Dzienniki. 1920–1930. Tom 4 ebook

Seria ŚWIADECTWAXX WIEK – polska i europejska literatura faktu XX wieku. Głosy uczestników i świadków najważniejszych wydarzeń i procesów społecznych ubiegłego stulecia. Opowieści, które pozwalają zrozumieć najnowszą historię Polski oraz jej bliskich i dalszych sąsiadów.

W serii także:

– Droga na Północ. Antologia norweskiej literatury faktu

– Heinz Heger, Mężczyźni z różowym trójkątem

– Edward Herzbaum, Między światami. Dziennik andersowca 1939–1945

– Friedrich Kellner, Dziennik sprzeciwu. Tajne zapiski obywatela III Rzeszy 1939–1942

– Zygmunt Klukowski, Zamojszczyzna 1918–1959

– Hans von Lehndorff, Dziennik z Prus Wschodnich. Zapiski lekarza z lat 1945–1947

– Wolfgang Leonhard, Dzieci rewolucji

– Anja Lundholm, Wrota piekieł. Ravensbrück

– Łacińska wyspa. Antologia rumuńskiej literatury faktu

– Jerzy Konrad Maciejewski, Zawadiaka. Dzienniki frontowe 1914–1920

– Anatolij Marczenko, Moje zeznania

– Hans-Jürgen Massaquoi, Neger, Neger... Opowieść o dorastaniu czarnoskórego chłopca w nazistowskich Niemczech

– Aleksander Podrabinek, Dysydenci. Nieuleczalnie nieposłuszni

– Stanisława Sowińska, Gorzkie lata. Z wyżyn władzy do stalinowskiego więzienia

– Hanna Świda-Ziemba, Uchwycić życie. Wspomnienia, dzienniki i listy 1930–1989

– Wiktor Woroszylski, Dzienniki, t. 1: 1953–1982, t. 2: 1983–1987

© by Ośrodek KARTA, 2018

REDAKTOR SERII Agnieszka Knyt

KOORDYNACJA PROJEKTU Agnieszka Knyt

WERYFIKACJA Z RĘKOPISEM Jan Sienkiewicz

WYBÓR FRAGMENTÓW DO DRUKU Jan Sienkiewicz

OPRACOWANIE PRZYPISÓW dr Rimantas Miknys, Jan Sienkiewicz

INDEKSY Jan Sienkiewicz

KONSULTACJA NAUKOWA dr Rimantas Miknys, prof. dr hab. Leszek Zasztowt

REDAKTOR NAUKOWY prof. dr hab. Grzegorz Nowik

REDAKCJA Agnieszka Knyt

WSPÓŁPRACA Anna Richter

PRZEPISANIE TEKSTU Z RĘKOPISU

Jan Sienkiewicz, Mirosława Sienkiewicz

OPRACOWANIE GRAFICZNE SERII

SKŁAD KOMPUTEROWY TANDEM STUDIO

PRACA NAUKOWA FINANSOWANA W RAMACH PROGRAMU MINISTRA NAUKI I SZKOLNICTWA WYŻSZEGO POD NAZWĄ „NARODOWY PROGRAM ROZWOJU HUMANISTYKI” W LATACH 2014–2018

KIEROWNIK NAUKOWY PROJEKTU

prof. dr hab. Andrzej Friszke,

Instytut Studiów Politycznych PAN

KSIĄŻKA DOFINANSOWANA ZE ŚRODKÓW FUNDACJI PZU

PARTNERZY PROJEKTU

Instytut Studiów Politycznych

Polskiej Akademii Nauk

Instytut Historii Litwy

Biblioteka Litewskiej Akademii

Nauk im. Wróblewskich

Biblioteka Uniwersytetu

Wileńskiego

Wydanie I

Warszawa 2018

ISBN 978-83-65979-36-0

Ośrodek KARTA

ul. Narbutta 29, 02-536 Warszawa

tel. (48) 22 848-07-12, faks (48) 22 646-65-11

[email protected]

ksiegarnia.karta.org.pl

SKŁAD WERSJI ELEKTRONICZNEJ: Kamil Raczyński

konwersja.virtualo.pl

ROK 1920

1 stycznia, rok 1920, czwartek, Łomża

Co mi da ten rok nowy? Spodziewam się, że ziści on moje przeniesienie się do Litwy. Będzie to w moim życiu przemiana duża, która mnie postawi w warunki zasadniczo różne od tych, w jakich się toczy moje życie obecne. Jest ono tu, w Łomży, tak bezbarwne, tak szaro powszednie w monotonnej pracy zawodowej sędziego, że nawet niezależnie od innych względów rad będę się wyrwać z tej pedantycznej rutyny mego łomżyńskiego życia. Stałem się powolną, systematyczną maszyną sędziowską, pracującą wprawdzie dokładnie i intensywnie, ale aż zanadto monotonnie i regularnie. Nie ma w tej robocie żadnego nerwu namiętności, żadnego bólu i radości, nic, co by zaczepiało moją osobowość. Pomimo że lubię zawód sędziowski, jednak zanadto jest on bezosobowy, szczególnie gdy nic poza nim nie wypełnia życia i szczególnie tu, w Łomży, z którą nie jestem skądinąd niczym związany. Spełniam tu moją funkcję tak, jakbym ją spełniał na Księżycu. Nawet już w Kolnie czułem się z pewnych względów lepiej.

[...]

2 stycznia, rok 1920, piątek

W tych dniach już wniosę na ręce prezesa sądu, Filochowskiego, podanie o dymisję. Jeszcze więc tylko parę dni – i krok będzie zrobiony. Życie należy do tych, którzy umieją chcieć i mają odwagę postanowień. Jest to znana prawda i przeze mnie osobiście wielokroć stwierdzona.

[...]

Niech mnie tysięczne ranią ciosy z tego powodu, że Polakiem będąc, nie służę nacjonalizmowi polskiemu i nie przeciwstawiam się Litwinom, lecz staję do szeregów twórców Ojczyzny mojej, Litwy, wierząc, że przez jej wolność realizuję braterstwo ludów i w przyszłości, może nawet niedalekiej, kooperację litewsko-polską! Niech mnie smagają nacjonaliści polscy, że wraz z nimi nie podkopuję nienawiścią i nie zohydzam Litwy, a przeciwnie – zasilam ją i współdziałaniem moim wzmacniam moralnie! Niech! Gotów jestem zaznać tego bólu, albowiem wierzę i wiem, że droga ich jest fałszywa i że przez wolność Litwy kroczy droga w przyszłość ludów ziem wschodnich. Przyszłość, która gotuje z czasem ich porozumienie i solidarność z tą samą Polską, która dziś usiłuje się na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego oprzeć na zasadach butwiejącego układu społecznego. Droga Polski tam jest fałszywa, droga Litwy – słuszna.

Co do nacjonalizmu – to jest on bodaj w tymże stopniu i u Litwinów, i u Polaków. Z jego ideologią jako taką nie solidaryzuję się i z pewnością z tego tytułu ranić mnie nieraz będą kolce ze strony litewskiej, ale sprawa Litwy państwowej jest dziś tam sprawą Wolności. Sprawą, do której należy przyszłość, bo zasadza się na prawdzie i sprawiedliwości, jak zasadzała się na nich sprawa polska w walce z najazdem o Niepodległość i dziś jeszcze o spełnienie zjednoczenia polskiego i dokonanie całkowitej budowy swego państwa, dlatego też w imię tychże haseł świętych i nieśmiertelnych wolnego ducha ludzkiego wszedłem w 1915 roku w szeregi Legionów Polskich Piłsudskiego, w których imię dziś, wracając do Ojczyzny, staję w szranki nie Kresów Wschodnich, lecz Litwy Kowieńskiej.

Tak, źródło jest to samo, i jak wtedy mimo trudności poszedłem i dotarłem, tak pójdę i dotrę teraz. Nic mnie nie zastraszy. Aby coś zrobić, trzeba chcieć. Przyjdzie czas, że błogosławieństwo spocznie ku pamięci tych, którzy poszli, jak spoczęło już ono w Polsce na Legionach. Bóle i rany różnych kolców przeminą, ale czyn przetrwa. Kto się kolców boi, ten róż nie posiądzie. Bardzo prawdziwe są osnowy bajek, które dają zwycięstwo nieustraszonym, którzy się żadnych strachów i zmór na drodze swej do celu nie ulękli.

3 stycznia, rok 1920, sobota

Na tak zwanym Wschodzie, którym to imieniem jest ujmowane mniej więcej wszystko to, co jest położone na wschód od Polski właściwej, stosunki zdają się dojrzewać do jakichś przesileń. Jakie one będą, jakimi zmianami, a przede wszystkim czynami się zaznaczą, jaką konkretną w najbliższym czasie konfigurację wytworzą – trudno przewidzieć. Rozstrzygnięcie ostateczne zdaje się jeszcze bardzo dalekie, bo się wiąże tam ściśle ze sprawą Rosji, która pozostaje nadal i prawdopodobnie jeszcze na czas długi pozostanie sfinksem. Pewne jednak przesilenia konkretne dojrzewają, a mogą mieć one konsekwencje doniosłe.

Z wielkiego splotu zagadnień kwestii wschodniej dwa w tej chwili elementy chcę poruszyć: kwestię wojny polsko-rosyjskiej i stosunki Litwy z Polską.

Założenia kryzysu są w tych dwóch elementach następujące. Jak można było przewidzieć, wszystkie kontrrewolucyjne ruchawki rosyjskie na kresach Rosji okazały się próżne i kruche na wzór baniek mydlanych. Kołczak, Denikin, Judenicz, którzy głosili odrodzenie burżuazyjnej potężnej Rosji i z manierami Cezarów gotowali się do pochodu na Moskwę i Petersburg do zgniecenia bolszewizmu i zwycięskiego przywrócenia wielkiego Imperium Rosji, są srodze przez czerwone armie rewolucyjnej Rosji pobici. Im świetniejsze były frazesy, im wspanialsze dekorum „restauracji”, tym klęska jest sromotniejsza.

Koalicja1, która budowała na tych generałach wielkie nadzieje i była już uznała w osobie Kołczaka prawowity rząd Rosji, zawiodła się całkowicie. Impreza Judenicza w krajach bałtyckich2, zdaje się, jest już całkiem zlikwidowana. Niedoszły pogromca Petersburga, który się w przedwczesnych depeszach wieńczył laurem zwycięstwa, znikł z horyzontu. Kołczak jest w rozsypce w głębi Syberii, ścigany przez czerwonych zwycięzców. Denikin, zdobywca Charkowa, Kurska, Orła, maszerujący na Moskwę, pogromca Ukraińców i Petlury, stracił wszystkie te zdobycze, wygnany został z Kijowa i cofa się forsownie, kurcząc swe fronty, ku dawnym punktom wyjścia w ziemi dońskiej.

Nie wierzę w likwidację rewolucji rosyjskiej drogą militarnych przedsięwzięć kontrrewolucyjnych tych lub innych generałów opatrznościowych ancien régime’u. Przesilenie dziejowe Rosji jest zjawiskiem głębokim, które nie da się wytłumaczyć przemocą menerów bolszewickich3 i rozwiązać na drodze złamania tej przemocy z zewnątrz. Rosja musi przetrawić głęboko swą rewolucję. Tymczasem faktem jest, że bolszewicka Rosja, po załatwieniu się z ogniskami zbrojnej kontrrewolucji generałów kresowych, zyskuje wielką swobodę sił na froncie polskim, którego linia biegnie spod Dyneburga aż pod Podole. Dla Polski, która prowadziła świetnie wojnę z bolszewikami, pełną chwały i nieustannego zwycięstwa, wróg ten staje się dziś, po szeregu zwycięstw nad nim, nie zmiażdżony i mniej niebezpieczny, lecz przeciwnie – groźniejszy niż dotąd. Podobno bolszewicy wystosowali propozycje pokojowe do Polski. Polska jednak słuchać o nich nie chce, a bodajże i nie może, nie tylko dlatego, że jest związana przez Koalicję, ale i dlatego że między jej zasadą a zasadą Rosji bolszewickiej jest biegunowa, zwłaszcza na ziemiach Litwy i Rusi, sprzeczność, wykluczająca możność kompromisu.

