Golem ebook

Maciej Płaza

GOLEM

Powieść powstała w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Copyright © by Maciej Płaza, MMXXI

Wydanie I

Warszawa MMXXI

Niniejszy produkt objęty jest ochroną prawa autorskiego. Uzyskany dostęp upoważnia wyłącznie do prywatnego użytku osobę, która wykupiła prawo dostępu. Wydawca informuje, że wszelkie udostępnianie osobom trzecim, nieokreślonym adresatom lub w jakikolwiek inny sposób upowszechnianie, upublicznianie, kopiowanie oraz przetwarzanie w technikach cyfrowych lub podobnych – jest nielegalne i podlega właściwym sankcjom.

Golem

Skręcił za róg i już był w miasteczku, szurał koślawo po zabłoconym bruku. Poranna mgła odlepiała się dopiero od bielonych chałup. Gdzieś w zaułku, spostrzegł to w przelocie, gibała się postać starego nosiwody, tak zgarbiona pod koromysłem, że zamiast twarzy widać było tylko kaszkiet na schylonej głowie. Z krzaka tarniny przy płocie, oblepionego sinymi jagodami, smyrgnęło stado wróbli, aż krople rosy sypnęły się z kolczastych gałązek. Wznosiły się pierwsze dymki z kominów, jeszcze niedospane i zimne, snuła się parna woń odgrzewanych kartofli, w którymś z mijanych podwórzy kokosiło się w odemkniętych dopiero drzwiczkach kurnika. Przemknęło coś przez pusty targ, pewnie kot, może pies zabłąkany z gojskiej dzielnicy. Widział to wszystko i czuł, ale nic nie słyszał, uszy zalepione miał wielką głuchotą. Przyjdzie się przyzwyczaić, przemknęło mu przez myśl, odtąd trzeba gadać rękoma, kreślić słowa i pytania w powietrzu, czarnymi rękawami mazać litery na przezroczystym pergaminie. Raptem zastygł. Usłyszał, przysiągłby, że usłyszał, jak nóż zgrzytnął o osełkę. Nie w pobliżu, tylko hen, parę ulic dalej, tak dotkliwie, że niemal zobaczył ruch ręki zaciśniętej na trzonku, posuwisty ruch ostrza w półświetle padającym przez okno na stół kuchenny. Wtedy jak gdyby na chwilę odzyskał słuch, wszystko wokół rozgadało się, rozkrzyczało, aż zdumiony zadarł głowę, chwytał te dźwięki oszołomionymi uszami i pojął, że to nie obecna chwila do niego gada, nie ten senny, jesienny świt, tylko noworoczny czas Strasznych Dni, niby ledwie miniony, ale jeszcze nie do końca, widać snuł się po kątach i wreszcie uleciał, uwolniony może tym zgrzytnięciem noża, może pierwszym zaśpiewem czyjejś porannej modlitwy: trzepot skrzydeł białych kogutów zarzynanych dla odkupienia grzechów, uroczysty dźwięk baraniego rogu, chłostanie sznurów biczujących się chasydów, pokutne lamenty w Dzień Pojednania, gdy obok nieuczciwych sklepikarzy, brutalnych ojców, srogich mełamedów i zdradzających mężów kajają się niewinni, a spieszący do synagogi wymieniają trwożne pozdrowienia, by każdemu chleb, a nie śmierć, zapisano w niebie na nowy rok. Przebrane w żałobną biel miasteczko skuliło się w sobie, wymodliło, wygłodziło w poście, potem zbudziło się, otarło łzy i żyło dalej. Dźwięki odfrunęły ponad czarne dachy, rozwiały się w chłodnym powietrzu. Po chwili otworzyły się drzwi którejś z chałup, wychyliła się ręka z nocnikiem, chlusnęło, zaspana twarz krzyknęła coś, pewnie przeklęła snujące się jeszcze nocne demony, by czmychnęły tam, gdzie ich miejsce. Nie usłyszał już tego, uszy na powrót zalepiła mu głuchota. Język, tępy klin, obrócił się w zaschniętych ustach, próbował wtórować słowom, które nagle zaśpiewały w głowie: Jak głuchy nie słyszę i jak niemy, co nie otwiera ust swoich. Zaniemiałem milczeniem, zwątpiłem o dobru, choć ból mój się zajątrzył.

Ludzie popatrywali, jak wlecze się pustymi ulicami, chudy i blady kloc, w buciorach ściągniętych jakby z kogoś większego, choć znaleźć takiego gdzie indziej niż w cyrkowej budzie nie byłoby łatwo, w kapocie uśmodrzonej błotem kto wie jakich dróg. Lewą nogę ciągnął po kamieniach, na plecach niósł worek, jedną rękę trzymał wetkniętą za sznur tego worka. Szedł kulawo, ale bez zawahania, ani razu nie obrócił głowy, czy aby nie błądzi, najwyraźniej wiedział, dokąd zmierza, mimo że nie szedł prosto do określonego miejsca, tylko krążył niespiesznie. Minął cerkiew, przeszedł przez główny plac targowy, a gdy dotarł na mały rynek, przystanął przed stojącą tam synagogą, przed domem kahalnym, potem pod chałupą szamesa, jak gdyby to on był tym łachmaniarzem ze starego dowcipu, co spytany, kogo ważnego zna w mieście, pochwalił się, że zna szamesa, a ten zna przecież całe miasto. Zatoczył koło, wreszcie zatrzymał się przy pompie i wtedy jeszcze wyraźniej okazało się, jaki to połamaniec. Gdy pił wodę, nie schylił się ani nie przykucnął jak człowiek, tylko zawisł cały nad pompą, zgarbił się, objął ją sztywno i ścisnął swym ubłoconym cielskiem. Wodę chłeptał z dłoni, choć, spostrzegli niektórzy, przedtem obmył ją i przez chwilę poruszał ustami, może mamrotał modlitwę.

