Dzieła wybrane, tom IV. Nasze obyczaje ebook

Teo­lo­gia Po­li­tyczna ist­nieje i roz­wija się dzięki wspar­ciu życz­li­wych osób, któ­rym skła­damy ser­deczne po­dzię­ko­wa­nia.

Książka „Na­sze oby­czaje” uka­zała się dzięki fi­nan­so­wemu wspar­ciu na­szych Dar­czyń­ców.

Bez ich hoj­no­ści dzia­łal­ność śro­do­wi­ska Teo­lo­gii Po­li­tycz­nej nie by­łaby moż­liwa.

Ho­no­ro­wymi dar­czyń­camitomu IV Dzieł wy­bra­nych o. Jacka Sa­lija OP zo­stali:

Pan Mi­chał Bal­ce­rzak, Pan Pa­weł Gie­ryń­ski, Pani Bar­bara Grze­lak, Pań­stwo Elż­bieta i Grze­gorz Ra­taj­cza­ko­wie oraz dwóch Dar­czyń­ców pra­gną­cych po­zo­stać ano­ni­mo­wymi.

Współ­wy­daw­cami tego tomu zo­stali:

Da­wid Adam­ski, Mi­chał Ap­pelt, ks. prof. Prze­my­sław Ar­te­miuk, Raj­mund Ba­ce­wicz, Emi­lia i To­masz Ba­dur­ko­wie, Mag­da­lena Ba­jer, Er­win Ba­ka­larz, Mi­chał Bal­ce­rzak, Anita Bal­ce­rzak-Mi­chal­ska, Woj­ciech Ba­liń­ski, An­toni Bań­kow­ski, Bar­tło­miej Bar­giel, Be­ata Mro­zow­ska-Bart­kie­wicz i Ja­ro­sław Bart­kie­wicz, Ro­bert Ba­sa­łaj, Anna Ba­te­ro­wicz, Ar­tur i Ma­ria Ba­za­ko­wie, Kon­rad Bą­czek, To­masz Be­rent, Piotr Ber­na­to­wicz, An­drzej Bie­lat, Ja­ro­sław Bo­bul­ski, An­drzej Bo­gu­sław­ski, Jo­anna i Mi­chał Bo­jań­czy­ko­wie, Ry­szard Bojke, dr Ewa Bo­ki­niec, prof. Wło­dzi­mierz Bo­lecki, Ale­xan­dre Bon­da­rev, Jan Bon­dyra, Je­rzy Bor­kow­ski, ks. Je­rzy Bo­ro­wiec, Be­ata Bo­row­ska-Beszta, Krzysz­tof Bo­żym, o. Ra­do­sław Bro­niek OP, Jan Brze­ski, Szy­mon Brze­ziń­ski, Pa­tryk Brzo­zow­ski, Ma­riusz Bu­cha­nie­wicz, Agata Bu­ch­holtz, Woj­ciech Buch­ner, Marta Bu­rek, Krzysz­tof By­stram, Ste­fan Ce­głow­ski, An­drzej Ce­hak, Ser­giusz Chą­dzyń­ski, Pau­lina i Piotr Choł­do­wie, Anna Cho­mę­tow­ska-Kont­kie­wicz, Bo­gu­miła Ci­choń­ska, Róża i Je­rzy Cie­śliń­scy, Da­riusz Ci­sło, Ja­ro­sław Cy­mer­man, Ja­cek i Kry­styna Czaj­kow­scy, Mał­go­rzata Czaj­kow­ska, Mi­rella Czaj­kow­ska-Tu­rek, Wi­told Czapp, Ewa Czar­necka, Da­wid Cze­kała-Kar­piń­ski, Mo­nika i Ma­rek Cze­kań­scy, Adam Cze­pie­lik, Ro­bert Czer­nisz, Grze­gorz Czuba, Anna Czyż­kow­ska, Do­rota i Piotr Dar­dziń­scy, Woj­ciech Dar­kie­wicz, To­masz Da­ro­szew­ski, Ur­szula i Da­riusz Dą­brow­scy, Da­riusz Deka, Mag­da­lena Dem­biń­ska, prof. Do­brochna Dem­biń­ska-Siury, Gra­żyna Dłu­bała, Pa­weł Dłu­gosz, Ma­rek Czo­wicki, Łu­kasz Dok­tór, An­drzej Do­łęga, Krzysz­tof Do­rosz, Do­mi­nika i Krzysz­tof Dry­sio­wie, prof. An­toni Du­dek, Wal­de­mar Du­dek, ks. bp. An­toni Dy­dycz, Se­ba­stian Dym­ski, Pa­weł Dzie­kań­ski, Mar­cin Dzie­kie­wicz, Krzysz­tof Dzie­wit, Ja­cek Eber­tow­ski, Da­nuta i Krzysz­tof Eb­ne­ro­wie, Ja­dwiga i Mar­cin Emi­le­wi­czo­wie, An­drzej Fe­dirko, prof. Bar­bara Fe­dy­szak-Ra­dzie­jow­ska, Mał­go­rzata Fen­gler, Prze­my­sław Fen­rych, Ka­ta­rzyna Gór­ska-Fin­gas i Bar­tosz Fin­gas, Anna i An­drzej Fi­ster-Stoga, Mał­go­rzata Flis, Fun­da­cja Bu­kowa, Mar­cin Gac­kow­ski, Ra­do­sław Ga­dzi­now­ski, Da­riusz Gaj­zler, Krzysz­tof Ga­leja, Anna Gar­do­liń­ska, prof. Mag­da­lena i prof. Da­riusz Ga­wi­no­wie, Mag­da­lena Gaw­lik, Ra­fał Gaw­li­kow­ski, Ja­nusz Gaw­lina, Agnieszka Gą­ska, Ka­ta­rzyna i prof. Mi­chał Gie­ry­czo­wie, Pa­weł Gie­ryń­ski, prof. Ma­ria Gin­towt-Jan­ko­wicz, Adam Gniaz­dow­ski, Pa­weł Gniaz­dow­ski, Re­nata Go­dek, Ewa Go­lec-No­wicka, Jo­lanta i Je­rzy Gon­ta­rzo­wie, Wi­told Go­recki, Bo­żena Gor­ska, Ar­ka­diusz Go­sław­ski, Do­mi­nik Go­ślicki, Krzysz­tof Gó­rak, An­drzej Górka, Ro­man Gra­czyk, Piotr Grauer, Ja­ro­mir Greń, Mi­chał Gron­kie­wicz, Bar­bara Grze­lak, bp prof. Ja­cek Grzy­bow­ski, Ce­cy­lia Gu­gul­ska, Ali­cja i Krzysz­tof Gu­ra­jo­wie, Ar­tur Gut, Mi­chał Ha­ake, Ka­ta­rzyna Hac­ken­berg, Mag­da­lena i Ma­ciej Haj­du­lo­wie, Ma­ria i Ar­tur Ham­mer­me­iste­ro­wie, Do­rota Heck, Le­onard Hof­f­mann, To­masz Ho­ru­bała, Kama Głód i Wa­cław Hu­ryn, Woj­ciech Iwa­necki, An­drzej Iwa­niuk, Mi­chał Jach, Marta Ja­chi­miak, Ma­riusz Ja­giel­ski, Ja­dwiga Ja­ku­bas-Prze­włocka, Ma­riusz Ja­ni­szew­ski, Bo­gna i Igor Janke, Ja­nina Jan­kow­ska, Adam Jan­kow­ski, Wła­dy­sław Jan­kow­ski, To­masz Ja­noś, Agata Ja­ros, Zbi­gniew Ja­sio­łek, Be­ata Ja­strzęb­ska-Gaw­ron, Ma­ciej Je­sion­kie­wicz, Pau­lina Je­żew­ska, Mi­chał Je­żew­ski, Ro­man Ję­drzej­czyk, Piotr Jo­zwiak, Lu­dwik Ju­rek, An­drzej Ju­re­wicz, Ro­man Kacz­ma­rek, Ja­kub Kacz­mar­ski, Ma­te­usz Kacz­mar­ski, Woj­ciech Ka­czor, Zbi­gniew Ka­dłu­bek, Alek­san­dra Ka­iper-Mi­szu­ło­wicz, Łu­kasz Ka­miń­ski, Piotr Ka­pela, Elż­bieta i Zbi­gniew Ka­pro­nio­wie, Anna i Da­riusz Kar­da­sio­wie, Zo­fia i Ja­nusz Kar­ło­wi­czo­wie, Ewa i Da­riusz Kar­ło­wi­czo­wie, Grze­gorz Ka­zbe­ruk, Anna i Ma­rek Ką­dziel­scy, Anna Kępa, Ka­ta­rzyna Kępa, Mal­wina Kę­sicka, Syl­wia i Ser­giusz Kie­ru­ze­lo­wie, Wanda Kie­rys, Ge­rard Kil­roy, Ma­rek Klusz­czyń­ski, Mi­chał Kłos, San­dra i Krzysz­tof Kni­gaw­ko­wie, Je­rzy Kno­pik, dr hab. Ja­cek Ko­bus, Marta Ho­zer-Koć­miel i Ma­rek Koć­miel, Róża i Je­rzy Ko­gu­to­wie, Mi­chał Ko­kor­niak, Je­rzy Ko­la­rzow­ski, To­masz Ko­ła­kow­ski, Ma­ria Ko­łek, Grze­gorz Ko­ło­dziej, Ma­rek Ko­ło­sow­ski, Alina Ko­ma­radzka, Mag­da­lena i Ar­tur Ko­mo­row­scy, Wal­de­mar Kop­ciuch, Ma­rek Kor­czyń­ski, prof. Ja­cek Ko­ro­nacki, Mag­da­lena i Mi­chał Kos­sa­kow­scy, Ma­ciej Ko­strzewa, Krzysz­tof Ko­tow­ski, Krzysz­tof Ko­tra­siń­ski, Krzysz­tof Ko­wal­czew­ski, Agnieszka Ko­wal­czyk, Marta Ko­wal­czyk, Edyta Ko­wal­czyk-Bo­roń, Ju­styna i Pa­weł Ko­wa­lo­wie, Gra­żyna i Piotr Ko­wal­scy, Grze­gorz Ko­wal­ski, Ma­ciej Ko­za­kie­wicz, An­drzej Ko­zicki, Ja­ro­sław Ko­zioł, Jo­anna Ko­zioł, Woj­ciech Ko­zio­row­ski, Ewa Ko­złow­ska, Kon­rad Ko­złow­ski, Mi­chał Krecz­mań­ski, Mi­lena Krok, Lu­kasz Krol, Ja­nusz Król, To­masz Król, ks. prof. Ja­nusz Kró­li­kow­ski, Ra­do­sław Krupka, Ka­mil Kru­szew­ski, Ma­te­usz Krzą­kała, Le­szek Krze­miń­ski, Ju­styna Ku­biak, Ma­ciej Ku­bicki, Mał­go­rzata Ku­jawa, Ra­fał Kuks, Ali­cja Ku­lecka, Ma­ciej Ku­li­kow­ski, Mał­go­rzata i Da­mian Ku­li­szo­wie, Ma­rek Ku­necki, Piotr Kup­nicki, Bo­gu­sława Ku­pry­jan­czyk-Cy­bis, Jo­anna Ku­rasz, An­drzej Ku­raś, Mag­da­lena Kur­kow­ska, Agnieszka Ku­ryś, Adam Kwa­śniew­ski, Anna Kwiat­kow­ska, Fi­lip Kwiat­kow­ski, Ra­fał Langda, Woj­ciech Lan­ger, An­drzej La­skow­ski, Mi­chał La­skow­ski, Mo­nica Geo­r­gii-Las­sak i Franz Las­sak, Adam Lausch-Ho­łu­bo­wicz, Ma­ria Le­cho­wicz, prof. Ry­szard Le­gutko, An­drzej Le­siak, Mar­cin Le­wan­dow­ski, Krzysz­tof Li­piec, Ewa Mal­czew­ska-Lis i Ja­kub Lis, Alek­san­der Li­twi­no­wicz, Grze­gorz Li­zu­rej, Adam Loba, Pa­tryk Lu­bry­czyń­ski, Bar­tek Lu­ka­sik, Wi­told J. Lu­ka­szew­ski, prof. Anna Łabno, Ma­riola i Ja­ro­sław Ła­gu­no­wie, Ja­cek Łan­gow­ski, Wie­sław Ła­tała, Sła­wo­mir Łu­czak, To­masz i Niamh Ma­chu­ro­wie, Ma­rek Ma­cio­łow­ski, Anna i Pa­weł Ma­ciu­kie­wi­czo­wie, Agnieszka Ma­dej, Anna Ma­dej, Piotr Ma­jew­ski, Da­riusz Ma­kać, Ka­ta­rzyna Ma­kówka, Elż­bieta Ma­licka, Ju­lia Ma­li­now­ska, Ja­nusz Ma­li­now­ski, Hanna Ma­łecka, Szy­mon Ma­łecki, Anna Ma­łyszko, Ma­ciej Ma­ni­kow­ski, Piotr Mar­ci­no­wicz, Ma­ria i Mi­ko­łaj Mar­cza­ko­wie, Se­we­ryn Ma­rek, Zgro­ma­dze­nie Księży Ma­ria­nów, Jo­anna Żak-Mar­kie­wicz i Zbi­gniew Mar­kie­wicz, Piotr Mar­sza­łek, Alek­san­dra i Ignacy Ma­sno­wie, Piotr Mat­czak, Do­rota Ma­tu­siak, ks. Wal­de­mar Ma­tu­siak SChr, Ja­ro­sław Ma­zek, Mi­chał Ma­zur, Jan Me­lon, Mar­cin Mel­zacki, Anna Mie­rzęcka, Re­nata i An­drzej Mierz­wo­wie, Ja­nusz Mi­ko­łaj­czyk, Pa­weł Mi­ko­łaj­czyk, Anna Mi­kos, Wie­sław Mil­czar­czyk, Bar­bara Mi­lew­ska, To­masz Mi­łek, Prze­my­sław Mił­kow­ski, Ma­rek Mor­kow­ski, Gra­żyna Mo­zol, Zo­fia Na­chiło-Mor­biato, Ma­rek Na­dol­ski, Ka­zi­mierz Na­piór­kow­ski, Da­wid Nie­dbała, prof. Agnieszka No­gal, Jo­lanta i Ma­ciej No­wa­ko­wie, Ma­ria i Grze­gorz No­wa­ko­wie, Ma­ciej No­wa­kow­ski, Ma­rek No­wa­kow­ski, Sła­wo­mir No­wotny, To­masz Ociepka, Zo­fia Ociepka, Je­rzy Oiraj­ter, Pa­tryk Oiryś, Lu­iza i Ra­do­sław Okle­siń­scy, Pa­weł Ol­bryś, Róża i Eu­ge­niusz Ol­cza­ko­wie, Mi­chał Olecki, Woj­ciech Olej­ni­czak, Ma­rina Ere­mina i Ma­ciej Olej­nik, Ze­non Ole­wicz, Ma­rek Osta­fiń­ski, Ija i Woj­ciech Ostrow­scy, Ce­zary Ostrow­ski, Jo­anna i Ja­kub Pa­cior­ko­wie, Ra­fał Pa­li­woda, Bar­bara Pan­kie­wicz, ks. prof. Ta­de­usz Pa­nuś, Jan Pa­paj, Ewa i Ja­ro­sław Pa­ra­dow­scy, Wi­told Pa­recki, Bar­tlo­miej Paw­low­ski, Wal­de­mar Paw­łow­ski, Ma­ria Pe­isert, Ro­bert Pe­le­wicz, Ewa Per­ska­wiec, Bar­bara Pie­chow­ska, Fi­lip Pie­strze­nie­wicz, Ma­ria Pie­trzak, Jan Krzysz­tof Pięta, Mag­da­lena Pin­kal­ska, Gre­gor Pio­trow­ski, Krzysz­tof Pio­trow­ski, Grze­gorz Piw­kow­ski, prof. Olga Płasz­czew­ska, Ja­ro­sław Płu­cien­nik, prof. Hen­ryk Pod­biel­ski, Piotr Pod­gór­ski, ks. Raj­mund Pon­czek, An­toni Po­niń­ski, Ka­mil Po­plata, Ma­rek Po­pław­ski, Grze­gorz Po­stek, An­drzej Pruś, Pa­weł Przy­cho­dzeń, To­masz Przy­tuła, Ma­ciej Ra­decki, Bar­tło­miej Ra­dzie­jew­ski, Elż­bieta i Grze­gorz Ra­taj­cza­ko­wie, Mał­go­rzata Rawa, Piotr Re­mi­szew­ski, Iza­bela Au­gust-Reza i Ma­riusz Reza, Sła­wo­mir Ro­gow­ski, To­masz Ro­mań­czyk, prof. Zo­fia Ro­siń­ska-Zie­liń­ska, Sa­bina i Da­mian Ro­wiń­scy, Kry­styna Ro­żek-Le­siak, ks. Adam Roż­nia­kow­ski, Lu­cyna Ru­sak, Woj­ciech Ru­si­nek, Agata Rut­kow­ska, Iza­bela Rut­kow­ska, Wanda Rut­kow­ska, Wik­tor Ry­bicki, Ma­ciej i Sa­bina Rze­peccy, Do­rota i Grze­gorz Rzeź­nik, Ewa i Mi­chał Rży­sko­wie, Pa­weł Sa­dłow­ski, Mo­nika i Je­rzy Sa­ga­no­wie, Ma­ria Sa­lij, Ta­de­usz Sa­lij, Mał­go­rzata Sa­mo­jedny, ks. Ro­bert Sam­sel, Ro­man Sawka, Hen­ryk Se­we­ry­niak, An­drzej Sie­lecki, To­masz Sie­nicki, Da­nuta Prył-Sil­ska i Ja­cek Sil­ski, Mag­da­lena Si­mon-Bła­że­wicz, Ja­cek Siń­ski, Mi­chał Skle­pik, Mo­nika Sko­czy­las-Sroka, Jo­anna Skow­ron, Krzysz­tof Skow­ron, Ro­man Skow­ron, Mi­chał Słaby, Mar­cin Sła­weta, Bo­żena Sła­wiń­ska, Mi­ro­sław Sła­wiń­ski, Anna Słota-Ci­chocka, Mo­nika i Woj­ciech Smo­la­ko­wie, Krzysz­tof Smól­ski, Da­niel So­bie­siak, Gra­żyna Hal­kie­wicz-So­jak i Sła­wo­mir So­jak, Piotr Soł­ty­siak, Li­liana So­nik, Je­rzy So­picki, Ro­man So­snow­ski, Sta­ni­sław Sro­kow­ski, Sła­wo­mir Sta­cho­wicz, Ja­cek Sta­nia­szek, Kinga Ja­rocka-Sta­ni­szew­ska i Piotr Sta­ni­szew­ski, Boh­dan Stan­kie­wicz, ks. Ja­cek Sta­wik, Piotr Sta­wiń­ski, prof. Zbi­gniew Staw­row­ski, Bo­żenna i Krzysz­tof Ste­fan­ko­wie, Mar­cin Ste­fa­niuk, Anna i Ma­rek Ster­ni­czu­ko­wie, An­drzej Stę­pień, Bar­bara Stry­char­czyk, Mi­ro­sława Stry­jek, Bar­bara Su­cho­row­ska-Wło­dar­czyk, Jo­lanta Su­doł, To­masz Su­lej, Ma­riusz Sul­kow­ski, Bar­bara Su­łek-Ko­wal­ska, Ur­szula i Woj­ciech Swa­ko­nio­wie, Mar­cin Sy­chow­ski, Ro­bert Sza­le­wicz-Sza­le­gie­jew, Ta­de­usz Sza­wiel, Kon­rad Szcze­biot, Anita i Mi­chał Szczu­row­scy, Anna Sze­liga, Na­ta­lia i Emil Szer­sze­nio­wie, Mag­da­lena Szew­czyk, Krzysz­tof Sze­wior, To­masz Szka­tuła, Piotr Szla­gow­ski, To­masz Szo­cik, Ma­ria Szo­ło­micka-Ger­licz, To­masz Szopa, Bo­gu­miła Szpo­nar, Ta­de­usz Szwa­chła, Ju­styna Szy­mani, Piotr Szy­ma­now­ski, Iwona i Kon­rad Szy­mań­scy, Agnieszka Szym­czyk, Emi­lia i Krzysz­tof Szy­prow­scy, Ce­za­riusz Ści­siń­ski, Ry­szard Śla­ski, Ma­ria i Ma­te­usz Śro­do­nio­wie, Je­rzy Świąt­kie­wicz, Ro­man Świąt­kow­ski, ks. Ma­rek Świ­goń­ski, Anna Ta­la­row­ska, Ro­bert Tar­nacki, Ka­milla Thiel-Or­nass, prof. Ewa Thomp­son, Gra­ham Thomp­son, o. prof. Ro­man To­ma­nek OMI, Cze­sław To­ma­szek, Woj­ciech Tom­czyk, Se­we­ryn Tota, ks. Piotr To­wa­rek, Mał­go­rzata Łu­ka­sie­wicz-Tra­czyń­ska i Krzysz­tof Tra­czyń­ski, Agata i Woj­ciech Treb­nio­wie, Ma­riusz Trę­bicki, Ta­mara Tro­ja­now­ska, Grze­gorz Trusz­kow­ski, Krzysz­tof Trynka, Iwona Trza­ska, Łu­kasz Tur­kow­ski, Ma­rian Tu­rzań­ski, Ewa Tuszko, Piotr Two­rek, Adam Ty­chow­ski, Ka­ta­rzyna i Zbi­gniew Tysz­kie­wi­czo­wie, Agnieszka Uklań­ska, Jo­lanta Ula­tow­ska, Ma­rek Urba­now­ski, Hanna Urbań­ska, Ur­szula i An­drzej Wa­cław­czy­ko­wie, Woj­ciech Wal­czyk, Alek­san­der Wal­don, Elż­bieta i Jan Wa­lew­scy, Na­ta­lia War­sicka, Piotr Wa­rych, Ry­szard Waw­ry­nie­wicz, Ro­bert Waw­rzeń, Iza­bela Waw­rzyń­ska, bp Ar­tur Ważny, Da­riusz We­gner­ski, Pa­weł Wę­dry­chow­ski, Ka­ta­rzyna Wę­grzyn, Ire­ne­usz Wę­grzy­no­wicz, Woj­ciech Wi­dłak, Jo­lanta Wiech, Krzysz­tof Wie­lecki, Ma­te­usz Wie­liń­ski, Mo­nika Wierzba, Ewa i Ra­fał Wierz­cho­sław­scy, Ka­ro­lina Wi­gura-Ku­isz, Ma­ria Wil­czek, Ka­mil Wil­czew­ski, Anna Wi­liń­ska, To­masz Wi­ścicki, Elż­bieta i Bog­dan Wi­śniew­scy, Pa­weł Wi­śniew­ski, Lu­cjan Wło­dar­czyk, Elż­bieta Wło­stow­ska, Da­wid Woj­cie­szek, Iwona i Woj­ciech Wojt­cza­ko­wie, Ma­ria i Woj­ciech Wosz­czyń­scy, Mag­da­lena Wój­cik, Mo­nika Ma­dej-Wój­cik i Ma­riusz Wój­cik, Ro­man Wy­bor­ski, Adam Wy­lę­gała, Mo­nika Wy­szo­mir­ska-Łap­czyń­ska, An­drew Za­choszcz, Zbi­gniew Za­grodzki, Ewa Za­jąc, prof. Krzysz­tof Za­nussi, Agnieszka Za­remba, Grze­gorz Za­rzeczny, Dyzma Za­wadzki, Cze­sława Za­wrot­niak, Sła­wo­mir Zą­bek, Mał­go­rzata i Ma­rek Zdro­jew­scy, Jan Zdzie­nicki, prof. Mi­chał Ze­mbrzu­ski, Da­riusz Zgutka, Marta Zie­liń­ska, Ka­mil Zie­mian, Łu­kasz Ziół­kow­ski, Piotr Ziół­kow­ski, Piotr Zno­jek, Ja­cek Zy­ga­dło, Wi­told Żó­rań­ski, Ro­man Ży­wicki.