Nadchodząca wiosna w każdym razie, a może jeszcze i zima – musi pchnąć wojnę polsko-bolszewicką w nowe fazy. Obie strony gotują się. O rosnącym niebezpieczeństwie ze strony bolszewików, po pokonaniu przez nich Kołczaka, Denikina etc., dość głośno się zaczęło robić w prasie i opinii polskiej. Z pewnością i Naczelne Dowództwo polskie liczy się z tym i przysposabia do czynu. W ostatnich dniach zaczęły napływać wieści i coraz uporczywsze pogłoski z Warszawy i z kół wojskowych, że Wojsko Polskie gotuje się do niezwłocznego uderzenia na bolszewików i pchnięcia frontu do linii Dniepru, uprzedzając zaczepne usiłowania bolszewików. Wreszcie od dwóch dni gazety warszawskie napomykać zaczęły o bliskiej podróży Piłsudskiego na front wschodni, co rzekomo jest w związku z zasadniczymi, wielkiej wagi decyzjami, które zapadły4. Mnożą się oznaki, że Polska uważa za stosowne pochwycić zawczasu inicjatywę w swe ręce, rozumiejąc wagę atutu tej inicjatywy i nie chcąc oddać go w ręce wrogów, aby nie być nim zaskoczona.

Jest to zresztą zupełnie w duchu Piłsudskiego. Piłsudski jest wrogiem kunktatorstwa i zwycięża zawsze inicjatywą i wytwarzaniem faktów. Otóż pod tym względem bardzo zastanawiająca jest krótka mowa noworoczna Piłsudskiego, wypowiedziana przezeń w Łazienkach do przedstawicieli wojska, składających mu życzenia. W mowie tej wskazuje on na zadania, jakie czekają Wojsko Polskie na Wschodzie, podkreśla wagę momentu, który może stanowić chwilę decydującą dla losów Polski na Wschodzie i dla całego problemu kwestii wschodniej.

Kto wie, czy waga czynu, który gotuje Piłsudski, zamyka się tylko w zakresie losów kampanii przeciw bolszewikom i czy nie chodzi mu o cały problem polsko-wschodni i w szczególności polsko-bałtycki. Zwłaszcza zjawiska w Litwie Kowieńskiej5 dają tu dużo do myślenia. Piłsudski nie może nie liczyć się z nimi.

4 stycznia, rok 1920, niedziela

Drugim elementem przesilenia, które zdaje się szkicować w problemie „wschodnim”, jest sprawa stosunków Litwy Kowieńskiej do Polski. Chodzi o to, że Litwinom udało się wygnać ze swego terytorium oddziały niemiecko-rosyjskie, które grasowały na Żmudzi i faktycznie okupowały północną Litwę i znaczną część Kurlandii po Mitawę, zagrażając nawet Kownu. Awanturnicze przedsięwzięcie reakcyjnego watażki germano-rosyjskiego, Bermondta-Awałowa6, który pod pretekstem organizowania ochotniczych drużyn kontrrewolucyjnych do walki z bolszewikami założył gniazdo samozwańczej rosyjskiej formacji państwowej na terytorium Litwy i Łotwy, nie uznając zgoła państwowości tych republik, ignorując ich władze, zagarniając szmat ich ziemi, rabując i plądrując, i rządząc się własnym widzimisię, było niebezpiecznym wrzodem na organizmie państewek bałtyckich.

Odpędzony przez Łotyszy przy pomocy Anglików, działających ze strony morza – od Rygi, którą w pewnym momencie usiłował zająć, aby ustanowić rząd niemiecko-łotewski dogodny dla reakcjonistów, watażka ten zalał oddziałami swymi północną Litwę i Żmudź od Szawel i Radziwiliszek do Rosień, wiążąc gniazdo reakcji niemieckiej w krajach bałtyckich, Mitawę, z terytorium Niemiec i realizując plastycznie swą ideę stworzenia z „prowincji” bałtyckich pomostu, służącego do odrodzenia związku Niemiec z Rosją.

Rozpanoszenie się tej obcej formacji, ulgującej państwowość Litwy na znacznej przestrzeni niewielkiego terytorium litewskiego, stanowiło groźny czynnik rozkładu tej państwowości, niebezpieczny z wielu względów. Nie tylko bowiem zagrażał on bezpośrednio Kownu, jak poprzednio zagrażał Rydze, nie tylko dezorganizował Litwę wewnętrznie i kompromitował jej suwerenność w najistotniejszym elemencie tejże – nietykalności terytorialnej – w obliczu ententy, ale także dostarczał zasady do ewentualnej interwencji sąsiedzkiej ze strony polskiej. Polska, dążąca do roli mediatorki i organizatorki suwerennej na Wschodzie, z radością powitałaby wszelkie pozory do interwencji, aby wygnać Niemców i Rosjan z krajów bałtyckich. Był już moment, że Łotwa gotowa była o tę interwencję zabiegać, Litwa wszakże jej się opierała stanowczo, bo dla Litwy zachodziło niebezpieczeństwo, że interwencja polska mogłaby się z łatwością przekształcić w polską okupację. Sprawa bermondtczyków – likwidacja tego zajścia stała się wielce aktualna.

Koalicja rozpoczęła w tej kwestii mediację. Rokowania, komisja międzynarodowa z ramienia Koalicji usiłowały tę rzecz zlikwidować połowicznie. Jedna z tych komisji koalicyjnych zabroniła Litwinom użycia przemocy w wygnaniu rosyjsko-niemieckich oddziałów, które zobowiązały się same wycofać do Niemiec. Litwini jednak tego nie usłuchali. Odruchem żywiołowym partyzanckie formacje wolnych strzelców litewskich, wspomagane, gdzie się dało, przez powstającą ludność, rabowaną i katowaną przez zdemoralizowanych bermondtczyków i Niemców, rzuciły się na wroga i gryząc go, tępiąc, tropiąc, wygnały z Litwy. Oddziały niemiecko-rosyjskie były już na poły tylko wojskiem, na poły bandami opryszków. Obecnie są one już wygnane z Litwy poza starą granicę litewsko-pruską.

Regularne wojsko litewskie i władze rządowe tylko połowicznie uczestniczyły w tej akcji, depcząc cofającym się po piętach. Głównymi bohaterami byli wolni strzelcy i odruchy bezpośrednie ludzi. Ale skutek był dla Litwinów świetny; upoił on ich powodzeniem, natchnął wiarą w siebie, rozzuchwalił nadzieje. Toteż w tym nastroju podnoszą się coraz mocniej w Litwie głosy o konieczności zwrócenia się teraz na Polaków w celu wygnania ich z Wilna tą samą metodą bezpośredniego czynu zbrojnego. Głosy takie coraz ostrzej, natarczywiej brzmią w Kownie. Stają się one w ostatniej chwili tonami zasadniczymi, lejtmotywem aspiracji kowieńskich. Kto wie, czy rząd litewski zechce i zdoła się im oprzeć. Uderzenie na Polaków i odzyskanie Wilna staje się jednym z popularnych haseł polityki litewskiej jako zadania bieżące. Nie są to już tylko zatargi epizodyczne o poszczególne punkty linii demarkacyjnej, jak to było w lipcu lub na jesieni. Chodzi o rewindykację Wilna, o najistotniejszy, zasadniczy programowy element sporu litewsko-polskiego.

O tych nastrojach w Kownie wie oczywiście dobrze Piłsudski, bo Wilno całe tętni wieścią o nich. Czy zechce Piłsudski czekać biernie, aż nastroje te dojrzewać będą i sposobić się do czynu, aż może uderzą z tyłu na Polaków w chwili, gdy ci pod wiosnę znajdą się w najcięższych zapasach z potęgą bolszewicką na wschodzie? Czy nie myśli czasem Piłsudski ubiec nastroje litewskie, sprowokować je i przeciąć wreszcie ten spór metodą, która zastosowana była do Galicji Wschodniej? Czy jego słowa w przemówieniu noworocznym do przedstawicieli wojska nie miały na myśli tej także sprawy, nie zaś samej tylko wojny z bolszewikami?

Z Kownem ponoć jest dla Polski aut–aut: albo z Kownem w porozumieniu i związku, ale kosztem rezygnacji z dotychczasowych zasad polityki polskiej na Wschodzie, albo przeciwstawianie się, a wtedy – kto wie, czy nie jest w planach Piłsudskiego droga jedyna – skończyć z Kownem radykalnie i rozwiązać kwestię wschodnią jednostronną wolą Polski. Tylko że tam stoi bodaj na straży Bałtyku Anglia, która niekoniecznie dopuści do rozwiązań takich, jak z Ukraińcami. W każdym razie, sytuacja się komplikuje. Tymczasem Litwini potrząsają wojowniczo bronią w kierunku polskim.

5 stycznia, rok 1920, poniedziałek

Zawiadomiłem słownie prezesa Filochowskiego o mojej dymisji. Na piśmie jeszcze formalnego podania nie wniosłem. Wspomniałem mu, że chcę być zwolniony od 1 marca. Żałuję, że może nie pojechałem w czasie świąt do Wilna, aby tam na miejscu zbadać i zapewnić sobie na później warunki otrzymania przepustki na przejazd do Kowna, bo mogą wyniknąć z tym trudności, a również ustnie jeszcze raz przez Litwinów wileńskich sygnalizować do Kowna mój przyjazd. Może to jeszcze w czasie zapustów, przed ostatecznym wyjazdem z Łomży, uczynię. Trudności przejazdu do Kowna z zainstalowaniem się tam, a może i z otrzymaniem odpowiedniego stanowiska mogą być dość znaczne, ale co mnie najwięcej, powiem szczerze, przestrasza, to ewentualność wojny litewsko-polskiej. Wojna taka, poza wszystkim innym, byłaby dla mnie wprost uczuciowo niesłychanie bolesna i czyniłaby położenie moje, jako człowieka łączącego w sobie miłość obu Narodów i wyznawcy idei solidarności i kooperacji polsko-litewskiej, niezmiernie przykrym.

Otrzymałem dziś z poczty z Krakowa pakiet z mymi dziennikami, przysłany przez pana Anastazego Kazimierza Róga. Bardzo się z tego ucieszyłem. Muszę podziękować serdecznie Rógowi za tak wierne i staranne przechowywanie moich papierów. Jak przewidywałem, brak jest istotnie jednego zeszytu mego dziennika – mianowicie pisanego w Rumunii. Obejmuje on czas od połowy maja starego stylu 1915 roku do połowy lipca nowego stylu tegoż roku, to znaczy wyjazd mój z Wilna na Odessę, stamtąd do Bukaresztu, pobyt w Bukareszcie, starania o pozwolenie na wyjazd do Austrii, przejazd z Bukaresztu do Wiednia i pierwsze dni pobytu tamże. Ale utrata tego zeszytu nie jest winą Róga, bo złożyłem go w lipcu 1915 w Wiedniu u Ludwika Kulczyckiego. Ponieważ Kulczycki pędził w tamtych latach wojny żywot wędrowny, więc prawdopodobnie go zagubił. Wprawdzie pisał mi on, że ten zeszyt dziennika złożył następnie u Róga, podejrzewałem jednak, że tak nie jest.