Ludzie przyglądali mu się zza okien i płotów. Gadano, po co przyszedł i właściwie kto to. Wędrowny żebrak chyba nie, nie miał postawy żebraka, nie widać było, by zwykł o coś prosić. Może hultaj bez zajęcia, nie, też nie, bo twarz, choć toporną i gliniastą, miał młodzieńczo niewinną, zresztą nie szedł przez miasteczko jak włóczęga, nie patrzył ciekawie, co kto ma w izbie, w obejściu, na szyldzie sklepu, wcale nie rozglądał się dokoła. Dezerter też nie, bo nie krył się, nie bał się oczu agentów i języków donosicieli. I na pewno nie goj, bo ubrany był po żydowsku, a choć bez pejsów i brodę miał krótką, to i tak kugiel miał wypisany na twarzy. Może przywędrował do cadyka, niósł kwitl z błaganiem o modlitwę do Najwyższego o podreperowanie zdrowia, ale kto by w taką drogę wybierał się na noc. Prędzej dotarłby do miasteczka po południu, jak tylu innych potrzebujących, i znalazł nocleg w austerii Lejba Fiszelsa lub kątem w czyjejś stodole czy szopie, by stawić się na miejscu późnym przedpołudniem, gdy świątobliwy zakończy poranne modlitwy. Kto zresztą śmiałby przyjść pod czcigodne drzwi niechlujny i brudny, wykluty wprost z błotnistej nocy? Tym bardziej, myślano, nie może to być chasyd przybyły z pielgrzymką, by oddać cadykowi cześć i nasycić się jego blaskiem. Skoro i to nie, i w ogóle nie wygląda na obcego, to może jest miejscowy i wrócił skądś po latach niebytności.

Szukano więc w miasteczkowej pamięci, która nie wygasa, najwyżej mąci się i myli, ale wyjazdy za robotą, odejścia, odstępstwa, wychrzczenia i zdrady karbuje w sobie do trzeciego pokolenia. Z której on rodziny, do kogo tu wrócił, kiedy, dokąd i co poniosło go w świat? Było takich sporo, co rusz ktoś wyjeżdżał, pocieszając się przez ściśnięte gardło, że ziemia przecież wszędzie jest ziemią, a skoro i tak każdy Żyd żyje na wygnaniu, żadna to różnica, gdzie go pochowają. Przedostatni syn młynarza Szlomy Fuchsa uciekł trzy lata temu przed poborem, młynarz zrezygnował z ufundowania szafy ołtarzowej do gminnej synagogi i nowego zwoju Tory do chasydzkiej bóżnicy, by opłacić łapówkę, potem młodego Fuchsa przeprowadził w nieznane przez austriacką granicę przemytnik Kapturak. Syn krawca Aszera Zysmana wyjechał do Ameryki, potem napisał, że nie wróci, bo po co w tę cebulową biedę, ale nie zapomni o swoich, niech Zysmanowie czekają cierpliwie, wkrótce załatwi szyfkarty i ściągnie ich do siebie. Dow Berman, mełamed, omal nie wyklął syna, którego wychował po chasydzku, a ten, pojechawszy na Litwę, dał się urobić tamtejszym rabinom, od półtora wieku wieszającym psy na chasydach, i poszedł do jesziwy na studia talmudyczne. Ktoś wyjechał i wrócił jako socjalista, syjonista, odstępca, ateista, i truł bluźnierczą gadaniną, aż powiedziano mu: komu innemu tak gadaj, najlepiej wracaj, skądeś przyszedł, byś nie hańbił rodziny, idźże już, obyś nogi połamał. Ktoś uciekł od żony, porzucił ją, nieszczęsną agunę, z trójką dzieci, niech go febra trafi, niech franca mu zeżre pecełe. Ktoś inny niespodzianie przestał pisać listy i słuch o nim zaginął. Szukano, myślano, pytano. Nie znalazł się w tym pospiesznym spisie nikt, kto by wyjechał jako chłopak, wyrósł na takiego drągala i wrócił, pokręcony i dziwny.

Wiedzieć by chociaż, myśleli przesądni, którędy przyszedł, czy nie od północy, skąd, mówił prorok, przyjdzie kiedyś zło na mieszkańców tej ziemi, choć co prawda na ziemiach rusińskich zło przychodziło z rozmaitych stron, najczęściej zza węgła. W żydowskim mieście ulice niby mają oczy, a jednak, uzgodnili potem ludzie, nikt go wcześniej nie przyuważył: ani na moście koło młyna, ani przy gorzelni, ani pod lasem, ani na biegnącym w stronę Rohatyńca gościńcu, którym od wojny japońskiej kozacy z garnizonu częściej niż dotąd ciągnęli na ćwiczenia. Ot, jakby pstryknąć palcami, wytoczył się zza rogu i już był, znikąd, i szurał ciężko po błotnistych ulicach. Wiedzieć by chociaż, czemu akurat tego dnia, i czy sam wie, którego. Że jesiennym świtem, jedenastego tiszri 5671 roku.

Potem ranek przejaśnił się, oczyścił, przetarły się do końca zaspane oczy, nagrzały piece, na dobre rozbudziły się stajnie i obórki, rozskrzypiały się furtki, końskie uprzęże i studzienne żurawie, zaturkotały na bruku furmanki woziwodów i mleczarzy, skryba reb Symche pierwszy wszedł do mykwy, by obmyć się przed kaligrafowaniem świętych pism, dzieci wybiegły do chederu, radośniejsze niż zwykle, bo dziś piątek i nauka ma trwać tylko do popołudnia, a nie, jak co dzień, do wieczora, szames zaczął krążyć po ulicach, stukać laską w szyby i wzywać natarczywie do synagogi: in szul arajn! Dzień popędzał do roboty w warsztatach i sklepach, do kuchennej krzątaniny, spieszniejszej niż zwykle, bo w piątek wszystko trzeba pokończyć przed szabasem, do kornych modlitw, do nauk i studiów, do herbaty, gorzałki, tabaki i fajki, do uniesień i płaczów, do targów, plotek, łapówek, awantur, do słów świętych i grzesznych, do nieubłaganego życia, i kulawy przybłęda naraz zniknął, nie z ulic miasta, ale z myśli ludzi, sprzed ich oczu, na jakiś czas.

Śpiew w głowie ciągnął go naprzód, nie wiedział dokąd, ale zdawało się, że idzie jego szlakiem, że prowadzą go wersety pisane we mgle przez niewidocznego skrybę. A skoro, jak wie każdy pobożny Żyd, psalmy dają ochronę na sto pięćdziesiąt okazji, to może ten, który wybrzmiał na koniec, gdy skręcił w uliczkę niby bliską małego rynku, bo w miasteczku wszędzie było blisko, ale na uboczu, wiodącą ku zamiejskim łąkom, może ten akurat psalm sprawiał, że człowiek mimo woli trafia tam, dokąd kieruje go wola Najwyższego, bo gdy dotarł do słów: Stanęły nogi nasze w bramach twoich, Jerozolimo, i lewa noga po raz kolejny doszurała się do prawej, prawa stawiła opór, nie zrobiła więcej kroku. Choćby chciał, nie miał siły iść dalej. Głowę wypełniał mu dymny żar, tętniło w niej coś, ale już nie słowa, raczej ból. Usiadł ciężko na bruku. Zza płotów i grubych szybek w oknach najbliższych domów spoglądały rozciekawione oczy. Z podwórza naprzeciw wyszło stado kaczek, pokolebało się nad staw obrośnięty wiechliną i tatarakiem. Leniwie nadjechał wóz, siwy bałaguła w cerowanym kaszkiecie przyglądał się spod gąsienicowatych brwi, zagadał, pewnie o coś pytał, potem skinął w stronę małego rynku i pojechał dalej.