Dzię­ku­jemy rów­nież Ju­lii Re­jew­skiej, która po­przez swoją po­moc wsparła wy­da­nie tej książki.

Część I

Dzie­sięć Przy­ka­zań Bo­żych

O Bo­żych przy­ka­za­niach ogól­nie

1. Fi­zyka zaj­muje się pra­wami przy­rody, etyka – pra­wami wol­no­ści. W tej zwię­złej in­tu­icji Im­ma­nuel Kant wy­po­wie­dział starą chrze­ści­jań­ską mą­drość, że wol­ność nie po­lega by­naj­mniej na od­rzu­ce­niu praw. Po­lega ra­czej na od­na­le­zie­niu tych praw, we­wnątrz któ­rych czło­wiek mógłby naj­peł­niej zre­ali­zo­wać sie­bie.

Zresztą sam po­mysł od­rzu­ce­nia praw nie jest ab­sur­dalny wy­łącz­nie w od­nie­sie­niu do praw wy­da­nych przez czło­wieka. Praw fi­zyki lub praw mo­ral­no­ści można co naj­wy­żej nie roz­po­znać lub z nimi się nie li­czyć. Jest to jed­nak czymś god­nym po­ża­ło­wa­nia i ła­two może do­pro­wa­dzić do ka­ta­strofy.

Przy­wo­łajmy tu czę­sto przy­ta­czany przy­kład sza­leńca, który po­sta­no­wił nie li­czyć się z pra­wem gra­wi­ta­cji. Do­póki on tylko de­kla­ruje, że jego wol­ność bu­rzy się prze­ciwko pod­le­ga­niu ja­kim­kol­wiek pra­wom, prawa gra­wi­ta­cji nie wy­łą­cza­jąc, można go uznać za nie­szko­dli­wego dzi­waka, który pra­gnie im­po­no­wać w spo­sób ory­gi­nalny, a za­ra­zem ła­twy. Ale wy­obraźmy so­bie, że po­sta­no­wił on za­do­ku­men­to­wać swoje nie­li­cze­nie się z pra­wem gra­wi­ta­cji i wy­cho­dzi z pią­tego pię­tra przez okno... Może już nie kończmy tej opo­wiastki.

Zu­peł­nie inną po­stawę wo­bec prawa gra­wi­ta­cji zaj­mie czło­wiek wolny. Nie po­łoży on uszu po so­bie i nie podda się bier­nie temu prawu. Przede wszyst­kim nie trak­tuje on prawa gra­wi­ta­cji jako nie­zno­śnego ogra­ni­cze­nia, spod któ­rego w ża­den spo­sób nie da się wy­zwo­lić. Przyj­mie on je ra­czej jako prze­strzeń, w któ­rej ra­mach czuje się we­zwany do re­ali­zo­wa­nia swo­jej wol­no­ści, ale rów­nież do jej po­sze­rza­nia. Dzięki tej po­sta­wie wy­na­le­ziono windy i spa­do­chrony, sa­mo­loty i po­jazdy ko­smiczne.

Po­dob­nie jest z pra­wem mo­ral­nym. Trzeba nie za­uwa­żyć, że chroni ono samą istotę na­szego czło­wie­czeń­stwa, żeby do­świad­czać go jako za­kaz i ogra­ni­cze­nie. Taki sto­su­nek do prawa mo­ral­nego jest cha­rak­te­ry­styczny dla po­stawy in­fan­tyl­nej. Kiedy dziecku nie da się wy­tłu­ma­czyć, dla­czego nie po­winno wcho­dzić na pa­ra­pet (zwłasz­cza je­śli miesz­ka­nie usy­tu­owane jest na pią­tym pię­trze), do­brze, że przy­naj­mniej można mu tego za­ka­zać. Tak samo le­piej jest, że ktoś pod­daje się temu, co od­czuwa jako mo­ralny za­kaz i ogra­ni­cze­nie, niż gdyby – na przy­kład w imię fał­szy­wej wol­no­ści – nie po­wścią­gnął swo­ich złych chęci. Dzięki tej po­sta­wie unik­nie du­cho­wej ka­ta­strofy.

Ale ktoś taki nie ro­zu­mie jesz­cze tego, co w pra­wie mo­ral­nym naj­waż­niej­sze: że otwiera ono prze­strzeń du­chową, do­stępną na tej ziemi wy­łącz­nie czło­wie­kowi, w któ­rej mo­żemy re­ali­zo­wać wszystko, co praw­dzi­wie ludz­kie, a więc mi­łość, wol­ność, sens. Poza tą prze­strze­nią mi­łość i wol­ność, i sens, ow­szem, są moż­liwe, ale w po­staci zam­ków na lo­dzie czy do­mów na pia­sku. Ow­szem, ko­chać może rów­nież ego­ista, swoją wol­ność ma­ni­fe­sto­wać może ktoś we­wnętrz­nie nie­upo­rząd­ko­wany, a nie­jed­nej rze­czy sen­sow­nej do­ko­nać może rów­nież czło­wiek, który nie wie, po co żyje. Ale bądźmy dys­kretni i nie py­tajmy na­zbyt do­cie­kli­wie, co warta jest taka mi­łość i taka wol­ność, i taki sens.