Wszystko natomiast, co złożyłem u Róga w Krakowie, bądź osobiście, bądź posyłając mu różnymi okazjami przez różnych ludzi z Piotrkowa, jest w całości. Jest tam komplet zeszytów dziennika od lipca 1915 do lipca 1916 – a więc wszystko, czego mi brakowało – i jest nadto kilka pakietów z korespondencją moją z tych czasów, notatkami, rękopisami memoriałów, które pisałem w Piotrkowie itd. Jestem bardzo ucieszony. [...]

10 stycznia, rok 1920, sobota

Otrzymałem dziś list od Michała Biržiški. Pisze mi, że Noreika (litewski minister sprawiedliwości w Kownie) niecierpliwi się, że nie przyjeżdżam i gniewa się za to na niego, przypuszczając, że to on winien i nie daje mi znać. Uprzedza, że o ile bym nie przyjechał, Noreika byłby zmuszony zamianować na stanowisko (jakie?, chyba sędziego okręgowego, a więc czyżby rzeczywiście czekało ono na mnie?) kogoś innego, chciałby wszakże, abym ja je zajął. Tak więc perspektywy mego wyjazdu do Litwy i ze strony Bohdaniszek, i ze strony Kowna – zdają się przedstawiać dobrze. [...]

19 stycznia, rok 1920, poniedziałek

[...] Z wielkich nowin politycznych zwraca uwagę zbliżenie, jakie się nawiązuje między Polską a Ukrainą. Zdaje się, że Polska (dostrzegam, a raczej przeczuwam w tym rękę Piłsudskiego) bardzo zręcznie wykorzystała błąd Denikina, który, pewny swego powodzenia w walce z bolszewikami, arogancko przeciwstawił się Ukrainie w myśl zasad imperialistycznych zjednoczenia Rosji i rozpoczął wojnę z Ukraińcami. Został wymieciony przez bolszewików, a Ukraina, rezygnując z Galicji Wschodniej na rzecz Polski, padła Polsce w objęcia, szukając z nią bezpośredniego kontaktu i poniekąd stając względem Polski w stosunek wasalny (nie jest to określenie zupełnie ścisłe, ale w każdym razie cechy tego stosunku mają pewne elementy protektoratu polskiego).

Zbliżenie to jest jeszcze w stadium rokowań, które dotychczas były niejawne, ale rąbki tajemnicy zaczynają się odsłaniać. Stosunek z Łotwą i stosunek nowy z Ukrainą, który się dopiero nawiązuje, podnoszą znacznie autorytet Polski na Wschodzie i zdają się zbliżać do realizacji idei Piłsudskiego, o której wielekroć wspominałem. Oporna jest dotąd tylko Litwa, bo tam jest spór o Wilno, z którego dotąd wyjście nie zostało znalezione.

Podniosłym momentem obecnych dni jest obejmowanie przez Polaków ziem prusko-królewskich i pomorskich, ustąpionych Polsce przez Niemcy z mocy traktatu wersalskiego. Toruń już jest polski! Z dnia na dzień piędź za piędzią posuwają się Polacy naprzód, obejmując dziedzictwo aż do kaszubskich wybrzeży morza. Jest to dzisiaj fakt ogromnej miary, otwarcie nowego rozdziału w dziejach zmagania się plemion słowiańskich z germańskimi. [...]

21 stycznia, rok 1920, środa

[...] Napisałem dziś list do ks. Józefa Tumasa w Wilnie. Cenię tego człowieka, entuzjastę ludu litewskiego, którego życie, zawsze młode pomimo wieku, jest jednym pasmem walk, ciągłego ruchu i nieustającego czynu dla ukochanej sprawy. Podziękowałem mu za list grudniowy do mnie i napisałem o dziejach moich zwątpień i mojego postanowienia powrotu do Litwy. Parę ustępów z tego listu, dotyczących polskiej koncepcji Kresów Wschodnich i roli, jaką ma dla sprawy polskiej na Wschodzie porozumienie z Kownem, zacytuję tutaj [...]:

„Koncepcja tak zwanych Kresów Wschodnich przeciwstawia się w moim przekonaniu zasadom społecznym rozwoju ludowego i rozkwitowi kultury, która może się zasadzić li tylko na samodzielnej twórczości wolnych ludów, czynnie gospodarzących i organizujących swój kraj bez opieki i dyrektyw jakiejś metropolii, podporządkowującej kraj ten i jego rozwój względom interesów obcych. Stworzenie z Litwy i Białej Rusi imperium kresowego Polski uważam za czynnik uwstecznienia rozwoju tego kraju (czy tych krajów!). Imperium takie – to kolonia. To czynienie z Litwy jakiegoś satelity, którego rozwój ma się określać prawami ciążenia do innej społeczności, nie zaś prawami wysnutymi czynnie z najgłębszych założeń i własnej społeczności.

Byłem zawsze tej koncepcji wrogiem. Nawet abstrahując od specjalnej sympatii dla narodu litewskiego, który kochałem od dziecka, bom się w jego łonie urodził i którego miłość wzrastała we mnie później przez lata mojej pracy, gdym poznawał jego dzieje, jego męczeński epos odrodzenia, jego wysiłki twórcze w dobie niewoli, tak bolesne i ciężkie nieraz w epizodach, ale tak pełne życia, bujnego optymizmu i radosnej wiary w całości swojej – nawet abstrahując od tej sympatii specjalnej i pozostając, ze względu na moją osobistą kulturę narodową, której, jak skóry własnej, zmienić nie mogę – Polakiem litewskim – nie mogę, już ze społecznych założeń ludowych i z kulturalnych założeń ludzkich, sprzyjać koncepcji «Kresów». Koncepcja ta jest antyludowa i antydemokratyczna. Jest ona w kraju naszym na rękę li tylko czynnikom reakcji społecznej. One z niej korzystają, bo tamuje ona i utrudnia rozwój czynny pierwiastka ludowego, jego usamodzielnienie i przeto jego wpływ na ogólny rozwój społeczny i kulturalny kraju, utrwalając bezwład i panowanie czynników starego układu społecznego (...).

Ksiądz Szanowny zna zapewne moje przekonania. Nie zdziwi się więc zapewne, gdy Mu powiem, że jestem w stosunkach Polski z Litwą, a nawet szerzej – bo w stosunkach całego bloku ludów «od morza do morza» (Ukraina, Polska, Białoruś, Litwa, Łotwa, Estonia) – wyznawcą idei, którą nazwałbym «ideą jagiellońską», w najszlachetniejszym tego pojęcia znaczeniu. To znaczy – pragnąłbym gorąco doczekać się kooperacji tych ludów, ich związku w jakiejkolwiek formie współpracownictwa. Ale kooperacja wyklucza z natury rzeczy wszelkie koncepcje «kresowe», wszelkie panowanie narodu nad narodem, kraju nad krajem. Kooperacja w założeniu ma wolność i czynną samodzielność (suwerenność). Polska w polityce Piłsudskiego odrobinkę ma tej idei w stosunku do Łotwy i cokolwieczek w ostatnich czasach w stosunku może do Ukrainy. Ale idea ta, jeżeli istotnie Piłsudski pozostanie wierny swemu pierwotnemu programowi, nie zrealizuje się, jeżeli Polska nie zerwie radykalnie i zasadniczo ze swą polityką «kresową» w stosunku do Litwy i Białej Rusi. Pójdę dalej nawet i powiem, że, moim zdaniem, jeżeli Polska nie znajdzie drogi porozumienia z Kownem, to Polska przegra wojnę wschodnią!

Ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego były do niedawna masą bierną, przedmiotem przetargu między Polską i Rosją. Litwini pierwsi na tych ziemiach się zbudzili i rozpoczęli z tonu ludu wytwarzać rozwój samodzielny, zakładając jego punkty wyjścia i ośrodek we wnętrzu stosunków krajowych i ich układu społecznego i kulturalnego. Procesu tego nic nie wstrzyma. Litwa ludowa, ogniskująca się dziś w Kownie, jest symbolem życia i twórczości, jest pionierką przyszłości. Jako taka jest ona czynnikiem wielkiej wagi, jest potęgą kiełkowania, które wcześniej czy później ogarnie wszystkie ziemie byłego Wielkiego Księstwa. Białoruś jeszcze śpi, ale zbudzi się i ona.

Jeżeli Polska nie nawiąże swojej polityki w stosunkach sąsiedzkich z Litwą do tych nowych procesów twórczych, kiełkującego życia, których wyrazem jest dzisiejsza Litwa Kowieńska, jeżeli zaślepiona upierać się będzie w koncepcji «Kresów», która wyraża status quo ante7, jeżeli nie wyczuje roli dzisiejszego Kowna i przeciwstawi się jego zasadzie – to przegra sprawę, mimo sukcesu oręża. Procesy życia, procesy kiełkowania społecznego i kulturalnego są silniejsze nade wszystko. Mądrość mężów stanu polega na zrozumieniu, a nieraz wyczuciu ich. Historia, nawet najświeższa (Rosja, Prusy, Austria), uczy, że lekceważyć ich nie wolno bezkarnie, bo one się mszczą”. [...]

24 stycznia, rok 1920, sobota

[...] W prasie polskiej w ostatnich dniach znów coraz liczniej ukazują się notatki o rzekomych gwałtach, popełnianych przez Litwinów nad Polakami. Notatki te, artykuły i korespondencje są przepojone nie tylko nienawiścią do Litwy, do rządów litewskich itd., ale wprost tonem wojowniczym, nawołującym do dokonania porachunku zbrojnego z Litwinami. Obrzuca się kalumniami rząd litewski, wojsko litewskie, inteligencję litewską, Rzeczypospolitą Litewską nazywa się „tak zwana Litwa niepodległa” albo „Litwa tak zwana niepodległa”. Bez względu na to, że już obecnie fakty zaprzeczyły temu, insynuuje się Litwinom i rządowi litewskiemu wysługiwanie się sprawie i intrydze niemieckiej, szafuje się nadal określeniami takimi, jak Litwa „z łaski niemieckiej niepodległa” (z tym samym prawem można by, powołując się na świętej pamięci akt z dnia 5 listopada 1916, nadużywać „łaski niemieckiej”, mówiąc o genezie niepodległości Polski). Z perfidią też przeciwstawia się nieraz Litwę urzędową jako twór i rząd Taryby, godną pogardy i nienawiści – ludowi litewskiemu, dla którego sypie się wyrazy miłości, braterstwa i ubolewania.

Grunt nienawiści do Litwy i Litwinów jest w Polsce uprawiany bardzo starannie, a obszarnicy, których interesom na ziemiach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego Litwa ludowa bardzo zawadza i którzy w swej walce klasowej nadużywają Polski, bardzo gorliwie nad jątrzeniem stosunków pracują. Oto z ramienia obszarników i różnych elementów, które miejsca dla siebie w Litwie ludowej znaleźć nie mogą, założony został niedawno Związek (czy Komitet) dla Obrony Praw Polaków w Kowieńszczyźnie (w samej nazwie Kowieńszczyzna mieści się rozmyślnie negacja państwowości litewskiej), którego zadaniem jest jątrzenie i przygotowanie gruntu, a nawet ile możności – sprowokowanie wojny polsko-litewskiej w celu pochłonięcia Litwy przez Polskę dla roztoczenia na ziemiach litewskich panowania ancien régime’u społecznego.