Dom, przed którym usiadł, był okazalszy niż inne, miał wysoki dach z niestarym jeszcze gontem, rozsiadł się pękato tuż za niskim płotem i pysznił się bielą ścian, i gdyby nawet w wymytych oknach, ciągnących się długim szeregiem, nie stały świeczniki, a w głębi nie dostrzegł bimy, i tak domyśliłby się, że to właściwie nie dom, ani urząd czy sklep, tylko modlitewnia, i to niemała, nie zwykły sztybel, w którym gnieździ się garstka chasydów, tylko bóżnica kogoś znacznego, pewnie cadyka. Widział to, bo zza płotu wychylało się całe skupisko podobnych dachów, i wiedział, co się tam znajduje, czuł, że trafiłby po omacku z budynku do budynku: besmedrysz, dom świątobliwego, może też domostwo jego dzieci i wnuków, mieszkalnia dla uczniów, rozległa jadalnia, do której miejscowi i przyjezdni chasydzi, szacowni goście, rozmaici cadykowie i wędrowni magidzi schodzą się na zbożne i gwarne tisze, obora i stajnia, piwnica na wino i miody, osobna kuchnia na Pesach. Prawdziwy żydowski dwór, bez przepychu, niepodobny do pałacu cadyków z Sadagóry, o którego bogactwach opowiadano legendy, a jednak godny i dumny.

Ciało słuchało go coraz mniej, ogarniała go słabość, ni to sen, ni omdlenie, dachy rozkołysały się na sinym niebie. Głowa opadła mu do tyłu tak mocno, że włosami dotknął bruku, w oczach mu pociemniało. Przez myśl przebiegł mu jeszcze cichnący werset: Wszak lepszy dzień w przedsionkach Twoich od tysiąca, wolę stać na progu domu Pana mojego, niż wylegać w namiotach bezprawia. Nagle nadeszli skądś i otoczyli go ludzie: nachyliły się nad nim chude twarze o barwie zszarzałej bieli, tej samej co koszule, i grzbiety podobne do pogiętych tyczek chmielu, patrzyły na niego oczy rozpalone od książek i postów, dyndały pejsy. Kilkoro ust poruszało się niemo, póki nie wskazał na swoje głuche uszy. Wśród długich kaftanów, otoczona nimi jak rycerską eskortą, nie, raczej strażą anielską, jaśniała postać strojna w atłasową biel, niziutka, z brodą sięgającą piersi, wsparta na lasce. Zrozumiał, że to świątobliwy w otoczeniu swoich chasydów wraca z mykwy i udaje się na modlitwę. Ręka zaciśnięta na lasce poruszyła się nieznacznie. Dwaj najroślejsi chwycili go pod pachy, dźwignęli z bruku, a potem, postępując stosowne kilka kroków za orszakiem, wprowadzili przez bramę.

Sądził, że zaprowadzą go do kuchni, dadzą miskę kartofli lub kromkę chleba ze śledziem, a potem odeślą, najwyżej pozwolą się przespać w drewutni czy stodółce, i załkał w nim żal, że to będzie wszystko, że straci coś, czego nie zdążył posiąść, że nie rozda tego, co ma do rozdania, nie wiedział czego ani komu, podpowiadał mu to jedynie spowity mgłą przewodnik w jego głowie. A jednak nie, powiedli go do besmedryszu. W progu schylił się, ale i tak grzmotnął czołem w futrynę. Jak wszyscy obmył ręce w kijorze przy wejściu. Był to niewielki chasydzki besmedrysz do codziennych nabożeństw i nauk, bez bimy, tylko z wysokim pulpitem do czytania Tory. Szafę z rodałami spowijał parochet z zielonego aksamitu, haftowany, domyślił się, czystym złotem. Prócz ozdobnych świeczników był to jedyny rozbłysk przepychu w schludnym, ale prostym wnętrzu. Wsporniki przytrzymujące belkowany sufit, ławy, stoły, pulpity, bambetla przy piecu, półki pod ścianą, na których ciągnęły się nieskończone szeregi ksiąg, oprawnych starannie, wspaniale zdobionych, ale dawno już porozlatywanych, ścioranych pewnie do nieczytelności od dziesiątków lat używania, głównie traktatów Miszny i Gemary, midraszów, może także, nie widział tego jeszcze, ale coś podpowiedziało mu, że tam są, tomów Zoharu i innych dzieł kabalistycznych, wszystko to więc, od podłogi z grubych desek po dostojne księgi, było zużyte niestrudzoną ręką czasu, zaświadczało, że świętość, nie mniej niż samo życie, jest długą, żmudną pracą.

Od najprzyboczniejszego chasyda, krępego, o niespokojnych oczach i czole porytym nieustanną troską, świątobliwy wziął nabitą i zapaloną nie wiedzieć kiedy fajkę. Zobaczył jego, stojącego przy drzwiach z pokornie schyloną głową, i pykając dymem o durzącym zapachu, przyjrzał mu się przez chwilę, jak gdyby ujrzał go po raz pierwszy. Chasydzi szeptali coś do siebie, pokornie i nieufnie. Starali się nadać swoim oczom, twarzom, ustom ten sam wyraz, co ich przywódca, by widzieć i myśleć to co on, ale drobna twarz świątobliwego, pożłobiona głębokimi, ale prostymi zmarszczkami, okolona brodą i pejsami zrośniętymi w jedną siwą gęstwinę, z bursztynami oczu wprawionymi w rogowe okulary, była nieprzenikniona. On otworzył usta, wygardłował z siebie: Szolem alejchem. Światło od świątobliwego biło mocno, ale, ujrzał to od razu, podbiegłe już było krwią zmierzchu. Jedna z iskier przedwiecznego blasku, uwięzła wśród rusińskich bezdroży, wśród wrogich pomruków, w gęstniejącym mroku. Czy Święty, niech będzie błogosławiony, nie zapomni o niej, czy zdąży zabrać ją w porę spomiędzy rozbitych skorup, nim zgaśnie? Kto przyjdzie po niej, czy nie skończą się cuda, gdy świat, zmarniały do reszty, wyprze się prawdziwej pobożności? Z czcią schylił głowę i rozłożył obie ręce, pokazał, że nie ma ani kwitla, ani rubla na opłatę, ani zupełnie nic, i że w ogóle nie z tym przyszedł, nie po prośbie, nie w żadnym zwykłym celu, ale w jakim celu, nie wie.

