprzeciwu i krzyż podziału

Msza w teatrze, czyli rytuał na niby

Nic nie mogło się wydarzyć

Teatr bez rytuału

Teatr bez manifestu

Msza jako alternatywa alternatywy

Król umiera, czyli (świeckie) ceremonie

Śmierć w świecie przedrepublikańskim

Republika i obrzędy

Bez rozdziału Kościoła i państwa

Liturgia w wersji rock, pop, psychodelik?

Liturgia na wygnaniu?

Dobre intencje

Antyboża muzyka?

Mity stare i nowe

„Bóg, Honor, Apator”. Religia na stadionie

W pięknych zawodach wystąpiłem?

Od widzów do wiernych

Religia graczy i kibiców

Miejsca i czasy święte

Niebezpieczny mariaż z chrześcijaństwem

Zamiast zakończenia: od wyznania wiary do ceremonialnej konfesyjności

Nota bibliograficzna

Indeks osób