W notatkach i artykułach przejaskrawia się krzywdy Polaków w Litwie, nieudolności rządów litewskich, dezorganizację administracyjną i gospodarczą. Oczywiście wszelkie zarządzenia o charakterze społeczno-ludowym utożsamia się z akcją specjalnie antypolską, sprawę i interesy obszarnicze ze sprawą i interesami polskimi. Prasa polska, nie wyłączając postępowej („Kurier Poranny”), nawet nie wstydzi się domagać wprost pewnych zagarnięć skrawków terytorium litewskiego (przesunięcia linii demarkacyjnej manu militari8) ze względów nie etnicznych zgoła, ale wprost użytkowych, jak zyskanie połączeń kolejowych itp. (nawet pepeesowski „Robotnik” jest dość bliski podobnej agitacji, choć nie służy przez to z pewnością sprawie robotniczej i ludowej na Kresach). Oczywiście insynuuje się rządom i wojsku litewskiemu tendencje „bolszewickie”.

Materiału palnego jest w stosunkach polsko-litewskich z obydwu stron zbyt wiele. Tylko wzgląd na Koalicję, na anglo-francuskie względy polityczne, a może ze strony polskiej i na militarną sytuację na froncie bolszewickim tamuje wybuch bezpośredni zatargu zbrojnego. Ze strony litewskiej jest też nie mniej w stosunku do Polski elementów jątrzenia i prowokacji. Litwa, niezależnie od kwestii stosunków do Polski, ma z pewnością bardzo dużo braków i błędów. Ale czy nie ma ich Polska? Kto wie, czy nie w stopniu co najmniej równym. Największym brakiem i słabością Litwy jest, jak ja to rozumiem, że dotychczas nie odważa się na zarządzenie wyborów do sejmu. Byłby to najwyższy atut autorytetu Rzeczypospolitej Litewskiej. Rząd litewski i Taryba ociągają się z tym, zasłaniając się względem na Wilno, które jest okupowane przez Polaków.

Ciekawa rzecz, że prasa polska i polityczny urzędowy język polski, karcąc Litwę, nie szczędzą szczególnych pochwał, komplementów i najwyższej kurtuazji dla Łotwy. W istocie wszakże, czym jest Łotwa ludowa względem swojej reakcji i baronerii niemieckiej, tym samym, albo bardzo podobnym, jest Litwa ludowa względem reakcji i obszarnictwa „na Kresach”, strojącego się w szaty narodowego interesu polskiego. A nie brak też pewnych analogii między stosunkiem Łotwy do Rygi a stosunkiem Litwy do Wilna.

25 stycznia, rok 1920, niedziela

[...] W liście Konstantego Gordziałkowskiego, mojego dawnego przyjaciela i kolegi z Paryża, ziemianina z guberni mohylowskiej, obecnie urzędnika (szefa sekcji) w Ministerium Pracy w Warszawie, otrzymanym przeze mnie w grudniu, mieści się taki ustęp: „Proponowałem Osmołowskiemu (generalnemu komisarzowi Ziem Wschodnich), gdy obejmowałem swe stanowisko, by Ciebie zaangażował na komisarza wileńskiego lub kierownika Wydziału Politycznego, wolał mydłków, jak Niedziałkowski czy Krupski9. Widząc, w jakim kierunku podąża, nie przyjąłem oferty”. Gordziałkowski mówi tu o ofercie uczynionej jemu. Co do mnie, to Gordziałkowski się nieco myli. Zbyteczne było Osmołowskiemu „angażować” mnie. Gdy Osmołowski obejmował swe stanowisko jako organizator zarządu Kresów, mój stosunek do polityki tychże był już poniekąd przesądzony. Oferty miałem o wiele wcześniejsze i z wyższego płynące źródła, bo bezpośrednio od Piłsudskiego, który jeszcze w marcu angażował mnie za pośrednictwem Sławka do przyjęcia czynnego udziału w wykonaniu swego programu polityki wschodniej.

Nie pamiętam, czy dość konkretnie streściłem w tym czasie w dzienniku naturę ówczesnych ofert skierowanych do mnie10. Proponowano mi wtedy, abym przy Głównym Dowództwie Wojsk Polskich na Wschodzie, w organizującym się tam Wydziale Politycznym, przyjął rolę jednego z agentów wykonawczych polityki Piłsudskiego, zmierzającej do restauracji państwowości Litwy, sfederowanej z Polską i będącej wyrazem stopienia elementu narodowego litewskiego i białoruskiego z polskim we wspólnej budowie (o formę czy konkretną nazwę stanowiska czy urzędu, które bym zajął – mniejsza, bo to by się określiło dopiero przy organizacji nowych władz na „ziemiach wschodnich” czy, jak wtedy myślano – Litwie). Ja wtedy na zaangażowanie się stałe w polityce litewskiej głównego Dowództwa Wojsk Polskich nie zdecydowałem się, proponując natomiast moje usługi do próby nawiązania kontaktu z Litwinami.

Potem, gdy już projekt zdobycia Wilna miał być zrealizowany, otrzymałem propozycję jeszcze dalej idącą: propozycję dokonania próby sformowania w Wilnie rządu z udziałem elementów litewskich i polskich, w którym bym ewentualnie stanął na czele. Na ten temat, a raczej w związku z pomysłem takiej próby, odbyła się na początku kwietnia w mieszkaniu Prystora w Warszawie konferencja poufna już z osobistym udziałem Naczelnika Piłsudskiego (byli na niej Witold Abramowicz, Janek Piłsudski, Prystor). Ja wtedy, rozumiejąc, że powodzenie takiej akcji będzie zależało od stanowiska Litwinów, uzależniłem mój udział w tej próbie od bezpośredniego skomunikowania się z Litwinami w Kownie. Józef Piłsudski godził się ze mną, ale różnił się w tym, że uważał, iż jeżeli Litwini nie pójdą na to dobrowolnie, trzeba wytwarzać fakty choćby wbrew nim. Pojechałem wtedy do Kowna, skąd wróciłem z pustymi rękami – i odmówiłem mojego udziału w dalszej robocie, zgodnie z mymi poprzednimi wywodami.

Osmołowski był dobrze poinformowany o mojej roli i stanowisku oraz propozycjach, które mi były czynione, a zresztą po powrocie moim z Kowna widziałem się z nim osobiście w Warszawie i konferowałem o podróży kowieńskiej. Moje stanowisko było o tyle wyraźne, że już oczywiście Osmołowski nie miał mnie do czego angażować. Propozycje miałem daleko idące jeszcze przed rozpoczęciem przezeń angażowania do Zarządu Ziem Wschodnich, ale przyjęcie ich, a przeto zaangażowanie się w czynności wykonawcze polityki projektowanej przez Piłsudskiego uzależniałem od warunków, które mnie nie zadowalały. To zadecydowało o moim pozostaniu na uboczu. Nie żałuję też tego, bo polityka Piłsudskiego w stosunku do Litwy, oparta na pierwiastkach szlachetnych, ale na błędnym założeniu ignorowania Litwinów i narzucania budowie kraju faktów jednostronnie, zeszła na manowce, stając się w Litwie narzędziem reakcji i sił obozu obszarniczego, jaką jest obecnie polska polityka Kresów. Nie żałuję więc dziś mojej przezorności i uważam, że wybrałem drogę słuszniejszą i bardziej odpowiadającą nawet tym zasadom, które są w założeniu programu Piłsudskiego, gdy zamiast być jednym z czynników tej polityki Kresów, wracam jako obywatel szeregowy do Litwy ludowej (choćby jednostronnej) w Kownie. [...]

28 stycznia, rok 1920, środa

Przed niespełna trzema laty (jeżeli się nie mylę – w maju 1917) Piłsudski w rozmowie prywatnej w salonie państwa Józefostwa Pomorskich w Warszawie, gdziem się z nim spotkał przygodnie, mówił o swojej miłości do Litwy i Wilna. O Wilnie wyraził się wtedy tak, że dla serca jego w liczbie miast jest przede wszystkim „Wilno, potem długo, długo – nic... (pauza), a potem dopiero Paryż, Londyn itd.”. Słowami tymi podkreślił, że Wilno jest dla niego tą ziemią świętą jego serca, która nie idzie w porównanie z najznakomitszymi miastami świata, z miastami, które są najwspanialszymi produktami cywilizacji ludzkiej, najcenniejszymi i najdroższymi dla kulturalnego Europejczyka.

Miłość Piłsudskiego do Litwy jest miłością kraju i miłością charakterów litewskich jako wytworu historycznego, którego najwyrazistsze przejawy zna on z dziejów polskich Litwy. Nie jest ona miłością Litwy narodowej, odradzającej się Litwy rzetelnej ludowej. Piłsudski jest sam dumny ze swego pochodzenia litewskiego i swoją moc woli, swoją głębię i siłę charakteru, swój upór, swoją prostą niezłomność – przypisuje zawsze swej litewskiej duszy, zaklętej w nim, w Mickiewiczach, w Kościuszkach i innych bohaterach Litwy polskiej. Ale charaktery te, jak wszelkie charaktery ludzkie, nie są samorodkami poza czasem, przestrzenią i środowiskiem. Podłożem ich jest ten lud Litwy z jego duszą i konstrukcją psychiczną, z którego tworzy się dziś także Litwa ludowa, przeciwstawiona Litwie polskiej. To przeciwstawienie polityczne nie jest jednak antytezą dwóch natur. Są to raczej dwa różne wyrazy jednej natury, dwie ewolucje, dwa kierunki, ale jedna dusza historyczna, konstrukcja psychiczna i kulturalna. Piłsudski byłby prawdziwie wielki, gdyby zdołał dokonać w sercu swym i w polityce syntezy tych dwóch wyrazów i odtworzyć Litwę jedyną, Litwę jedną.

Dziś Piłsudski stoi na czele państwa polskiego, dziś zdobył Wilno i ogromną połać tej Litwy historycznej. Poza jego dziełem stoi dotychczas Litwa Kowieńska, streszczająca w sobie pierwotwór tego drugiego młodszego wyrazu – Litwy ludowej. Piłsudski dotąd jej nie ujął, nie zdołał jej pozyskać. Czy zdoła ją także ukochać, ująć tą miłością swoją, o której dał tak piękny wyraz w słowach swych o Wilnie i zdobyć ją, jak zdobył Wilno i polsko-białoruskie ziemie Litwy? Oczywiście zdobycie jej nie da się dokonać metodą militarną przez insurekcję POW w Kowieńszczyźnie lub przez zwycięstwo wojsk polskich nad litewskimi. Wilno i Litwę polską zdobył Piłsudski nie tylko zwycięstwem zbrojnym nad bolszewikami rosyjskimi, wyganiając ich z kraju, ale też więzami sympatii i ciążeń psychicznych.

Tajemnicy tej drogi względem Litwy Kowieńskiej Piłsudski dotąd nie posiadł. Czy jest już za stary, aby mógł dziś wysnuć i umiłować to, czego od młodości nie znał i nie czuł? Czy istotnie prawdę rzekł Herbaczewski, że Piłsudski „nienawidzi etnograficznej Litwy”, bo jej nie rozumie, nie czuje, a w takim razie przegra swoją politykę wobec niej? Czy też geniusz jego nauczy go i tej umiejętności, skojarzonej tak samo z miłością, jak się kojarzy jego dotychczasowy sukces wileński z miłością Wilna? Voilà la problème!11 [...]

4 lutego, rok 1920, środa

[...] W Litwie wyobrażamy sobie Polaków z Królestwa, tak zwanych Królewiaków, czyli, jak u nas ich nazywają – Koroniarzy, jako specjalny typ blagierów, pyszałków, lekkoduchów, pełnych płytkiego samochwalstwa, fałszywej ambicji („honoru”) i pustki moralnej. Sama nazwa Koroniarz brzmi w naszych ustach i uszach lekceważąco, niemal pogardliwie. Niejeden nawet z najfantastyczniejszych Polaków litewskich uważa Koroniarzy za gatunek ludzi o wartości tradycyjnie ujemnej. Zwykle też skłonni jesteśmy do rozciągania tego pojęcia w ogóle na Mazurów.