Miał ręce kowala lub drwala, wielkie i sękate, garbowane robotą, co prawda trudno pojąć jaką, bo tak garbowani bywali ci, co pół życia pracowali przy wyrębach lasu, w kamieniołomach, w okrętowych kotłowniach. A on był młody, widać było, że ledwie parę lat temu zastygł w dorosłej postaci. Ta młodość była jednak przetrącona nie tylko robotą, trudem stu silnych chłopów ściśniętym w jedno ciało, dwudziestu lat w jeden rok, ale też chorobą, nie, mnóstwem chorób, które musiały sprzysiąc się przeciw niemu już w dziecięcym wieku. Ciało miał krzywe, skórę barwy starego płótna, tej samej co jego worek, czoło pokreślone bólem, oczy zaćmione bezsennością i głodem. Przez jego policzek biegła blizna, może znamię, może ślad po szwie zrobionym ręką cyrulika, który niewprawny, zagrzał się do roboty szklanką spirytusu. Kogo Bóg naznacza, temu nie błogosławi, odezwał się reb Arje Szub, ale świątobliwy uciszył go ruchem ręki. Rebe, spytał reb Jakow Ber, który wprawnie baczył na jego gesty i spełniał ukryte w nich polecenia, wyuczone od lat, podawał świątobliwemu fajkę, laskę, szklankę, książkę, pióro, modlitewnik, tefilin i tałes, przed modlitwami nakazywał ciszę, jedynie śpiewom przewodniczył Arje, główny kantor i mistrz chasydzkich nigunów, rebe, powtórzył reb Jakow, co to za jeden, czy ty go znasz? Świątobliwy milczał przez chwilę, potem skinął pytająco w stronę przybysza. Skąd przychodzisz?, zapytał Jakow. Jesteś chasydem? Wędrujesz do swojego cadyka? Skąd on, gdzie mieszka? W Międzybożu, Czarnobylu, Stepaniu, Ołyce? Przybysz wytrzeszczył się tylko na te pytania, widać było, że nic nie usłyszał. Któryś z chasydów klasnął mu znienacka koło ucha, ale chłopak ani drgnął. Nagle skądś daleko, może z pastwisk nad rzeką, dobiegło zajadłe szczekanie psa. Chłopak przekrzywił głowę, nasłuchiwał czujnie. Udaje, prychnął Jakow, ale świątobliwy znów nakazał ciszę. Przybysz coś gadał. Usta miał prawie nieruchome, ale mruczał niewyraźnie, i po chwili nasłuchiwania chasydzi wychwycili z tego mruczenia dobrze znane słowa: Nędzny jestem i konający od wstrząśnień, znosiłem grozy Twoje, upadam, po mnie przeszły ognie Twoje, trwogi Twoje skruszyły mnie. Psalmy klepie, zaśmiali się. Tyle wbili mu do głowy, tyle tylko ojciec lub mełamed w chederze wtłukł mu kijem. Zwykły Tehilim Jid, półgłupek wędrowny. Jeszcze większy tułacz niż każdy Żyd, bo głupek, jak wiadomo, nie ma swojego miasta. Ale może za to szczęśliwszy, bo Wiekuisty głupków strzeże. Uciszcie się, powiedział reb Jakow i głośno odczytał myśli ze zmarszczonego czoła cadyka: Lepszy głupek, który wędrował, niż mędrzec, który siedzi w domu. Mądrości czy głupoty szuka się w oczach, nie w twarzy. Co widzisz w tych oczach, rebe?, spytał reb Arje i wtedy po raz pierwszy usłyszeli głos świątobliwego, kruchy, ale stanowczy: Jego tułaczka trwa dłużej, niż wam się wydaje. To kalekie ciało nie jest pierwszym domem dla jego udręczonej duszy.

Wtedy reb Jakow nagle ujrzał to w przybyszu, dostrzegł iskrę przedwiecznego blasku, tlącą się w jego zamglonych oczach, zabłąkaną wśród rusińskich wiosek, wśród naśmiewań dzieciaków, litościwych błogosławieństw gospodyń i kramarek, które wciskały mu w rękę kromkę lub kawałek sera, wygrażań chłopaczysków siedzących w kucki pod gospodami. Ile już żywotów, pomyślał, ile pokoleń tak się wleczesz, może wieków. Jak długo jeszcze. Za cóż cię taka pokuta spotkała. Nieczęsto świątobliwy wskazywał im takich nieszczęśników, skazanych na tułaczkę w cierpiących ciałach, nim ich dusze oczyszczą się i wyzwolą z grzechów.

Jakow podał świątobliwemu kawałek papieru i ołówek, pomógł mu usiąść. Świątobliwy skreślił pytanie w zwykłym żydowskim języku i przez Jakowa podał kartkę chłopakowi. Ten zagapił się na ołówek, potem chwycił go, krzywe palce ułożyły się z wysiłkiem. Skrobnął parę znaczków. Po hebrajsku!, zawołał ktoś, zna święte pismo! Jakow odczytał z kartki: dziewiąty aw 3830. Tisza be-Aw, data zburzenia Świątyni. Święto, które je upamiętnia, to najżałobniejszy dzień w roku. Niektórzy twierdzili, że tamtego nieszczęsnego dnia narodził się Mesjasz. Bluźnierco!, krzyknął ktoś, wypędzić go! Świątobliwy przyglądał się chłopakowi przez chwilę. Twoje imię, napisał. Chłopak długo wpatrywał się w kartkę, potem zamknął oczy, koślawa ręka sama nakreśliła zakrętas, jeden jedyny. Bejt. Błogosławiona litera, od której wszystko się zaczęło, bez której nie powstałby świat. Jakow zadrżał, niemal słyszał, jak idzie za nią święty werset: Bereszit bara Elohim…, potem uśmiechnął się w duchu, bo przypomniała mu się opowieść z Zoharu, w której Wiekuisty, gdy zechciał stworzyć świat, wezwał do siebie wszystkie litery Tory i każda z nich prosiła, by od niej zaczął stwórczą pracę. Świątobliwy odsunął kartkę. Pisz prawdę, przekazał Jakow. Chłopak zawahał się i maznął mniejszy zygzaczek. Jud. Początek jeszcze świętszego ciągu liter, najświętszego ze świętych. Świątobliwy ze zniecierpliwieniem zmiął papier, znów zmierzył chłopaka wzrokiem, potem wycelował w niego fajką i powiedział: Nazwę cię Rafael. Napiszcie mu to. Rafael, czyli „Pan uleczy”. Oby Wiekuisty przywrócił ci zdrowie.