2. Jak się mają przy­ka­za­nia Boże do tego prawa mo­ral­nego, które no­simy w so­bie z ra­cji, że je­ste­śmy ludźmi? Otóż przy­ka­za­nia są da­rem, ja­kiego Bóg udzie­lił grzesz­nemu czło­wie­kowi, kiedy go po­sta­no­wił szu­kać jako Zbawca. Wśród róż­nych środ­ków, za po­mocą któ­rych Bóg po­sta­no­wił oca­lić czło­wieka, znaj­dują się rów­nież Jego przy­ka­za­nia. Za po­mocą przy­ka­zań Bóg Zbawca chce nam po­móc roz­po­znać pra­wi­dłowo to prawo, które no­simy w so­bie jako Jego stwo­rze­nia. Na szczę­ście grzech go w nas nie uni­ce­stwił. Cho­ciaż je­ste­śmy grzesz­ni­kami, na­dal ze swo­jej na­tury, która prze­cież od Boga po­cho­dzi, pra­gniemy do­bra i sporo go czy­nimy.

Wsku­tek grze­chu pier­wo­rod­nego stały się jed­nak dwie straszne rze­czy. Po pierw­sze, czy­nione przez nas do­bro ni­gdy już – bez spe­cjal­nej Bo­żej po­mocy – nie osią­gnie ta­kiej in­ten­syw­no­ści i czy­sto­ści, która by je wznio­sła po­nad do­cze­sność i uczy­niła nas god­nymi ży­cia wiecz­nego. No­simy w so­bie nie tylko pra­gnie­nie do­bra, ale nie­stety rów­nież skłon­ność do zła, zaś do­bro, ja­kie czy­nimy, od­zwier­cie­dla w so­bie wiele z na­szej ma­ło­ści, a na­wet grzesz­no­ści. Otóż tej rany przy­ka­za­nia Boże zu­peł­nie w nas nie ule­czą. Szcze­gó­łowo wy­ja­śnia to apo­stoł Pa­weł w Li­ście do Rzy­mian. Tylko moc Syna Bo­żego może uzdro­wić cał­ko­wi­cie nas i na­sze do­bro i uczy­nić nas god­nymi ży­cia wiecz­nego.

Przy­ka­za­nia Boże le­czą drugą ranę, rów­nież bar­dzo groźną. Mia­no­wi­cie wy­pa­cze­niu ule­gło na­sze na­tu­ralne ro­ze­zna­nie do­bra. U wielu lu­dzi wy­pa­cze­nie to jest pra­wie nie­zau­wa­żalne, ale na­wet wów­czas jest ono bar­dzo groźne. Po­lega ono na przy­kra­wa­niu prawdy o do­bru i złu na miarę na­szej ludz­kiej ułom­no­ści.

Mam aku­rat przed sobą świeże do­nie­sie­nie pra­sowe o „aniele śmierci” z Wup­per­talu, pie­lę­gniarce – ską­d­inąd so­lid­nej i ofiar­nej – która wstrzy­ki­wała śmier­cio­no­śne za­strzyki oso­bom ciężko cho­rym, przed któ­rymi nie wi­działa per­spek­tywy po­wrotu do zdro­wia. Przed wojną nie tylko w hi­tle­row­skich Niem­czech, ale rów­nież w tak cy­wi­li­zo­wa­nych kra­jach jak Stany Zjed­no­czone i Szwe­cja wpro­wa­dzono prawo o przy­mu­so­wej ste­ry­li­za­cji osób uzna­nych za bio­lo­gicz­nie upo­śle­dzone. Roz­wi­ja­jąca się w ostat­nich la­tach dia­gno­styka pre­na­talna, za­miast słu­żyć temu, czemu dia­gno­styka słu­żyć po­winna, to zna­czy jak naj­wcze­śniej­szemu pod­ję­ciu le­cze­nia, jest uży­wana – jak to eu­fe­mi­stycz­nie okre­śla ty­tuł bro­szury roz­po­wszech­nia­nej u nas wśród brze­mien­nych ko­biet nie pierw­szej mło­do­ści – do „za­po­bie­ga­nia uro­dze­niu się dziecka z ze­spo­łem Do­wna”.

Po­da­łem trzy przy­kłady cięż­kich wy­pa­czeń mo­ral­nych, któ­rych au­to­rzy i zwo­len­nicy go­towi są bro­nić w imię oszczę­dza­nia lu­dziom nie­szczęść i cier­pie­nia, po­wo­łu­jąc się na „zdrowy roz­są­dek” i „du­cha hu­ma­ni­ta­ry­zmu”. Zda­rzają się jed­nak po­nadto ta­kie sy­tu­acje, w któ­rych czło­wiek wy­biera zło nie pod wpły­wem peł­nej py­chy pew­no­ści sie­bie, ale kie­ru­jąc się fa­ta­li­styczną wiarą, ja­koby zło po­tra­fiło nie­kiedy tak za­ata­ko­wać, że czło­wiek musi mu być po­słuszny i może co naj­wy­żej roz­glą­dać się za tym, by czy­nić zło mniej­sze.

Przy­ka­za­nia Boże uła­twiają nam pra­wi­dłowe od­czy­ta­nie tego prawa mo­ral­nego, które no­simy w na­szych su­mie­niach. W wy­mia­rze mo­ral­nym nie do­dają one nic do tego prawa na­tu­ral­nego ani go nie pre­cy­zują. A prze­cież bez ich zna­jo­mo­ści nie­je­den raz mo­gli­by­śmy ulec mo­ral­nej dez­orien­ta­cji. Zda­rza się cza­sem, że ja­kiś ważny źró­dłowy tekst ule­gnie pew­nemu za­tar­ciu, ale na szczę­ście można go z całą do­kład­no­ścią od­czy­tać za po­mocą pro­mieni pod­czer­wo­nych. Otóż Boże przy­ka­za­nia speł­niają po­nie­kąd rolę pro­mieni pod­czer­wo­nych, dzięki któ­rym mo­żemy bez­błęd­nie i z całą pew­no­ścią od­czy­tać „tekst” za­pi­sany w na­szych su­mie­niach – rów­nież te par­tie „tek­stu”, które nasz tak zwany zdrowy roz­są­dek miałby ochotę od­czy­tać nie­po­praw­nie.

Wła­śnie dla­tego – po­wiada Pi­smo Święte – słusz­ność Bo­żych przy­ka­zań może być roz­po­znana rów­nież przez lu­dzi nie­wie­rzą­cych. „Strzeż­cie ich i wy­peł­niaj­cie je, bo one są wa­szą mą­dro­ścią i umie­jęt­no­ścią w oczach na­ro­dów, które usły­szaw­szy o tych pra­wach, po­wie­dzą: «Z pew­no­ścią ten wielki na­ród to lud mą­dry i ro­zumny»” (Pwt 4,6).

3. Czy do za­cho­wa­nia Bo­żych przy­ka­zań je­ste­śmy zo­bo­wią­zani? Spró­bujmy spoj­rzeć na to py­ta­nie w świe­tle prawdy, że przy­ka­za­nia są da­rem udzie­lo­nym nam przez Boga Zbawcę. Za­sta­nówmy się naj­pierw nad tym, ja­kie sko­ja­rze­nie bu­dzi się w nas od­ru­chowo na sam wy­raz „Boże przy­ka­za­nie”. Czy my­ślimy so­bie wów­czas: „tak trzeba” albo: „tego Bóg wy­maga”, czy może: „to jest do­bre” lub na­wet: „to jest słowo ko­cha­ją­cego Boga”? O pra­wach ludz­kich nie­kiedy nie da się po­wie­dzieć: „jest ono słuszne i po­trzebne”, „broni ono na­szego wspól­nego do­bra”; nie­kiedy można o nim po­wie­dzieć tylko tyle, że „tego się od nas wy­maga”. Ale przy­ka­za­nia są to prze­cież prawa sa­mego Boga, któ­remu nie­wąt­pli­wie za­leży na na­szym do­bru i który le­piej od nas wie, co dla nas jest do­brem.

Idea obo­wiązku jest dla mo­ral­no­ści chrze­ści­jań­skiej czymś wtór­nym. Jest jakby wa­łem ochron­nym, który nas broni przed mo­ral­nym cha­osem, kiedy ktoś nie zro­zu­miał jesz­cze sa­mej istoty tej mo­ral­no­ści. Istotą zaś chrze­ści­jań­skiej po­stawy mo­ral­nej jest za­ufa­nie Bogu. Z obo­wiąz­kiem za­cho­wy­wa­nia Bo­żych przy­ka­zań jest tro­chę po­dob­nie jak z obo­wiąz­kiem ro­dzi­ców, któ­rzy po­winni trosz­czyć się o swoje dzieci. Rzecz ja­sna ro­dzice mają taki obo­wią­zek, ale czy – poza rzad­kimi przy­pad­kami zwy­rod­nie­nia zmy­słu ro­dzi­ciel­skiego – trzeba im o tym przy­po­mi­nać? Wy­peł­nia­nie obo­wiąz­ków ro­dzi­ciel­skich wy­maga nie­kiedy wiel­kich ofiar i sa­mo­za­par­cia, ale ro­dzice ko­chają prze­cież swoje dzieci i żadne oko­licz­no­ści nie po­tra­fią do­pro­wa­dzić ich do zwąt­pie­nia w to, że ten ich trud ma wielki sens.

Obo­wią­zek za­cho­wa­nia Bo­żych przy­ka­zań wy­cho­dzi na pierw­szy plan do­piero wtedy, gdy ga­śnie w nas mi­łość albo gdy ona nie zdo­łała się w nas jesz­cze do­sta­tecz­nie roz­wi­nąć. Je­śli ko­cham Boga albo je­śli ko­chać Go jest przy­naj­mniej moim pra­gnie­niem, to ogrom­nie za­leży mi na tym, żeby po­stę­po­wać zgod­nie z Jego wolą. Prze­cież przy­ka­za­nia On nam dał tylko dla­tego, że Go ob­cho­dzimy, że nas ko­cha. Przy­ka­za­nia to słowa mi­ło­ści Boga do czło­wieka, ich ce­lem jest na­sze do­bro, i to nie ja­kieś do­bro cząst­kowe, ale na­sze do­bro ca­ło­ściowe, osta­tecz­nie zaś – ży­cie wieczne.

Jed­nakże pa­mięć o tym, że przy­ka­za­nia stoją na straży mo­jego do­bra, jest czymś tak samo wtór­nym jak pa­trze­nie na Boże przy­ka­za­nia w ka­te­go­riach obo­wiązku. Chcę za­cho­wać przy­ka­za­nia, bo Ten, który mnie ko­cha i któ­rego ja chcę ko­chać, tego ode mnie ocze­kuje! Za­tem mój sto­su­nek do Bo­żych przy­ka­zań jest nie­omyl­nym spraw­dzia­nem, czy jest we mnie mi­łość Boża. W moim sto­sunku do przy­ka­zań ujaw­nia się za­równo to, jak bar­dzo moja mi­łość jest wciąż jesz­cze słaba, jak i to, w jaki spo­sób ją umac­niać.

4. Spójrzmy te­raz na po­zor­nie za­wi­kłany pro­blem, czy Pi­smo Święte przed­sta­wia przy­ka­za­nia Boże jako ła­twe do za­cho­wa­nia, czy też jako trudne. „Po­le­ce­nie, które Ja ci dzi­siaj daję, nie prze­kra­cza twych moż­li­wo­ści i nie jest poza twoim za­się­giem” – mówi słowo Boże w Księ­dze Po­wtó­rzo­nego Prawa (30,11). Ale z ko­lei Pan Je­zus mówi coś jak gdyby prze­ciw­nego. „Wchodź­cie przez cia­sną bramę. Bo sze­roka jest brama i prze­stronna ta droga, która pro­wa­dzi do zguby, a wielu jest ta­kich, któ­rzy przez nią wcho­dzą. Jakże cia­sna jest brama i wą­ska droga, która pro­wa­dzi do ży­cia, a mało jest ta­kich, któ­rzy ją znaj­dują” (Mt 7,13n).

Pro­blem oka­zuje się po­zorny, je­śli zwa­żyć, że po­słu­szeń­stwo Bo­żym przy­ka­za­niom jest tym praw­dziw­sze, im bar­dziej prze­nik­nięte mi­ło­ścią do Boga, im bar­dziej po­lega na szu­ka­niu zjed­no­cze­nia mo­jej woli z wolą Bożą. Je­śli za­cho­wuję przy­ka­za­nia w taki spo­sób, jak gdyby Pan Bóg mnie do tego przy­mu­szał – to i zmę­czę się tym ogrom­nie, i za­pewne nie uda mi się wy­trwać w ta­kiej wier­no­ści. Zresztą nie jest zbyt grzecz­nie wo­bec Pana Boga za­po­mi­nać o tym, że On nas ko­cha, i trak­to­wać Go na wzór pa­nów tego świata, któ­rzy po­tra­fią wy­mu­sić po­słu­szeń­stwo swoim roz­ka­zom.

Mi­łość istot­nie zmie­nia od­czu­wa­nie tego, co ła­twe, i tego, co trudne. Je­śli znaj­duję się w na­stroju ego­istycz­nym, rze­czą bar­dzo trudną może być przy­nie­sie­nie ziem­nia­ków ze sklepu. Na­to­miast dla cho­rego dziecka ko­cha­jący ro­dzice po­tra­fią do­słow­nie góry prze­nieść i nie my­śleć o zmę­cze­niu. Kiedy zaś mowa o mi­ło­ści Bo­żej, czymś bar­dziej jesz­cze pod­sta­wo­wym niż to, że ja ko­cham, jest świa­do­mość, że je­stem ko­chany.

Na ten aspekt mi­ło­ści i jej mocy mo­bi­li­zo­wa­nia do wy­siłku zwró­cił uwagę Jan Pa­weł II w sło­wie koń­czą­cym trze­cią piel­grzymkę do Oj­czy­zny: „Czło­wiek musi mieć tę pod­sta­wową pew­ność, że jest mi­ło­wany – że jest afir­mo­wany w ca­łej praw­dzie swego czło­wie­czeń­stwa. Wtedy tylko go­tów jest przyj­mo­wać wy­ma­ga­nia. Go­tów też jest sam od sie­bie wy­ma­gać. Zdolny jest na­wet do wiel­kich ofiar i wy­rze­czeń”[1].

Spo­strze­że­nie to z pew­no­ścią do­ty­czy rów­nież mo­jej pew­no­ści, że je­stem mi­ło­wany przez Boga. Skoro całą moją du­szą wiem to, że Chry­stus, Syn Boży, „umi­ło­wał mnie i sa­mego sie­bie wy­dał za mnie” (Ga 2,20), to roz­po­znam rów­nież oczy­wi­stą praw­dzi­wość Jego słów, że „jarzmo moje jest słod­kie, a moje brze­mię lek­kie” (Mt 11,30). Pa­ra­dok­salne ze­sta­wie­nie jarzma ze sło­dy­czą i brze­mie­nia z lek­ko­ścią ide­al­nie od­daje sy­tu­ację za­cho­wy­wa­nia Bo­żych przy­ka­zań przez ko­goś, kto ko­cha i wie o tym, że jest ko­chany. Po pro­stu nie­moż­liwe jest, żeby ktoś ko­cha­jący nie chciał za­cho­wać Bo­żych przy­ka­zań albo żeby są­dził, iż są one trudne. „Mi­łość wzglę­dem Boga po­lega na speł­nia­niu Jego przy­ka­zań, a przy­ka­za­nia Jego nie są cięż­kie” (1 J 5,3).