Tymczasem z obcowania bezpośredniego z Mazurami przekonuję się, że pojęcie to jest w dużym stopniu przesądem i jest niesprawiedliwie krzywdzące dla Mazurów. Okręg łomżyński to przeważnie Mazowsze. Otóż Mazur ma w sobie dużo dzielnych cech charakteru, a nawet ma nieraz twardy upór godny upartego Litwina. To, co my nazywamy Koroniarzem w ujemnym znaczeniu, to charakteryzuje, zdaje się, głównie warszawiaków i to tylko pewien gatunek, pewien typ specjalny w Warszawie. [...]

Z elementów lekkomyślności jest u Mazurów, zdaje się, tylko jeden rys wyraźny: wrażenia zewnętrzne dotykają ich rzeczywiście dość powierzchownie, nie są przez nich głęboko przetrawiane, nie żłobią ich duszy, tak jak się żłobi nimi dusza ludów na przykład północnych. Wrażenia te, jak również własne ich przeżycia wewnętrzne, stanowiące produkt ich myślenia i czucia, spływają po nich jakoś powierzchownie, nie rysując ich jaźni. Daje to im bodaj większą łatwość życia, czyni ich typ mniej tragicznym, może nawet stanowi o ich większej odporności. Ale ta pewna lekkomyślność, raczej „nieprzenikliwość” jaźni mazurskiej, łatwość życia i zastosowania się do okoliczności bez głębokiego przetrawienia się wewnętrznego – daleka jest od naszego pojęciowego typu karykaturalnego Koroniarzy. [...]

6 lutego, rok 1920, piątek

Są słowa i zwroty, które w mowie ludzkiej budzą namiętności polityczne i nabierają cech takiej lub innej zasady. Oto kilka przykładów.

Za czasów panowania rosyjskiego był spór polityczny o brzmienie nazwy Wilno w języku rosyjskim. Rosja urzędowa przyjęła nazwę w brzmieniu (w przypadku pierwszym): Wilna. Polacy upierali się przy brzmieniu nawet w języku rosyjskim: Wilno. Chodziło o tę jedną literę – końcówkę: Wilna czy Wilno. Pozornie Rosjanie mogli się powoływać na prastare białoruskie, a więc krajowe brzmienie tej nazwy: Wilnia. Wilnia jest rodzaju żeńskiego, a więc bliższe jest temu brzmieniu Wilna niż polskie Wilno, zwłaszcza że język białoruski jest bardziej pokrewny rosyjskiemu niż język polski.

Zdawano sobie jednak doskonale sprawę, że Rosji urzędowej i rusyfikatorom Litwy nie chodzi ani o zasadę filologiczną, ani tym mniej o restytucję białoruskich praw ludowych, jeno o zaznaczenie i podkreślenie w samej nazwie rosyjskości stolicy litewskiej. Rosjanie bowiem, identyfikujący Białorusinów z Rosjanami, posługiwali się białoruszczyzną li tylko wtedy, gdy chodziło im o uwydatnienie rosyjskości – a więc o cele rusyfikacyjne, państwowo i narodowo imperialistyczne rosyjskie. Końcówka „a” w nazwie Wilna była więc żądłem rusyfikacji, wrogim zarówno polskości, jak w ogóle wszelkim emancypacyjnym aspiracjom krajowym. Z tego względu nie tylko Polacy upierali się przy końcówce „o”, mówiąc i pisząc po rosyjsku Wilno, lecz również czynili to Litwini w języku rosyjskim, a nawet wszyscy liberalni i postępowi Rosjanie, odrzucający imperializm. Wilna stała się symbolem imperializmu i zachłanności nacjonalistycznej rosyjskiej na szkodę emancypacji kraju. Wilno negacją tegoż imperializmu. Stanowczo żaden Polak nie pozwoliłby sobie powiedzieć lub napisać po rosyjsku Wilna. Gdyby to uczynił, miano by mu to bardzo za złe – i słusznie.

Już nie słowo całe, ale jedna drobna litera w słowie nabrała wagi zasadniczej. Wilno – to była percepcja żywcem z polskiego. Zdawałoby się, że jak Wilna była atutem imperializmu rosyjskiego, tak Wilno mogło służyć również za atut na rzecz akcentowania polskości stolicy litewskiej, a więc konsekwentnie na rzecz praw polskich do niej, co politycznie posłużyć znów mogło imperializmowi polskiemu. Ale w tym czasie realny był imperializm rosyjski, nie zaś polski. Rosyjski był konkretnie groźny i niebezpieczny, polski – platoniczny i mógł istnieć tylko w teorii, ale nie w praktyce, gdy państwo polskie nie istniało. Toteż nawet elementy, skądinąd nawet zasadniczo wrogie polskiej idei imperialistycznej, jak Litwini narodowcy, imali się jako narzędzia odporności przeciwko konkretnemu niebezpieczeństwu zachłanności rusyfikacyjnej tego, co w teorii mogło wzmacniać ideę polskości Wilna i mówili po rosyjsku nie Wilna, jeno Wilno. Ta literka urosła do roli czynnika politycznego.

Trzeba tu nadmienić, że polskość w Litwie i Białej Rusi, która dziś po państwowym odrodzeniu Polski zaczyna się stawać niebezpiecznym narzędziem podporządkowania kraju i jego ludów obcemu panowaniu, spychając kraje te do roli „kresów” w polskiej polityce na Wschodzie, poprzednio odegrała wybitną rolę ochronną dla Litwy i Białej Rusi przeciwko zalewowi rusyfikacji. Do drugiej połowy XIX wieku była ona jedynym niemal szańcem odpornym, przeciwstawiając się rosyjskości i organizując siły oporu krajowego. Potem do szeregu czynników ochronnych kraju przybył ruch litewski ze swą metodą ludową, ale do ostatnich jeszcze czasów polskość pod tym względem spełniała funkcję w kraju dużą i dodatnią. Tylko już po roku 1905 ruch litewski zaczął się o tyle wzmacniać, że jął lekceważyć rolę ochronną polskości kraju i dostrzegając w polskości tej ukryte żądło innego panowania, niebezpiecznego na wypadek rozkładu Rosji, zaczął się ostrzej jej przeciwstawiać. Wtedy waga końcowej litery w rosyjskiej nazwie Wilna poczęła maleć w opinii Litwinów. [...]

8 lutego, rok 1920, niedziela

Oto drugi przykład namiętności politycznych, wyrażonych w postaci sporu o słowo: chodzi mianowicie o to, czy po polsku należy mówić „na Litwie”, czy też „w Litwie”. Zdawałoby się z pozoru, że jest to kwestia obojętna, w istocie wszakże obie strony upierają się każda przy swoje formule i w utrzymanie jej wkładają treść bardzo konkretną i dużej wagi. Przypadek zrządził, że w uwydatnieniu tego sporu i nadaniu mu znaczenia, jakiego dziś nabrał, odegrałem dużą rolę. Od dawna przyjęte było mówić w języku polskim „na Litwie”. Niewątpliwie, że zwrot ten odpowiada pojęciom o Litwie jako prowincji polskiej, analogicznie do takich zwrotów, jak „na Mazowszu”, „na Syberii”, „na Kaukazie”, „na Węgrzech”. Wyraża to pewnego rodzaju panowanie czyjeś nad danym krajem, pewną niższość tego kraju w zestawieniu z innymi, o których się mówi: „w Polsce”, „w Rosji”, „w Austrii”, „we Francji”, „w Anglii”. Co prawda, nie jest to bezwzględną oznaką prowincjonalizmu kraju, bo przecież mówi się po polsku także: „w Małopolsce”, „w Wielkopolsce”, „w Bretanii”, ale najczęściej (poza Mało- i Wielkopolską), mówiąc o dzielnicach Polski, używa się po polsku zwrotu „na”: na przykład „na Śląsku”, „na Kujawach”, „na Pomorzu”, „na Podlasiu” – analogicznie „na Litwie”, „na Żmudzi”, „na Ukrainie”, „na Rusi”, „na Białej Rusi”, „na Polesiu” (wszakże: „w Inflantach”).

Oczywiście dawniej, gdy Litwa z państwa suwerennego, połączonego unią z Polską, spadła stopniowo drogą znanej ewolucji historycznej do poziomu dzielnicy Rzeczypospolitej i tak też była w pojęciach pokoleń porozbiorowych traktowana, zwrot ten nie raził nikogo jako zgodny z pojęciami i nie zawierał żadnej tendencji dla Litwy niechętnej. Powstał i utrzymywał się historycznie.

W początkach litewskiego ruchu narodowego publicyści litewscy parokrotnie zwrócili na ten zwrot uwagę. Ich, dążących do restauracji suwerennych pojęć o Litwie, zwrot ten już zaczął poniekąd razić; ale czynili to tylko przelotnie. Gdym w roku 1907 pisał moją książkę Litwa, natrafiłem na odpowiednie uwagi publicystów litewskich i w małym dopisku do tekstu w pewnym miejscu mojej książki omówiłem tę kwestię jak wyżej, a ponieważ podzielałem państwowe stanowisko Litwy jako kraju samego w sobie, uznałem za wskazane przyjąć zwrot „w Litwie” jako właściwszy pojęciom, wyrażanym przez odrodzenie narodowe i w konsekwencji państwowe Litwy i jako nieprzeciwny bynajmniej zasadzie języka polskiego. Poczytność mojej książki wśród Litwinów spopularyzowała tę kwestię i uczyniła z niej spór zasadniczy dwóch tez. Litwini odtąd odrzucili kategorycznie zwrot „na Litwie”, bojkotując go w języku polskim, nie mówiąc inaczej, jak „w Litwie” i uważając upieranie się Polaków w przeciwnym kierunku za wyraz negowania autonomicznych czy państwowych praw Litwy i wyraz imperializmu polskiego, polskiej chęci panowania.

Polacy natomiast, choć większość w samej Polsce dotychczas o sporze tym nie wie i mówi bezwiednie „na Litwie” bez żadnej złej intencji – ale publicyści i inteligencja w kraju oraz ci w Polsce, którzy o Litwie głos zabierają i wiedzą o tym sporze, obstają odtąd uporczywie przy formule „na Litwie”. Twierdzą wprawdzie, że robią to tylko w imię tradycyjnej mowy i czystości języka w uświęconych przeszłością kształtach i bynajmniej nie myślą ubliżać przez to jakimkolwiek prawom Litwy, których taki lub inny wyraz językowy nie przesądza, ale w istocie obstają oni i działają na rzecz utrwalenia przeżytków pojęciowych, które w obecnych warunkach mogą służyć roszczeniom politycznym wrogim niepodległości Litwy. Stąd w tym ostrym sporze o słowo mieści się walka i namiętność dążeń politycznych. [...]

11 lutego, rok 1920, środa

[...] Przytoczę jeszcze trzeci przykład walki o słowa, o którym wspominałem, cytując przed kilku dniami dwa inne przykłady. Jest to spór czy walka o sam tytuł państwa polskiego – Rzeczpospolita czy Republika. W istocie jest to to samo, jako określenie prawne formy ustroju państwa. Rzeczpospolita – oznacza w gruncie w brzmieniu polskim i bardziej tradycyjnym to samo, co bardziej z cudzoziemska brzmi: Republika. Tymczasem konkretnie w różnicę nazwy wkładają ludzie różnicę tendencji. Wszyscy monarchiści i reakcjoniści oraz konserwatyści społeczni, cała prawica – mają predylekcję do nazwy Rzeczpospolita i nazwy Republika nie lubią i nie ufają jej. Rzeczpospolita, jako nazwa tradycyjna, brzmi bardziej umiarkowanie i wyraża pewną ciągłość dziejową, która, w myśl wzorów przeszłości państwowej polskiej nie wyklucza – nawet – króla jako instytucji w konstytucyjnej organizacji władz. Tymczasem Republika jaskrawiej podkreśla antymonarchiczną budowę formy rządu, bardziej zbliża Polskę do szablonów powszechnych ustroju republikańskiego. Rzeczpospolita Polska, w myśl pewnych tradycji dziejowych, może nie być w ścisłym znaczeniu słowa republikańska. Republika zaś – inna być nie może.