Co z nim zrobimy, rebe?, spytał Jakow. To włóczęga, odparł ktoś. Odeślemy go do przytułku? Uczony włóczęga, dodał Arje i wtedy rozgadali się jeden przez drugiego: Może to, co go przetrąciło, przerwało mu nauki. Może był magidem. Taki młody? Nie jest młody, wydaje się tylko. Może to syn jakiegoś cadyka. Chyba raczej wnuk. Uciszcie się, powiedział Jakow i świątobliwy przemówił ponownie: Kto nie ma domu, ten wszędzie jest u siebie. Niech zostanie, gdzie chce, ale musi pracować. Może studiować tutaj, jeśli będzie chciał. Każcie go nakarmić.

Kucharka, krzątająca się właśnie przy pyrkającym garze, w którym pewnie gotował się czulent na szabas, nakarmiła go śledziami i resztką barszczu z poprzedniego dnia. Po chwili też, gdy opłukał ręce i jadł łapczywie, dręczony, poczuł to dopiero teraz, głodem od nie wiedzieć ilu dni, odkroiła mu kawałek miodownika z porcji schowanej w kredensie, odsypała ze słoika garstkę migdałów i nalała szklankę słodkiego wina. Zabulgotało mu w kiszkach, zaszumiało w głowie. Wytoczył się z kuchni. Senność, potężna, chwytała go już, kazała legnąć gdziekolwiek, choćby pod ścianą, ale nie zdążyła, bo nogi, szurające mimo jego woli po ubitej ziemi, powiodły go w odległy kąt podwórza, za piwnicę na wino i miody, za osobną kuchnię na Pesach, między stajnię i drewutnię, gdzie leżał nieobrobiony jeszcze zwał grabiny na zimowy opał. Ręce same chwyciły się za robotę. Rąbał sztywno, ale bez wysiłku, siekiera nie ważyła w ręku więcej niż kozik. Sąg niemal sam układał się przy ścianie drewutni. Chłopak stajenny przyglądał się temu ze zdumieniem. Potem nadszedł starszawy chasyd z rudą brodą, widział go po raz pierwszy, ale ten wiedział skądś, że jest głuchy, bo nie próbował do niego gadać, tylko od razu zaczął kreślić w powietrzu jakieś prędkie wyrazy, niegościnne. Ręka wskazywała na bramę. Chłopak odstawił siekierę i odszedł. Pomyślał, że nie musi nigdzie szukać sobie miejsca, wystarczy, że znieruchomieje i zamknie powieki, by odsunąć się innym z oczu na jakiś czas, a potem, gdy go zbudzą, wróci na wezwanie, pokorny, nieznużony w czekaniu.

Pielgrzymi przychodzili na dwór świątobliwego w wyznaczone dni tygodnia, z wyjątkiem piątku, soboty i niedzieli, bo cały szabas i dzień po szabasie przeznaczone były na wizyty gości. Pieszo z najbliższych wiosek i miasteczek można było dotrzeć do Liścisk w pół dnia, ale większość ludzi zjeżdżała się ze znacznie dalszych miejsc w okolicznych powiatach. Na stacji kolejowej w Rohatyńcu, jedynej w okolicy, bałaguły przy tabace i fajce, zimą też przy łyku gorzałki, wyczekiwali na każdy z trzech pociągów, jakie zatrzymywały się w ciągu doby, i gdy ich wozy, przebudowane zmyślnie dorożki, furmanki ze wstawionymi ławkami, nawet zwykłe drabiniaki, zapełniły się podróżnymi, wieźli ich wyboistym gościńcem przez podolskie wertepy: grabowy las, step rozpostarty na łagodnych wzgórzach, pszeniczne pola ciągnące się po wietrzysty horyzont. Kto mógł, a wielu takich również miewało sprawy do cadyka, przyjeżdżał własnym powozem, niekiedy zaprzężonym nawet w czwórkę koni. Popołudniami w podwórzu i sieni reb Gerszona Zalmana ben Azriela robiło się tłoczno od długich chałatów, znoszonych butów, czarnych kaszkietów, czasem też szajtłów ciasno zapiętych na głowach kobiet, choć świątobliwy, jak na cadyka przystało, kobiet samych nie przyjmował, kobieta mogła udać się do mniej poważanego wejberszer rebe, robił co prawda wyjątki dla wdów, sierot i agun porzuconych przez mężów, ale żony przyjmował tylko wtedy, jeśli przyszły z mężami i w milczeniu pozwalały im przedstawić swoje prośby, zdarzały się więc w tłumie także szajtły i suknie, ale rudobrody gabaj, który zajmował się wpuszczaniem, nie widywał ich wielu. Stawał twarzą w twarz z tymi pielgrzymami, utrudzonymi podróżą i nocą przespaną byle gdzie, w dusznym albo zimnym pociągu, wieloosobowej izbie austerii lub w stodole na sianie, rozgorączkowanymi boleścią, własną bądź tych, za którymi przyjechali się wstawić, dzieci, żon, braci, ojców i matek, rozdygotanymi naglącą potrzebą, przytłoczonymi codziennym znojem lub niecodziennym kłopotem, jeśli taki akurat spadł im na głowę, przejętymi, że staną przed obliczem człowieka promieniejącego świętością coraz rzadziej spotykaną w tych niespokojnych czasach, w tych zapadłych stronach, i cały ten kłąb pragnienia, mitręgi, niepewności i trwogi bił w gabaja, a on musiał stawić mu czoło, dlatego tylko przybysze skarżyli się na jego oschłość i niesprawiedliwość, ale kto o miękkiej skórze i łagodnym sercu zniósłby taką służbę! Głuchy na błagalne dopytywania, czyby może ulitował się i wpuszczał według kolejności przybycia lub wielkości potrzeby, bo każdy przecież sądził, że jego potrzeba jest większa niż inne, gabaj lustrował gęstniejący tłum i dawał pierwszeństwo znaczniejszym suplikantom. Od wszystkich przyjmował rublowe monety i banknoty, wyciągane z kieszeni i woreczków i wręczane mu jako pidjon ha-nefesz, okup za duszę, wysłuchiwał, kto i z jaką sprawą przybył, i w świętym języku, jedynym dozwolonym, ale nieznanym w piśmie zwykłym Żydom, wypisywał każdemu kwitl z intencjami. Pielgrzym zostawał następnie wpuszczony do izby, gdzie siedział świątobliwy w towarzystwie Jakowa, i dostępował wysłuchania: wręczał kwitl Jakowowi, ten odczytywał go na głos, świątobliwy kiwał głową, spoglądał przybyłemu w oczy, głęboko, przez jedną przeszywającą chwilę, podczas której, mówiono potem zgodnie, spływała na każdego cząstka świętości i zostawała potem jeszcze długo, pod powiekami, w sercu, w mowie i codziennych postępkach, potem cichym głosem, a jeśli nie czuł się akurat na siłach, to tylko gestem, świątobliwy udzielał błogosławieństwa. Jeśli ktoś oczekiwał porady czy nauki, udzielał mu jej w kilku słowach, zawęźlonych w pouczającą formułę, często trudno zrozumiałą, wtedy Jakow rozwijał ją i objaśniał, i mało kto nie wychodził skrzepiony i oświecony.