Rzecz ja­sna na każ­dego z nas mogą przyjść chwile, kiedy wier­ność Bo­żym przy­ka­za­niom wy­daje się czymś cięż­kim. Na ogół ozna­cza to, że wciąż jesz­cze ży­wotny jest we mnie stary Adam, czło­wiek skłó­cony z Bo­giem. Otóż z tym sta­rym Ada­mem jest do­kład­nie prze­ciw­nie, niż prze­wi­duje obiet­nica Boża. Bóg nam obie­cał, że „umie­ści swe prawo w sa­mej głębi na­szego je­ste­stwa i wy­pi­sze je w na­szym sercu” (por. Jr 31,33; Hbr 10,16). Tym­cza­sem – w stop­niu, w ja­kim po­zo­staje w nas jesz­cze stary Adam – „w człon­kach na­szych wciąż jesz­cze spo­strze­gamy prawo inne, które pod­bija nas w nie­wolę pod prawo grze­chu miesz­ka­ją­cego w na­szych człon­kach” (por. Rz 7,23).

Za­tem sy­tu­acje, w któ­rych ja­kieś przy­ka­za­nie Boże wy­daje mi się trudne, sy­gna­li­zują mi za­zwy­czaj, że ko­cha­jące zjed­no­cze­nie mo­jej woli z wolą Bożą wciąż jesz­cze bar­dziej jest przed­mio­tem mo­jego ocze­ki­wa­nia niż te­raź­niej­szo­ścią. Na­to­miast sy­tu­acje, kiedy po­stę­po­wa­nie we­dług Bo­żych przy­ka­zań jest dla mnie czymś oczy­wi­stym i ra­do­snym, świad­czą o tym, że zjed­no­cze­nie to jest już w ja­kimś stop­niu rze­czy­wi­sto­ścią.

5. Ten głę­boko re­li­gijny wy­miar Bo­żych przy­ka­zań zo­baczmy jesz­cze w per­spek­ty­wie nie­po­ko­ją­cej prze­strogi apo­stoła Ja­kuba: „Choćby ktoś prze­strze­gał ca­łego Prawa, a prze­stą­piłby jedno tylko przy­ka­za­nie, po­nosi winę za wszyst­kie. Ten bo­wiem, który po­wie­dział: «Nie cu­dzo­łóż», po­wie­dział także: «Nie za­bi­jaj»” (Jk 2,l0n). Święty Ja­kub pięt­no­wał w ten spo­sób po­stę­po­wa­nie tych chrze­ści­jan, któ­rzy nie li­czą się z na­ka­zem Bo­żym, aby nie mieć względu na osoby, i od­mien­nie od­no­szą się do bo­ga­cza i bie­daka.

Wy­po­wiedź po­wyż­sza ma rów­nież swój wy­miar mo­ralny. War­to­ści mo­ralne sta­no­wią bo­wiem ca­łość, to­też cho­roba na ja­kimś jed­nym od­cinku istot­nie osła­bia cały or­ga­nizm mo­ralny. Tu­taj jest po­dob­nie jak z or­ga­ni­zmem cie­le­snym: do śmierci może go do­pro­wa­dzić za­ła­ma­nie się jed­nego tylko or­ganu, je­śli jest on dla or­ga­ni­zmu nie­zbędny. Święty Au­gu­styn lu­bił po­rów­ny­wać De­ka­log do harfy o dzie­się­ciu stru­nach. Je­śli ko­muś zda­rzają się po­ważne upadki w za­kre­sie jed­nego tylko przy­ka­za­nia, nie bę­dzie mógł wy­grać wielu me­lo­dii, bo jego harfa jest zde­fek­to­wana[2].

Ale święty Ja­kub chce po­wie­dzieć coś wię­cej: Kto nie za­cho­wuje choćby tylko jed­nego Bo­żego na­kazu, do­pu­ścił się nie tylko tego jed­nego kon­kret­nego zła. Swoim grze­chem wy­ra­ził po­nadto brak za­ufa­nia do Boga. Otóż je­śli ktoś nie ufa Bogu w za­kre­sie jed­nego tylko przy­ka­za­nia, tym sa­mym stwier­dza, że Bóg w ogóle nie za­słu­guje na za­ufa­nie.

W ten spo­sób do­szli­śmy do jed­nego z naj­bar­dziej new­ral­gicz­nych punk­tów mo­ral­no­ści chrze­ści­jań­skiej. Albo ufamy Bogu bez­względ­nie, że Jego przy­ka­za­nia są słuszne i że są wy­ra­zem Jego mi­ło­ści do nas, albo nie bawmy się w lu­dzi wie­rzą­cych, któ­rzy li­czą się rze­komo z Bo­żymi przy­ka­za­niami. Już pierw­szy grzech w ludz­kiej hi­sto­rii po­le­gał na braku za­ufa­nia do Boga. Sza­ta­nowi udało się wzbu­dzić w pierw­szych ro­dzi­cach wąt­pli­wo­ści, czy przy­pad­kiem za­kaz Boży nie ogra­ni­cza na­szego roz­woju: „wie Bóg, że gdy spo­ży­je­cie owoc z tego drzewa, otwo­rzą się wam oczy i bę­dzie­cie tak jak Bóg” (Rdz 3,5). Ow­szem, otwo­rzyły się im oczy, ale zo­ba­czyli, że są nadzy, bo spa­dli nie­mal do po­ziomu zwie­rząt. Czło­wiek ni­gdy nie ma ra­cji, kiedy po­dej­rzewa Pana Boga o nie­spra­wie­dli­wość lub nie­szla­chet­ność. Pan Bóg bez­względ­nie i w każ­dej sy­tu­acji za­słu­guje na na­sze za­ufa­nie.

6. Naj­wyż­szym wzo­rem pra­wi­dło­wego sto­sunku do Bo­żych przy­ka­zań jest Syn Boży Je­zus Chry­stus. Tak, nie prze­ję­zy­czy­łem się: Bóg praw­dziwy równy Przed­wiecz­nemu Ojcu otrzy­mał od Niego, kiedy stał się czło­wie­kiem, przy­ka­za­nia. Trudno o więk­szy do­wód, że przy­ka­za­nia są sło­wem mi­ło­ści Bo­żej. „Je­śli bę­dzie­cie za­cho­wy­wać moje przy­ka­za­nia – mówi Pan Je­zus (J 15,10) – bę­dzie­cie trwać w mi­ło­ści mo­jej, tak jak Ja za­cho­wa­łem przy­ka­za­nia Ojca mego i trwam w Jego mi­ło­ści”.

Co naj­mniej dwa przy­ka­za­nia otrzy­mał Syn Boży od swo­jego Ojca i oba przy­jął w naj­do­sko­nal­szym zjed­no­cze­niu z Jego wolą – z naj­więk­szą uf­no­ścią i bez cie­nia za­strze­żeń. Po pierw­sze, Oj­ciec Przed­wieczny dał Mu przy­ka­za­nie, żeby nam ogło­sił Do­brą No­winę o ży­ciu wiecz­nym: „Nie mó­wi­łem sam od sie­bie, ale Ten, który Mnie po­słał, Oj­ciec, On Mi na­ka­zał, co mam po­wie­dzieć i oznaj­mić. A wiem, że przy­ka­za­nie Jego jest ży­ciem wiecz­nym. To, co mó­wię, mó­wię tak, jak Mi Oj­ciec po­wie­dział” (J 12,49n).

Za­nim po­wiem, ja­kie było dru­gie przy­ka­za­nie otrzy­mane przez Chry­stusa od Ojca, chciał­bym ser­decz­nie po­pro­sić każ­dego z Czy­tel­ni­ków o po­wstrzy­ma­nie się od fi­lo­zo­fo­wa­nia, które mo­głoby mieć choćby po­zory bluź­nier­stwa. Czło­wiek bo­wiem, który pró­buje osą­dzać Pana Boga i kry­ty­ko­wać Jego po­sta­no­wie­nia i po­stę­po­wa­nie, już nie Pana Boga osą­dza, tylko swoje wła­sne wy­obra­że­nia. Bóg praw­dziwy jest Do­sko­na­łym Do­brem i samą Mi­ło­ścią, Jego po­sta­no­wie­nia z na­tury swo­jej nie mogą mieć na­wet odro­biny nie­do­sko­na­ło­ści czy krzywdy. Trzeba du­żej bez­czel­no­ści, żeby Boga sa­mego po­są­dzać o bez­dusz­ność lub brak spra­wie­dli­wo­ści. Nie za­po­mi­najmy, że po­dejrz­li­wość wo­bec Boga była po­cząt­kiem od­da­le­nia się od Niego po­przez grzech pier­wo­rodny.

Otóż o dru­gim przy­ka­za­niu, ja­kie Syn Boży otrzy­mał od Ojca, On sam mówi na­stę­pu­jąco: „Ja ży­cie moje od­daję, aby je znów od­zy­skać. Nikt Mi go nie za­biera, lecz Ja od sie­bie je od­daję. Mam moc je od­dać i mam moc je znów od­zy­skać. Ta­kie przy­ka­za­nie otrzy­ma­łem od mo­jego Ojca” (J 10,17n). Są­dzę, że idea za­cho­wa­nia przy­ka­zań wy­stę­puje tu w swoim naj­czyst­szym zna­cze­niu. Pan Je­zus mówi tu o ide­al­nej zbież­no­ści swo­jej woli z wolą Przed­wiecz­nego Ojca. Mówi po­nadto, że mię­dzy wolą da­ją­cego przy­ka­za­nie oraz tego, kto je wy­peł­nia (w tym przy­padku mię­dzy wolą Ojca i Jego wła­sną wolą), za­cho­dzi ści­śle okre­ślona ko­lej­ność: wola tego, kto wy­peł­nia przy­ka­za­nia, idzie w ślad za wolą Przed­wiecz­nego Ojca, która jest pierw­sza.

7. De­ka­log był da­rem, ja­kiego Bóg udzie­lił lu­dowi swo­jego pierw­szego wy­bra­nia na gó­rze Sy­naj. Ko­ściół – lud przy­mie­rza no­wego i wiecz­nego – przy­wią­zuje tak wielką wagę do De­ka­logu, bo pra­gnie być wierny sło­wom Chry­stusa, który po­wie­dział: „Nie sądź­cie, że przy­sze­dłem znieść Prawo albo Pro­ro­ków. Nie przy­sze­dłem znieść, ale wy­peł­nić” (Mt 5,17). Za­ra­zem jed­nak Ko­ściół nie umie się wpa­try­wać w De­ka­log ina­czej niż u stóp Chry­stusa, niż w świe­tle Jego na­uki. „Je­den tylko jest wasz Na­uczy­ciel, Chry­stus” (Mt 23,10). Wię­cej – On, Chry­stus, „jest kre­sem Prawa – dla uspra­wie­dli­wie­nia każ­dego, kto wie­rzy” (Rz 10,4). A za­tem Chry­stus jest nie tylko Na­uczy­cie­lem, który od­sła­nia nie­omyl­nie prawdę o do­bru i o ko­cha­ją­cej woli Bo­żej wzglę­dem każ­dego z nas. On jest Zbawcą, który ma moc wpro­wa­dzić nas na drogę do ży­cia wiecz­nego. Otóż Chry­stus, w Ka­za­niu na Gó­rze, dał nam lek­cję po­glą­dową, w jaki spo­sób na­leży czy­tać De­ka­log: „Sły­sze­li­ście, że po­wie­dziano przod­kom: «Nie za­bi­jaj»; a kto by się do­pu­ścił za­bój­stwa, pod­lega są­dowi. A Ja wam po­wia­dam: Każdy, kto się gniewa na swego brata, pod­lega są­dowi. (...) Sły­sze­li­ście, że po­wie­dziano: «Nie cu­dzo­łóż». A Ja wam po­wia­dam: Każdy, kto po­żą­dli­wie pa­trzy na ko­bietę, już się w swoim sercu do­pu­ścił z nią cu­dzo­łó­stwa” (Mt 5,21n.27n).

Za­uważmy, że nie jest to mowa pro­roka, który prze­ma­wia w imie­niu Boga. Chry­stus wy­stę­puje tu na mocy swego su­we­ren­nego au­to­ry­tetu, jako Bóg i Pra­wo­dawca. Swoją na­ukę po­prze­dza apo­dyk­tyczną for­mułą: „A Ja wam po­wia­dam”.

A po­wie­dział nam wów­czas, że po­szcze­gólne przy­ka­za­nia De­ka­logu za­wie­rają znacz­nie wię­cej, niżby to wy­ni­kało z ich li­te­ral­nych sfor­mu­ło­wań. Pod wy­ra­zami, w któ­rych sfor­mu­ło­wano przy­ka­za­nia, znaj­duje się bo­wiem prze­strzeń, którą po­win­ni­śmy zgłę­biać w miarę wy­ostrza­nia się na­szej wy­obraźni du­cho­wej i mo­ral­nej. Na­leży – po­ucza nas Chry­stus – otwie­rać się na du­cha, w któ­rym zo­stały sfor­mu­ło­wane przy­ka­za­nia, a jest to duch mi­ło­ści. Po­szcze­gólne przy­ka­za­nia wzy­wają nas do tego, aby­śmy wszyst­kie istotne dzie­dziny na­szego ludz­kiego bytu i dzia­ła­nia prze­po­ili mi­ło­ścią.

A za­tem praw­dziwą mi­ło­ścią wi­nien być prze­po­jony nasz sto­su­nek do ży­cia, zwłasz­cza do ży­cia ludz­kiego (przy­ka­za­nie piąte), do­świad­cza­nie wła­snej i cu­dzej płcio­wo­ści (przy­ka­za­nie szó­ste), za­spo­ka­ja­nie na­szych po­trzeb ma­te­rial­nych (przy­ka­za­nie siódme). Mi­łość po­winna prze­ni­kać tak istotną, a za­ra­zem tak sub­telną dzie­dzinę na­szej ludz­kiej dzia­łal­no­ści, jaką jest ludzka mowa (przy­ka­za­nie ósme). I dzie­dzinę jesz­cze bar­dziej sub­telną, mia­no­wi­cie na­sze po­żą­da­nia (przy­ka­za­nie dzie­wiąte i dzie­siąte). Na mi­ło­ści „opiera się całe Prawo i Pro­rocy” (Mt 22,40). „Je­den dru­giego brze­miona no­ście i tak wy­peł­ni­cie prawo Chry­stu­sowe” (Ga 6,2).