W pojęciach narodowych wyrazy te synonimiczne jednak nie są, mimo że ze stanowiska prawa państwowego w nauce nie są rozróżniane. Lewica radykalna i głęboko demokratyczna lub rewolucyjna woli Republikę. W obecnej zaś dobie wstrząśnień rewolucyjnych wszędzie się prądy rewolucyjne uwydatniają w postaci republik, które w dodatku przybierają przydomek „ludowych” (Republika Ludowa), toteż prawica samego słowa Republika nie cierpi. Jest ono w jej pojęciu czymś w rodzaju szmaty czerwonej, jątrzącej byka.

Gdy Polska w jesieni 1918 wyganiała obcych okupantów, w płomieniu buchających rewolucji dookoła dreszcz rewolucyjny i ją ogarnął. Poniekąd żywiołowo przyjęła się wtedy nazwa Republika (rewolucyjny tak zwany Rząd Lubelski przyjął już był nawet nazwę Republika Ludowa). Potem w miarę wzrostu reakcji nazwa Republika zaczęła być rugowana stopniowo przez nazwę Rzeczpospolita. Ta ostatnia wreszcie, jako symbol ustatkowania się konserwatywnego, przeważyła. Wyroki też nasze sądowe były wydawane „w imieniu Republiki Polskiej”, ale na przykład nasz Skarzyński nigdy nie pisał inaczej, jak „w imieniu Rzeczypospolitej”; ja zaś zawsze – „w imieniu Republiki”. Teraz, gdy Rzeczpospolita się utarła, Skarzyński już kilkakrotnie wytknął mi moją Republikę, której się jeszcze przeważnie trzymam.

Podobna też rzecz była z nazwami różnych instytucji w Polsce, jak dawny z roku 1918 i początków 1919 – komisarz ludowy (porównaj bolszewickich narodnych komisarów) – obecnie już starosta, albo znienawidzony przez prawicę milicjant ludowy. Wszystkie stronnictwa w Polsce, nie wyłączając prawicy, przyjęły epitet „ludowych”, ale gdy chodzi o nazwy instytucji lub urzędów, prawicę wyraz „ludowy” przyprawia o wściekłość. [...]

18 lutego, rok 1920, środa

[...] Napisałem list do mego starego przyjaciela Konstantego Gordziałkowskiego. Temat wiecznie ten sam:

„...Żałuję, żeśmy się nie spotkali z Tobą i nie rozmawiali osobiście. Zawsze bowiem byłeś i pozostałeś w mej pamięci i sercu nie tylko człowiekiem, którego cenię za umysł światły i głęboką kulturę społeczną i humanitarną, ale także przyjacielem, któremu ufam i w którego prawość i charakter wierzę, choćby nas w pewnych zagadnieniach dzieliły różnice wniosków przekonaniowych, niewykluczające głębokiego pokrewieństwa założeń. Zresztą, z pewnością się jeszcze zobaczymy, wierzę – w innych warunkach.

Jadę do Litwy właściwej, to znaczy Kowieńskiej – do Republiki Litewskiej. Po wielu różnych wahaniach, po głębokich zwątpieniach i pesymizmach politycznych, którym ulegałem w pierwszej połowie roku 1919, zamiar powrotu do Litwy dojrzał u mnie latem i po podróży do Kowna i na wieś w Kowieńszczyznę w lipcu 1919 – utrwalił się w postanowieniu ostatecznym. [...]”

19 lutego, rok 1920, czwartek

Dokończenie listu do Gordziałkowskiego:

„O zaangażowaniu się moim do jakiejkolwiek działalności w Zarządzie Ziem Wschodnich nie ma mowy. Byłem zawsze przeciwnikiem koncepcji Kresów i jestem nim obecnie. Polityka kresowa Polski będzie zawsze, moim zdaniem, polityką imperializmu i klas uprzywilejowanych, polityką ancien régime’u społecznego i politycznego na tych ziemiach. Inna ona tam być nie może, choćby ją wykonywał rząd PPS-owski, zasiadający w Warszawie. Podłożem panowania Polski w Litwie i Białej Rusi będą z konieczności zawsze obszarnicy i na nich się tam polityka polska oprzeć zawsze ostatecznie musi. Ruchy ludowe nie będą tam, poza drobnymi oazami lokalizmów, ruchami narodowymi polskimi. Toteż panowanie Polski w Litwie i Białej Rusi będzie się musiało przeciwstawiać ruchom ludowym i będzie uwsteczniało rozwój tych krajów, uwsteczniając zarazem wewnętrzny rozwój samej Polski. Zakładanie przez Polskę swego imperium narodowego na Wschodzie – a taka jest zawsze polityka kresowa, polityka metropolii względem kolonii – nie wyda plonu dobrego ani dla Polski, ani dla Kresów.

Jeżeli Polska się będzie upierać, by rolę swą wobec Litwy i Białej Rusi na zasadach kresowych utrzymać lub jeżeli nie zostanie z tej roli wyparta przez jakieś czynniki zewnętrzne, to à la longue12 źle na tym wyjdzie. Zgotuje ona sobie porażkę na tych ziemiach kresowych. Obecny stosunek do niej Litwy (mówię o Litwie narodowej) stanie się po niejakim czasie powszechnym stosunkiem ludności tych Kresów do Polski. A panować trwale nad jakimś krajem przeciwko jego ludności – niepodobna. Wszystkie tego rodzaju «imperia», czy to będzie tureckie, czy rosyjskie, czy nawet niemieckie, czy powiedzmy – angielskie (Irlandia) – rozsypują się. Pod tym względem złudzeń nie mam i nie miałem.

Polska tylko o tyle osiągnęłaby korzyść rzetelną ze związku ze Wschodem, o ile wyrzekłaby się tam polityki narodowej (nacjonalistycznej) i z wyżyn perspektywy państwowej (rzeczywistej racji stanu) uznałaby prawo i żywotność ruchów ludowych, których pierwszym zwiastunem był na tych ziemiach ruch litewski i pierwszym wykwitem, pierwszą dokonaną formacją – młoda Republika Litewska (Kowieńska). I gdyby nie tylko uznała, ale także zsolidaryzowała się z nimi i podała im dłoń pomocną, choćby kosztem obszarników polskich i przeto kosztem narodowego stanu posiadania polskiego. Zyskałaby tą drogą entuzjazm miłości i wierności tych młodych ludów, wspaniale by tam autorytet swój i wpływy zasadziła, które by ją sowicie wynagrodziły za straty w stanie posiadania. Zbudowałaby przedmurze własnej państwowości na wschodzie i u siebie samej uzdrowiłaby stosunki przez osłabienie wpływów reakcyjnych wewnętrznych, zasilanych bardzo poważnie «narodowym» tchnieniem obszarników z Kresów.

Wiem, że myśli powyższe są bardzo dalekie od możliwości realizacji w Polsce. Nie jest to zresztą jakąś specyficzną właściwością Polski. Polacy są nie lepsi i nie gorsi od innych narodów. Prawdopodobnie każdy kraj i każdy naród w tych samych, co Polska, warunkach, dokonałby tego samego błędu polityki kresowej, co ona. Wszystkie bowiem demokratyczne «racje stanu» narodów współczesnych dążą po linii najmniejszego wysiłku, który nie zawsze jest wysiłkiem najpłodniejszym – i stąd taki chaos i taka anarchia w stosunkach międzypaństwowych. Wszak gdyby nie zależność polityczna i zwłaszcza gospodarcza od kilku potęg Koalicji, to cały środek, południe i wschód Europy zaroiłyby się natychmiast od wojen bez liku, stałyby się po prostu widownią bellum omnium contra omnes13!

Pomimo wszelkich frazesów, a nawet poniekąd słusznych zarzutów względem tak zwanej Taryby młoda państwowa Litwa dzisiejsza jest na ziemiach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego pierwszym widomym organizującym się symbolem ożywczych prądów ludowych. Ona stanie się wzorem dla całego kompleksu tych ziem. Nie Rosja i nie Niemcy, i nie Polska – lecz Ona. I dlatego nie waham się twierdzić (za Herbaczewskim), że stosunek Polski do Kowna jest probierzem tego, czy Polska wojnę wschodnią wygra czy przegra.

Leon Wasilewski sądzi, że flirtem z Łotwą ponad głową Litwy uratuje zasadę koncepcji i polityki kresowej Polski. Złudzenie! Gdyby nawet Polska pokonała militarnie Litwę Kowieńską i zaanektowała ją, nie zmieni to sytuacji. Przypominałoby mi to czyn Kserksesa, który wychłostał morze za karę swych niepowodzeń14.

Mam wrażenie, kochany Konstanty, że Ty jesteś innego niż ja zdania. Jestem jednak bardzo mocny w moim przekonaniu. [...]”

20 lutego, rok 1920, piątek

[...] Bardzo ciekawy stał się w ostatnich czasach stosunek Łotwy do Polski i Litwy. Łotwa zaczyna się stawać pupilkiem Polski i narzędziem w jej ręku do zrealizowania bałtyckiego programu Polski, zmierzającego z jednej strony do odegrania roli protektorki państewek bałtyckich, ich naturalnej liderki w wielkim sojuszu „od morza do morza”, co zarówno zabezpieczałoby wszystkich członków związku przed niebezpieczeństwem Rosji i Niemiec, jak zapewniło Polsce korzyści dostępu do morza w Zatoce Ryskiej. Z drugiej strony – do zabezpieczenia sobie posiadania Wilna i Białej Rusi Zachodniej przez złamanie oporu Litwy. Sama idea bloku ludów „od morza do morza” – wielka idea jagiellońska, idea Rzeczypospolitej wolnych narodów – jest piękna i wartościowa, choćby się miała ziścić pod przewodem Polski. Ale Polska, hołdując tej idei w osobie Piłsudskiego i najlepszych swych mężów, wybiera drogę fałszywą, która ją do celu tego nie prowadzi i sieje zamęt na Wschodzie. Droga tej idei – to nie zagarnięcie Wilna i cząstek Litwy i Białej Rusi, z ofiarowaniem łaskawej protekcji resztkom, którym się raczy przyznać połowiczną niepodległość, lecz zrzeczenie się polityki „stanów posiadania” kresowych, opartej z konieczności na podwalinach reakcji społecznej w zagarnianych terenach, lojalne uznanie wolności samodzielnych ludów organizujących się, jak się im podoba i zwłaszcza – niewygrywanie jednych przeciwko drugim.

Ale gdy się za wykonawcę wielkiej idei używa ludzi takich, jak Leon Wasilewski, ludzi małej miary, wierzących w skuteczność intrygi w zjawiskach, które mają moc procesów dziejowych – dzieło musi chybić. Wasilewski w metodach z Łotwą i w zabiegach na konferencji bałtyckiej w Helsingforsie15 usiłuje pozyskać na rzecz polityki polskiej Łotyszy i, wiążąc Łotwę do rydwanu polskiego, nazywając jej pragnienia i faworyzując jej zachcianki, uczynić z niej taran do rozbicia oporu osamotnionej Litwy. Tą metodą Polska Litwy nie pozyska, a sprytna Łotwa po nasyceniu swych ambicji i apetytów i po wyzyskaniu pomocy polskiej, nie powie „dziękuję” i pójdzie swoją drogą, a jeżeli jej trzeba będzie, to nawet kopnie protektorkę. Litwę zaś to rzuca pod skrzydła protekcji angielskiej, rozbijając dzieło wielkiego związku „od morza do morza”.