Jakow gromadził kwitle, nie wiedział po co, nie umiał ich wyrzucić, choć cóż na nich zostaje z dusz tych ludzi, myślał sobie, jedynie zgrzebne zdania bazgrane w półmrocznej sieni przez znużoną rękę gabaja. Po audiencjach zgarniał je ze stołu, wciskał do kieszeni kaftana, po przyjściu do domu składał w szufladzie. Nie oglądał ich potem, nie czytał, dokładał tylko tej odruchowej dbałości, by nie przepadły.

Wieluń. Dwojra, córka Chawy, żona Izraela, syna Meiry. Przybywam z prośbą do Dostojnej i Mądrej Świątobliwości, by poradził mi, co robić, bo od dwóch lat męczę się z bolącymi nogami i kolką. Proszę też o trwałą ciążę i łatwy poród, a dla męża o wytrwałość w Torze i dobry zarobek w warsztacie krawieckim.

Skorzyce. Chaja, córka Diny. Dzieci: Jakow, Szlomo, Rina, Miriam. Chcę pokłonić się przed Majestatem Jego Świętości i błagam uniżenie, niech podpowie mi, gdzie przebywa mój mąż Hillel, syn Pesele, wzięty do wojska w kraju Rosja, bo już dwa lata minęły, jak przestał przysyłać listy i pieniądze, a ludzie mówią, że żyje, stacjonuje w mieście Petersburg i jest mu tam dobrze, jeśli więc nie chce wracać, to chciałabym wiedzieć, czy mogę po raz drugi wyjść za mąż, bo sama nie utrzymam czworga małych dzieci.

Perehody. Icchok, syn Lei, mąż Cipory, córki Rebeki. Ojciec Mendla, Daniela, Ziwy. Niech będzie cześć Wielkiemu Świątobliwemu, Naszemu Panu i Mistrzowi. Składam serdeczną prośbę dla siebie o wszelkie powodzenie, dla synów o wzrastanie do Tory, chupy i zacnych uczynków i o pilność w nauce, a dla córek o wzrastanie do dobra. Proszę też, by Jego Świątobliwość podpowiedział mi, skąd wziąć pieniądze na spłatę długu u lichwiarza Baumgarta, który już niejednego Żyda w naszym mieście wpędził w ubóstwo i nie wstydzi się nawet robić interesów z nieobrzezańcami. Żona prosi też o ponowne małżeństwo dla swojej siostry Cywii, która właśnie rozeszła się z olejarzem Moszem, niech jego imię będzie wymazane, znanym w mieście pijakiem i złoczyńcą.

Krasne. Szaul, syn Estery, mąż Awiwy, córki Mai. Dzieci: Aron, Chawa, Dana. Zwracam się do Jego Wielkiej Świątobliwości, Czcigodnego Mistrza, niech raczy wspomóc swoją modlitwą moją żonę, która jest brzemienna, by utrzymała ciążę w trwałym nasieniu, miała łatwy poród i nie brakło jej mleka. I żeby urodziła syna, bo jesteśmy biedni, a trzecią córkę trudno wydać dobrze za mąż, bo skąd tyle brać na posag. Uniżenie proszę o to Wielkiego Świętego, bo żona raz już poroniła. I żeby wystrzegała się złego oka, bo temu poronieniu podobno zawinił urok rzucony przez naszą sąsiadkę Gołdę, choć nie miała żadnego powodu, by nam źle życzyć, ale może tej złośliwości nabrała od swojego męża Meira, niech jego imię będzie wymazane, który ją bije i zamyka w komórce.

Uniejów. Szmuel, syn Chemdy. Składam uniżony hołd Jego Czcigodnej Świątobliwości i proszę o zdrowie dla matki i ojca Chaima, i braci Icchoka, Izraela i Herszla, i sióstr Dwojry i Racheli, oby wzrastali do wszystkiego dobrego, nie brakło im zdrowia i zarobku, dla siebie proszę też o pobożność i pilność w studiowaniu Tory, a gdy stanę pod chupą, także o śmiałość duszy i mowy, bo bardzo się czerwienię i wstydzę, i zapominam potrzebnych słów, i jest to dla mnie wielki kłopot, a nie chciałbym przed ślubem źle wypaść na odpytywaniu z Talmudu.

Tulce. Miriam, córka Eliszewy. Syn Jakow, córka Chana. Proszę, by Wielki Świątobliwy, Nasz Mistrz, wstawił się za moim bratem Jehoszuą, synem Eliszewy, by nie brakło mu pilności w studiowaniu Tory, i niech mój mąż, Becalel syn Rebeki, wytrwał w pobożności i wrócił zdrów z Ameryki, bo nie ma go już cztery lata, a obiecał, że zarobi tyle, byśmy wreszcie postawili mleczarnię, bo przecież kto igłami handluje, ten igłę zarabia. Proszę też, by mój syn Joel, którego nie zdołaliśmy wykupić od wojska, nie dał się przymusić swoim oficerom do chrztu, bo przecież kto się Żydem rodzi, powinien Żydem umrzeć. I także by mój ojciec, Lejb, syn Giteł, dobrze zarobił w Odessie, dokąd pojechał pracować na statkach, choć mówili nam, że kto ma chleb, niech bułek nie szuka. I by wszystkim nam nie brakło zdrowia, zarobku i pobożności.

Po kilku takich godzinach, wypełnionych wzniosłością, pokorą i żmudą, rozchybotanych między udręką i nadzieją, świątobliwy dawał znak, że więcej pielgrzymów nie przyjmie. Tym, co nie doczekali się wysłuchania, Jakow oznajmiał, że mają przyjść następnego dnia, odprowadzał świątobliwego tylnym wyjściem do jadalni, gdzie czekał już samowar z herbatą, nabijał mu fajkę, a sam w oczekiwaniu na wieczorny tisz, gdy świątobliwy jak co wieczór miał wygłosić swoim chasydom kazanie, zawsze niezwiązane z tym, co działo się w audiencyjnej izbie, wychodził na zewnątrz, znajdował sobie zaciszny kąt między budynkami, gdzie nikt go nie widział, opierał się o ścianę, rękę zaciskał w kieszeni na pliczku kwitli, podnosił wzrok ku ciemnemu niebu i wybuchał krótkim, bezgłośnym płaczem.