Mi­łość jest pod­sta­wo­wym pra­wem No­wego Te­sta­mentu, istotą jego na­uki mo­ral­nej: „Przy­ka­za­nie nowe daję wam, aby­ście się wza­jem­nie mi­ło­wali tak, jak Ja was umi­ło­wa­łem” (J 13,34; por. 15,12). Za­tem nie cho­dzi tu o zwy­kłą życz­li­wość dla in­nych ani o mi­łość ofiarną wpraw­dzie, ale ogra­ni­czoną do wła­snej ro­dziny, na­rodu lub przy­ja­ciół. Pod­sta­wo­wym pra­wem No­wego Te­sta­mentu jest taka mi­łość, która jest na­śla­do­wa­niem mi­ło­ści Syna Bo­żego: bez­in­te­re­sowna, roz­cią­ga­jąca się na­wet na nie­przy­ja­ciół, ofiarna aż do od­da­nia ży­cia.

Nic więc dziw­nego, że w ob­li­czu tak ra­dy­kal­nego pro­gramu pełni lęku sta­wiamy so­bie py­ta­nie: „Czy Syn Czło­wie­czy znaj­dzie wiarę na ziemi, gdy przyj­dzie?” (Łk 18,8). Na szczę­ście moc Chry­stusa więk­sza jest niż na­sza sła­bość. „Wszystko mogę w Tym, który mnie umac­nia” (Flp 4,13). Sta­rajmy się tylko rze­tel­nie w to uwie­rzyć, a On udzieli nam tej ła­ski, że bę­dziemy zgod­nie z tą wiarą po­stę­po­wać.

8. To pa­ra­dok­salne, że prawo Chry­stusa, któ­rego am­bi­cją jest ogar­nąć każdy nasz czyn, każde słowo (por. Mt 12,36) i każdą myśl (por. Mt 15,19), od­czu­wane być może jako „Prawo wol­no­ści” (Jk 1,25). Tak je od­czu­wali pierwsi chrze­ści­ja­nie, tak je od­czu­wamy my, któ­rzy wie­rzymy w Chry­stusa na po­czątku trze­ciego ty­siąc­le­cia ery chrze­ści­jań­skiej. „Ku wol­no­ści wy­swo­bo­dził nas Chry­stus!” (Ga 5,1), bo „gdzie Duch Pań­ski – tam wol­ność” (2 Kor 3,17).

Ale mu­simy prze­zwy­cię­żać dzie­cinną nie­doj­rza­łość, która nie poj­muje sensu czy­nie­nia do­bra i uni­ka­nia zła, i dla­tego po­trzebne są jej ro­dzi­ciel­skie na­kazy i za­kazy. Czło­wiek do­ro­sły stara się w spo­sób doj­rzały sta­no­wić jedno ze swym oj­cem i matką w tym wszyst­kim, co do­bre. „Bra­cia, nie bądź­cie dziećmi w swoim my­śle­niu, lecz bądź­cie jak nie­mow­lęta, gdy cho­dzi o rze­czy złe” (1 Kor 14,20; por. Ga 4,1–7).

W miarę więc jak mi­łość staje się dla nas pod­sta­wową wy­tyczną w ro­zu­mie­niu Bo­żych przy­ka­zań, urze­czy­wist­nia się w nas co­raz wię­cej obiet­nica za­pi­sana w Księ­dze Eze­chiela: „Dam wam serce nowe i du­cha no­wego tchnę do wa­szego wnę­trza, od­biorę wam serce ka­mienne, a dam wam serce z ciała. Du­cha mo­jego chcę tchnąć w was i spra­wić, by­ście żyli we­dług mych na­ka­zów i prze­strze­gali przy­ka­zań, i we­dług nich po­stę­po­wali” (Ez 36,26n).

I zro­zu­miałe, że prze­strze­ga­nie Bo­żych przy­ka­zań od­czu­wam wów­czas jako re­ali­zo­wa­nie mo­jej wol­no­ści. Jest bo­wiem moją naj­głęb­szą wolą po­stę­po­wać zgod­nie z za­sa­dami mi­ło­ści. Kie­ru­jąc się tą lo­giką, apo­stoł Ja­kub na­zwie przy­ka­za­nie mi­ło­ści bliź­niego „Pra­wem kró­lew­skim” (Jk 2,8). Za­tem rów­nież w wyż­szym wy­mia­rze – w wy­mia­rze na­szego po­wo­ła­nia na przy­ja­ciół Bo­żych i słu­cha­czy Jego zbaw­czego słowa re­ali­zuje się du­chowa wol­ność i doj­rza­łość, która (o czym mó­wi­li­śmy na po­czątku) jest po­stu­la­tem już w sto­sunku do prawa na­tu­ral­nego, wy­pi­sa­nego przez Stwórcę w na­szych su­mie­niach. Re­ali­zuje się zaś dzięki tej mi­ło­ści, którą spra­wia w nas sam Duch Święty.

Nowy Te­sta­ment wie­lo­krot­nie prze­strzega przed naj­więk­szym nie­po­ro­zu­mie­niem, ja­kie może się zda­rzyć w od­nie­sie­niu do wol­no­ści: przed spro­wa­dza­niem jej do sa­mej tylko formy, tak jakby wol­ność po­le­gała na tym, że każdy może czy­nić to, co mu się po­doba. W rze­czy­wi­sto­ści wol­ność z na­tury swo­jej zwró­cona jest ku do­bru. Po­lega ona na tym, że ja je­stem na­prawdę pa­nem sa­mego sie­bie, to­też umiem pra­wi­dłowo roz­po­znać do­bro i z naj­głęb­szą ochotą ku niemu się zwra­cam.

Trudno o więk­sze nie­po­ro­zu­mie­nie, niż kiedy ktoś wol­ność przy­nie­sioną przez Chry­stusa ro­zu­mie w od­dzie­le­niu od wier­no­ści Bo­żym przy­ka­za­niom: „Wy, bra­cia, po­wo­łani zo­sta­li­ście do wol­no­ści. Tylko nie bierz­cie tej wol­no­ści jako za­chęty do hoł­do­wa­nia ciału, wręcz prze­ciw­nie, mi­ło­ścią oży­wieni służ­cie so­bie wza­jem­nie” (Ga 5,13). „Po­stę­puj­cie jak lu­dzie [praw­dzi­wie] wolni, nie jak ci, dla któ­rych wol­ność jest uspra­wie­dli­wie­niem zła” (1 P 2,16). „Wszystko mi wolno, ale ja ni­czemu nie od­dam się w nie­wolę” (1 Kor 6,12).

9. W Ka­za­niu na Gó­rze Pan Je­zus mó­wił tylko o przy­ka­za­niach dru­giej ta­blicy Moj­że­szo­wej, to zna­czy o tych, które re­gu­lują nasz sto­su­nek do bliź­niego. Rów­nież w in­nych miej­scach No­wego Te­sta­mentu, w któ­rych mówi się o obo­wią­zy­wa­niu De­ka­logu (Mt 19,16–19; 15,4–8; Rz 13,9; Jk 2,l0n), wspo­mniane są wy­łącz­nie przy­ka­za­nia dru­giej ta­blicy. Za­sta­na­wia to mil­cze­nie No­wego Te­sta­mentu na te­mat przy­ka­zań ta­blicy pierw­szej, oma­wia­ją­cych nasz sto­su­nek do Boga. Czyżby przy­ka­za­nia te dzi­siaj już nas nie obo­wią­zy­wały?

Je­den tylko raz – ale za to w jaki spo­sób! – Pan Je­zus na­wią­zuje do przy­ka­zań pierw­szej ta­blicy. Mia­no­wi­cie wy­raź­nie dzieli swoje stresz­cze­nie De­ka­logu na dwie czę­ści. Otóż pierw­sza część tego stresz­cze­nia – nie­wąt­pli­wie od­no­sząca się do przy­ka­zań pierw­szej ta­blicy – brzmi na­stę­pu­jąco: „Bę­dziesz mi­ło­wał Pana Boga swego ca­łym swoim ser­cem, całą swoją du­szą i ca­łym swoim umy­słem” (Mt 22,37). Apo­stoł Jan jesz­cze ina­czej stre­ści De­ka­log, ale rów­nież za­chowa po­dział na dwie czę­ści: „Przy­ka­za­nie Jego jest ta­kie, aby­śmy wie­rzyli w imię Jego Syna, Je­zusa Chry­stusa, i mi­ło­wali się wza­jem­nie tak, jak nam na­ka­zał” (1 J 3,23).

Za­tem fak­tem bi­blij­nym jest za­równo mil­cze­nie No­wego Te­sta­mentu o szcze­gó­ło­wych przy­ka­za­niach pierw­szej ta­blicy, jak i ogólne jej stresz­cze­nia. Do­dać do tego trzeba wy­raźne stwier­dze­nia apo­stol­skie, że świę­ce­nie sza­batu (przed­miot trze­ciego przy­ka­za­nia) oraz sze­reg in­nych prze­pi­sów Moj­że­szo­wych sta­no­wiło je­dy­nie cień spraw przy­szłych: „Nie­chaj nikt o was nie wy­daje sądu co do je­dze­nia i pi­cia, bądź w spra­wie święta czy no­wiu, czy sza­batu. Są to tylko cie­nie spraw przy­szłych, a rze­czy­wi­stość na­leży do Chry­stusa” (Kol 2,16n).

W świe­tle tych da­nych od­po­wiedź na py­ta­nie, czy przy­ka­za­nia pierw­szej ta­blicy na­dal obo­wią­zują, ry­suje się ja­sno. De­ka­log był da­rem Bo­żym udzie­lo­nym lu­dziom pod­czas za­wie­ra­nia przy­mie­rza na Sy­naju. Zo­sta­li­śmy we­zwani do przy­mie­rza no­wego i wiecz­nego, ja­kie Bóg za­warł z ludźmi w Je­zu­sie Chry­stu­sie. Przy­mie­rze nowe nie znisz­czyło jed­nak sta­rego, tylko je wy­peł­niło. Za­tem w przy­ka­za­niach pierw­szej ta­blicy, które przed­sta­wiały na­sze obo­wiązki wo­bec bo­skiego „Sprzy­mie­rzeńca”, prze­stało obo­wią­zy­wać to wszystko, co było je­dy­nie cie­niem wska­zu­ją­cym na Chry­stusa. Na­dal jed­nak obo­wią­zują one w swo­jej isto­cie. Bar­dziej szcze­gó­łowo przed­sta­wimy ten pro­blem w trzech na­stęp­nych roz­dzia­łach. Tym­cza­sem po­prze­stańmy na stwier­dze­niu, że rów­nież przy­ka­zań pierw­szej ta­blicy nie umiemy czy­tać ina­czej niż w świe­tle na­szej wiary w Chry­stusa.

Pierw­sze: Nie bę­dziesz miał bo­gów cu­dzych przede mną

1. W wy­mia­rze mo­ich prze­ko­nań roz­strzyga się tylko dru­go­rzęd­nie, kto (lub co) jest moim bo­giem. Tak na­prawdę i osta­tecz­nie bo­giem moim jest ten (lub to), na kogo (na co) ja otwie­ram się ca­łym sobą jako na źró­dło mo­jego bytu i sensu mo­jego ży­cia.

Je­śli zaś tak się sprawy mają, to otwar­cie się na Boga praw­dzi­wego lub na ja­kichś bo­gów fał­szy­wych de­cy­duje o sen­sie lub bez­sen­sie mo­jego ży­cia. Ist­nieje do­kładne prze­ci­wień­stwo mię­dzy sy­tu­acją, kiedy źró­dłem wszyst­kiego, co naj­waż­niej­sze, jest dla mnie Ten, który wszystko stwo­rzył, a sy­tu­acją, w któ­rej przed­mio­tem mo­ich od­nie­sień osta­tecz­nych są różne siły i war­to­ści, po­wo­łane do god­no­ści bo­skiej przez nas sa­mych.

Prze­ci­wień­stwo to wy­ja­śnia, dla­czego Bóg praw­dziwy jest Bo­giem za­zdro­snym. On stwo­rzył wszech­świat, a w nim lu­dzi i anio­łów, nie dla­tego, że mu­siał, nie dla­tego, ja­koby przy­mu­szała Go do tego nie­skoń­czo­ność Jego do­sko­na­ło­ści. Stwo­rzył nas, bo tak chciał. Stwo­rzył nas, bo jest Mi­ło­ścią. Swoim ko­cha­ją­cym spoj­rze­niem ogar­nął lu­dzi jako je­dyne w świe­cie wi­dzial­nym stwo­rze­nia, które chciał dla nich sa­mych – i wła­śnie dla­tego ist­nie­jemy. I to ist­nie­jemy nie byle jak, ale jako no­szący Jego ob­raz, zdolni do po­zna­wa­nia prawdy, mo­gący ko­chać i być ko­chani, we­zwani do wol­no­ści. On, Nie­skoń­czony i Wszech­mocny, wy­ma­rzył so­bie – ufam, że nie jest nad­uży­ciem się­gnię­cie w tym kon­tek­ście po to słowo – że od­po­wiemy mi­ło­ścią na mi­łość, że przy­bli­żymy się do Niego, aby przy tym Źró­dle do­bro­wol­nie do­peł­nić tego, co On za­po­cząt­ko­wał przez po­wo­ła­nie nas do ta­kiego ist­nie­nia.

Można so­bie za­tem wy­obra­zić, co musi się dziać w Bogu, kiedy wi­dzi, że ci uko­chani przez Niego lu­dzie po­rzu­cają Go – „źró­dło ży­wej wody, żeby wy­ko­pać so­bie cy­sterny, cy­sterny po­pę­kane, w któ­rych woda się nie utrzyma” (Jr 2,13). Gdyby nas nie ko­chał, to nie tylko by­łoby Mu to obo­jętne, ale przede wszyst­kim by nas nie stwa­rzał. Ale On nas ko­cha! Prze­cież na­wet oj­ciec i matka, choć są tylko ułom­nymi ludźmi, nie mogą spo­koj­nie pa­trzeć, jak ich dziecko scho­dzi na bez­droża i się mar­nuje! Jedno z he­braj­skich okre­śleń mi­ło­sier­dzia Bo­żego wy­wo­dzi się z an­tro­po­mor­fi­zu­ją­cej in­tu­icji, że w Bogu nie­jako prze­wra­cają się wnętrz­no­ści, kiedy wi­dzi, do ja­kiego upadku do­pro­wa­dził się czło­wiek.