21 lutego, rok 1920, sobota

O błędach polityki polskiej na Wschodzie, o jej niekonsekwencjach i o szkodliwości opierania tak odpowiedzialnej akcji na ludziach tego pokroju, co Leon Wasilewski, dużo można by mówić. Dlaczego na przykład prasa polska, i to nie tylko endecka jawnie i konsekwentnie nacjonalistyczna i zaborcza, ale ta niby lepsza „demokratyczna”, ta niby popierająca program Piłsudskiego, wciąż insynuuje Litwie wysługiwanie się Niemcom, kiedy Litwini dawno już z Niemcami zerwali, wygnali samodzielnie oddziały pseudorosyjskie, a właściwie germańskie czy germanofilskie Bermondta, opierają się o Anglię, a wreszcie zwołują Konstytuantę, likwidując już ostatecznie formację Taryby? Dlaczego Polacy nie kwestionują stolicy Łotwy w Rydze, a Estonii w Rewlu, choć miasta te są w większości niemieckie? Dlaczego nie kwestionują wcielenia do Polski Grudziądza, który jest niemiecki, i pożądają niemieckiego Gdańska, przyznają Łotwie całe tak zwane Inflanty Polskie z Dyneburgiem, choć ten ostatni ma chyba mniej jeszcze Łotyszy, niż Wilno ma Litwinów, a natomiast zwalczają zaciekle, jako wyraz dążeń zaborczych, wszelkie pretensje Litwy już nie tylko do stolicy – Wilna, ale do każdego skrawka terytorium na pograniczu polsko-litewskim lub poza obecną linią demarkacyjną polsko-litewską w Ziemi Wileńskiej? Dlaczego?

Jeżeli chodzi o nacjonalistów polskich, o endecję, wyznającą zasady imperializmu polskiego, czyniącą to zresztą jawnie i szczerze, nieuznającą żadnych innych praw państwowych na terytorium byłej Rzeczypospolitej (poza bardzo zwężonym terenem etnograficznym litewskim i poza dalszymi terenami Ukrainy Kijowskiej), prócz praw państwowych Polski, to zwalczanie Litwy i Litwinów jest z tej strony zrozumiałe i konsekwentne. Ale jeżeli się pragnie rzekomo związku wolnych narodów, ligi czy bloku państw dla kooperacji obronnej, gospodarczej i kulturalnej, jak to głoszą wyznawcy polityki Piłsudskiego, to jak usprawiedliwić tę podwójną naturę: jedną w stosunkach spornych, zachodzących między Polską a ludami powstałymi na terytorium byłej Rzeczypospolitej, na które rozciąga swe aspiracje Polska, a inną – do wszelkich innych stosunków, jak łotewskie, estońskie, polsko-niemieckie, polsko-czeskie itd.?

Oczywiście nic w tym nie ma innego, jak żądło tegoż imperializmu, jeno zamaskowane. Tam, gdzie Polska może aspirować do własnego utuczenia się państwowo-terytorialnego, tam się nie widzi i nie chce uznawać tego, co się widzi doskonale i o czym się woła głośno i pięknie w imię haseł sprawiedliwości i wolności tam, gdzie się na nie bezpośrednio pretendować nie może. I czy się przypuszcza, że tej niekonsekwencji nie dostrzegą Litwini, a nawet inne ludy, bezpośrednio niezainteresowane, i że wniosków stąd nie wyciągną? Tą drogą oczywiście się związku nie zbuduje. Zbudować można jeno twór gwałtu, twór przemocy. Czy on jest gorszy czy lepszy od tworu związkowego – to rzecz zapatrywań, ale chcąc coś budować, trzeba przecież działać realnie i dobierać środki do celów, materiał i technikę budowy do zamierzonych planów konstrukcji.

Nie można naiwnie wierzyć, że tandeta jest arcydziełem, że „jakoś tam będzie”, że coś się zbuduje jak Deus ex machina, choć się nie będzie rozumnie stosowało do zamierzeń – środków celowych. A taki właśnie brak rozumnej celowości środków i metod działania cechuje całą politykę PPS-owską w Polsce, politykę zresztą w ogóle wyznawców koncepcji związkowej na Wschodzie (program Piłsudskiego). Endecy są ściśli i mają zmysł konsekwencji i celowości. Ich przeciwnicy w Polsce są w polityce zewnętrznej (czy li tylko zewnętrznej?) połowiczni i dwoiści, niekonsekwentni i dziwnie – intrygancko-naiwni. Toteż albo zwycięży koncepcja endecka, albo jeżeli się wbrew niej coś stanie, to w każdym razie mocą jakichś procesów ubocznych, ale nie działaniem tych „polityków” fantazji, którzy są jak wielkie dzieci i czyniąc błazeństwa, wierzą, że tworzą dzieło wielkie. Oni nic właściwie nie tworzą, jeno brużdżą. Brużdżą i endekom, i własnej koncepcji.

22 lutego, rok 1920, niedziela

Gazety przed paru dniami przyniosły wiadomość o wystąpieniu ziemian kowieńskich z deklaracją lojalizmu względem Litwy. Deklaracja ta zapewnia uroczyście, że ziemianie Polacy w Ziemi Kowieńskiej uważają się za prawowitych obywateli Litwy, stoją mocno na gruncie niepodległości ze stolicą Wilnem. Wśród nazwisk ziemian, podpisanych na deklaracji, figurują: Edward Kudrewicz, Władysław Komar z Bejsagoły, Dominik Dowgiałło16 z Siesik, mój towarzysz kwietniowy w Kownie Łukomski, Oskar Rudkowski i inni.

„Echo Litwy”17, litewski organ Biržiški w Wilnie, wita serdecznie ten krok. Natomiast endecki zachłanny „Dziennik Wileński” Obsta pieni się ze złości. Proklamuje akt ten za zdradę narodową ze strony garstki zaprzańców, którzy się oddają Tarybie i którym pan Obst odmawia nawet tytułu Polaków (ciekaw jestem, kto ma większe w kraju tytuły do kultury polskiej i do przemawiania w sprawach krajowych – pan Obst, przybysz ponoć z Inflant Polskich, dość świeżo upieczony Polak z bardzo niedalekim pochodzeniem germańskim, czy panowie Dowgiałło, Komar, Kudrewicz, autochtoni kraju od wieków i pokoleń, uczestnicy historycznej twórczości polskiej w kraju, krew z krwi i kość z kości kraju i ludu, choć należący do jego arystokracji ziemiańskiej?).

Pisma endeckie w Warszawie, inspirowane przez naszego dawnego Józefa Hłaskę z „Kuriera Litewskiego”, nie omieszkały oczywiście powtórzyć za Obstem potępienia dla ziemian kowieńskich. Co jednak jest najtragiczniejsze w tej inicjatywie deklarantów ziemiańskich, to to, że, jak słusznie stwierdza „Echo Litwy”, będą oni z obydwu stron niezrozumiani. Nacjonaliści polscy w Wilnie i Warszawie rzucili się na nich, wołając o zdradzie, Litwini zaś w Kownie, nieufni z natury narodowej, zrażeni licznymi przykładami niekonsekwencji między uroczystym frazesem Polaków litewskich a konkretnymi czynami wielu spośród nich, nawet takich, którzy nie mniej stanowcze deklaracje już wyrazili i, dodam, uprzedzeni niechętnie do ziemian jako takich z tytułu swych radykalnych i demokratycznych założeń społecznych – nie przyjmą deklaracji tej z entuzjazmem na kredyt, przeciwnie, z rezerwą, oczekując na czyny realne i posądzając manewr przedwyborczy.

Rzeczywiście, pozycja tych lojalnych państwowców ziemiańskich w Litwie Kowieńskiej dalej jest przykra i dwuznaczna. Są oni między młotem i kowadłem, między zarzutem zdrady a niewiary, między interesem narodowym, nakazującym im tęsknić do Polski jako dającej większe, zwłaszcza na Kresach, oparcie ziemiaństwu, a takimże drugim interesem swoim, pchającym ich w kierunku przeciwnym – do kompromisu z państwowością Litwy ludowej, by znaleźć w niej miejsce dla siebie, usadowić się pod jej dachem bezpiecznie dla siebie osobiście i dla swych majątków, łagodząc, ile możności, niechęć Litwinów ku sobie i co więcej – przez połączenie Wilna z Litwą zyskać większe poparcie elementu polskiego i konserwatywnego z Wilna. Są wśród tych deklarantów i szczerzy wyznawcy obywatelstwa litewskiego (Dowgiałło, Łukomski), ale muszą być i wyżej skreślone rachuby. Trudno się też będzie dziwić rezerwie Litwinów, oczekujących czynów. Te przyjść muszą. [...]

26 lutego, rok 1920, czwartek

Jeszcze jedna niekonsekwencja „związkowej” polityki polskiej na ziemiach Litwy i Białej Rusi, zajętych przez Polaków: rzecznicy tej polityki głoszą, że Polska nie narzuca ludności kraju żadnych postanowień i uszanuje swobodnie wyrażoną wolę tejże ludności, która sama zadecyduje o swojej przynależności państwowej. W myśl tej teorii, wojska polskie wygnały najazd bolszewicki z kraju w imię hasła „za naszą wolność i waszą!”, aby właśnie dać ludności możność podjęcia swobodnie decyzji. Ludzie tego kierunku powołują się na znaną odezwę wileńską Piłsudskiego, ogłoszoną w kwietniu roku ubiegłego po zajęciu Wilna. Odezwa ta jest sztandarem i programem całego obozu, w przeciwieństwie do przeciwnego obozu endecji, głoszącego inkorporację białorusko-katolickich ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego z Wilnem do Polski.

Obóz antyendecki, który najwłaściwiej jest nazwać obozem Piłsudskiego, dąży do utworzenia na ziemiach litewsko-białoruskich państwa albo państewek na poły samodzielnych, sfederowanych, albo w jakiejś innej postaci wojskowej sprzężonych z Polską pod jej egidą i przewodem. Koncepcja ta jest punktem wyjścia do rozszerzenia tego związku na kraje sąsiednie (na północy na Łotwę i Estonię, na południu na Ukrainę, a wreszcie w ostatnich czasach mówi się i o Rumunii) dla utworzenia odpowiedniego bloku wschodnioeuropejskiego „od morza do morza”, mającego za ośrodek Polskę i zwróconego przeciwko dwóm potęgom – Niemcom i Rosji. Funkcja tego bloku – obronna i współpracownicza, bodaj nawet spółdzielcza na terenie gospodarczym i kulturalnym.

W systemie tego bloku, w założeniu swoim i w koncepcji bardzo pięknego i istotnie użytecznego, gdyby się dał zrealizować, poszczególni członkowie byliby traktowani nieco różnie. Rumunia oczywiście byłaby związana najluźniej, Łotwa i Estonia byłyby też właściwie niepodległe, Białoruś pojmuje się jako twór wasalny, co do Ukrainy – to się to pojmuje i pragnie rozmaicie, natomiast co do Litwy, to się względem niej stawia alternatywę: albo bez Wilna w granicach ściśle językowych, co najwyżej odpowiadających dzisiejszej linii demarkacyjnej, i w takim razie mogłaby być ona w takim bloku traktowana na równi z Łotwą i Estonią jako państwo niepodległe, sojusznicze; albo z Wilnem, ale w takim razie na stopie ściśle sfederowanej z Polską, a właściwie wasalnej.