Ocknął się nad rzeką, znienacka, po prostu przetarł oczy i od razu wiedział, gdzie jest. Zdjął chałat i wyprał go w wodzie, oczyścił z błota, rzepów, modrzewiowych igieł. Przez chwilę głowił się nad rdzawą plamą na grzbiecie, może od krwi. Jeśli spał, to długo, bo dzień, dotąd mlecznie białawy, zdążył poszarzeć. Wrócił do dworu. Nie spytawszy nikogo, powiesił mokre okrycie na sznurze za kuchnią. Z domu odgrodzonego od reszty dziedzińca szeregiem rosochatych krzewów wyszła starsza kobieta, niewysoka, w pysznej czarnej sukni i dzierganym szajtlu, spod którego wysrebrzały się pasemka włosów. Rebecyn, domyślił się, że to rebecyn, bo żadna kobieta na dworze cadyka nie mogłaby mieć tak godnej postawy, przyjęła jego ukłon w dobrotliwym milczeniu. Pokazał jej, że chce ubrać się na nabożeństwo. Przyniosła mu starą kapotę, która gdy ją włożył, uwierała go pod pachami, a rękawy nie sięgały nadgarstków. Rozłożyła ręce na znak, że nie ma większej. Pokuśtykał ulicą do mykwy znajdującej się nieopodal, na skraju łąki schodzącej ku rzece. Gdy chciał wejść do środka, na drodze niepewnie stanął mu szames, kościsty starzec w tałesie pod chałatem. Rafael pokazał mu przykrótkie rękawy pożyczonej kapoty, jak klucz, który miał otwierać mu drzwi do wszystkich żydowskich przybytków w mieście. Szames odsunął się.

W mykwie uderzyła w niego gorąca para, aż zakołysało mu się w głowie, ale potem opłynęła go ulga. Grupka Żydów, starych, młodych, rozstąpiła się. Z nie mniejszą ciekawością niż oni oglądał swoje ciało: powiązane krzywo supły mięśni, krosty i blizny po jakichś wysypkach, febrach i ospach, zygzaki znamion, siność żył rozpełzłą po rękach i brzuchu. Zaszlochał z żalu nad nieznaną i niepojętą utratą. Pokazali mu srogimi gestami, że w mykwie nie przystoi krzyczeć. W wodzie koiło się wszystko, z przyjemności odrobinę napuchło mu pecełe. Oddychał spokojnie.

Po rytualnym obmyciu posiedział jakiś czas przy pompie na małym rynku. Miasteczko pustoszało, zamykały się sklepy i kramy, woziwoda, mleczarz i olejarz wracali furami ze swoich codziennych kursów, zapędzano kury i kaczki na podwórza. Do gminnej synagogi, mimo że był szabas, nie spieszyło wielu ludzi. Rafael domyślił się, że w mieście od lat rządzą chasydzi i większość tutejszych Żydów chadza na nabożeństwa do świątobliwego. Gdy wrócił do dworu, przed chasydzką bóżnicą gęstniał już tłum, ale chłopak nie wszedł razem z innymi, czekał cierpliwie, aż późno, dobrze po zmroku, nadejdzie świątobliwy w orszaku znacznie większym i pyszniejszym niż rano. Chasydzi, miejscowi i przyjezdni, otaczali białą postać ciasnym kręgiem, po obu stronach świątobliwego szło jeszcze kilku gości w różnym wieku, pewnie cadyków i magidów przybyłych w świąteczną gościnę, może też synów lub dalszych krewnych, wszyscy spowici w smolistą czerń, w paradnych lisich sztrajmlach na głowach. Rafael ostatni wszedł do środka. Lewa noga zginała się gładko, gdy schodził po trzech stopniach. Halleluja, zaśpiewało mu w głowie, nie, to śpiewał tłum w bóżnicy rozbłyszczanej blaskiem świec, dziękujcie Bogu, bo dobrym jest, bo na wieki łaska jego.

Reb Gerszon odprawiał nabożeństwa tak, że wprawiał wiernych w opętanie, twierdzili rabini z okolicznych powiatów, z których wielu, gdyby nie posłuch i sława, jakimi cieszył się wśród ludzi, chętnie wyklęłoby go jako heretyka, tak jak dawniej wielki Gaon z Wilna rzucił klątwę na chasydów litewskich. Nikt w miasteczku nie mówił tego głośno, by nie zbluźnić, ale gdy rebe stał w bimie, był jak Wiekuisty, jego głos płonął niczym krzak ujrzany przez Moszego, a zwój Tory, gdy wyjmował go zza mieniącego się złotem parochetu i odwijał z aksamitnego płaszcza, wydawał się tym samym zwojem, który Prawodawca zniósł z Synaju swojemu ludowi. Obrzędowe trzy kroki do tyłu przed odmówieniem Osiemnastu Błogosławieństw stawiał pomału, z wahaniem, co dziwiło tych, którzy widzieli go po raz pierwszy, ale wyjaśniło się chwilę potem, gdy robił trzy kroki naprzód, bo te miały w sobie coś ostatecznego, nie wyglądały jak symboliczny obrządek, tylko prawdziwe kroki w zaświat, wzniosłe i pewne. Kruche ciało, spowite w biały atłas, wpadało wtedy w drżenie, świątobliwy naprawdę stawał przed obliczem Wiekuistego. W modlitewni chasydzkiego dworu, od lat zbyt ciasnej dla tłumów, które przybywały, by uszczknąć świętości reb Gerszona, zwłaszcza w pierwsze nabożeństwo szabasu, powtarzał się cud: ubodzy Żydzi odzyskiwali siłę i cierpliwość potrzebną do czekania na Mesjasza. Chasydzi pokrzykiwali i podskakiwali w tanecznym rozkołysaniu. Modlitewny żar bił w ściany, w okna, dawał odpór nadciągającej nocy, uświęcał ją. Cichły klątwy, traciły moc uroki, chowały się po kątach bezradne przez tę jedną noc demony, przelękłe, że Królowa Sobota porazi je jednym uniesieniem ręki. Reb Gerszon odprawiał modły z takim zapamiętaniem, że, mówiono, któregoś razu zachwycił nawet samego Wiekuistego. Zdarzyło się to podczas jednej z licznych w jego życiu, choć może jednej z ostatnich, przyznał potem ze smutkiem Jakowowi, wizji merkawy, czyli gdy wstąpił do niebiańskich pałaców i ujrzał Boże trony. Podczas tych wizyt, dostępnych tylko największym cadykom, świątobliwy poznawał tajemnice Tory, wysłuchiwał zarządzeń Wiekuistego, przynosił mu prośby o zmiłowanie dla szczególnie potrzebujących. Tamtej nocy oślepiła go wyjątkowa jasność, a gdy padł na kolana z twarzą skrytą w dłoniach, by blask nie poraził go i nie odebrał mu rozumu, Wiekuisty oznajmił głosem jednego z aniołów, że tak bardzo wzruszają go nabożeństwa w liściskiej bóżnicy, że chce, by tak samo odprawiano je w niebie. Świątobliwy odparł z pokorą, że nie jest godzien takiego zaszczytu, to przecież szabas jest dla Wiekuistego, a nie Wiekuisty dla szabasu.