Wśród lu­dzi zda­rza się za­zdrość za­bor­cza. Cza­sem oj­ciec lub matka chcą za­gar­nąć dziecko tylko dla sie­bie i w ten spo­sób wy­pa­czają jego roz­wój, a kiedy ono do­ro­śnie, taką swoją po­stawą za­tru­wają mu ży­cie. Za­pewne nie zda­jąc so­bie z tego sprawy, za­cho­wują się tak, jak gdyby byli dla swo­jego dziecka źró­dłem wszel­kiego do­bra – a tak prze­cież nie jest. Ale Bóg jest po pro­stu Bo­giem, On rze­czy­wi­ście jest Źró­dłem wszel­kiego do­bra! To­też ab­sur­dem jest po­są­dzać Go o za­zdrość za­bor­czą. Jego za­zdrość jest za­zdro­ścią ko­cha­jącą, bło­go­sła­wioną. Po­lega ona na bez­in­te­re­sow­nym i nie­ska­zi­tel­nym po­żą­da­niu na­szego do­bra.

To wła­śnie ta za­zdrość spra­wiła, że kiedy – ob­raź­li­wie Mu nie ufa­jąc – za­plą­ta­li­śmy się w si­dła śmierci, On nie prze­stał nas ko­chać i mimo wszystko po­sta­no­wił do­pro­wa­dzić do końca swoje pełne mi­ło­ści za­miary wo­bec nas. Tak bar­dzo nas mi­łuje, nas, grzesz­ni­ków, że „Syna swego Jed­no­ro­dzo­nego dał, aby każdy, kto w Niego wie­rzy, nie zgi­nął, ale miał ży­cie wieczne” (J 3,16). Nie­które sta­ro­te­sta­men­talne pro­roc­twa, które za­po­wia­dały to wy­da­rze­nie, koń­czyły się for­mułą cu­dow­nie praw­dziwą: „Za­zdro­sna mi­łość Pana Za­stę­pów tego do­kona!” (Iz 9,6; 37,32; 2 Krl 19,31).

2. Jak to moż­liwe, że w świe­cie, który swoje ist­nie­nie całe bez reszty otrzy­muje od Boga, są ja­cyś bo­go­wie, któ­rym czło­wiek może mieć ochotę się kła­niać? Otóż bio­rąc ści­śle, „nie ma na świe­cie ani żad­nych boż­ków, ani żad­nego boga, prócz Boga je­dy­nego” (1 Kor 8,4). Kult bo­gów po­lega na tym, że czło­wiek – no­sząc w swo­jej na­tu­rze po­trzebę szu­ka­nia Stwórcy, ażeby spo­cząć w Nim osta­tecz­nie – od­naj­duje ja­kieś siły, wpraw­dzie po­tężne i ta­jem­ni­cze, ale na­le­żące im­ma­nent­nie do na­szego świata do­cze­snego, i w nich pró­buje zna­leźć opiekę oraz swoje speł­nie­nie osta­teczne. Mó­wię te­raz o bał­wo­chwal­stwie sa­kral­nym, któ­rego re­li­gijną pustkę chrze­ści­jań­stwo zde­ma­sko­wało osta­tecz­nie. Nie sta­nowi już ono, przy­naj­mniej w swo­jej for­mie kla­sycz­nej, za­gro­że­nia dla wiary.

Nie­stety, do­póki je­ste­śmy grzeszni, na­ra­żeni je­ste­śmy na bał­wo­chwal­stwo znacz­nie bar­dziej groźne, bo nie­sa­kralne, a za­tem jego grun­towna nie­zgod­ność z kul­tem Boga praw­dzi­wego mniej rzuca się w oczy, nie dość zaś za­uwa­żona, tym sa­mym mniej nie­po­koi su­mie­nia. Po­lega ono na tym, że ja­kąś war­tość do­cze­sną czło­wiek trak­tuje jako swoją war­tość naj­wyż­szą, dla któ­rej go­tów jest ła­mać prawo mo­ralne i za­po­mnieć o swoim Stwórcy.

Mimo że w cza­sach apo­stol­skich kwi­tło jesz­cze bał­wo­chwal­stwo sa­kralne, Nowy Te­sta­ment wie­lo­krot­nie prze­strzega rów­nież przed tym dru­gim ro­dza­jem bał­wo­chwal­stwa. Apo­stoł Pa­weł, spo­rzą­dza­jąc li­stę grze­chów, któ­rych chrze­ści­ja­nin po­wi­nien się wy­strze­gać, kiedy do­cho­dzi do chci­wo­ści, otwiera na­wias, żeby ostrzec szcze­gól­nie: „bo ona jest bał­wo­chwal­stwem” (Kol 3,5; Ef 5,5). Jest to po­wtó­rze­nie, w in­nych sło­wach, prze­strogi Pana Je­zusa: „Nie mo­że­cie Bogu słu­żyć i Ma­mo­nie” (Mt 6,24).

Bał­wo­chwal­stwo pie­nią­dza i dóbr ma­te­rial­nych oczy­wi­ście nie na tym po­lega, że ktoś so­bie te war­to­ści ceni. Są one nam prze­cież po­trzebne do ży­cia, z ich po­mocą po­nadto kształ­tu­jemy na­sze ży­cie spo­łeczne, a także mo­żemy za­ra­dzić po­trze­bom bliź­nich. Pie­niądz oraz zwią­zany z nim ja­kiś mi­raż kon­sump­cyjny staje się na­szym boż­kiem do­piero wtedy, kiedy pod­nie­śli­śmy go do god­no­ści na­szej war­to­ści naj­wyż­szej, a na jego oł­ta­rzu go­to­wi­śmy zło­żyć za­równo prawo mo­ralne, jak i na­szą ludzką god­ność i na­sze po­win­no­ści wo­bec in­nych, nie­kiedy nie wy­łą­cza­jąc na­wet naj­bliż­szych.

Swoją war­to­ścią naj­wyż­szą czło­wiek może po­nadto uczy­nić przy­jem­ność i uży­cie („ich bo­giem jest brzuch” – Flp 3,19; por. Tt 3,3), żą­dzę pa­no­wa­nia nad in­nymi (2 Tes 2,4) lub ja­kąś po­tęgę tego świata (Ap 13,1–8). Za­wsze cho­dzi tu o ja­kąś war­tość ważną, która w tym stwo­rzo­nym przez Boga świe­cie ma swoje okre­ślone miej­sce – któ­rej jed­nak w żad­nym ra­zie nie wolno sta­wiać na miej­scu Boga praw­dzi­wego, bo wów­czas, z na­szej winy, de­for­muje się ona w strasz­liwą po­tęgę, nisz­czącą czło­wieka oraz jego oto­cze­nie i śro­do­wi­sko.

Za­tem wolno nam ce­nić so­bie przy­jem­ność, a ży­cie spo­łeczne ze swo­jej na­tury kształ­tuje róż­no­rodne zwierzch­nic­twa i za­leż­no­ści – i nie ma w tym oczy­wi­ście nic złego. Nie wolno nam jed­nak do­pu­ścić do tego, żeby war­to­ści te kie­dy­kol­wiek stały się w na­szych oczach godne po­świę­ce­nia dla nich na­szej ludz­kiej god­no­ści lub za­da­nia krzywdy bliź­niemu.

3. Już w świe­tle po­wyż­szych uwag wi­dać głę­boką słusz­ność in­tu­icji za­pi­sa­nej w szó­stym roz­dziale Księgi Po­wtó­rzo­nego Prawa, że pierw­sze przy­ka­za­nie jest pod­stawą za­cho­wa­nia wszyst­kich przy­ka­zań po­zo­sta­łych. „Na tym po­lega na­sza spra­wie­dli­wość, aby pil­nie prze­strze­gać wszyst­kich tych po­le­ceń wo­bec Pana, Boga na­szego, jak nam roz­ka­zał” (Pwt 6,25) – tak się koń­czy dłuż­szy wy­wód na ten te­mat.

Krótko mó­wiąc, prze­strze­ga­nie wszyst­kich przy­ka­zań po­zo­sta­łych albo ła­ma­nie któ­re­goś z nich świad­czy o tym, że w mo­jej du­szy bu­duję oł­tarz Bogu praw­dzi­wemu lub in­nym bo­gom. „Je­śliby ktoś mó­wił: «Mi­łuję Boga» – wy­raża tę samą myśl, ale już w du­chu ewan­ge­licz­nym, apo­stoł Jan – a brata swego nie­na­wi­dził, jest kłamcą. Al­bo­wiem kto nie mi­łuje brata swego, któ­rego wi­dzi, nie może mi­ło­wać Boga, któ­rego nie wi­dzi” (1 J 4,20). W przy­to­czo­nym przed chwilą zda­niu z Księgi Po­wtó­rzo­nego Prawa mówi się o za­cho­wy­wa­niu przy­ka­zań „wo­bec Pana, Boga na­szego”. Bo Bóg praw­dziwy nie jest jed­nym, choćby naj­do­sko­nal­szym, z by­tów tego świata. On jest Bo­giem, a za­tem wszystko dzieje się „w Jego ob­li­czu”, On jest wszech­obecny. My cza­sem pró­bu­jemy na­rzu­cić swoją „wszech­obec­ność” na­szym bliź­nim. Ale ja je­stem tylko czło­wie­kiem, a nie Bo­giem, to­też ta­kim pró­bom brak oczy­wi­ście tego, co istot­nie cha­rak­te­ry­zuje wszech­obec­ność Bożą: wszech­moc­nej mi­ło­ści oraz bez­gra­nicz­nej dys­kre­cji.

Każde na­sze do­bro czy­nimy „wo­bec Boga”, to zna­czy Bóg istot­nie mnie do tego uzdal­nia. Czyni to z naj­głęb­szym sza­cun­kiem dla mo­jej oso­bo­wej god­no­ści: na­prawdę ja czy­nię to do­bro, a za­ra­zem bez Niego nie mógł­bym na­wet ist­nieć, a tym bar­dziej uczy­nić co­kol­wiek.

Zwra­cam uwagę na ten zwrot „wo­bec Boga”, bo znaj­duje się on w sa­mej for­mule pierw­szego przy­ka­za­nia: „Nie bę­dziesz miał bo­gów cu­dzych wo­bec Mnie”, „w Moim ob­li­czu”. Tak w każ­dym ra­zie od­czy­tuje dość nie­ja­sne słowo he­braj­skie za­równo Sep­tu­aginta, jak i Wul­gata – czci­godne i sta­ro­żytne prze­kłady Bi­blii na ję­zyk grecki i ła­cinę. Tak rów­nież brzmi to przy­ka­za­nie w uży­wa­nym do dziś prze­kła­dzie sta­ro­pol­skim: „Nie bę­dziesz miał bo­gów cu­dzych przede Mną”.

Za­uważmy za­tem całą bez­czel­ność bał­wo­chwal­stwa: znaj­duję się w ob­li­czu Wszech­obec­nego i od­daję cześć ja­kimś bo­gom; Ten, który mnie nie­wy­obra­żal­nie uko­chał, musi pa­trzeć na to, jak ja do­bro­wol­nie szu­kam wła­snej zguby. Zda­rza się cza­sem, na szczę­ście bar­dzo rzadko, zwy­rod­niały męż­czy­zna, który pro­po­nuje żo­nie miesz­ka­nie w trójkę ra­zem z jego ko­chanką. Sy­tu­acja ta od­daje za­le­d­wie część tej bez­czel­no­ści, jaką jest bał­wo­chwal­stwo. Bał­wo­chwal­stwo jest upra­wiane nie tylko w bez­po­śred­niej obec­no­ści Boga praw­dzi­wego, ale po­nadto mocą otrzy­ma­nych od Niego da­rów, któ­rych udzie­lił nam po to prze­cież, że­by­śmy mo­gli od­po­wie­dzieć na Jego mi­łość.

W tej per­spek­ty­wie mo­żemy się nieco do­my­ślać, dla­czego służba bo­gom cu­dzym rani Boga do ży­wego. Rani tak, jak tylko może być zra­niony ktoś nie­wy­obra­żal­nie ko­cha­jący. Może mię­dzy in­nymi rów­nież dla­tego po­trzeba było, żeby Syn Boży tak strasz­nie cier­piał. Męka Syna Bo­żego za­pewne w ja­kiś spo­sób przed­sta­wia, jak głę­boko na­sze odej­ścia do „cy­stern po­pę­ka­nych, w któ­rych woda się nie utrzyma”, Boga ob­ra­żają i ra­nią. Wszystko przez to, że nie je­ste­śmy Mu obo­jętni, że nas uko­chał i że Mu na nas za­leży.

4. Bał­wo­chwal­stwo sa­kralne pod­su­nęło au­to­rom na­tchnio­nym ideę, która w swo­jej isto­cie do­ty­czy rów­nież na­szych kul­tów pie­nią­dza, wła­dzy, seksu, wy­gody, ka­riery, tech­niki i tym po­dob­nych kul­tów bał­wo­chwal­czych, które kwitną w spo­łe­czeń­stwach współ­cze­snych. Pod­stawą tej idei jest spo­strze­że­nie, że „wszy­scy bo­go­wie po­gan to ułuda, a Pan uczy­nił nie­biosa” (1 Krn 16,26). Idea zaś jest na­stę­pu­jąca: Czło­wiek upo­dab­nia się do tego, w kim od­na­lazł swoją war­tość naj­wyż­szą, komu od­daje cześć i dla kogo go­tów jest do po­świę­ceń. Je­śli słu­żymy Bogu ży­wemu, bę­dziemy co­raz głę­biej wy­ko­rze­niali się w to, co ab­so­lut­nie rze­czy­wi­ste, na­sza czło­wie­cza toż­sa­mość bę­dzie się kry­sta­li­zo­wała co­raz wy­raź­niej, a ogar­nia­jący nas sens bę­dzie co­raz mniej pod­le­gły prze­mi­ja­niu. Je­śli jed­nak od­da­jemy kult boż­kom, które w osta­tecz­nym wy­mia­rze są ułudą i ni­czym, w na­szym ży­ciu bę­dzie co­raz wię­cej bez­sensu i pustki. Wczy­tajmy się w pro­ste słowa Psal­mi­sty, które tym wię­cej prze­ra­żają, że są wła­śnie ta­kie pro­ste:

Ich bożki to sre­bro i złoto,

ro­bota rąk ludz­kich.

Mają usta, ale nie mó­wią;

oczy mają, ale nie wi­dzą.

Mają uszy, ale nie sły­szą;

noz­drza mają, ale nie czują za­pa­chu.

Mają ręce, lecz nie do­ty­kają;

nogi mają, ale nie cho­dzą;

gar­dłem swoim nie wy­dają głosu.

Do nich są po­dobni ci, któ­rzy je ro­bią,

i każdy, który im ufa (Ps 115,4–8).