O ile sama koncepcja bloku jest, w moim przekonaniu, piękna i rozumna, o tyle powyższemu systemowi tegoż bloku można by zarzucić bardzo wiele. Ale nie o samym tym bloku i jego systemie pragnę mówić. Chodzi o politykę wykonania. Otóż pod tym względem opiera się go w zasadzie teoretycznie na nieograniczonej wolności decyzji ludności zainteresowanych krajów. Jakże wobec tego wygląda praktyka tej polityki w wykonaniu już nie endeków, ale nawet rzeczników tej koncepcji? Co wspólnego z tą wolnościową teorią ma zupełna swoboda agitacji na rzecz inkorporacji do Polski, nawet popieranie i forsowanie tego rodzaju prądów ciągle i na każdym miejscu w Wilnie i na Kresach, ze stłumieniem i całkowitym spętaniem wszelkiej agitacji i wypowiedzeń się na rzecz na przykład niepodległości Litwy, zupełnego separatyzmu Białej Rusi, zwalczanie idei takiego bloku itd.?

Na każdym kroku jest rażąca sprzeczność między złudą a praktyką. Jeżeli zaś wierzy się w to, że blok taki istotnie nie może być stworzony przymusem, ale wypłynąć może li tylko z woli nieprzymuszonej ludów, to jak wytłumaczyć niekonsekwencje praktyki z teorią? Zaiste, chyba tylko tym specyficznym PPS-owskim pomieszaniem elementów nacjonalistycznych z humanitarnymi, które wytwarzają dziwną kakofonię, zwłaszcza w zewnętrznej polityce polskiej.

27 lutego, rok 1920, piątek

Wracając jeszcze na chwilę do wczorajszego tematu, muszę zaznaczyć, że nie dziwią mnie i nie oburzają bynajmniej metody polityki polskiej, skierowane w Wilnie oraz w Litwie i Białej Rusi do popierania propagandy na rzecz wcielenia kraju do Polski przy równoległym tłumieniu wszelkiej propagandy przeciwnej. O ile chodzi o te grupy i element polski, które jawnie stoją na stanowisku inkorporacji Kresów z Wilnem do Polski, metody te są konsekwencją założeń politycznych, są logiczne i zasadne. W polityce trudno się dziwić takim lub innym metodom, o ile są celowe i zgodne z założeniem. Że się przy forsowaniu jakiejś polityki stosuje metody nacisku i wykorzystania swoich wpływów, tłumiąc, o ile się ma środki, wszelką akcję przeciwną – to jest w naturze rzeczy.

Czy to jest dobre czy złe, czy mniej lub więcej szlachetne – o to ze stanowiska politycznego nie chodzi. W polityce ten, kto ma władzę, a więc środki działania, ten z nich korzysta i dlatego zarówno narody w stosunkach wzajemnych, jak stronnictwa w narodzie i klasy w społeczeństwie – dążą do posiadania władzy zawsze, aby realizować skuteczniej swe cele. Może to ze stanowiska etyki chrześcijańskiej nie jest piękne, ale jest polityczne. Ma to miejsce zawsze, a jeszcze bardziej w stosunkach wojennych i powojennych, które przeżywamy. Dla energiczniejszego działania tą metodą stronnictwa, klasy lub narody potęgują nawet nieraz władzę aż do dyktatury, by usunąć wszelką rywalizację i posiąść monopol forsowania swej polityki, jak to uczynili bolszewicy w Rosji, stosując „dyktaturę proletariatu”.

Nie można się więc zbytnio dziwić Polakom, że postępują tą samą drogą w swej polityce „krajowej”. Niepodobna stosować do Polaków innej miary, niż się stosuje do wszystkich. Nie są Polacy lepsi, ale nie są i gorsi od innych. To samo w analogicznych warunkach i o wiele nawet brutalniej niż Polska na Kresach Wschodnich czynią Niemcy, Czesi, Rumuni, Łotysze i bodajże wszyscy inni – przykładów można mnożyć bez liku: tereny plebiscytowe niemieckie przed ich objęciem przez międzynarodową Komisję Plebiscytową (Górny Śląsk, Mazury), Śląsk Cieszyński, Inflanty (Latgoła18). Nie wierzę w jakąś szczególną cnotę Litwinów, toteż jestem przekonany, że i oni by nie inaczej działali, gdyby na przykład posiedli gubernię wileńską. Powiadam – nie dziwię się bynajmniej. Nie oburzam się też bardziej na Polaków, niż bym się oburzał na kogokolwiek innego w tych samych warunkach, o ile chodzi o politykę, zbudowaną na zasadach panowania (nacjonalizm, imperializm itd.), zmierzającą do inkorporacji tych ziem do Polski.

Inaczej się jednak ma rzecz, jeżeli mam przed sobą kierunek, który głosi zasadę wolnego związku, ideę wielkiej kooperacji samodzielnych ludów, koncepcję bloku „od morza do morza” i stawia za hasło swobodne wypowiedzenie się ludności ziem wyzwolonych w sprawie budowy państwowości. Jeżeli przy takim postawieniu sprawy i pod sztandarem takiego programu dziejowego, jakim jest piękny program związkowy Piłsudskiego, uprawia się jednak politykę popierania, a nawet forsowania propagandy inkorporacyjnej, nie dając równej swobody formom propagandy przeciwnej oraz wszelkim koncepcjom innym, to wolno zapytać: czy się, głosząc program i ideę, tylko udaje frazes, w który się w istocie nie wierzy, czy też jest się naiwnie niekonsekwentnym i przypuszcza, że Deus ex machina nagle samo dokona się to, co się głosi, bez odpowiedniego działania albo nawet pomimo działania przeciwnego? Czy zła wiara, czy brak instynktu politycznego?

Co do mnie, to wierzę w skuteczność i mądrość koncepcji bloku kooperatywnego narodów „od morza do morza” i w to, że umie się on zrealizować li tylko w drodze samodzielnego współpracownictwa i dlatego tak razi mnie polityka, która, głosząc to w założeniu, przeciwdziała w wykonaniu.

28 lutego, rok 1920, sobota

[...] W numerze „Echa Litwy”, który dziś otrzymałem, są zamiast artykułu wstępnego dwa obszerne wyciągi z mojego listu styczniowego do ks. Tumasa, zatytułowane Powrotna fala (z listu prywatnego) i zaopatrzone w dopisek redakcji tej treści: „Powyższy list otrzymaliśmy od jednego z najwybitniejszych obywateli Litwy. Objaw znamienny i nie wyjątkowy – to otrzeźwienie naszych Polaków litewskich”. Sądzę, że liczni moi przyjaciele, a ponoć i wrogowie w Wilnie domyślą się z łatwością mego autorstwa, a może nawet „Dziennik Wileński” Obsta odpowie napaścią brutalną, jak zwykle. [...]

5 marca, rok 1920, piątek

[...] Zbliża się więc termin mojego powrotu do Litwy. Pragnę tego, ale zarazem boję się wielu przykrości i rozczarowań. Znając dobrze podłoże stosunków litewskich, wyczuwam nastroje, jakie zastanę w Kownie i Litwie, z góry mam ich przedsmak, który będzie dla mnie z wielu względów gorzki. Dotyczy to zwłaszcza uprzedzeń litewskich i niechęci do Polaków jako takich. Może te uprzedzenia i ta niechęć mają swoje uzasadnienie, niemniej dla Polaka są one przykre i krępujące, a poniekąd nawet czyniące tam jego stanowisko bardzo bolesnym.

Wątpię coraz bardziej, żeby mi się udało zainstalować w Bohdaniszkach. Przeczuwam, że powrót Papy nastąpi rychło i że dla nas dwóch w Bohdaniszkach, wobec naszego stosunku wzajemnego, miejsca nie będzie. Oczywiście ustąpić będę musiał ja, a nie Papa. Wypadnie mi więc osiąść w Kownie i naturalnie zająć jakieś stanowisko na służbie państwowej – bądź w sądownictwie, bądź gdzie indziej. Otóż na takim stanowisku czuć, że się jest podejrzewanym z tytułu swej narodowości, to rzecz przykra i nawet upokarzająca. Wysługiwać się wbrew moim przekonaniom oczywiście nie będę, a cokolwiek bym zrobił takiego, co by się nacjonalizmowi litewskiemu nie spodobało – wnet z obozu tego będą węszyć i insynuować, że może być w działaniu moim ukryta intryga antylitewska, z polskości mojej płynąca. Na to jest się narażonym zawsze, a to bardzo przykre, toteż trzeba być bardzo ostrożnym i czuwać nad utrzymaniem swej niezależności, która może być na szwank narażona. Jak w Polsce dość jest być Żydem, aby być narażonym na każdym kroku na posądzenia i insynuacje, a to samo miewało miejsce w Polsce względem Rusinów, Czechów, Niemców, Rosjan, tak w Litwie narażeni są na to Polacy.

A jednak wracam, bo mnie tam ciągnie miłość do kraju i wiara w sprawę ludową oraz przywiązanie do ludu litewskiego. Ze źródeł tych moja tęsknota wywodzi moje poczucie obowiązku obywatelskiego, a zresztą wiąże się z nimi moja koncepcja polityczna na przyszłość, oparta na wierze w zwycięstwo idei solidaryzmu i współdziałania twórczego narodów, oderwanych od Rosji.

Poza tym, wzgląd na Bohdaniszki też gra rolę. Konstytuanta litewska się zbierze, mogą być uchwalone ustawy reformy agrarnej oraz różne zastrzeżenia prawne względem osób i majątków tych, którzy się ekspatriowali lub służą w Polsce. Papa jest coraz starszy i niedołężnieje. Muszę być w pogotowiu na miejscu, by na każde zawołanie stanąć na posterunku dziedzictwa rodzinnego.

W Litwie jest jakieś wrzenie antypolskie, może przesadzam, ale przecież chybiony bunt wojskowy w Kownie nie jest zjawiskiem, które można całkiem zbagatelizować. Dochodzą wieści o pewnym fermencie, o walkach stronnictw, o akcji przeciwko gabinetowi Gałwanowskiego19. Gotują się wybory do Konstytuanty. Położenie zewnętrzne Litwy jest dość ciężkie wobec najbliższych sąsiadów. Zbliżenie Łotwy do Polski i w ogóle wzrost wpływów polskich w krajach bałtyckich osamotniły Litwę.

[...]

22 marca, rok 1920, poniedziałek

Od wczoraj w południe jestem w Wilnie. [...] Straszyli mnie ludzie, których widziałem po przyjeździe do Wilna, że Litwini mnie nie wpuszczą i że chyba zmuszony będę przejechać przez linię demarkacyjną drogami bocznymi tajnie, na przykład przez Turmont20, skąd można się furmanką pokątnie przemycić na stronę litewską. Istotnie, Litwini zarządzili zamknięcie granicy na parę tygodni na czas wyborów do Konstytuanty i nie wpuszczają jadących drogą nawet za przepustkami. Były wypadki, że ludzie jadący przez Jewje21, pomimo że posiadali przepustki nie tylko od władz polskich na wyjazd, ale i od Komitetu Litewskiego22 na wjazd do Litwy, musieli z Jewja zawracać (zdarzyło się to Eugeniuszowej Römerowej i wielu innym).

Jednak dzień dzisiejszy rozproszył co do mnie wszelkie obawy pod tym względem. [...]

24 marca, rok 1920, środa

Spostrzegam, że pod bardzo wielu względami moje pojęcia o stosunkach w Litwie posiadały duże braki i niedokładności. Wiele rzeczy, które mi się wydawały proste i układające się w pewne schematy, gdy się o nich myślało z daleka, teraz z bliska wydają się o wiele bardziej skomplikowane. Dość kilka dni pobytu w Wilnie, aby się przekonać, jak problem litewski jest doprawdy trudny do rozwiązania i jak głębokie tu zachodzą sprzeczności w różnych procesach, zmierzających do różnych rozwiązań.