Reb Gerszon coraz rzadziej przewodniczył nabożeństwom, zwykle już tylko w dni świąteczne. Tłum męczył go, twierdzili niektórzy, wskutek podeszłego wieku. Ci, co znali go bliżej, mówili, że wolał codzienne modlitwy w gronie swoich chasydów. O tych modłach nie mówiono w mieście wiele, bo co można powiedzieć o tym, czego nie sposób nawet pojąć, a tym bardziej przystroić w słowa. Jakow wtedy wręczał najpierw świątobliwemu zapaloną fajkę, po czym w wielkim skupieniu rozpoczynał się obrzęd, który jak nabożeństwa uświęcał świat dokoła, obwodził Żydów kręgiem zbożnego blasku, tyle że ten blask tym razem nie był ciepły, nie napełniał nadzieją i pociechą, raczej przeszywał przeczuciem rzeczy świętych i strasznych, na jedno okamgnienie rozświetlał wielką tajemnicę, jak gdyby promień ślepej latarni padł na fragment przedwiecznego pisma i wyodrębnił z mroku kilka liter przeraźliwie zgodnych z odpowiadającymi im sprawami świata.

Słyszał. Stanął w kącie przy samych drzwiach, nie śmiał wejść dalej, przed sobą miał rozkołysany ścisk czarnych bekiesz, rozfalowaną biel czyściuteńkich tałesów, nieskalane złoto Tory, słyszał kruchy, lecz niezachwiany głos świątobliwego oraz silny i pewny, najgładszy na świecie głos kantora. Kantor śpiewał rzewnie i radośnie zarazem, bo przecież, przypomniał sobie Rafael, muzyka, najpiękniejsza i najświętsza żydowska muzyka, w każdym śpiewie, nigunie czy klezmerskim tańcu zawiera wszystkie tony, jakie Wiekuisty pozwolił słyszeć człowiekowi, od najsmutniejszego do najweselszego, bo takie jest przeznaczenie muzyki: pomaga odsłonić pełnię. Postać świątobliwego, w białej szacie i jarmułce z wzorzystego błękitnego atłasu, obejmowała go poprzez tłum, koiła ciepłem pieca, który zapalony w piątkowy wieczór, płonie przez cały szabas, nie, nie tylko, przez całą pielgrzymkę od szabasu do szabasu, cały ten siedmiodniowy kołowrót życia żydowskiego, który jak należy wierzyć, skończy się kiedyś w niebie. Łzy buchnęły mu z oczu, ciało rozprężyło się, odzyskało siłę, strząsnęło z siebie kalectwo i ból. Świętował.

Ocknął się w tłumie, w głębi bóżnicy. Poszturchiwania wybudziły go z modlitewnego szału i spadła na niego ogromna cisza, jak gdyby otulono mu głowę workami z sianem. Gniewne twarze gadały coś, pytały. Pokazywał na swoje uszy, ale krzywili się: kłamco, oszuście, skoroś głuchy, jakim cudem tak wyśpiewujesz, a skoroś pobożny, nie rób z szabasu zabawy. Skulił się z lęku i wstydu, niezdarny olbrzym, górujący nad resztą wiernych, ocierał łzy. Wreszcie, na niemal niedostrzegalny znak świątobliwego, przez tłum przepchnął się krępy chasyd ze zmarszczonym czołem. Przez chwilę nieufnie badał Rafaela wzrokiem, nie mówił nic, tylko patrzył, aż wreszcie, może pojąwszy coś niezrozumiałego dla innych, objął go ramieniem i powiedział coś stanowczo do wzburzonych, uciszył ich.

Po nabożeństwie Jakow stracił przybysza z oczu, ale gdy odprowadził świątobliwego do domu, gdzie rebecyn z córką czekały z wieczerzą, kiedy życzył im gut szabes i ruszył do domu, by zjeść pospiesznie z rodziną i wrócić na chasydzki tisz, ujrzał go, jak stoi w bramie dworu. Trącił go w ramię. Rafael, napisał palcem na dłoni. Rafael skinął głową. Jakow, napisał i pokazał na siebie. Rebecyn Chagit. Kantor Arje. Gabaja znać nie musisz. Jeszcze kilka imion napisał mu na dłoni. Rafael powtarzał je, zapamiętywał. Oczy jarzyły mu się bystro, widać nie był głupi. Jakow dał mu znak, by przyszedł na tisz. Rafael skinął głową, potem odszedł dokądś krzywo. Wyglądało to tak, jakby jego kulawe nogi, każda idąca własnym krokiem, przeszły w stan ożywienia ze stanu martwoty, właściwego drewnu, kamieniowi czy glinie.

Gdy później spotkali się ponownie w jadalni, Jakow zerkał z niepokojem, czy widok świątobliwego znów nie wtrąci Rafaela w obłęd, gotów dać znak siedzącym przy końcu stołu, niech w razie czego uciszą go, by nie narobił wstydu przed gośćmi. Rafael siedział jednak spokojnie, zgarbiony nad blatem, wzruszył się tylko, mówili potem najbliżsi sąsiedzi, gdy już odmówiono modlitwę, wypito po kielichu kiduszowego wina i zaczęła się wieczerza, i świątobliwy jadł pomalutku, właściwie nie tyle jadł, ile nadgryzał po dwa, trzy razy: chałę, karpia, miodownik, i podawał napoczęte dania Jakowowi, Arjemu i gościom, by z ich rąk poszły dalej, w tłum chasydów, którzy przepychali się, by porwać dla siebie choć kąsek, bo posiłek świątobliwego to ofiarna uczta na cześć Wiekuistego i resztki jedzenia z jego talerza są święte, gdy więc skórka chały, a potem kawałek miodownika zdołały dotrzeć do jego rąk, chłopak zadrżał, ucałował to skromne szirajim, zjadł uszczęśliwiony i skrzętnie zebrał okruszki. Nie posiedział jednak długo: gdy na stole pojawiły się kolejne butelki wina, a potem gorzałka, gdy Arje zaintonował szabasowe zmires i jadalnia rozhukała się od śpiewu i tańca, wstał i wycofał się, mamrocząc coś głucho.

Noc, nie