I po­dob­nie jak praw­dziwi czci­ciele Boga pro­mie­niują ży­ciem i sen­sem, tak bał­wo­chwalcy roz­ta­czają wo­kół sie­bie at­mos­ferę śmierci i bez­sensu. Wręcz po­glą­dowo można to po­ka­zać na przy­kła­dzie pier­wo­rod­nych, któ­rych żą­dał dla sie­bie Bóg praw­dziwy, ale do­ma­gał się ich także Mo­loch. Otóż Bogu ofia­ro­wy­wano pier­wo­rod­nych, żeby oni żyli, Mo­lo­chowi zaś wrzu­cano ich do roz­pa­lo­nego pieca. Pi­smo Święte nie po­siada się wprost z obu­rze­nia, że czło­wiek może po­su­nąć się aż do ta­kiej bez­boż­no­ści, iż dla uczcze­nia boż­ków za­bija wła­sne dzieci. Nie­stety, nie są to prak­tyki, które by prze­szły bez­pow­rot­nie do hi­sto­rii – za­bi­ja­nie za­równo dusz, jak i ciał wła­snych dzieci (też w ofie­rze dla ja­kichś boż­ków) trwa do dziś, może na­wet w na­szych cza­sach się na­si­liło.

Tę prawdę, że czło­wiek od­da­jący kult boż­kom (rów­nież boż­kom nie­sa­kral­nym) traci wraż­li­wość du­chową i nosi w so­bie śmierć, po­twier­dził swoim bo­skim au­to­ry­te­tem Pan Je­zus. Wie­lo­krot­nie po­wta­rzał for­mułę: „Kto ma uszy do słu­cha­nia, niech usły­szy”. Bo można słu­chać słowa Bo­żego i go nie sły­szeć. „Otwar­tymi oczami nie wi­dzą i otwar­tymi uszami nie sły­szą ani nie ro­zu­mieją” (Mt 13,13). Żeby mieć wraż­li­wość na to, co Boże, trzeba chcieć słu­żyć sa­memu tylko Bogu.

Może warto by cza­sem po­my­śleć nad głę­bo­kim sen­sem ta­kich no­wo­te­sta­men­tal­nych wy­ra­żeń jak „ułuda bo­gactw” (Mt 13,22) czy „ułuda grze­chu” (Hbr 3,13). Warto może cza­sem za­sta­no­wić się nad tym, że rów­nie praw­dziwe są ta­kie wy­ra­że­nia jak „ułuda wła­dzy”, „ułuda seksu”, „ułuda ka­riery”.

Nie wolno nam wbrew rze­czy­wi­sto­ści wma­wiać so­bie, ja­koby były to war­to­ści po­zorne. Ow­szem, są to war­to­ści rze­czy­wi­ste, nie­kiedy ważne, nie­kiedy wręcz po­tężne. Ale one prze­mi­jają. Otrzy­ma­li­śmy do nich do­stęp, żeby nam słu­żyły (rzecz ja­sna, zgod­nie z pra­wem mo­ral­nym), ale nie wolno na nich bu­do­wać swo­jego sensu osta­tecz­nego. Pod sank­cją zmar­no­wa­nia sie­bie. Do­słow­nie „zmar­no­wa­nia” – stanę się „marny”, pu­sty jak plewa, bez za­lążka na ży­cie wieczne, je­śli będę im słu­żył. „Świat prze­mija, a z nim jego po­żą­dli­wość; kto zaś wy­peł­nia wolę Bożą, ten trwa na wieki” (1 J 2,17).

5. Jak to moż­liwe, że czło­wiek – in­te­li­gentny, wni­kli­wie ob­ser­wu­jący czło­wiek – bu­duje na tym, co w osta­tecz­nym wy­mia­rze oka­zuje się ułudą? Są­dzę, że wy­nika to głów­nie z lęku przed mi­ło­ścią. Ow­szem, chcę ko­chać i być ko­cha­nym, ale prze­raża mnie cał­ko­wi­tość, ja­kiej ocze­kuje ode mnie Bóg. „Je­żeli ziarno psze­nicy, wpadł­szy w zie­mię, nie ob­umrze, zo­sta­nie tylko samo, ale je­żeli ob­umrze, przy­nie­sie plon ob­fity. Ten, kto ko­cha swoje ży­cie, traci je, a kto nie­na­wi­dzi swego ży­cia na tym świe­cie, za­chowa je na ży­cie wieczne” (J 12,24n).

Czy wczy­tu­jąc się w te słowa, nie czu­jemy, jak wiele jest lo­giki w na­szym lęku przed mi­ło­ścią bez­gra­niczną? Czyż czło­wiek jest Bo­giem, żeby mógł udzie­lać się bez ogra­ni­czeń i nie utra­cić swej toż­sa­mo­ści? I tu wła­śnie przy­cho­dzi po­kusa, żeby stwier­dzić, iż tylko skoń­czona jest miara serca ludz­kiego, i za­cząć bu­do­wać swój sens tylko na tym, co skoń­czone.

Po pro­stu trudno nam uwie­rzyć, że Bóg, który bez­in­te­re­sow­nie nas uko­chał, stwa­rza­jąc nas, do­szedł nie­mal do gra­nic swo­ich moż­li­wo­ści. Brzmi to oczy­wi­ście ab­sur­dal­nie: gra­nice moż­li­wo­ści wszech­moc­nego Boga! Ale czyż go­dzi się przy­pi­sy­wać wszech­moc­nemu Bogu do­ko­ny­wa­nie rze­czy sprzecz­nych? Otóż stwo­rze­nie istoty, któ­rej serce skro­jone jest na miarę nie­skoń­czoną, bo wy­peł­nić je może tylko On, Stwórca – jest prze­cież bar­dzo bli­skie sprzecz­no­ści. Czyż nie jest czymś nie­mal ab­sur­dal­nym, a za­ra­zem czymś osza­ła­mia­jąco wspa­nia­łym, że Wszech­mocny, wo­bec któ­rego cały ko­smos jest cie­niem i ni­czym, po­sta­no­wił za­przy­jaź­nić się z czło­wie­kiem, który na­wet w per­spek­ty­wie na­szej ma­lut­kiej ziemi jest le­dwo za­uwa­żal­nym prosz­kiem? Jak­żeż ła­two w to nie uwie­rzyć. Jak­żeż ła­two nie uwie­rzyć w to, że Bóg na­prawdę ko­cha czło­wieka! I chyba tu­taj wła­śnie leży główna przy­czyna po­staw bał­wo­chwal­czych. Prze­cież już pierw­szych ro­dzi­ców ogar­nęła nie­uf­ność wo­bec Boga, czy On na­prawdę nas ko­cha.

Otóż gdyby czło­wiek rze­czy­wi­ście był stwo­rzony tylko na miarę skoń­czoną, nie by­łoby nic nie­po­ko­ją­cego w tym, że ktoś za­kłada swój osta­teczny fun­da­ment na ta­kich czy in­nych war­to­ściach skoń­czo­nych. Co naj­wy­żej można by się trosz­czyć o to, żeby były to war­to­ści do­sta­tecz­nie szla­chetne. Po­nie­waż jed­nak prawdą jest to, co po ludzku jest nie­mal nie­moż­liwe – że Bóg sa­mego sie­bie uczy­nił miarą serca ludz­kiego – po­stawa taka musi czło­wieka nisz­czyć. Po pro­stu taka jest na­tura na­szego dziw­nego ludz­kiego je­ste­stwa, że re­ali­zu­jemy się po­przez co­raz to bar­dziej bez­wa­run­kowe od­da­nie pro­gra­mowi mi­ło­ści. Bo je­śli ziarno psze­niczne nie ob­umrze...

6. Zwróćmy jesz­cze uwagę na to, że jed­nym ze szcze­gó­ło­wych sfor­mu­ło­wań pierw­szego przy­ka­za­nia jest słowo Je­zusa: „Kto ko­cha ojca lub matkę bar­dziej niż Mnie, nie jest Mnie go­dzien. I kto ko­cha syna lub córkę bar­dziej niż Mnie, nie jest Mnie go­dzien” (Mt 10,37).

Je­śli słowo to bu­dzi w nas opory albo je­śli są­dzimy, że na­ka­zuje ono po­wścią­gnąć się w na­szej mi­ło­ści do naj­bliż­szych – ni­czego nie ro­zu­miemy. Ob­ra­ża­li­by­śmy Syna Bo­żego, a zresztą by­łoby to po­stę­po­wa­nie nie­mą­dre, gdy­by­śmy ko­chali Go znacz­nie więk­szą cząstką na­szej du­szy niż naj­bliż­szych nam lu­dzi. On jest Bo­giem praw­dzi­wym, Jego na­leży mi­ło­wać „z ca­łej du­szy, ze wszyst­kich sił i z ca­łego serca”. Bo mi­łu­jąc Go, przy­stę­pu­jemy do Niego jako do Źró­dła sa­mej na­wet na­szej zdol­no­ści do mi­ło­wa­nia. Im ści­ślej się z Nim zjed­no­czymy, tym głę­biej i praw­dzi­wiej bę­dziemy zdolni ko­chać lu­dzi, rów­nież na­szych naj­bliż­szych. Bóg ni­gdy nie jest za­zdro­sny o praw­dziwą mi­łość, jaka łą­czy Jego stwo­rze­nia. On prze­cież jest jej Źró­dłem i Pro­mo­to­rem.

Ow­szem, zda­rza się, że mu­szę wy­bie­rać mię­dzy mi­ło­ścią do bli­skiego mi czło­wieka a mi­ło­ścią do Je­zusa. Ale zna­czy to, że moja mi­łość uwi­kłana jest w ja­kąś nie­prawdę. Mi­łość do Je­zusa po­może mi wów­czas od­sło­nić i prze­zwy­cię­żyć to, co w mo­jej mi­ło­ści do naj­bliż­szych jest nie­praw­dziwe.

7. Spójrzmy te­raz w świe­tle przy­ka­za­nia o od­da­wa­niu sa­memu tylko Bogu czci bo­skiej na kult świę­tych. By­łoby ma­ło­dusz­no­ścią do­wo­dzić, że kult świę­tych nie sprze­ci­wia się pierw­szemu przy­ka­za­niu. Prze­cież on lo­gicz­nie z tego przy­ka­za­nia wy­pływa!

W przy­ka­za­niu tym – jak to już mó­wi­li­śmy – Bóg ob­ja­wia się jako za­zdro­sny o całe bez reszty serce czło­wieka. Ale nie jest to prze­cież za­zdrość za­bor­cza, jaka się zda­rza cia­snemu czło­wie­kowi. Jest On za­zdro­sny za­zdro­ścią ko­cha­jącą. Jest to za­zdrość Ży­wego i Ko­cha­ją­cego Źró­dła, które je­dy­nie może na­sy­cić czło­wieka i które nie chce do­pu­ścić do tego, aby­śmy szu­kali swo­jego speł­nie­nia przy „cy­ster­nach po­pę­ka­nych, w któ­rych woda się nie utrzyma”. Je­śli bę­dziemy po­wolni tej Jego za­zdro­ści i bę­dziemy się sta­rali od­dać Mu serce całe bez reszty, ogar­nie nas mi­łość do wszyst­kiego, co On uko­chał.

W kul­cie świę­tych wy­raża się za­równo na­sza mi­łość Boga, jak i na­sza mi­łość wza­jemna. Czcimy ich bo­wiem ze względu na Niego, jako Jego szcze­gól­nych przy­ja­ciół. „Je­stem przy­ja­cie­lem wszyst­kich, któ­rzy się boją Cie­bie, co strzegą Twych po­sta­no­wień” (Ps 119,63). Czcimy Boga za wiel­kie dzieła Jego mi­ło­ści i mocy, ja­kie w świę­tych i przez nich do­ko­nał: „Wspo­mi­nam dzieła Pana, za­iste wspo­mi­nam Twoje dawne cuda. Roz­my­ślam o wszyst­kich Twych dzie­łach i czyny Twoje roz­wa­żam” (Ps 77,12n). W świę­tych szcze­gól­nie prze­cież ob­ja­wia się prawda obiet­nicy Chry­stusa, że bę­dzie On z nami po wszyst­kie dni aż do skoń­cze­nia świata. Pa­mię­ta­jąc zaś o tym, jak wiel­kich dzieł swo­jej mocy do­ko­nał Chry­stus w po­przed­nich po­ko­le­niach Ko­ścioła, z tym więk­szą od­wagą pro­simy Go, żeby był rów­nie ła­skawy wo­bec na­szego po­ko­le­nia: „Od­nów znaki i po­wtórz cuda, wsław rękę i prawe ra­mię!” (Syr 36,5).

Ale w kul­cie świę­tych wy­raża się rów­nież na­sza mi­łość wza­jemna. Czy ktoś o zdro­wych zmy­słach może twier­dzić, że mi­łość bliź­niego albo cześć dla ro­dzi­ców sprze­ci­wia się przy­ka­za­niu o mi­ło­wa­niu Boga „z ca­łego serca i z ca­łej du­szy”? Prze­cież mi­łość Boża dla­tego jest tak bar­dzo za­zdro­sna, że chce On nas na­peł­nić taką mi­ło­ścią, która się z nas bę­dzie prze­le­wała na wszystko, co warte mi­ło­ści.

Otóż kult świę­tych jest kon­kret­nym wy­ra­zem prawdy, że Ko­ściół jest wspól­notą przy­ja­ciół Bo­żych, którą Chry­stus Pan gro­ma­dzi ze wszyst­kich stron świata i która ogar­nia wszyst­kie ko­lejne po­ko­le­nia. Chry­stus już te­raz jest Zwy­cięzcą śmierci, to­też na­wet śmierć nie nisz­czy na­szej wspól­noty w Chry­stu­sie. Na­sza wspól­nota ze świę­tymi – wspól­nota w Chry­stu­sie, je­dy­nym na­szym Panu i Zbawcy – kon­kret­nie wy­raża się w ten spo­sób, że za­leży nam szcze­gól­nie na tym, aby oni się wsta­wiali za nami u Boga. Oni są szcze­gól­nie bli­skimi przy­ja­ciółmi Chry­stusa, za­tem ich wsta­wien­nic­two szcze­gól­nie wiele zna­czy.

Czyż ja czy­nię coś złego, kiedy cię pro­szę, że­byś się za mnie wsta­wił u Boga? Prze­cież w ten spo­sób wy­raża się na­sza wspól­nota przed Bo­giem. Dla­czego więc do­pa­try­wać się ja­kie­goś zła w tym, że za­leży mi, aby wsta­wiali się za mną ci, któ­rzy są szcze­gól­nie bli­sko Boga? Prze­cież ja w ten spo­sób daję wy­raz swo­jej wie­rze, że na­sza wspól­nota przed Bo­giem idzie po­przez gra­nice śmierci, że na­le­żymy do tego sa­mego Ko­ścioła, który Bóg bu­duje so­bie po­przez po­ko­le­nia na ży­cie wieczne.

8. Do­brze by było jesz­cze, przy oka­zji za­sta­na­wia­nia się nad pierw­szym przy­ka­za­niem, przy­po­mnieć so­bie wspa­niałe sta­ro­te­sta­men­talne ob­razy Boga jako Twier­dzy nie­zdo­by­tej, chro­nią­cej nas na czas utra­pie­nia, jako Skały obron­nej, Tar­czy przed po­ci­skami nie­przy­ja­ciela, Ptaka ogar­nia­ją­cego pi­sklęta swo­imi skrzy­dłami itp.

Kult Boga Je­dy­nego za­kłada bo­wiem wiarę, że świat nasz za­wsze i w każ­dej oko­licz­no­ści jest świa­tem Bo­żym i wo­bec tego nie może się zda­rzyć, że siły zła okażą się w ja­kiejś sy­tu­acji po­tęż­niej­sze od Boga. Nie może się zda­rzyć, że­bym ja – je­śli trzy­mam się Go obu­rącz – miał zo­stać po­ko­nany. Chyba że moja jed­ność z Bo­giem jest po­wierz­chowna i w wy­niku ataku sił zła od Niego od­padnę.

Lu­dzie od wie­ków py­tają, dla­czego wszech­mocny i ko­cha­jący nas Bóg jest tak cier­pliwy wo­bec nę­ka­ją­cego nas zła. Jest to py­ta­nie ważne i warto do niego po­wra­cać. By­leby za­sta­na­wia­nie się nad nim nie prze­ro­dziło się w zu­chwałe, wprost bez­czelne osą­dza­nie Boga i Jego oby­cza­jów. Pod­sta­wowe świa­tło, dzięki któ­remu można zo­ba­czyć to py­ta­nie we wła­ści­wych mu wy­mia­rach, pły­nie z Krzyża Chry­stusa. Na ten kon­kretny zaś atak zła, który dzi­siaj na mnie przy­cho­dzi, po­winno mi wy­star­czyć nie­omylne słowo Boże, że „wierny jest Bóg i nie do­zwoli ku­sić was po­nad to, co po­tra­fi­cie znieść, lecz zsy­ła­jąc po­kusę, rów­no­cze­śnie wskaże spo­sób jej po­ko­na­nia, aby­ście mo­gli prze­trwać” (1 Kor 10,13).

A po­żą­da­niem na­szym niech bę­dzie taka doj­rza­łość wiary, jaką miał apo­stoł Pa­weł, kiedy wy­po­wia­dał nie­za­po­mniane słowa: „Któż nas może odłą­czyć od mi­ło­ści Chry­stu­so­wej? Utra­pie­nie, ucisk czy prze­śla­do­wa­nie, głód czy na­gość, nie­bez­pie­czeń­stwo czy miecz? (...) Je­stem pe­wien, że ani śmierć, ani ży­cie, ani anio­ło­wie, ani zwierzch­no­ści (...) ani ja­kie­kol­wiek inne stwo­rze­nie nie zdoła nas odłą­czyć od mi­ło­ści Boga, która jest w Chry­stu­sie Je­zu­sie, Panu na­szym” (Rz 8,35–39).

Dru­gie: Nie bę­dziesz brał imie­nia Pana, Boga swego, nada­remno

1. Oto kon­kretny przy­kład wzy­wa­nia imie­nia Pana Boga nada­remno: „Gdy wy­cią­gnie­cie ręce do mo­dli­twy, od­wrócę od was me oczy. Choć­by­ście na­wet mno­żyli wa­sze bła­ga­nia, Ja nie wy­słu­cham. Bo ręce wa­sze pełne są krwi” (Iz 1,15). W po­przed­nich zda­niach po­wie­dziano, że da­remne i Bogu obrzy­dłe mogą być na­sze ofiary i uro­czy­ste li­tur­gie. W Bi­blii znaj­duje się znacz­nie wię­cej ta­kich wy­po­wie­dzi (por. Prz 1,28; Jr 6,20; 11,11; Am 5,21–27; Mi 3,4; Ml 1,6–14).

Bóg nasz jest bo­wiem Bo­giem praw­dzi­wym i nie da się Go oszu­kać żar­liwą mo­dli­twą ani po­boż­nym na­stro­jem na­szego prze­ży­wa­nia li­tur­gii. Nasz udział w li­tur­gii i mo­dli­twy wtedy tylko mają re­li­gijny sens, kiedy stoi za nimi cały czło­wiek. Nie ma zaś cał­ko­wi­tego od­da­nia Bogu bez za­cho­wy­wa­nia Jego przy­ka­zań, a zwłasz­cza bez wraż­li­wo­ści na po­trzeby naj­słab­szych. Żeby za­tem na­sze mo­dli­twy i ofiary mo­gły być przez Niego przy­jęte, mu­simy speł­nić na­stę­pu­jący wa­ru­nek: „Ob­myj­cie się, czy­ści bądź­cie! Usuń­cie zło uczyn­ków wa­szych sprzed mo­ich oczu! Prze­stań­cie czy­nić zło! Za­pra­wiaj­cie się w do­brym! Troszcz­cie się o spra­wie­dli­wość, wspo­ma­gaj­cie uci­śnio­nego, od­daj­cie słusz­ność sie­ro­cie, w obro­nie wdowy sta­waj­cie!” (Iz 1,16n).

To we­zwa­nie do na­wró­ce­nia na­stę­puje w tek­ście pro­roka Iza­ja­sza bez­po­śred­nio po groź­bie, że Bóg nie wy­słu­cha na­szych mo­dlitw, choćby były one żar­liwe i wy­trwałe. Nie po to prze­cież Bóg nam mówi: „Ob­ra­żają Mnie wa­sze mo­dli­twy, bo płyną z serc za­twar­dzia­łych na po­trzeby bliź­niego!” – że­by­śmy prze­stali się mo­dlić. Jemu cho­dzi o to, że­by­śmy się na­wró­cili i za­częli się wresz­cie mo­dlić praw­dzi­wie.

Zło mo­dlitw, rów­nież tych psy­cho­lo­gicz­nie żar­li­wych, które płyną z nie­naw­ró­co­nego serca, po­lega nie tylko na ob­łu­dzie. Czło­wiek, który tak się mo­dli, trak­tuje Boga praw­dzi­wego w taki spo­sób, jakby On był jed­nym z boż­ków. Kult boż­ków po­lega bo­wiem na ukła­dzie han­dlo­wym. Swoim kul­tem czło­wiek wy­nosi bożka na swoje oł­ta­rze i w za­mian ocze­kuje okre­ślo­nych świad­czeń. Ale Bóg praw­dziwy nie jest boż­kiem, który prze­stałby ist­nieć, gdyby nie od­da­wano mu kultu! Bóg praw­dziwy ko­cha czło­wieka i za­leży Mu na na­szym do­bru. To­też ży­czy so­bie wy­łącz­nie ta­kiego kultu, w któ­rym mógłby nas ob­da­rzać mocą ku do­bremu. Po­nie­waż nas ko­cha, gniewa Go, kiedy mo­dlimy się do Niego, wcale nie za­mie­rza­jąc otwo­rzyć się na tę Jego moc. Taka mo­dli­twa jest wzy­wa­niem Boga nada­remno.

2. Weźmy inną grupę sy­tu­acji, kiedy Boga praw­dzi­wego usi­łu­jemy ścią­gnąć do po­ziomu jed­nego z boż­ków i w ten spo­sób na­ru­szamy dru­gie przy­ka­za­nie. Mia­no­wi­cie czło­wiek – to zna­czy, nie­stety, każdy z nas – po­trafi sta­wać przed Pa­nem Bo­giem i kry­ty­ko­wać Jego po­stę­po­wa­nie albo na­ka­zy­wać Mu, jak po­wi­nien w tej oto sy­tu­acji po­stą­pić. Jest to po­stawa ab­sur­dalna. Bez trudu mogę od­na­leźć per­spek­tywę, z któ­rej je­stem wyż­szy od Pa­łacu Kul­tury, ale nie ma ta­kiej per­spek­tywy, z któ­rej mógł­bym na Pana Boga pa­trzeć z góry.

Je­śli cze­goś ta­kiego pró­buję, nie może być wąt­pli­wo­ści co do tego, że ja sta­ną­łem je­dy­nie po­nad mo­imi wy­obra­że­niami o Bogu. Bóg praw­dziwy jest ab­so­lut­nie po­nad mo­imi wy­mą­drza­niami się na Jego te­mat. Ja kry­ty­kuję Pana Boga albo okre­ślam Jego po­win­no­ści, a to nie może być ni­czym wię­cej niż bez­czel­nym wzy­wa­niem Jego imie­nia nada­remno. Nie byłby On Bo­giem, gdyby taka po­stawa wo­bec Niego mo­gła mieć sens, gdyby taką po­stawą można Go było do­się­gnąć.

Je­dy­nie moż­liwa re­alna po­stawa wo­bec Boga praw­dzi­wego to po­stawa wiary nie­wzru­szo­nej, że jest On Do­brem ab­so­lut­nym; po­stawa uf­no­ści, że jest On obecny w każ­dym wy­da­rze­niu do­brym i złym, żeby nas prze­pro­wa­dzić do sie­bie, a to jest prze­cież naj­waż­niej­sze.

Po­stawę osą­dza­nia Boga Pi­smo Święte na­zywa wy­sta­wia­niem Go na próbę. Niech nam udo­wodni, że jest wszech­mocny i że nas ko­cha! – i ści­śle okre­ślamy, co ma zro­bić, żeby nas o tym prze­ko­nać i w ten spo­sób przy so­bie za­trzy­mać. I wciąż na nowo po­peł­niamy grze­chy, ja­kich Izra­elici do­pusz­czali się w dro­dze do Ziemi Obie­ca­nej.

Ow­szem, bar­dzo słusz­nie czy­nimy, że mo­dlimy się rów­nież o do­bra do­cze­sne: o zdro­wie, o po­myśl­ność w ta­kiej czy in­nej spra­wie, a na­wet o zda­nie eg­za­minu. Pan Bóg jest prze­cież Oj­cem nas ca­łych, a nie tylko na­szych dusz. Ale nie jest On boż­kiem, któ­remu by­łyby po­trzebne na­sze mo­dli­twy i do któ­rego mo­gli­by­śmy mieć pre­ten­sje, gdyby nas nie wy­słu­chał. Bogu praw­dzi­wemu na­leży za­ufać, nie­za­leż­nie od tego, jak się po­to­czy sprawa, o któ­rą­śmy się mo­dlili. On le­piej od nas wie, czego nam po­trzeba. On na­prawdę za­słu­guje na to, żeby Mu za­ufać.

Warto tu przy­po­mnieć przej­mu­jący opis z Księgi Ju­dyty, jak to bo­ha­terka tej księgi przy­wo­łała do po­rządku na­czel­ni­ków ob­lę­żo­nego mia­sta Be­tu­lii. Po­sta­wili oni pu­blicz­nie Panu Bogu ul­ti­ma­tum, że je­śli w ciągu pię­ciu dni nie przyj­dzie z po­mocą, to oni wy­da­dzą mia­sto Asy­ryj­czy­kom.

„Nie­słuszna jest wa­sza mowa – pro­te­stuje Ju­dyta – którą dziś wy­gło­si­li­ście do na­rodu, i zło­ży­li­ście przy­sięgę, którą wy­po­wie­dzie­li­ście jako wa­ru­nek mię­dzy Bo­giem a wami, i oświad­czy­li­ście, że wy­da­cie mia­sto w ręce wa­szych wro­gów, je­żeli w tych dniach Pan nie przyj­dzie wam z po­mocą. Kim wy wła­ści­wie je­ste­ście, że­ście wy­sta­wiali na próbę w dniu dzi­siej­szym Boga i po­sta­wili sie­bie po­nad Boga mię­dzy sy­nami ludz­kimi? Wy te­raz do­świad­cza­cie wszech­mo­gą­cego Pana i dla­tego ni­gdy nic nie zro­zu­mie­cie. Nie zba­da­cie głę­bo­ko­ści serca ludz­kiego ani nie prze­nik­nie­cie my­śli jego ro­zumu, jak więc wy­ba­da­cie Boga, który wszystko to stwo­rzył, jak po­zna­cie Jego my­śli i poj­mie­cie Jego za­miary? Prze­nigdy, bra­cia, nie draż­nij­cie Pana Boga na­szego! Gdyby na­wet nie ze­chciał nam po­móc w tych pię­ciu dniach, to ma On moc obro­nić nas w tych dniach, w któ­rych ze­chce, albo zgu­bić nas na oczach na­szych wro­gów. Wy zaś nie wy­mu­szaj­cie za­rzą­dzeń od Pana Boga na­szego, po­nie­waż nie można uzy­skać nic od Boga po­gróż­kami jak od czło­wieka ani Nim roz­po­rzą­dzić jak sy­nem ludz­kim. Ocze­ku­jąc od Niego wy­ba­wie­nia, wzy­wajmy po­mocy dla nas od Niego, a On wy­słu­cha na­szego głosu, je­żeli Mu się spodoba” (Jdt 8,11–17).

Ju­dyta nie uda­wała słu­żeb­nicy Boga praw­dzi­wego, jej bez­gra­niczne za­ufa­nie do Boga nie było go­ło­słowne. Do­wo­dzi tego dal­sze jej po­stę­po­wa­nie – za­równo żar­liwa mo­dli­twa, jak i wa­że­nie się na czyn, który prze­kra­czał siły, a po­nie­kąd na­wet wy­obraź­nię zwy­kłego czło­wieka.

O taką uf­ność i o taką wy­obraź­nię prak­tyczną w chwi­lach próby warto się mo­dlić już te­raz, za­nim na­sza próba na­dej­dzie. „Pan daje się zna­leźć tym, co Go nie wy­sta­wiają na próbę” (Mdr 1,2). On jest Bo­giem, to Jemu wolno nas wy­sta­wiać na próbę.

Po­stawa osą­dza­nia Boga może się po­nadto wy­ra­żać osą­dza­niem Ewan­ge­lii i Bo­żych przy­ka­zań. „Skoro osą­dzasz Prawo, nie je­steś wy­ko­nawcą Prawa, lecz sę­dzią” – po­wiada apo­stoł Ja­kub (4,11). Je­śli za­cho­wu­jesz tylko te z przy­ka­zań, które sam uzna­jesz za słuszne, to żad­nego z przy­ka­zań nie za­cho­wu­jesz, tylko idziesz za swoim ludz­kim ro­zu­mem, który na­wet nie usi­łuje za­ufać Bogu, tylko sam przy­własz­cza so­bie bo­ską nie­omyl­ność.

Ewan­ge­li­ści wie­lo­krot­nie wspo­mi­nają, że lu­dzie wy­sta­wiali na próbę Pana Je­zusa (por. Mt 19,3; 22,18 i 35n). Po­le­gało to na tym, że sta­wiali sie­bie w roli sę­dziów i uzur­po­wali so­bie prawo roz­strzy­ga­nia, czy Jego na­uka jest słuszna. Ow­szem, cza­sem na­wet byli ła­skawi przy­znać Mu ra­cję. Otóż je­śli czło­wiek wie­rzący w Chry­stusa Syna Bo­żego w ten spo­sób słu­cha Ewan­ge­lii, można się lę­kać, że jego „Wie­rzę w Je­zusa Chry­stusa” jest wzy­wa­niem Boga nada­remno.